Abaı Qunanbaev
Sabaqtyń taqyryby: Abaı
Synyp saǵatynyń maqsaty: Bastaýysh synyptarda ótiletin Abaı shyǵarmalaryn paıdalana otyryp, mazmunyn jete túsinip, odan úlgi - ónege alýǵa baýlý. Abaı atanyń balalyq shaǵyndaǵy bilim men ǵylymǵa degen qushtarlyǵyn úlgi etý, odan ónege alýǵa úıretý, qyzyǵýshylyǵyn oıatý. Kishipeıildilik, tazalyq, ádeptilik, dostyq, jaqsylyq, ımandylyq, ınabattylyq, elin, jerin súıý – adamgershiliktiń basty ustanymdary ekenin uǵyndyrý.
Kórnekiligi: Plakat, qanatty sózder, maqal - mátelder.
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi: Sabaqtyń maqsatyn aıtý.
- Búgin sendermen qazaqtyń uly aqyny Abaı Qunanbaev týraly sóz qozǵaımyz. Ol 1845 jyly tamyz aıynda kázirgi Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Semeı óńirindegi Shyńǵystaý mańyndaǵy Qasqabulaq dep atalatyn kórkem qonystaǵy sáýletti aýylda dúnıege keledi. El moldasy azan aıtyp balanyń qulaǵyna úsh ret aıqaılap atyn Ibrahım qoıdy.
«Ǵylym tappaı maqtanba,
Oryn tappaı baptanba.
Qumarlanyp shattanba,
Oınap, bosqa kúlýge.
Bes nárseden qashyq bol,
Bes nársege asyq bol;
Adam bolam deseńiz,
Tileýiń, ómiriń aldynda,
Oǵan qaıǵy jeseńiz.
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq -
Bes dushpanyń bilseńiz.
Talap, eńbek, tereń oı,
Qanaǵat, raqym oılap qoı –
Bes asyl is kónseńiz…» - dep, adam balasyn tek adamgershilik qasıetterdi aıtyp ketkeni bizge sabaq.
Demek, asyl qasıet – adamgershilik, sondyqtan sózimniń basynda aıtqan adamdyqtyń belgisi – adamgershilik ekenin aıta otyryp, Bóltirik Álmenulynyń «Balaǵa aqyl» degen sózimen dáleldeıin.
Úlken aldynda ıilip sóıle,
Kishi aldynda syzylyp sóıle.
Iilip sóılegennen beliń búgilmeıdi,
Syzylyp sóılegennen sóziń úzilmeıdi, -
38 - sóz – Araı
Kúlli adam balasyn qor qylatyn úsh nárse bar: Sonan qashpaq kerek; áýeli nadandyq, ekinshisi - erinshektik, úshinshisi - zalymdyq dep bilesiń.
Nadandyq - bilim ǵylymnyń joqtyǵy, dúnıede esh nárseni bilip bolmaıdy.
Bilimsizdik - Haıýandyq bolady
Erinshektik - kúlli dúnıedegi ónerdiń dushpany
Talapsyzdyq, jigersizdik, uıatsyzdyq, kedeılik bári osydan shyǵady.
Zalymdyq - adamnyń balasynyń dushpany, Adam balasyna dushpan bolsa, adamnan bólinedi, bir jyrtqysh haıýan qısabyna qosylady.
Suraqtar.
1. Jaqsy adam qandaı bolady? Demek, adam balasynyń adamgershiligi qandaı bolǵanda kórinedi?(qamqorshy, aqylshy, batyr, er tulǵaly)
Osy tusta uly Abaıdyń aqyl sózimen qorytyp ótsem:
«Dosyńa dostyq – qaryz is,
Dushpanyńa ádil bol!» – dep,
Abaı atalaryń aıtyp ketken edi, sondyqtan adam balasyna tek jaqsylyq jasap, ádildik kórsetý kerek.
«Kim jyldam?» – Maqal – mátel saıysy.
1. Jaman – buzar, jaqsy – túzer.
2. Adam bolatyn bala alysqa qaraıdy.
3. Syılasań, syıymdy bolarsyń.
4. Jamanǵa jan jýymas, jalqaýǵa mal jýymas.
5. Ádepsiz ósken adamnan, tártipti ósken tal artyq.
6. Sý ishken qudyǵyńa túkirme.
7. Tárbıeli kisi qant qosqan jarmadaı, tárbıesiz kisi shań boratqan arbadaı.
8. Tárbıesiz nadannan, úıretilgen haıýan artyq.
9. Ystyqtan et kúıedi, uıattan bet kúıedi.
10. Joldyń qamysy bolmaıdy, jamannyń namysy bolmaıdy.
11. Aqyl – dos, ashý – dushpan, aqylyńa aqyl qos.
12. «Siz» – sypaıylyq, «sen» degen anaıylyq.
Maqal - mátel jeńimpazyn anyqtaý.
Adamgershiliktiń bir parasy – bireýdiń eńbegin baǵalaý, tazalyqty ustaý. Sondyqtan óz eńbegińdi, bireýdiń eńbegin baǵalaý qajet?
Uly aqyn ózi erekshe súıip, qumarta oqyǵan shyǵarmalardy qazaqsha sóıletýge maqsatty túrde, tereń oılastyryp kirisken ári zor qushtarlyqpen aýdarǵan aýdarmashy. Abaıdyń aýdarmashylyq óneri keıingiler úshin baǵa jetpes sheberlik mektebi bolyp qaldy. Osyndaı aýdarmalarynyń biri «Shegirtke men qumyrsqa»
Bul mysaldaǵy keıipkerler shegirtke men qumyrsqa beınesinde kórsetedi. Adamnyń jaqsy - jaman is - qylyǵyn, minezin kórsetip, oqyrmanǵa sabaq qylady.
Jaz boıy japyraqtyń birin tamaq, birin úı qylyp, án - dýmanmen ótkizgen shegirtkeniń kúz bolǵanda kúıi ketedi, janyn qoıarǵa jer tappaı qor bolady.
Abaı ata ómiriniń sońǵy on shaqty jylynda tolǵandyrǵan máseleler jaıyndaǵy oılaryn qara sózben qaǵazǵa túsirip, otyrýdy daǵdyǵa aınaldyrady.
Neshe qara sózi bar?
- Durys aıtasyńdar uzyn sany - 45 kólemderi shaǵyn, bir betke tolmaıtyndary da bar. Olarda ómirdiń máni, adamnyń adaldyǵy, bilim, tárbıe, eńbek, óner din, ımandylyq t. b. Jaıynda sabaq beredi. Endeshe, babamyzdyń « Qara sózderine» qulaq salaıyq.
Naqyl sózder aıtý
(Oqýshylar kezekpen)
1. Bilimdiden shyqqan sóz, Talaptyǵa bolsyn kez
2. Adam balasyna, adam balasynyń bári dos.
3. Dosyńa dostyq qaryz is.
4. Dushpanyńa ádil bol.
5. Adal eńbekpen mal izdemek ol arly adamnyń isi.
6. Eńbeksiz mal dámetpek - qaıyrshylyq.
7. Eńbek qylmas erinshek adam bolmas.
8. Atańnyń uly bolma, adamnyń uly bol.
9. Paıda oılama ar oıla.
Oıyn: «Men qandaımyn?»
Gúlge jazý. Oqýshylarǵa tapsyrma berip, ózderine baǵa berý. Qorytyndy.
Muǵalim sózi.
Suraqtar:
1. Adamgershiligi mol adam dep kimdi aıtamyz?
2. Adamgershilikke qandaı qasıetterdi jatqyzdyq?
Adamgershilikti, ádepti bolyńdar.
Bul sabaq ómirlik sabaq bolsyn!
Synyp saǵatynyń maqsaty: Bastaýysh synyptarda ótiletin Abaı shyǵarmalaryn paıdalana otyryp, mazmunyn jete túsinip, odan úlgi - ónege alýǵa baýlý. Abaı atanyń balalyq shaǵyndaǵy bilim men ǵylymǵa degen qushtarlyǵyn úlgi etý, odan ónege alýǵa úıretý, qyzyǵýshylyǵyn oıatý. Kishipeıildilik, tazalyq, ádeptilik, dostyq, jaqsylyq, ımandylyq, ınabattylyq, elin, jerin súıý – adamgershiliktiń basty ustanymdary ekenin uǵyndyrý.
Kórnekiligi: Plakat, qanatty sózder, maqal - mátelder.
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi: Sabaqtyń maqsatyn aıtý.
- Búgin sendermen qazaqtyń uly aqyny Abaı Qunanbaev týraly sóz qozǵaımyz. Ol 1845 jyly tamyz aıynda kázirgi Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Semeı óńirindegi Shyńǵystaý mańyndaǵy Qasqabulaq dep atalatyn kórkem qonystaǵy sáýletti aýylda dúnıege keledi. El moldasy azan aıtyp balanyń qulaǵyna úsh ret aıqaılap atyn Ibrahım qoıdy.
«Ǵylym tappaı maqtanba,
Oryn tappaı baptanba.
Qumarlanyp shattanba,
Oınap, bosqa kúlýge.
Bes nárseden qashyq bol,
Bes nársege asyq bol;
Adam bolam deseńiz,
Tileýiń, ómiriń aldynda,
Oǵan qaıǵy jeseńiz.
Ósek, ótirik, maqtanshaq,
Erinshek, beker mal shashpaq -
Bes dushpanyń bilseńiz.
Talap, eńbek, tereń oı,
Qanaǵat, raqym oılap qoı –
Bes asyl is kónseńiz…» - dep, adam balasyn tek adamgershilik qasıetterdi aıtyp ketkeni bizge sabaq.
Demek, asyl qasıet – adamgershilik, sondyqtan sózimniń basynda aıtqan adamdyqtyń belgisi – adamgershilik ekenin aıta otyryp, Bóltirik Álmenulynyń «Balaǵa aqyl» degen sózimen dáleldeıin.
Úlken aldynda ıilip sóıle,
Kishi aldynda syzylyp sóıle.
Iilip sóılegennen beliń búgilmeıdi,
Syzylyp sóılegennen sóziń úzilmeıdi, -
38 - sóz – Araı
Kúlli adam balasyn qor qylatyn úsh nárse bar: Sonan qashpaq kerek; áýeli nadandyq, ekinshisi - erinshektik, úshinshisi - zalymdyq dep bilesiń.
Nadandyq - bilim ǵylymnyń joqtyǵy, dúnıede esh nárseni bilip bolmaıdy.
Bilimsizdik - Haıýandyq bolady
Erinshektik - kúlli dúnıedegi ónerdiń dushpany
Talapsyzdyq, jigersizdik, uıatsyzdyq, kedeılik bári osydan shyǵady.
Zalymdyq - adamnyń balasynyń dushpany, Adam balasyna dushpan bolsa, adamnan bólinedi, bir jyrtqysh haıýan qısabyna qosylady.
Suraqtar.
1. Jaqsy adam qandaı bolady? Demek, adam balasynyń adamgershiligi qandaı bolǵanda kórinedi?(qamqorshy, aqylshy, batyr, er tulǵaly)
Osy tusta uly Abaıdyń aqyl sózimen qorytyp ótsem:
«Dosyńa dostyq – qaryz is,
Dushpanyńa ádil bol!» – dep,
Abaı atalaryń aıtyp ketken edi, sondyqtan adam balasyna tek jaqsylyq jasap, ádildik kórsetý kerek.
«Kim jyldam?» – Maqal – mátel saıysy.
1. Jaman – buzar, jaqsy – túzer.
2. Adam bolatyn bala alysqa qaraıdy.
3. Syılasań, syıymdy bolarsyń.
4. Jamanǵa jan jýymas, jalqaýǵa mal jýymas.
5. Ádepsiz ósken adamnan, tártipti ósken tal artyq.
6. Sý ishken qudyǵyńa túkirme.
7. Tárbıeli kisi qant qosqan jarmadaı, tárbıesiz kisi shań boratqan arbadaı.
8. Tárbıesiz nadannan, úıretilgen haıýan artyq.
9. Ystyqtan et kúıedi, uıattan bet kúıedi.
10. Joldyń qamysy bolmaıdy, jamannyń namysy bolmaıdy.
11. Aqyl – dos, ashý – dushpan, aqylyńa aqyl qos.
12. «Siz» – sypaıylyq, «sen» degen anaıylyq.
Maqal - mátel jeńimpazyn anyqtaý.
Adamgershiliktiń bir parasy – bireýdiń eńbegin baǵalaý, tazalyqty ustaý. Sondyqtan óz eńbegińdi, bireýdiń eńbegin baǵalaý qajet?
Uly aqyn ózi erekshe súıip, qumarta oqyǵan shyǵarmalardy qazaqsha sóıletýge maqsatty túrde, tereń oılastyryp kirisken ári zor qushtarlyqpen aýdarǵan aýdarmashy. Abaıdyń aýdarmashylyq óneri keıingiler úshin baǵa jetpes sheberlik mektebi bolyp qaldy. Osyndaı aýdarmalarynyń biri «Shegirtke men qumyrsqa»
Bul mysaldaǵy keıipkerler shegirtke men qumyrsqa beınesinde kórsetedi. Adamnyń jaqsy - jaman is - qylyǵyn, minezin kórsetip, oqyrmanǵa sabaq qylady.
Jaz boıy japyraqtyń birin tamaq, birin úı qylyp, án - dýmanmen ótkizgen shegirtkeniń kúz bolǵanda kúıi ketedi, janyn qoıarǵa jer tappaı qor bolady.
Abaı ata ómiriniń sońǵy on shaqty jylynda tolǵandyrǵan máseleler jaıyndaǵy oılaryn qara sózben qaǵazǵa túsirip, otyrýdy daǵdyǵa aınaldyrady.
Neshe qara sózi bar?
- Durys aıtasyńdar uzyn sany - 45 kólemderi shaǵyn, bir betke tolmaıtyndary da bar. Olarda ómirdiń máni, adamnyń adaldyǵy, bilim, tárbıe, eńbek, óner din, ımandylyq t. b. Jaıynda sabaq beredi. Endeshe, babamyzdyń « Qara sózderine» qulaq salaıyq.
Naqyl sózder aıtý
(Oqýshylar kezekpen)
1. Bilimdiden shyqqan sóz, Talaptyǵa bolsyn kez
2. Adam balasyna, adam balasynyń bári dos.
3. Dosyńa dostyq qaryz is.
4. Dushpanyńa ádil bol.
5. Adal eńbekpen mal izdemek ol arly adamnyń isi.
6. Eńbeksiz mal dámetpek - qaıyrshylyq.
7. Eńbek qylmas erinshek adam bolmas.
8. Atańnyń uly bolma, adamnyń uly bol.
9. Paıda oılama ar oıla.
Oıyn: «Men qandaımyn?»
Gúlge jazý. Oqýshylarǵa tapsyrma berip, ózderine baǵa berý. Qorytyndy.
Muǵalim sózi.
Suraqtar:
1. Adamgershiligi mol adam dep kimdi aıtamyz?
2. Adamgershilikke qandaı qasıetterdi jatqyzdyq?
Adamgershilikti, ádepti bolyńdar.
Bul sabaq ómirlik sabaq bolsyn!
You Might Also Like
