InfoHub Logo

Ál Farabı 870 j. Arys ózeniniń Syrdarıaǵa kelip quıatyn jaǵasyna ornalasqan Farab qalasynda dúnıege kelgen. Tolyq aty-jóni ál Farabı Ábý Nasyr Muhammed ıbn Muhammed ıbn Uzlaǵ, al arǵy atasynyń aty – Tarhan . Onyń týǵan jeri – ejelgi qazaq qalasy Otyrardy Arabtar Barfa, (Farab) dep ataǵan, esimi osydan kelip, Farabtan shyqqan Ábý Nasyr bolyp aýdarylady. Qazirgi orny Ońtústik Qazaqstan oblysy, Sháýildir aýdanynyń aýmaǵy.

Ál Farabıdi nemis shyǵystanýshylary uly, biregeı tulǵa dep atap kórsetedi. Ǵalym-ensıklopedıst, Renesans dáýiriniń qaınar bastaýynda turǵan ǵulama kózi tiri kezinde-aq Arıstotelden keıingi «Ekinshi ustaz» atanǵan. Jaratylystaný ǵylymyn, bilimin Baǵdatta, Halebte (Alepoda) alǵan. Ony astronomıa, logıka, mýzyka teorıasy, matematıka, etıka, medısına, psıhologıa, quqyq qyzyqtyrdy. Bilimniń ár túrli salalaryn qamtıtyn 160 traktat jazdy.

Islammen, arab halıfatymen baılanysty barlyq qalalarda bolǵan. Ol saraılyq ábigershilikten alys ómir súrýdi jón kórip, ǵumyrynyń sońǵy jyldaryn Saıf ad-Daýl Hamıdanyń qamqorlyǵymen Alepo men Shamda (Damaskide) ótkizedi. Ol 80 jasynda Sham shaharynda qaıtys bolady. Súıegi Kishi qaqpalardyń ar jaǵyna qoıylady. Ol jalpy teorıalyq oılar álemin jasap, ózindik fılosofıalyq tujyrymyna usyndy. Onyń bul kózqarastary qoǵamdyq pikirlerimen belgili bir qaqtyǵysarǵa da ushyrady. Farabı óz shyǵarmalarynda arab, parsy, grek, úndi, túrik mádenıetiniń jetistikterin taldap, jaqyndastyra bildi. Muny «Úlken mýzyka kitaby» atty eńbeginen de baıqaýǵa bolady. Ol óz zamanynyń ǵylymyn júıeleýge umtyldy.

Bul oıyn «Ǵylym jigi jónindegi sóz» atty traktatynda kórsete bildi. Farabı halyqqa bilim berýdi armandady. Adamzat boıynda aǵartý men damýdy biriktirgisi keldi. Uly bala ustanǵan murattyń bir parasy mynadaı: ǵylymnyń qaınar kózine umtylǵan adam ónegeli de jaqsy tárbıelengen adam bolýy kerek. Eń aldymen Quran, zań ǵylymdaryn oqýy kerek. Adal, shynshyl bolýy kerek. Buzaqylyq, ótirik, aldaý, arbaýdan aýlaq bolýy kerek. Zańdy taǵaıyndarǵa jaqyndaı otyryp, zańdyq negizderdiń tiregin, súnnet pen sharıǵat erejelerin buzbaı, qajetti múddeler arqyly erkin oıly bolýy kerek.
Saıası etıka men fılosofıanyń arqasynda shynaıy baqytqa jetýge bolatynyn tapqan Farabı izgilikti qala men nadan qalany salystyrady.

Baqyt pen laıyqty ómirge barar jol, adam tabıǵaty, zıaly jáne etıkalyq Kemeldik, naǵyz ámirshi jaıyndaǵy taldaýlar áli tereń zerttele qoımaǵan «Memleket qaıratkeriniń aforızmderi», «Azamattyq saıasat», «Baqyttyń jetistikteri» atty eńbekterinde órbıdi. Farabıshe, baqyt – absolúttik ıgilik. Adam keıbir zattardy (aqsha, dańq, qajettilik jáne t.b.) ómirdiń negizi dep oılaıdy. Biraq baqyttyń ne ekenin tanyp-bilý, ony maqsat etip kózdep, sol maqsatqa jetý úshin, úzdiksiz soǵan qaraı júrý úshin jannyń teorıalyq jaǵyn ábden jetik bilý kerek. Buǵan tek aqylgóıler ǵana bara alady.

Farabıdiń etıkalyq tujyrymdamasynda negizgi oryndy jaqsylyq sanaty alady. Oıshyl «Áleýmettik-etıkalyq traktatynda»: «Jaqsylyq negizdiń atrıbýty bola tura, materıaǵa kiredi, jaqsylyqtan jamandyq bolmysynyń joqtyǵymen ajyratylady» - dep esepteıdi. «Mýzyka týraly úlken traktatynda» mýzyka ǵylymynyń máselelerin zertteıdi (mýzykalyq dybystardyń qurylysynan mýzyka men poezıanyń baılanysyna deıin). Mýzykanyń jaqsy jaqtary men onyń tárbıelik mánin jan-jaqty ashyp kórsetedi. Mýzykanyń ár túrli janryn jetildirýde paıda bolatyn adam daryndylyǵynyń dárejelerin taldaıdy. Áleýmettik ómirdiń shyndyǵyna tán keremettilik turmystyq qubylystardyń shyndyǵyn kórsete bilýde ekenin dáıektedi.

Farabı adamzat qurmeti úshin ıntellekt óte qajet nárse dep esepteıdi. Aqyl halyqtar arasyndaǵy tartystyń (soǵystardyń) maǵynasyzdyǵyn kórsetedi. Sodan olar «eń bıik ıgilikke», ıaǵnı jer betindegi baqyt pen beıbitshilikke jetý úshin «kelisimge kóshýine týra keledi». Shynaıy baqytqa jetý úshin únemi izdený men oqý kerek deıdi. Óziniń «Áleýmettik-etıkalyq traktatynda» ǵalym: «Úlgi-ónegeniń arqasynda buzaqylyq ta, keremet ister de shyǵady», - dep jazdy.
Farabı «Ǵylymdy jikteý jáne anyqtaý týraly kitap» degen eńbeginde orta ǵasyrlyq ǵalymdardyń aqyrǵy jigin ashyp beredi. bul kitap ǵylym salalarynyń ózindik jikke bólinýimen erekshelenedi.
Saıyp kelgende, Ál Farabı «Qaıyrly qala turǵyndarynyń kitaby», «Dúnıedegi qozǵalystardyń turaqtylyǵy», «Mýzykanyń úlken kitaby», «Óleń sóz jáne sheshendik týraly», «Óleń óneriniń qaǵıdalary týraly traktat», «Logıka», t.b. eńbekteri – ǵylym tarıhynda ózindik orny bar dúnıeler.