InfoHub Logo

Mahmud Qashqarıdiń tolyq aty-jóni Mahmud ıbn Ál-Qusaıyn ıbn Muhammed. Ol Hİ ǵasyrda Qashqarda týyp, Balasaǵun qalasynda ómir súrgen ǵalym, Qarahandar aqsúıekteri ortasynan shyqqan. Ákesi Qusaıyn Muhammed Maverannahrdy jaýlaýshy Boǵyrhannyń nemeresi eken. Barys hannyń ýáziri bolyp (Ystyqkóldiń ońtústik jaǵasy), keıinnen Qashqarǵa qonys aýdarady. Sol jerde bilim alyp, ári qaraı Buhara men Nıshapýrde jalǵastyrady.

Osy qalalarda oqyp júrgen kezinde til, fólklor, etnografıa, geografıa, jańa jerge ornyǵý, túrki halyqtarynyń mentalıteti qyzyqtyra bastaıdy. Jınaqtaǵan mol tájirıbesimen baıqaǵanyn ol óziniń basty eńbegi – «Dıýanı luǵatı-at-túrikte» zerdeleıdi. Ǵalymnyń bul kitaby erte orta ǵasyrlyq túrki halqynyń ensıklopedıasy esepti. Onda óte baǵaly, keıbir jaǵdaılarda taptyrmaıtyn, Hİ ǵasyrda ómir súrgen kóptegen túrki taıpalary jaıyndaǵy málimetter engizilgen.

. Sózdik etnonım, toponım, rýlyq termınder, ár túrli qyzmet ataýlary, taǵamdar men sýsyn ataýlary, úı, jabaıy janýarlar, qustar, aılar men apta kúntizbesi, dárilik jabdyqtar, astronomıa, áskerı, medısınalyq, dinı t.b. ataýlar qamtylǵan. Sol kezdegi túrki halyqtarynyń dúnıeni qabyldaýy, etıkalyq normalary men qundylyqtary, ózin-ózi ustaý ádeti tilge tıek etiledi. Ár túrli taıpalar arasyndaǵy tarıhı-mádenı baılanystar, Qazaqstan men Orta Azıa aýmaǵynda bolǵan keıbir tarıhı oqıǵalar jaıynda (Máselen, Eskendir Zulqarnaıyn joryǵy týraly) qundy málimetter bar. Tarıhshylardyń nazaryna ózine aýdarǵan – shyǵarmadaǵy dúnıe júziniń túrikshe kartasy. Kitapta 400 maqal-mátel bar. M.Qashqarı ony 1072-1074 jyldary Halıf Ál-Muqtadıǵa arnap qurastyrǵan.

«Túrki tilin úırenýdiń qajettiligin ómir talaby men aqyl tarazysy ábden dáleldeıdi. Túrik, túrikmen, oǵyz, jigil, ıaǵma, qyrǵyzdardyń sózderi men sóıleý mánerlerin zerttep, qajettisin paıdalandym, Árqaısysynyń tili men salty sanama ábden qalyptasty. Solardy muqıat zerttep, arnaıy mura bop qalsyn degen nıetpen túrki elderiniń sózdigin jasap, kitapqa «Túrki sózderiniń jınaǵy» dep at qoıdym.

«Jınaqty» segiz bólimge toptastyrdym. Árbir taıpanyń tilinen sóz jasaýǵa bolatyn túbir sózderin ǵana aldym.
Túrki halyqtarynyń báıit-jyrlary men maqal-mátelderinen mysaldar keltirdim. Bul kitapty paıdalanǵandar keıingilerge, olar ózderinen keıingilerge jetkizsin degen nıetpen taǵy biraz tabylmaıtyn tirkesterdi paıdalandym. Sóıtip, bul kitap urpaqtan urpaqqa halyqtyq murany qaz-qalpynda jetkizý maqsatymen qıanǵa qanat qaǵyp, ásemdik álem – máńgilik ómirge birjola joldama aldy», - dep jazdy.