Adam shyǵý teginiń dáleldemeleri. Adam men adam tárizdi maımyldardyń uqsastyǵy jáne aıyrmashylyqtary.
9 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Adam shyǵý teginiń dáleldemeleri. Adam men adam tárizdi maımyldardyń uqsastyǵy jáne aıyrmashylyqtary.
Sabaqtyń maqsaty:
A) Bilimdilik: Oqýshylarǵa antropososıogenez, prımattar evolúsıasy jáne tiri tabıǵattaǵy adamnyń orny jaıynda maǵlumat berý;
Á) Damytýshylyq: Oqytý kezinde oqýshylarǵa tapsyrmalar, deńgeılik suraqtar paıdalana otyryp, qyzyǵýshylyqtaryn, oı - óristerin arttyrý;
B) Tárbıelilik: Oqýshylardy óz betterinshe jumys jasaýǵa, birin - biri tyńdap, óz oılaryn bildire alýǵa, alǵan bilimderin is - júzinde qoldana bilýge tárbıeleý;
Sabaq túri: Dástúrli
Sabaq tıpi: Aralas
Sabaqtyń ótý ádisi: baıandaý, suraq jaýap, syzbalar, test
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
1. Oqýshylardyń sabaqqa qatysýyn tekserý;
2. Oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý;
3. Sabaqtyń maqsaty men taqyrybyn aıtý;
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý. Úıge berilgen taqyryp boıynsha oqýshylardan sabaq suraý
İİİ. Úı tapsyrmasyn qorytyndylaý.
1. Prokarıottyq jasýshanyń qurylymy qandaı?
2. Baterıalardyń adam ómirinde qandaı mańyzy bar?
3. Vırýstar jáne olardyń qurylysy qandaı?
4. Vırýstardyń adam ómirinde qandaı mańyzy bar?
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý
Antropososıogenez (latynsha: antropos – adam, genezıs – shyǵý tegi, sosıým - qoǵam) – adamnyń osy zamanǵy qalpyna deıingi shyǵý tegi men damý úderisi. Burynyraqta antropogenez termıni paıdalanyldy, munda naǵyz sosıým – adam qoǵamynyń paıda bolýyna deıingi adamnyń shyǵý tegi eskerilgen.
Prımattar evolúsıasy adamnyń óz evolúsıasyna qaraǵanda kóptegen mıllıondaǵan jyldar buryn bastaldy. Eger evolúsıalyq júıelilikke zer salatyn bolsaq, adam – ol eń «sońǵy prımattar» ǵoı. Adamtárizdes maımyldardyń ata tekteriniń qalyptasýy men paıda bolýy evolúsıalyq shejirede kórneki kórsetildi.
Tiri aǵzalardyń barlyǵy týystyq belgileri boıynsha júıeli toptarǵa jikteledi. Eń joǵarǵy takson – dúnıe. Adamdy janýarlar dúnıesine jatqyzý shúbá keltirmeıdi. Al odan ári myna tizbekte júıelenedi: 1) jeliler tıpi, 2) bassúıektiler nemese omyrtqalylar tıp tarmaǵy, 3) sútqorektiler klasy, 4) qaǵanaqtylar klass tarmaǵy, 5) prımattar otrády, 6) maımyldar otrád tarmaǵy nemese adam tárizdi prımattar.
Alaıda sanaly adam túrin jiktegen kezde, ǵalymdar kúni búginge deıin budan da kishi júıeleý sanatyn engizýde bir pikirge kele almaı otyr. Durys jikteýdiń biri mynadaı: 7) adamtárizdes maımyldardyń (buǵan pongıdter jáne gomınıdter de enedi) joǵary tuqymdasy, 8) gomınıdter tuqymdasy, 9) adam týysy, 10) sanaly adam túri.
Adamnyń, gorılanyń jáne shımpanzeniń jalpy ata teginiń drıopıtekter bolǵany syzbanusqadan kórinip tur. Paleontologıalyq derekter boıynsha pongıdke (adamtárizdes maımyldar) jáne gomınıdke (adamdar) bóliný budan 15 - 20 mln jyl buryn bolǵan. Alaıda bıohımıalyq kórsetkishterdi taldaıtyn bolsaq, onda bul oqıǵa budan 4 - 5 mln jyldan erterek bolmaýy tıis.
Adamnyń shyǵý tegi, tarıhy. Antropologıa – adamnyń shyǵý tegi men tarıhı damý kezeńderin, násildik erekshelikterin zertteıtin ǵylym
Anatomıalyq – qulaq qalqanynyń, sút bezderiniń, tisteriniń jiktelýi, rýdımentterdiń, atavızmderdiń, t. b. bolýy.
Embrıologıalyq – uryqtanǵan jumyrtqadan damýy, alǵashqy kezeńinde jelbezek sańylaýynyń bolýy, mıynyń balyqqa uqsaýy, kloakasynyń bolýy.
Paleontologıalyq – qazbadan tabylǵan adamnyń arǵy ata tekteri: avstrolopıtekter, pıtekantroptar, sınantroptar, neandertaldyqtar, kromanondyqtar.
Fızıologıalyq – adam tárizdi maımyldar qýanady, yzalanady, urpaǵyna qamqorlyq jasaıdy, sezim músheleri, qan quramy, aýrý túrleri uqsas.
Rýdımenttik dep atateginen qalǵan, biraq qyzmet atqarmaıtyn qaldyq belgilerdi aıtady. Oǵan soqyrishek, qulaq aınalasyndaǵy bulshyq etter, teridegi túkter, quıymshaq, t. b. mysal bola alady.
Atavızm dep arǵy atatektiń belgileriniń qaıtalanýyn aıtady. Ondaı belgilerge sırek jaǵdaıda baıqalatyn denesin qalyń túk basqan balanyń dúnıege kelýi nemese kóp emshekti, quıryqty nárestelerdiń týylýy mysal bolady.
İV. Jańa sabaqty bekitý:
1. Lezdemelik suraqtar:
1. Antropososıogenez degenimiz ne?
2. Antropososıogenez latynsha qandaı maǵyna beredi?
3. Prımattar evolúsıasy qaı kezde bastaldy?
4. Eń sońǵy prımattar dep kimderdi ataımyz?
5. Eń joǵarǵy takson ne?
6. Paleontologıalyq derekterge súıensek pongıdter men gomınıdterge bóliný budan qansha ýaqyt buryn bolǵan?
7. Pongıd degenimiz kimder?
8. Gomınıd degenimiz kimder?
9. Adamdardy qandaı klasqa jatqyzýǵa bolady?
10. Sanaly adam túrin qandaı tuqymdasqa jatqyzamyz?
2. Test:
1. Rýdımentti tabyńyz: a) túkti adam; á) apendıks; b) quıryqty bala.
2. 1871 jyly shyqqan «Adamnyń shyǵý tegi jáne jynystyq suryptalý» eńbeginiń avtory kim? a) J. B. Lamark; á) F. Engels; b) Ch. Darvın.
3. Adamnyń tarıhı damýy: a) ontogenez; á) fılogenez; b) antropogenez.
4. Jeke túrlerdiń óz ata tekteriniń belgisine qaıta oralýy qalaı atalady?
a) rýdıment; á) atavızm; b) gomologıalyq múshe.
5. Eńbek áreketi, sóz, oılaý, antropogenezdiń qozǵaýshy kúshiniń qaı faktoryna jatady?
a) áleýmettik; á) bıologıalyq; b) ekologıalyq.
6. Tuqym qýalaıtyn ózgergishtik, tirshilik úshin kúres antropogenezdiń qaı faktoryna jatady? a) áleýmettik; á) bıologıalyq; b) ekologıalyq.
7. Adamnyń shyǵý tegin, damýyn, qalyptasýyn zertteıtin ǵylym:
a) paleontologıa; á) embrıologıa; b) antropologıa.
8. Adamda soqyrishek, úshinshi qabaq ata teginen qalǵan belgilerge jatady. Osyndaı belgilerdiń ǵylymı ataýy: a) rýdıment; á) atavızm; b) gomologıa.
9. «Tabıǵat júıesi» eńbeginiń avtory kim? a) K. Lınneı; á) F. Engels; b) Ch. Darvın.
10. Adam tárizdi maımyldar qýanady, yzalanady, urpaǵyna qamqorlyq jasaıdy, sezim músheleri, qan quramy, aýrý túrleri uqsas bolady. Bul qandaı dáleldemelerge jatady? a) anatomıalyq; á) fızıologıalyq; b) paleontologıalyq
Jaýaptary: 1 – á, 2 – b, 3 – b, 4 – á, 5 – a, 6 – á, 7 – b, 8 – a, 9 – a, 10 – á
V. Qorytyndy. Antropososıogenez (latynsha: antropos – adam, genezıs – shyǵý tegi, sosıým - qoǵam) – adamnyń osy zamanǵy qalpyna deıingi shyǵý tegi men damý úderisi.
Adamnyń júıelilik toby:
1) jeliler tıpi,
2) bassúıektiler nemese omyrtqalylar tıp tarmaǵy,
3) sútqorektiler klasy,
4) qaǵanaqtylar klass tarmaǵy,
5) prımattar otrády,
6) maımyldar otrád tarmaǵy nemese adam tárizdi prımattar.
7) adamtárizdes maımyldardyń (buǵan pongıdter jáne gomınıdter de enedi) joǵary tuqymdasy, 8) gomınıdter tuqymdasy,
9) adam týysy,
10) sanaly adam túri.
Vİ. Baǵalaý. Sabaqqa belsene aralasqan oqýshylardy baǵalaý.
Vİİ. Úıge tapsyrma: oqý, mazmundaý.
Adam shyǵý teginiń dáleldemeleri. Adam men adam tárizdi maımyldardyń uqsastyǵy jáne aıyrmashylyqtary. júkteý
Sabaqtyń taqyryby: Adam shyǵý teginiń dáleldemeleri. Adam men adam tárizdi maımyldardyń uqsastyǵy jáne aıyrmashylyqtary.
Sabaqtyń maqsaty:
A) Bilimdilik: Oqýshylarǵa antropososıogenez, prımattar evolúsıasy jáne tiri tabıǵattaǵy adamnyń orny jaıynda maǵlumat berý;
Á) Damytýshylyq: Oqytý kezinde oqýshylarǵa tapsyrmalar, deńgeılik suraqtar paıdalana otyryp, qyzyǵýshylyqtaryn, oı - óristerin arttyrý;
B) Tárbıelilik: Oqýshylardy óz betterinshe jumys jasaýǵa, birin - biri tyńdap, óz oılaryn bildire alýǵa, alǵan bilimderin is - júzinde qoldana bilýge tárbıeleý;
Sabaq túri: Dástúrli
Sabaq tıpi: Aralas
Sabaqtyń ótý ádisi: baıandaý, suraq jaýap, syzbalar, test
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
1. Oqýshylardyń sabaqqa qatysýyn tekserý;
2. Oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý;
3. Sabaqtyń maqsaty men taqyrybyn aıtý;
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý. Úıge berilgen taqyryp boıynsha oqýshylardan sabaq suraý
İİİ. Úı tapsyrmasyn qorytyndylaý.
1. Prokarıottyq jasýshanyń qurylymy qandaı?
2. Baterıalardyń adam ómirinde qandaı mańyzy bar?
3. Vırýstar jáne olardyń qurylysy qandaı?
4. Vırýstardyń adam ómirinde qandaı mańyzy bar?
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý
Antropososıogenez (latynsha: antropos – adam, genezıs – shyǵý tegi, sosıým - qoǵam) – adamnyń osy zamanǵy qalpyna deıingi shyǵý tegi men damý úderisi. Burynyraqta antropogenez termıni paıdalanyldy, munda naǵyz sosıým – adam qoǵamynyń paıda bolýyna deıingi adamnyń shyǵý tegi eskerilgen.
Prımattar evolúsıasy adamnyń óz evolúsıasyna qaraǵanda kóptegen mıllıondaǵan jyldar buryn bastaldy. Eger evolúsıalyq júıelilikke zer salatyn bolsaq, adam – ol eń «sońǵy prımattar» ǵoı. Adamtárizdes maımyldardyń ata tekteriniń qalyptasýy men paıda bolýy evolúsıalyq shejirede kórneki kórsetildi.
Tiri aǵzalardyń barlyǵy týystyq belgileri boıynsha júıeli toptarǵa jikteledi. Eń joǵarǵy takson – dúnıe. Adamdy janýarlar dúnıesine jatqyzý shúbá keltirmeıdi. Al odan ári myna tizbekte júıelenedi: 1) jeliler tıpi, 2) bassúıektiler nemese omyrtqalylar tıp tarmaǵy, 3) sútqorektiler klasy, 4) qaǵanaqtylar klass tarmaǵy, 5) prımattar otrády, 6) maımyldar otrád tarmaǵy nemese adam tárizdi prımattar.
Alaıda sanaly adam túrin jiktegen kezde, ǵalymdar kúni búginge deıin budan da kishi júıeleý sanatyn engizýde bir pikirge kele almaı otyr. Durys jikteýdiń biri mynadaı: 7) adamtárizdes maımyldardyń (buǵan pongıdter jáne gomınıdter de enedi) joǵary tuqymdasy, 8) gomınıdter tuqymdasy, 9) adam týysy, 10) sanaly adam túri.
Adamnyń, gorılanyń jáne shımpanzeniń jalpy ata teginiń drıopıtekter bolǵany syzbanusqadan kórinip tur. Paleontologıalyq derekter boıynsha pongıdke (adamtárizdes maımyldar) jáne gomınıdke (adamdar) bóliný budan 15 - 20 mln jyl buryn bolǵan. Alaıda bıohımıalyq kórsetkishterdi taldaıtyn bolsaq, onda bul oqıǵa budan 4 - 5 mln jyldan erterek bolmaýy tıis.
Adamnyń shyǵý tegi, tarıhy. Antropologıa – adamnyń shyǵý tegi men tarıhı damý kezeńderin, násildik erekshelikterin zertteıtin ǵylym
Anatomıalyq – qulaq qalqanynyń, sút bezderiniń, tisteriniń jiktelýi, rýdımentterdiń, atavızmderdiń, t. b. bolýy.
Embrıologıalyq – uryqtanǵan jumyrtqadan damýy, alǵashqy kezeńinde jelbezek sańylaýynyń bolýy, mıynyń balyqqa uqsaýy, kloakasynyń bolýy.
Paleontologıalyq – qazbadan tabylǵan adamnyń arǵy ata tekteri: avstrolopıtekter, pıtekantroptar, sınantroptar, neandertaldyqtar, kromanondyqtar.
Fızıologıalyq – adam tárizdi maımyldar qýanady, yzalanady, urpaǵyna qamqorlyq jasaıdy, sezim músheleri, qan quramy, aýrý túrleri uqsas.
Rýdımenttik dep atateginen qalǵan, biraq qyzmet atqarmaıtyn qaldyq belgilerdi aıtady. Oǵan soqyrishek, qulaq aınalasyndaǵy bulshyq etter, teridegi túkter, quıymshaq, t. b. mysal bola alady.
Atavızm dep arǵy atatektiń belgileriniń qaıtalanýyn aıtady. Ondaı belgilerge sırek jaǵdaıda baıqalatyn denesin qalyń túk basqan balanyń dúnıege kelýi nemese kóp emshekti, quıryqty nárestelerdiń týylýy mysal bolady.
İV. Jańa sabaqty bekitý:
1. Lezdemelik suraqtar:
1. Antropososıogenez degenimiz ne?
2. Antropososıogenez latynsha qandaı maǵyna beredi?
3. Prımattar evolúsıasy qaı kezde bastaldy?
4. Eń sońǵy prımattar dep kimderdi ataımyz?
5. Eń joǵarǵy takson ne?
6. Paleontologıalyq derekterge súıensek pongıdter men gomınıdterge bóliný budan qansha ýaqyt buryn bolǵan?
7. Pongıd degenimiz kimder?
8. Gomınıd degenimiz kimder?
9. Adamdardy qandaı klasqa jatqyzýǵa bolady?
10. Sanaly adam túrin qandaı tuqymdasqa jatqyzamyz?
2. Test:
1. Rýdımentti tabyńyz: a) túkti adam; á) apendıks; b) quıryqty bala.
2. 1871 jyly shyqqan «Adamnyń shyǵý tegi jáne jynystyq suryptalý» eńbeginiń avtory kim? a) J. B. Lamark; á) F. Engels; b) Ch. Darvın.
3. Adamnyń tarıhı damýy: a) ontogenez; á) fılogenez; b) antropogenez.
4. Jeke túrlerdiń óz ata tekteriniń belgisine qaıta oralýy qalaı atalady?
a) rýdıment; á) atavızm; b) gomologıalyq múshe.
5. Eńbek áreketi, sóz, oılaý, antropogenezdiń qozǵaýshy kúshiniń qaı faktoryna jatady?
a) áleýmettik; á) bıologıalyq; b) ekologıalyq.
6. Tuqym qýalaıtyn ózgergishtik, tirshilik úshin kúres antropogenezdiń qaı faktoryna jatady? a) áleýmettik; á) bıologıalyq; b) ekologıalyq.
7. Adamnyń shyǵý tegin, damýyn, qalyptasýyn zertteıtin ǵylym:
a) paleontologıa; á) embrıologıa; b) antropologıa.
8. Adamda soqyrishek, úshinshi qabaq ata teginen qalǵan belgilerge jatady. Osyndaı belgilerdiń ǵylymı ataýy: a) rýdıment; á) atavızm; b) gomologıa.
9. «Tabıǵat júıesi» eńbeginiń avtory kim? a) K. Lınneı; á) F. Engels; b) Ch. Darvın.
10. Adam tárizdi maımyldar qýanady, yzalanady, urpaǵyna qamqorlyq jasaıdy, sezim músheleri, qan quramy, aýrý túrleri uqsas bolady. Bul qandaı dáleldemelerge jatady? a) anatomıalyq; á) fızıologıalyq; b) paleontologıalyq
Jaýaptary: 1 – á, 2 – b, 3 – b, 4 – á, 5 – a, 6 – á, 7 – b, 8 – a, 9 – a, 10 – á
V. Qorytyndy. Antropososıogenez (latynsha: antropos – adam, genezıs – shyǵý tegi, sosıým - qoǵam) – adamnyń osy zamanǵy qalpyna deıingi shyǵý tegi men damý úderisi.
Adamnyń júıelilik toby:
1) jeliler tıpi,
2) bassúıektiler nemese omyrtqalylar tıp tarmaǵy,
3) sútqorektiler klasy,
4) qaǵanaqtylar klass tarmaǵy,
5) prımattar otrády,
6) maımyldar otrád tarmaǵy nemese adam tárizdi prımattar.
7) adamtárizdes maımyldardyń (buǵan pongıdter jáne gomınıdter de enedi) joǵary tuqymdasy, 8) gomınıdter tuqymdasy,
9) adam týysy,
10) sanaly adam túri.
Vİ. Baǵalaý. Sabaqqa belsene aralasqan oqýshylardy baǵalaý.
Vİİ. Úıge tapsyrma: oqý, mazmundaý.
Adam shyǵý teginiń dáleldemeleri. Adam men adam tárizdi maımyldardyń uqsastyǵy jáne aıyrmashylyqtary. júkteý
You Might Also Like
-
«Kórkem jazý» úıirmesiniń 1 synybyna arnalǵan kúntizbelik jospary
-
«Kórkem jazý» fakúltatıv kýrsynan 1 - synypqa arnalǵan kúntizbelik sabaq jospary
