Sezimniń syrtqa shyqpas túsi bar ma?
Ony jasyrar adamnyń kúshi bar ma?
Bireý kúı, bireý pishin, bireý sózben,
Kórsetpeıtin júrektiń ishi bar ma?
I
Men bala
Men sábı meıirimdi ana qushaǵynda,
Aq mamasyn súıemin, qushamyn da:
Altyn ana jek kórer shamasy joq;
Bylǵanam ba, meıli qusamyn ba.
Men ujmaq perishtesi, kóńilim taza,
Qandaı nárse bilmeımin: bále, qaza.
Erkimniń uıǵarǵanyn isteýime,
Uǵynbaımyn eshkimnen bar dep jaza.
Qastyq degen ne nárse: kóringen dos;
Qaıǵy degen ne nárse: kóńilim hosh;
Aldaý, kúndeý, aıla ne, men bilmeımin,
Júregimde túkpir joq súıýden bos.
Men bilmeımin: jalyný, jaǵynýdy,
Resim, ulyq, qudaı dep tabynýdy,
Óz erkimniń qylyǵy ózime jón,
Aıtshy maǵan ne nárse jańylýdy?
Kápir joq, musylman joq, mal men adam
Bári de aıyrmasyz baýyr maǵan.
Paıda, zıan, uıat ne,- men bilmeımin
Meniń úshin sóz hám joq degen jaman.
Mende joq: mynaý orys, mynaý qazaq,
Ne maqtaý, ne kemsitý, qorlaý, mazaq.
Baı, kedeı, saý, kem-ketik báribir bas,
Ne nárse aıtshy: kárilik, aýrý, azap?
Men bilmeımin: ne nárse ólim degen,
Qorqý degen, kómý degen, kóriń degen.
Tamaǵyma pyshaq taıap turǵan jan da,
Kúlýden basqa jaýap almas menen.
Kún saıyn jazǵyturym shyqqan gúldeı,
Jaqsy túrge kiremin ózim bilmeı.
Sondyqtan kóńilim shat, júzim nurly,
Kúlip sáýle shashamyn jazǵy kúndeı.
Jas tánim ajarlanyp kúnnen-kúnge,
Báısheshekteı qulpyrar túrden-túrge.
Talpynam asyqqandaı jigittikke,
Uqsaıtyn júzim gúlge, shash súmbilge.
Jas tán men sezim, bilim qabat ósip,
Baramyn kámildikke taman kóship.
Óńim tursyn, túsime elestemes:
Bir kún topyraq bolam dep, únim óship.
Syrtym sondaı, ishim bos jamandyqtan,
Men perishte ujmaqtan jańa shyqqan.
Sondyqtan árkimge de men súıkimdi,
Kúnásiz ekenimdi bir kórse uqqan.
Aqtaıtyndaı dúnıege kelisimdi,
Asyqqandaı berýge jemisimdi,
Kún saıyn ósip baram, tolyp baram,
Aqtasan, dúnıe, osy sen isimdi.
Men, syılar dep dúnıe, keldim mine!
«Bir jas» dep esigińnen endim mine!
Men azatpyn, men aqpyn, men ósemin,
Ne qylsań da basymdy berdim mine!
Kim biledi qoıarsyń erkimdi alyp,
Kim biledi qoıarsyń kórkimdi alyp,
Kim biledi búl erik, bul kóriktiń -
Joǵalǵanyn bilmespin qaıda qalyp.
Álde dersiń: «pálen bar, kórmesem de,
Soǵan tabyn, solaısha jáne nanyp.
Sony qylyp, sondaıdan tyıylmasań,
Mıllıon-mıllıon jyl qınar otqa jaǵyp»
Álde dersiń: «Ulyq bar, el ǵurpy bar,
Jazalysyń, qoımasań ony tanyp».
Álde dersiń: «Sar, qudaı, altyn degen,
Sony súı, soǵan tabyn, shulǵy baryp».
Álde dersiń: «Qap salyp tilený bar,
Altynnyń qyzmetinen qalsań aryp».
Álde dersiń: «Qutylmas kedeılik bar,
Mańdaı termen bolmaıtyn asqa jaryp».
Álde dersiń: «Meıirimsiz ǵashyǵyń bar,
Túkirýge qorlanar kúıseń janyp».
Álde dersiń: «Dostyq bar saý kezińde,
Qarańdy da kórmeıtin solsań kárip».
Álde dersiń: «Aýrý bar qınaıtuǵyn,
Tynyshyń ketip, tamaǵyń, uıqyń qalyp».
Álde dersiń: «Bele bar kem-qor qylyp,
Elden et jıǵyzatyn dorba salyp».
Álde dersiń: «Qaıǵy bar jylaıtuǵyn,
Gúl betińdi sarǵaıtyp jasqa malyp».
Álde dersiń: «Kárilik bar tániń tozyp,
Qýartar, álsiz qylar kórkińdi alyp».
Álde dersiń: «Qutqarmas qarańǵy kór,
Topyraq bolyp, uıyqtarsyń sonda baryp».
Mıllıon jyl, mıllıonymen ótse-daǵy,
Turýdy bir bilmessiń uıqyń qanyp.
Sen umyt, sen degen bir sańyraý kór,
Bar-joǵyńdy artqylar qylmas paryq».
II
Men jigit
Men jigit, on bes - otyz arasynda,
Bul jasta kóp: beresi-alasym da.
Aldymda tolǵan maqsat, tolǵan tańdaý,
Alaıyn mynasyn ba, anasyn ba?
Jazǵy gúldeı túrlenip tolǵan túsim,
Kózim nurly, aq merýert - bútin tisim.
Shashym qara súmbildeı, boıym túzý,
Sáýle shashyp turady jastyq pishin.
Jalyny boıǵa syımaı syrttan kórinip,
Kún saıyn turady artyp qaırat, kúshim.
Ár úmittiń qıaly sáýlelenip,
Tún boıy uıqy bermes, tolqyp ishim.
Júregim julqynady áldeqaıda:
Saqtaýǵa kúshi kelmeı ishtegisin
Lepirip, baq izdeıdi, jar izdeıdi!-
Ol ǵashyq kórmese de jardyń túsin.
Tánime janym syımas izdep kimdi?
Keýdem qyzyp qurıdy ábden mysym.
İzdeımin, túsin áli bir kórgem joq,
Kandaı túrde, qaı jerde bilemisiń?
«Basqa baqyt tabylmas» dep uqpaımyn,
Sony tabý: eń meniń kerek isim.
Bir tabarmyn basqa bar qandaı baqyt,
Tańdaımyn, salystyryp, árbir isin.
Uqpaımyn qol jetpeıtin baqyt bar dep,
Dúnıe jaralǵandaı meniń úshin.
Úmittimin, aldar dep jáne uqpaımyn,
Qaıǵy alǵan joq júrektiń bir buryshyn.
Sol túrde turatyndaı máńgi ómirim
Baqyttan baqyt tańdar jas kóńilim.
Jetpeımin dep bilmeımin esh birine,
Men úshin joq sekildi kárilik, ólim.
«Asyǵys joq, men áli jetem» deımin,-
«Dál búgin jetpedim deý beker» deımin.
«Sondaı baqyt tabýǵa men áýeli -
Sondaı beınet hám eńbek etem» deımin.
Eńbek qyp men izdeıtin baqyt qandaı?
Búgin men uıyqtaǵam joq tańdaı-tańdaı:
Baı bolý, ákim bolý, alǵys, ataq -
Oılanyldy bári de biri qalmaı.
Ǵashyq bolý, aq erke sulý taýyp,
Erip turǵan «bir men» dep júregi aýyp.
Janyna janym qosyp ómir súrip,
Aıdy kúndeı ótkizý quryp saýyq...
* * *
Eń basynda kórindi baılyq ońdy:
Basqasyna daıarlyq joldy.
Ákimshilik, sulý jar, alǵys, ataq -
Bári satylar, tek baılyq bolsa boldy.
Joq, ákim bolý nege aqy berip,
Bermegen kúni ketse halyq jerip.
Aqyl ıesi, jan ıesi bola tura,
Jansyzdyń arqasymen kútim kórip.
Krylovtyń basnádaǵy esegindeı,
Ústimde altyn bolǵandy qylyp jelik.
«Danyshpan el kórkeıter erim osy»,-
Dep tańdap qoımaǵan soń halyq senip.
Qandaı baılyq shydaıdy toıǵyzýǵa,
Anaý topty timtingen kúnde kelip.
Kisi dep, aqyldy aıtpas, esek demeı,
Júrgendi qur baılyqpen qatarǵa enip.
«It edim, baılyq meni kisi qyl» dep,
Adamnyń nesi adam bolǵan jerik?
Men adam bolǵandyqtan ózi qyzyǵyp,
Baqyt, dáýlet júrmegen soń sońyma órip.
Nesi baqyt: súımeıtin bir sulýdy,
Satyp alyp, ózimdi júrsem telip.
«Qushaqta, súı!» dep zorlaý, kórip otyryp
Atatyndaı kózderin berilse erik.
Nesi baqyt: sol baılyq qylmaǵan soń,
Sulý bir súıetindeı júregi erip,
Baılyqpen medrese, shkol salsam,
Nasharlardy oqytyp, alǵys alsam;
«Jaqsy» degen ataǵym jurtqa shyǵar,
Jıhan kezsem, kárilikte qajyǵa barsam.
Joq, baıymas bul kúnde adal eńbek:
Bireý baıysa, bireýler kedeılenbek.
Kimde-kim tez baıysa qolyna aǵyp,
Kim kedeı bolsa, sonyń maly kelmek.
Nesi baqyt: aldap ap, tartyp alyp,
Óz malyn qaıta ózine qaıtyp bermek.
Kóz jasy, beısharanyń mańdaı teri,
Jıylyp, baıytpaı-aq qoısyn meni.
Mal bite me adamdy maldaı qylmaı,
Maldan basqa kórmeıtin dáneńeni.
Beıne bir jaralǵandaı mal jımaqqa,
Adaldyqtan, ardan bez, damyl tappa.
Mal sen úshin jaralmaı, sen mal úshin,
Jasaǵandaı ómir súr, osy baq pa?
Qul bolmaǵan baı bar ma osy kúnde?
Maldy jıyp, maqsatyn umytpaqqa.
Ógizdeı eń maıada shópke toıyp,
Tamaq kóp dep qaıǵynyń bárin joıyp.
Artyq jep, artyq semirip, baqyt sol dep,
Júreıin be basqa oıdyń bárin qoıyp?
Nesi qyzyq baılyqtyń, nesi baqyt?!
Baılyqpen almaǵan soń baqyt satyp.
Baqyt taýyp beretin isti qýmaı,
Nege men ótkizeıin oǵan ýaqyt?
Óıtkeni men qalmaspyn ashtan ólip,
Sýyr da júr in qazyp, kúnin kórip.
Qaryn toqqa qanaǵat qylatuǵyn,
Men emes, tánim tiri, janym ólik.
İri maqsat bolmasa, usaq iske,
Nege men aldanaıyn ýaqyt bólip.
Muny oılap, baılyq jaqtan kóńilim bezdi,
Onan baqyt tappasyn júrek sezdi.
«Ákimshilik baqyt» dep jurt aıtady,
Osy qalaı eken dep oıym kezdi.
* * *
Adam tobyn erkime júrgizýge,
Bárine ókimdigim bilgizýge.
Men ózińdeı súıgizip bárine de
Bir men úshin jylatyp, kúlgizýge.
Maqsaty bir-birine qaıshy topty -
Baýyr ǵyp, tatý ómir súrgizýge.
Zorlaýsyz ár oıdaǵy sonsha janǵa,
Ne buıryq qylsam sony súıgizýge.
Búıtýge ákim bolsam kele me álim?
Eshbir ál búıte almasy kópten málim:
Basqadan ózin artyq súımeıtuǵyn,
Esh bireý joq, baıqasam jannyń bárin.
Árbir jan dúnıege ózin kindik,
Qylmaqshy, tabylar ma múnan birlik?
Úmit etý aqymaqtyq meniń úshin,
Erkin qurban qylar dep, bári birigip,
Árkimniń óz aýzyna qoly jaqyn,
Bar zakonnen ózine erki maqul,
Báriniń de keledi «Men» bolǵysy,
«Ony kúshpen jeńem» deý bola ma aqyl?
«Kún kózindeı barshaǵa bul ortaq jan -
Paıda alý kerek munyń aqylynan:
El paıdasyn tabýǵa ózgemizden
Artyǵyraq aqyly, zeıini bar»,-
Dep bıletken el bar ma kemeńgerge?
Túrme bar, dar aǵash bar ondaı erge,
Ómirdiń bul túrinde eshbir ákim,
Múmkin emes ádildik qylýǵa elge.
Sebebi: tastap ákim bola almaıdy,
Baılar men moldalardyń sózin jerge.
Kúshti taptyń yńǵaıyn qylmasqa joq.
Múbáda ákim bolsam eger men de.
Bir saǵat ta qyla ma meni ákim,
Bolysa bastasam men kúshi kemge?
Ákim degen - kúshtige shoqpar degen.
Zorlyǵyn istegende kúshsizderge...
Baılardyń kóńilin taýyp, basty pul ǵyp
Dinge, ádetke, basymdy ıip, shulǵyp.
Bir-eki tasy bolǵan nadandardyń,
Túkke turmas qyrtylyn tyńdap, múlgip..
Bulaı bolsa ákimdik bıleý bolmaı,-
Azat basty berý ǵoı qoldan qul ǵyp.
Kimde túıme kóp bolsa tilin alyp,
Olarǵa palto áperip, galosh salyp,
İsiń túzý bolsa da ol shytynsa,
Keshý surap, aldyna shulǵyp baryp.
Ne aıtsa da «taptyńyz, qup, taqsyrlap»,
Bilimine turǵansyp, meıiriń qanyp,
Kekese, sókse-daǵy sańyraý bolyp,
İshińnen tursań-daǵy yzalanyp.
Óz kóńilińniń qalaýyn bir qyla almaı,
Zakon ne aıtady dep tura qalyp.
Ákim bolsam osyndaı qorlyqtardyń,
Basyma keletini aıdan anyq.
Muny oılap, ákimdikten kóńilim sýyp,
Ómirde bolman dedim oǵan jýyq.
«Ketsem endi qaıtedi, dep oıladym,-
«Dańq, ataq alatuǵyn isti qýyp».
Atymdy dúnıe tanyr, shejire umytpas,
Ataqty ister qalsa menen týyp».
Aldymda sansyz ásker basyn ıip,
Kókpeńbek qarý asynyp, temir kıip.
Kórkimen kóz tartatyn talaı shahar,
Bir ámir berýimmen bolsa kúıik.
Qolda tý, asta tulpar, ústim shendi,
Turmaıdy omyraýyma medal syıyp.
Solaısha Shyńǵys han men Bonaparttaı,
Ataǵym jurt kózinde bolsa bıik.
Qandy kózim bolsyn-aq qanǵa toımas,
Bolsa eger toımastyqpen basyn joımas.
Bul ispen búgin meniń jolym bolsa,
Kúni erteń basym jolda qalmaı qoımas!
Mundaı baqyt baıansyz, kóshpeske joq,
Bul isten baqytsyzdyq óspeske joq.
Naızanyń kúshimenen janǵan baqyt,
Bir kezde naıza ushynda óshpeske joq.
Kóp kúnder kópti isteıdi, kópti istemek.
Adamzattyń aqyly kúnde ústemek.
Aqyldyń ósken saıyn aıtatyny:
«Joq quldyq, joq tórelik, joq kúshtemek».
Taǵy da kópti isteýge kúnder ótpek,
Papa men ferǵaýynnan qadir ketpek.
Ózi úshin tap ózinen basqa qudaı,
Joǵyna ár adamnyń kózi jetpek.
Keshegi izin súıgen Nıkolaıdy,
Búgin bári jıylyp basqa teppek.
Keshe bári túnegen áýlıeniń,
Búgin kep tóbesine dáret etpek.
Vılgelm keshe aıtty dep otqa tússe,
Búgin ony qýalap, tentiretpek.
Erteń bıtteı syqpaı ma halyq meni,
Qyshytsam búgin soryp qanyn eptep.
Kim qarsy tura alady bul aǵynǵa?
Ómir túri barady solaı bettep...
Soqyrlyǵy, kimde-kim bolsa soldat:
Jyrtqysh qylar azdyryp, olardy aldap.
Jyrtqyshtyǵy emes pe, «tóre aıtty» dep,
Kórgen jerde bir-birin qanǵa malmaq.
Adamdyqqa syıa ma kisi óltirip,
Batyr degen at taýyp, medal almaq.
Soldattyqtan ne paıda solar úshin,
Beınet kórmek, ne ólmek, sharýa qalmaq.
Kári ákesi, sheshesi kún kóre almas,
Jas bala, jas qatyny úıde zarlap.
Kerek-jaraq bári de qymbattanar,
Soǵystyń shyǵyndaryn elge salmaq.
Muqtajdyq halderinen paıda alýǵa,
Bir jaqtan sáýdegerler salar qarmaq.
Soǵys bolsa, jaýǵandaı kókten altyn,
Kapıtalıs, baılarǵa ádeıi arnap.
Bas kóterer erkegi soǵysta bop,
Sharýa istelmeı, kedeıler muqtajdanbaq.
Kókten jaýyp turǵannan ońaı jolmen,
Baılarǵa sol muqtajdyń maly barmaq.
Dúnıede sonsha zıan bolar ma edi,
Bar kedeı soldattyqtan bezse qarǵap.
Toqtasa ne jaldanyp, ne aldanyp,
«Aıt!» dese ıt sekildi baryp jarmaq.
Shyn duspany «soldat bol» degen kisi,
Ekenin alys emes bilýge ańdap.
Jaralmaǵan ekenin qyrmaq úshin,
Ákimniń ne aıtqanyn qylmaq úshin,
Aqyl, oı, adamdyqtan múlde bezip,
Bas keser mashına bop turmaq úshin.
Baılar men úkimetke shoqpar bolyp,
Júrgenin óz-ózderin urmaq úshin.
Uǵýy alys emes soldattardyń,
Ekenin meniń-daǵy sezedi ishim.
Soldat shyǵý bolyp júr halyq jaqqa,
Bul-daǵy bergendigi bir belgisin.
Muny oılap áskerlikten kóńilim sýyp,
Taǵy da bolman dedim oǵan jýyq.
«Ketsem endi qaıtedi, - dep oıladym,-
Jurt alǵys aıtatuǵyn isti qýyp».
* * *
Syr tapsam dúnıeden ashylmaǵan,
Áli adamǵa bilinip, shashylmaǵan,
Tapqan syrym kórkeıtse adam ómirin,
Alǵys aıtyp, kim ımes basyn maǵan.
Zerttese de adamǵa bilmeıtin ǵyp,
Dúnıe eshbir syryn jasyrmaǵan.
Daýa tapsam: dene aýrý kórmes bolsa,
Qartaıyp, tozbaı, adam ólmes bolsa,
Qıyndy ońaı qylar jolyn tapsam,
Jumystan adam beınet kórmes bolsa.
Keregin jer anadan ońaı alyp,
Erteń qaıtem dep kóńilin bólmes bolsa,
Kún buryn keltirmeıtin jolyn tapsam,
Sharýany túrli apattar jeńbes bolsa.
Mysaly, mal qyratyn túrli aýrýdan
Sebep tapsam, esh zıan kelmes bolsa.
Sýyq, ystyq, sýsyzdyq qurbanyna
Eshqandaı jan ıesin bermes bolsa.
Ashylmaǵan syr taýyp meniń de atym,
Edısson, Lýı Pasterǵa teńdes bolsa.
Biraq búgin ǵylymnyń tapqandary,
Paıdasyn kórsetken joq kedeıge áli.
Azýsyz qasqyrlarǵa azý bolyp,
Qoı halin aýyrlatty onan ári.
Buryn kól bolsa, endi teńiz boldy,
Ónerdiń arqasynda adam qany.
Bul qalypta ǵylymdy paıdaly dep,
Alǵys aıtyp turǵan joq jannyń bári.
Bul qalypta bere almas ǵylym paıda,
Bere almasa qarǵys bar, alǵys qaıda?
Sen, mine doktor boldyń tereń oqyp,
Nasharǵa paıda etýge osy jaıda.
Birazdan soń bilesiń kedeı ońbas
Olarǵa bul jaıynda emiń qonbas,
Oryn, tamaq, kıimi jaqsy bolmaı,
Qur dárimen olardy jazyp bolmas.
Ózi kedeı «tap» dediń, tapsyn qaıdan?
Jumys súrap júrgende anaý baıdan.
Bulaı bolsa alatyn jalýnıa*...
Kedeıge, kópshilikke tıgen paıdań.
Ár túrli oqý jurtyń bizge málim,
Eńbekshi salar, asyrar qınap janyn.
Paıdasyn chınovnıkter baılar kórer,
Jylda kedeı ol úshin tartsa da alym.
Tań qalamyn: kedeıge oqy deıdi,
Oqýǵa keltirmestik qylyp halin.
Ataqty chınovnıktiń balasynan,
Az kórdim stıpendıa artylǵanyn.
Bulaı bolsa sondaǵy úıretýshi,
Sorysqan bop tabylar kedeı qanyn.
Paıda etýge agronom bolsań taǵy,
Bul isiń kedeıge sor, baıdyń baǵy,
Qur seniń ǵylymyńmen túzele me,
Saımansyz kedeılerdiń sharýa jaǵy!
Sen «tap» degen saımandy qaıdan tabar?
Densaýlyǵy sorlynyń sengen maly.
Bulaı bolsa qur tekke jalýnıa alyp,
Olarǵa masyl bolyp óttiń-daǵy.
* * *
Bul kúngi baqytsyzdyq dúnıe tolǵan,
Naqaq qan, naqaq kóz jas darıa bolǵan.
Naqaq ómir erkimen er jete almaı,
Jemissiz qumǵa túsken gúldeı solǵan.
Ǵylym joqtan dúnıeni bular jaılap,
Otyr ma adamzattyń sory qaınap?
Jer-anada jetetin tamaq joqtan,
Otyr ma adam birin-biri shaınap?
Ne jerden tamaq taýyp alatyndaı,
Ǵylym joqtyq otyr ma baqty baılap?
Joq, jerde tamaq ta bar jetetuǵyn,
Jalýnıa (oryssha) - eńbekaqy.
Ǵylym da bar alatyn ony saılap.
Jer sarań, adam nadan bolǵandyǵy:
Tipti emes baqsyzdyqqa turǵan aıdap,
Á, joqtyǵy jaqyndyq-ádildiktiń
Adamdy sorly qylǵan baqsyz baılap.
Sondyqtan adam bitken erteń áli,
Bas ıip, ádildikke keler bári.
Nadsonnyń aıtqanyndaı: «Jaýyz jolmen,
Júre almaı dymy quryr onan ári.
Talǵan kúsh, aýyrǵan jan, qınalǵan tán,
Dertine jaqyndyqty eter dári»,
Ádildik qyzmetkeri bolǵandarǵa,
Alǵysty sol kúnde aıtar barshalary.
Endeshe men jabysam negizgi iske:
Ádildikie bar negiz, baq ta, kúsh te,
Qarǵaımyn ádildikten basqa joldy,
Óńim tursyn, kirmesin túnde túske.
Ǵaısany adam aýzy qarǵaı almas,
Ózi ólse de aýyzdan aty qalmas.
Neǵurlym aı men kúnder ótken saıyn.
Ǵaısa tiri, alǵys joq oǵan barmas.
Qolyma sol Ǵaısanyń týyn alsam,
«Ádildik! Jaqyndyq!» dep aıǵaı salsam.
Atym tiri qalmaı ma ólgenmen de,
İsim sónbes, men sónip, kórge barsam.
Adamdy kún kóristiń ózi qosyp,
Jaqyndatý áne tur aldan tosyp.
Sondyqtan, edildikti-jaqyndyqty,
Kim jatyrqap, boı tartar «jat» dep, shoshyp,
Sol ýaqytty tezdetýge qylmaq qyzmet -
Baq izdegen adamǵa paryz - mindet.
Joǵalsyn bul «seniki, menikilik»,
Osy ǵoı adamzatty qyrǵan indet.
Bar adam jerden tamaq almaq úshin,
Jıylyp birge kúshin salmaq úshin,
Biri eńbek qyp, biri ony jatyp jemeı,
Tep-tegis bul jumysqa barmaq úshin.
Kári demeı, jas demeı, kúshsiz demeı,
Oljadan birdeı paıda almaq úshin.
Ákimmin, áýlıemin, áskermin dep,
Bir-birin jeıtin syltaý qalmaq úshin.
Ádildik, ult degen sóz, din degen sóz
Zalymnyń jem bolmaýǵa qarmaǵy úshin.
İsteler munan bylaı meniń isim:
Jumsalsyn sol nıetke barlyq kúshim!
Men ǵashyqpyn kórýge ádildikti,
Tegis qylyp kórkeıgen ómir túsin.
Ol ómirde birde-bir aldaý bolmas,
Jaǵynyp, ardy aqshaǵa jaldaý bolmas.
Eshkimnen dostyq tappaı, qastyq kórip.
Bar adamdy saıtan dep, qarǵaý bolmas.
Qara kúshten jeńilip, qaıǵy basyp,
Ólgisi kep, ómirden zarlaý bolmas.
Adamdaǵy jan, qýat, tapqysh, talant,
Gúl shashpaı, jemis bermeı qalmaý bolmas.
Árkimniń qandaı iske talanty bar,
Ómirin, kúshin soǵan salmaý bolmas,
Jaratylystan keregin árbir adam,
Eńbegimen alýǵa barmaý bolmas.
Ákimmin, qudaıshylmyn, áskermin dep,
Eńbeksiz eńbekshini jalmaý bolmas.
Kóre-bile aqyndy jegizbeseń,
Baı seni qyzmetine almaý bolmas.
Ashtan ólý, ne baıǵa arzan turý,
Amalsyz birin sonyń tańdaý bolmas.
Ne kórilik, ne bir apat kelgen kúni,
Kóshede qaıyrshy bop sarnaý bolmas.
Bir tilim nan alýǵa baıdy maqtap,
Jalynyp, tus-tusynan ańdaý bolmas.
Dene azyqqa toıýdan jan erjeter,
Ómirdi bul kúngideı ańdaý bolmas.
Jan erjetip, dúnıeniń syryn tabar,
«Ómirde maqsat joq» dep barlaý bolmas.
Taýdaı úmit hám talap oryndalar,
Esh eńbek bul kúngideı janbaý bolmas.
Jumysqa kem kózbenen qaraý bolmas,
Jumys qylý qorlyq dep sanaý bolmas.
Jumysshylyq qulǵa has, biz myrza dep,
Eńbekshiniń ekkenin talaý bolmas,
Men az deımin kórýge osy ómirdi,
Kelińder, baq izdeýshi, bolsań joldas.
Oılasam dúnıede qansha jan bar:
Adam bar, aǵash, shóp bar, mal men ań bar,
Jandy, jansyz nárseniń bári-daǵy
Ár sebeptiń jemisi baıqasańdar.
Mal bolmaq, maımyl bolmaq, adam bolmaq,
Qasqyr bolmaq, qus bolyp, ushyp qonbaq -
Sol bolǵandar bolmaǵan ózdiginen,
Bolǵyzǵan eriksiz bir sebep qoldap.
Adamǵa bul sebeptiń kóbi málim,
Biledi salǵan saıyn mıdyń álin.
Sebebin bile-bile bir kezderde,
Jaratýǵa bek múmkin qoldan bárin.
Sebepti jarata alar adam qoldan,
(Jeri osy haıýandardan artyq bolǵan),
Sebepti jarata alý arqasynda,
Adamzat eńbeginen egin orǵan.
Ormasa, óner, ǵalym qaıdan shyqty,
Bul kúngi tirshilikke bolǵan qorǵan.
Sebebin bilgendikten býdy kólik,
Qalyp adam otyr ǵoı paıda kórip.
Aspanda qustaı ushyp, sýda júzip,
Ómiri burynǵydan tapty kórik.
Sebep jemis: ádildik, adaldyqta,
Sebep jemis: zalymdyq, aramdyqta.
Bulaı bolsa, bek múmkin adamzatgy,
Ádil qyp, úıir qylmaý jamandyqqa.
«Týmystaǵy minezdi eshkim jeńbes,
Adamdy ádil qylý qoldan kelmes.
Túzese jaratylys ózi túzer»,
Degen sózge, sondyqtan, kóńilim senbes.
«Sebebin jaratsa da, adam adal,
Bola almaıdy» degen sóz qulaqqa enbes.
Sebep joq adam uly jaratpaıtyn,
Jáne de esh nárse joq sebepke ermes.
Kelińder, sol sebepti jaratýǵa!
Jaratyp ap, ómirge taratýǵa!
Adam uly dúnıege jiberilgen,
Sebepti baǵyndyryp qaratýǵa.
III
Men toqtadym
Adamda ómir bar ma qýanatyn,
Jazǵy shóp kúz túskenshe qýaratyn,
Qurt túsip keıbirine kók kezinde,
Mezgilsiz gúl shasha almaı sýalatyn.
Keıine kún, keıine sýsyn jetpeı,
Jemisi týmaı qoıar týa alatyn.
Ómirdi oı jiberip oılaý degen -
Nárse ǵoı bal ornyna ý alatyn.
Jar súıý, jurt maqtarlyq ataq tabý -
Aq kúnniń az ermegi ýanatyn.
Ekeýiniń biri joq áli mende
Kárilik kelse, shamam ne qýa alatyn?
Ne qazam kep, qalarmyn erteń ólip,
Qartaımaı, jas ólgendi júrmin kórip.
Qolǵa túsken lázzatpen paıdalanyp,
Az ómirde júrgen jón kóńil bólip,-
Dep turmyn azdan beri, munan bylaı,
Basqa oı salsa, kórermin taǵy qudaı.
Týysynda eriksiz jer qurttary,
Jerge kirmeı qoımaıdy jylaı-jylaı.
Bilemin, áli kúnge adam nadan:
Kózi jetpes bolýǵa erteń aman,
Qartaımaı jannyń kóbi kórge kirer,
Nadandyq bilinbeı me osy aradan?!
Az ómirde kórgeni beınet-qaıǵy.
Bolǵan soń túzelmesteı minez jaman.
Jan ıesi jegeli birin-biri,
Ólmeý úshin aýyzyn ashqan zaman.
Dúnıe - ózen, aǵysyn kim toqtatar?
Aǵyp kete baratyn men bir salam.
Dúnıedegi bar kyzyq kúshtiniki -
Ekenin jasaǵandyq aıtty maǵan.
«Ádildik», «ar», «adamdyq» degen sózder,
Kúshsizderdi aldaýǵa qylǵan amal.
Qýanbaımyn degende: «Ózim bilmeı,
Áıteýir, bir maqsatqa taman baram».
Anyqtalǵan kezinde qýanarmyn,
Kishilikten kóre almaı tursa adam.
Kóringeli jaraldym ólmek úshin,
Kóńildiń tileginen bermek úshin,
Aıtpaımyn: «qudaı meni jaratty» dep,
Oıynshyq qyp synaýǵa ermegi úshin.
Týystaǵy kóńildiń tilekterin,
Jaralǵan joq shyǵarmyn jeńbek úshin.
Týystaǵy tilekti qaýlymenen,
Qýatym joq «jeńem» dep senbek úshin.
Eger baq bergisi kep maǵan allam
Men bolsam sopylarsha soqyr nanǵan...
Meshitte qulshylyq qyp óter edim,
Túkirer em lázzatqa, berip jalǵan.
Túpkilikti shyn baqyt tabý úshin
Quranmen kúńirenter em meshit ishin.
Masatydaı qulpyrǵan jaz kezinde,
Kórmeı-aq qoıar edim jazdyń túsin.
Aq aýyl, aıdyn kólden kózdi jumyp,
Quıqyljytsa, estimeı bulbul qusyn.
Aq erke, altyn sáýle kelbeńdese,
Miz baqpaýǵa jeter ed jáne kúshim.
Syry tereń kók júzi, aı men kúnde
Bolsa da qaramas em, qandaı pishin.
Tilden zikir, kóńilden pikir túspeı,
«Ol» dese óler edim tamaq ishpeı.
Ujmaqta bul dúnıeni eske alar em,
Túnde kórinip, qorqytqan jaman tústeı.
Qanymdy júz buzatyn jamandarmen,
Kisi etine jerigen aramdarmen.
Kún úshin jebelep dos bolmas edim,
İshimnen atqym kelgen adamdarmen.
Óler em, jol bermes em qara kúshke,
Túzýdi jyqpas úshin teris iske.
Der edim: ol dúnıede ornym daıar,
Kirse de búgin kelip istik ishke.
Beısharany shyn dosqa sanar edim,
Ol úshin oq astyna barar edim.
Baı jaǵy júz myń bolsa, kedeı jalǵyz,
Qoryqpaı-aq jalǵyz jaqta qalar edim.
Jaǵynbaqqa eshkimdi maqtamas em,
Arymdy taptatpas em, taptamas em,
Aıtar em mindilerdiń minin betke
Kek tutar dep, qıpaqtap, saqtamas em.
Ýádede turýdan tanbas edim.
Altyn berse «buryl» dep, almas edim,
Ótirik, aldaý, shaǵym bolǵan jerge,
Moınyma arqan salsa barmas edim.
Ne ulyq, ne baı kisi sógip tursa,
Estimegen kisi bop qalmas edim.
Bireýdiń kózge qylǵan artyqtyǵyn
Bilmegensip, ishimnen janbas edim.
Shyndyǵyn seze tura kúnshilikpen
Min izdep, arsyzdyqqa salmas edim.
Jaqynym, jurttyń betin aýdarýǵa
Qara boran salsa eger, nanbas edim...
Joq, tabýǵa bermedi úıtip baqyt,
Meshitte bir qudaıǵa jylap jatyp.
Sor, baqty dáneńeni eskermeıtin,
Tym bolmasa baıansyz bala oqyt.
Jetkizetin joly dep, oqý baqtyń,
Soqyr nanys joǵaldy, bále taptym.
Dúnıeni jasap-oqyp bilgen saıyn
Joly alystap barady baqyt jaqtyń.
Bul jolmen júre bersem ómir ótip,
San soǵyp, aıtatynym: «qury qappyn.
Idealıs bolǵansyp, áýrelenip,
Jar súıgen qyzyǵynan jastyq shaqtyń».
«Jerdegi torǵaı artyq, áýedegi
Tyrnadan» degen sózi ras qarttyń.
Az ómirden álińshe paıdalanbaı,
Kókke qaraý isi eken aqymaqtyń.
Jastyqtyń tilegenin aqyl jeńý,
Bolmaıdy, zakony emes tabıǵattyń.
Jastyqtyń sezimdi ystyq júregimen,
Jaratylysta berilgen tilegimen,
Bul kúngeshe kúrestim, ne óndirdim?
Men jyǵar em, jan jyqsa bilegimen.
Ómir az álde bolsa kúresýge,
Maqsat joq maqsat úshin siresýge.
Ajal kep az qyzyqtan qur qaldyrar,
Kópti az dep men júrgende tiresýde.
«Beınettenem, jasaımyn urpaq úshin»
Dep qanaǵat qylýǵa jetpes kúshim.
Ózim kórge ketken soń paıdasy ne?
Ujmaq qyp, jiberse de jıhan ishin.
«Óz etigiń tar bolsa dúnıeniń
Keńdiginen ne paıda», bilemisiń?
Mundaı baqsyz qylaryn bilgen bolsam,
Bar edi oqýmenen ne jumysym?
Ómirdiń qyzyǵyn da, buzyǵyn da,
Jasar em tınaqtaı da bolmaı isim.
«Kim aldyn buryn kórse, beıshara sol»,-
Degen sóz yp-yras qoı, aıtshy kisim!
Paıdany endi oılaımyn óz basyma,
Qoshtasyp ıdeıa degen joldasyma.
Endi men qatyn alam, baılyq jıam,
Kóp oıdyń kóńilim sendi bolmasyna.
Qona alsa jar súıýden jastyǵymda
Sendim men basqa baqyt qonbasyna.
Bul kúnge ómir sýyq, ómir jansyz,
Jar súımeı múmkin emes tońbasyma.
Qaıtkenmen kedeı ómiri bul qalypta
Júz bulqynsa, qol ekel ońbasyna,
Qalaı egin egersiń beınettenip,
Kóziń jetip tursa eger, ormasyńa.
Gúl uryǵy jel ushyryp, qumǵa tússe,
Shara joq keýip, qýrap, solmasyna.
Aq nıet, adal oılar túkke turmaı,
Barady eshkim oǵan moınyn burmaı,
Ádildik ornamasqa kózim jetti,
Dúnıeden et jeıtuǵyn aýyz qurymaı.
Mende de óz shamamsha bar ǵoı zeıin,
Kimde zeıin kem bolsa sony jeıin.
Dúnıe aldaý eken, aldasýda,
Óz obalym ózime, qalsam keıin.
Dúnıe - jeý, jegizý maıdany eken,
Jeńe alsam jeımin demeı men ne deıin.
Ádildik bolady dep tosa bersem,
Ózimdi jep qoıatyn oǵan deıin.
Baıyp alyp, bireýdi men de jekpeı,
Nege ógiz bop olarǵa jegileıin?!
Adam buryn kóredi ólmeýdi artyq,
Az ómirde muqtajdyq kórmeýdi artyq.
Sondyqtan, kim baılyqty qolyna alsa,
Ómir sonyń qolynda - aldy tartyp.
Neǵurlym zalymdyqtyń kúshi basym,
Bolyp, artyq kóp tókse kózdiń jasyn,
Soǵurlym saǵyndyryp ádildikti,
Soǵurlym kóbeıtpeı me ósh pen qasyn?
Ádil bolyp baıqadym, ne óndirdim?
Bul basym zalym bolyp bir baıqasyn!..
IV
Men kári
Men kári halim kemip, tánim tozǵan,
Aldymda qarańǵy kór qolym sozǵan.
Aıaq bassam, aldymda kór turǵan soń,
Kúnderdi saǵynamyn bastan ozǵan.
«Ol kúnderdiń kelmeske ketkeni ras»
Degendeı appaq bolǵan saqal men shash.
Býyn bosap, qaltyldap, bel búgilip,
Jerge az-aq tımeı otyr selkildep bas,
Bar denem kárilikten qýyrylǵan,
Kishireıgen, sıyq ketken, kúsh quryǵan;
Dirildep, tógip alar qolym asty,
Súldemin qulaıyn dep, qýrap turǵan.
Kórmeıdi esh nárseni jóndep kózim,
Tisten túk joq buzylyp shyǵar sózim.
Katty aıtpasa, qulaǵym túk estimes -
Otyrmyn kereksiz bop eshkimge ózim.
Dúnıe meniń úshin jaralǵandaı,
Ózim sonyń kindigi sanalǵandaı;
Oılaýshy em: sonsha úmitti, sonsha bıik,
Túk emes ekenmin ǵoı, amal qandaı?
Yrqyma dúnıe tursyn, denem kónbes,
Kónse, nege qartaımaý qoldan kelmes.
Yzasyna ishemin, mıdy ýlaımyn,
Qup bilemin: qaıǵydan esh nárse ónbes.
Qartaımaýdyń sharasyn izder edim,
Átteń, jigit kúnimdi qaıtyp bermes.
Bul kúnde uıqy - tamaq, qaıǵy - joldas,
Mundaı ómir eshkimge qyzyq bolmas.
Men úmitsiz hám menen jurt ta úmitsiz,
Sóılespeıdi degendeı: «mynaý ońbas».
Syrlasyp, jasy kishi aıtpas oıyn,
Men aıtsam tyńdaýdan da tartar boıyn.
Eń arty balama da unamaıdy,
Túzý dep aıtqan sózim, aıtqan oıym.
Bilip otyram, kelmeıdi estigisi,
Qur aıtty dep, «ıe», - deıdi «úlken kisi».
«Solaı durys» deı salar kóńil jyqpaı,
«Mazany aldy, qoısa eken»,- dese de ishi.
Sondyqtan, men jalǵyzbyn, ermegim joq,
Aldym qabir, úmit qyp sengenim joq.
«Sony istep kettim ǵoı» dep medeý qylar,
Adamdyqqa esh nárse bergenim joq.
Bul kezimde qurmettep meni elerlik.
Jurt úshin etken qyzmet, eńbegim joq.
«Ólmeı jasap tursa eken» deıtuǵyn jurt:
«Dárejege eńbek qyp kelgenim joq.
Jalǵyz men bul halime qaıǵyratyn,
Eshkim joq kem kóńilimdi jaı qylatyn.
Jastyqta tapqan ǵylym, ónerim joq,
Jas bitken aqyl surap qaırylatyn;
Bári de meniń úshin ómir tilep,
Jylaıtyn: kóz bolǵanda aırylatyn.
Gazet pen jýrnaldarda jaıym tolyp,
Biri kún, biri atymdy aı qylatyn.
Ólgen, týǵan jylymdy meıram qylyp,
Atymdy ár qurmetke baı qylatyn.
Tappadym ózim úshin jasap paıda,
Ásirese, ulǵaıǵan kárilik jaıda,
Bir kezde ıdeıamdy qurban qylǵan,
Sulý jar hám jınaǵan baılyq qaıda?
Sulýlyǵy súıgendik bári ketti,
Ketirmeske tappadym eshbir aıla.
Bul kúngeshe tamaǵym ash bolǵan joq,
Baılyqtyń qylǵan syıy osy-aq baıǵa.
Men toıyp kúnde bolam tamaqqa ydys,
Uıyqtaımyn, osynym ba jaqsy jumys?
Qansha ishsek te kún saıyn keri ketemin,
Birjolata sóngeli otyr dybys.
Ardy satyp, tirnektep jınaǵanda,
Jer jutsyn, baılyq bergen bul bolsa yrys.
Qaldy meniń kúnámnan bala týyp,
Bul kúnámdi alarmyn nemen jýyp?
Olar da baq taba almas beısharalar,
Men sekildi óz nápsiń ketse qýyp.
Týǵany - mynaý turmys, ákesi - men,
Qalaısha olarǵa baq bolsyn jýyq?
Men sekildi ákesin o da qarǵar,
Týdyrdy dep, dúnıeden kóńili sýyp.
Bolamyn-aý dúnıege kelmegendeı,
Ah, dúnıe: qyzyq bar ma ólmegendeı?!
Men toqsanda ókinem ólgenime.
Bir kún ómir, bir qyzyq kórmegendeı.
Bul zorlyq, kórmes edim, kónbes edim,
Eger de, amal bolsa kónbegendeı.
Tym bolmasa, qalmady-aý eshbir isim,
Meni aıtyp, jurt saǵynyp, shóldegendeı.
V
Men ólik
Men ólik, men sýyq tán, mende jan joq,
Júregimde ómir joq, ystyq qan joq.
Úmit joq, jek kórý joq, mahabbat joq,
Sezim joq, kirpigimdi qozǵar hal joq.
Betim túri qarańǵy, tis saqıyp,
Kózimnen jaryq sóngen, tur aqıyp,
Jylylyqqa taralyp shirı bastap,
Sýyq bolsa siresip, boı qaqıyp.
Meni aparyp, jer bol dep, jerge qoıdy,
Jalǵyzbyn, jaryǵy joq, kórge qoıdy.
Men joqpyn, men degen bir sańyraý kór,
Minekı sý topyraq basty boıdy.
Sonda jatyp azdan soń men topyraq,
Topyraqta joq sezim, til men qulaq,
Bir dybys ala almassyń ómir boıy,
Qasymda otyrsań da jaýap surap.
Báribir qalǵan dúnıe ne bolsa da
Máńgilik sezbestikti qyldym turaq.
Umytyldym, jurt ta sezbes joqtyǵymdy,
Týdym, óldim, joǵaldym, sóndi shyraq.
Bar boldy dep súısinip, joq boldy dep,
Ǵalamnyń kúızelgen joq mini qurap.
Zakony dúnıeniń bılegende,
Zaman ótip, ár túrge súıregende,
Jer sýyp, jerdiń ústi muzǵa aınalyp,
Kún senip, jerge jaryq tımegende,
Men ne túrde júremin, jaýap bershi,
Jer tozyp, byt-shyt bolyp kúıregende?
Ne bolar topyraǵy júregimniń -
Tirliktegi uıasy tilegimniń?
Ne bolar bárin kórgen kóz topyraǵym,
Topyraǵy mıymnyń, bilegimniń.
Tozǵan jerdiń atomy kúldeı ushyp,
Júrgende áldeqaıda baryp túsip,
Jaralatyn jańa jer, jańa kúnde,
Jan biter me maqulyq bop, tamaq iship.
Álde bolar sondaǵy balyqqa tán?
Shybynǵa aıaq, nemese, baqaǵa san?
Ne malǵa, ne bir shópke dene bolyp,
Ne shań bop ushady ma kire almaı jan?
Ne dinderdiń aıtqany ras bolyp,
Hor qyzdary júre me janǵa tolyp?
Qartaımaıtyn, ólmeıtin ómir týyp,
Shat qylar ma ketpestik baqyt qonyp?
1918

---