Ádistemelik - kómekshi qural. Qazaq tili sabaǵynda oıyn túrleriniń tıimdi tásilderin paıdalaný
ÁDİSTEMELİK - KÓMEKSHİ QURAL
Qazaq tili sabaǵynda oıyn túrleriniń tıimdi tásilderin paıdalaný
«Qazaq tili – memlekettik til» dep tanylǵannan beri tilimizdiń durys oqytylýyna kóp kóńil bólinip keledi. Qazaqstan Respýblıkasynda turatyn árbir azamat memlekettik tildi bilýi qajet. Al tildi úırenetin basty esik – mektep. Búgingi tańda qazaq tiliniń qoǵamdyq – áleýmettik mańyzy artyp, qoldanylý órisi keńeıip otyrǵan jaǵdaıda oqýshylardyń teorıalyq bilimderi praktıkada qoldana bilýi óte mańyzdy.
Oqytýdaǵy oıynnyń mańyzy
Maqsaty:
1. Álipbıdi durys meńgertý;
2. Orfografıany durys ıgerý;
3. Leksıkalyq, gramatıkalyq qurylymdy meńgertý.
4. Oıyn arqyly oqýshynyń oıyn damytý, durys jazý, durys aıtý, bilim - bilik, ıkem - daǵdylaryn qalyptastyrý.
1 - synyp oqýshysy – balabaqshadan kelgen búldirshin bala. Ol – áli mektepke beıimdelmegen oıyn balasy. Sondyqtan bastaýysh mekteptiń birinshi synybynda oqýshynyń jas ereksheligine saı sabaqty oıyn túrinde ótkizý, ásirese, ekinshi til qazaq tili sabaqtarynda jaqsy nátıje beredi. Oıyn arqyly balanyń sana - sezimi, aqyl - oıy ósedi.
«Kıimge ne kerek?» oıynynyń maqsaty – qajetti zattardyń ataýyn durys atap, sózdi oryndy bilýge jattyqtyrý.
Mysaly, bastaýysh «Muǵalim» dese, oqýshylar muǵalimge kerekti zattardy ataýy kerek. «Atalatyn dybystan bastalatyn sóz oıla» oıyny balalardy tez oılaýǵa jattyqtyrady. Mysaly, «Muǵalim» a dybysynan bastalatyn sóz oıla dep, dopty kez - kelgen oqýshylarǵa laqtyrady, ol «a» dybystan sózdi aıtyp, dopty muǵalimge qaıta laqtyrady. Oıyn osylaı jalǵala beredi.
Qazaq tiline tán dybystardy ótkennen soń «Bir áripke bes jaýap» oıynyn usynýǵa bolady. Bul oıyn balanyń qısyndy oılaý qabiletin, tezdikke, shapshańdyqqa baýlıdy. Mysaly, «á» dybysyna:
1. Qyzdyń aty –
2. Uldyń aty –
3. Oqýlyqtyń ataýy –
4. Úı qusy –
5. Ákemniń sheshesi –
Ú dybysyna:
1. Balanyń aty –
2. Tún qusy
3. San ataýy –
4. Kishkentaı úı –
5. Úı qusy
Ó dybysyna:
1. Balanyń aty –
2. Jemistiń aty –
3. Aǵatyn sý –
4. Jándiktiń aty –
5. Úı janýarynyń aty –
Oqýshylardyń dybys pen árip týraly túsinigin keńeıtý maqsatynda «Meniń árpim» oıynyn júrgizýge bolady. Erejesi: oqýshyǵa tańdap alǵan dybysyna baılanysty suraq qoıyp, sol áripten bastalatyn sózderdi aıtqyzý.
Júrý tártibi: durys jaýap bergende oqýshylar qol soǵady. Qatelesse oıynnan shyǵady. Mysaly, Ásel degen bala ózine «A» áripin tańdap alady.
- Atyń kim?
- Asyl
- Famılıań kim?
- Aldıarov
- Qaıdan keldiń?
- Almatydan
- Nemen keldiń?
- Avtobýspen
- Onda ne ósedi??
- Alma, almurt
- Seni kim qarsy aldy?
- Aıdana
- Haıýanattar parkinen qandaı ań kórdiń?
- Aıý, arystan.
Osy izben t. b suraqtar qoıýǵa bolady. Eger bala qatelesse oǵan óleń, jumbaq, jańyltpash, maqal - mátel aıtqyzýǵa bolady.
Bastaýysh synyptarda sergitý sátin de oıynǵa aınaldyryp ótkizýge bolady. Balalardy sabaqta jalyqtyryp almas úshin, sabaq ortasynda qozǵalystar jasap, oryndarynan turǵyzyp, ár túrli qımyldar jasaý balalarǵa óte unaıdy. Myna tómendegi sergitýlerdi alsaq.
Qane, qanat jazaıyq,
Qarlyǵash bop ushaıyq.
Ushyp, ushyp alaıyq,
Ornymyzǵa qonaıyq.
Ornymyzdan turaıyq,
Qolymyzdy sozaıyq.
Bir otyryp, bir turyp,
Demimizdi alaıyq.
* * * * * * *
Bir, eki, úsh dep,
Ornymyzdan turamyz.
Aqqý bolyp ushamyz.
Tórt, bes, alty, jeti, segiz dep,
Qaıta kelip qonamyz.
Sabaqta túrli kestelerdi paıdalanýǵa bolady, kesteler arqyly «Kim jyldam?» degen oıyndy júrgizýge bolady. Oqýshylar ataý, ilik, barys, tabys, t. b septikter qandaı suraqqa jaýap beretindigin, onyń jalǵaýlaryn esterine saqtap, mysaldarmen túsindirip beredi.
«Býyn» taqyrybyna oıyn bylaı ótkiziledi: «Oılan, tap!».
1. Bir býyndy tuıyq býynǵa mysal keltir (at, et, ant, órt)
2. «ta» býynyna aıaqtalǵan eki býyndy sóz oıla (basta, aıaqta)
3. «T» árpinen bastalyp, «t» árpine aıaqtalatyn bir býyndy biteý býynǵa mysal keltir. (tórt, tart)
4. «B» árpinen bastalatyn eki býyndy qus aty jáne ań aty (bulbul, buǵy)
«Sózjumbaq» oıyny. Oıyn basqarýshy sózjumbaqty bir - birden aıtyp turady nemese ony belgili kártishkelerge jazyp, úlestirip, jaýabyn tyńdaýǵa bolady.
1. Q - dan bastalsa, aılaker sóziniń sınonımi, S - dan bastalsa, adam ómirine qajetti nárse. Jaýaby: (qý, sý)
2. Q - dan bastalsa, jyl mezgili, M - dan bastalsa, qazba baılyqtarynyń biri. Ol qandaı sózder? Jaýaby: qys, mys
3. J - dan bastalsa, jyl mezgili, Q - dan bastalsa ol da qus belgili. Ol qandaı sózder? Jaýaby: (jaz, qaz)
4. Q - dan bastalsa, jyl mezgili, J - dan bastalsa, rý aty. Ol qandaı sózder? Jaýaby: kúz, júz.
Oqýshylardyń keıbireýleri muǵalimniń túsindirgen sabaǵyn tez uǵady, keıbireýleri kerisinshe. Keıde úlgere almaıtyn oqýshylar da kezdesedi.
Sondyqtan barlyq oqýshyny bilimge jeteleý úshin óz múmkindigine sáıkes sabaqty meńgertý, tilin, oı - ushqyrly bilimge jeteleý úshin óz múmkindigine sáıkes sabaqty meńgertý, tilin, oı - ushqyrlyǵyn damytý, ózindik pikir aıtýǵa jaǵdaı jasaý jáne erkin shyǵarmashylyqqa jeteleıtin osy pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyratyn ádistiń biri – gramatıkalyq oıynnyń túrleri.
Damyta oqý júıesinde gramatıkalyq oıyndarynyń atqaratyn mańyzy zor. Gramatıkalyq oıyndar arqyly sabaqtarda oqýshylar ár túrli jaǵdaıdy túsinedi, ony sheshý joldaryn qarastyrady. Oıyn sabaqtarda oqýshylardyń logıkalyq oılaý qabiletin damytady. Oqýǵa qulshynysyn, qyzyǵýshylyǵyn arttyrady. Jaqsy oıynǵa bala bar yntasymen berilip, ony bilýge, meńgerýge talpynyp, alýan túrli daǵdy, málimetterdi alyp, sheberlikterin shyńdaıdy.
Sabaqta gramatıkalyq oıyn túrlerin, ásirese, til sabaǵyn meńgertý maqsatynda jıi paıdalanýǵa bolady. Sabaqta oqýshylardyń alǵan bilimderin odan ári damytý, tereńdetip, olardyń izdenimpazdyǵyn arttyrý, oı - órisin keńeıtý, shyǵarmashylyq qabiletin arttyrý maqsatyn kózdeımin.
Qazaq tili páninen fonetıka, leksıka, morfologıa salalaryn oqytqanda taqyrypqa oraı ár túrli ádis - tásildermen, sheberlikpen gramatıkalyq oıyndardy engizýge bolady.
Fonetıka salasy boıynsha «Kim jyldam?» oıyny
1. «A» árpinen bastalatyn qalalardyń attaryn jazyńdar. Mysaly: Astana, Aqtaý, Aqtóbe... (ol qalalardyń qaı jerde ornalasqanyn kartadan kórsetip, qala týraly ne biletinin suraý)
2. Tek qana a (e, y, i) daýysty dybysy bar sózder oılap jazyńdar. Mysaly, shaǵala, alaqan, tamasha.
Y – ydys, ydyrys, ystyq...
İ – kirpi, irimshik, tirshilik...
E – kese, eden, erteń...
«Adasqan áripter» oıyny. Tómendegi áripterden sóz qurańdar.
Q, a, s, b, a (sabaq)
İ, m, b, l, i (bilim)
R, y, ń, a, sh, a, q (shańyraq)
R, i, p, á (árip)
R, e, sh, a, k, y, ǵ, r (ǵaryshker)
Leksıka salasy boıynsha «Kim tapqyr?» oıyny.
İshinde antonım sózderi bar maqal - mátelder taýyp jazyńdar.
1. Úıdiń... -... qys túskende bilersiń (ystyq - sýyǵyn),
Kimniń... -... is túskende bilersiń (dos - qas)
2. Ashý -..., aqyl -... (dushpan, dos).
3. Aqyldan jaqyn... joq (dos)
Ashýdan jaman... joq. (jaý)
Morfologıa salasy boıynsha «Kim tez taýyp oqı alady?» oıyny
Tómendegi sóılemde sózderdiń oryn tártibi aýysyp jazylǵan. Ony tıisti tártibine keltirip, kim tez taýyp oqı alady?
1. Ǵaryshqa, retinde, ekıpajynyń, ushty, Toqtar Áýbákirov «Keńes - Avstrıa» ǵaryshker - zertteýshisi
2. Esh ýaqytta, kespeıdi, ormandy, Koreıada.
3. Adamnyń ózinen bastalady, aldymen, ekologıa.
Sonymen, qoryta kelgende, qazaq tili sabaǵynda oıyn elementterin qoldaný óte tıimdi. Mektepterde qazaq tili men ádebıeti pánin júzgizetin muǵalimderdiń basty maqsaty – óz tilinde erkin sóıleýin, túsinýin qamtamasyz etý bolsa, sabaq qyzyqty ótý úshin oıyn túrlerin paıdalaný tildi úırenýge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyratyny sózsiz.
G. K. Hamzına, bastaýysh synyp muǵalimi
«Bulaq jalpy orta bilim beretin mektebi» KMM
Ádistemelik - kómekshi qural. Qazaq tili sabaǵynda oıyn túrleriniń tıimdi tásilderin paıdalaný. júkteý
Qazaq tili sabaǵynda oıyn túrleriniń tıimdi tásilderin paıdalaný
«Qazaq tili – memlekettik til» dep tanylǵannan beri tilimizdiń durys oqytylýyna kóp kóńil bólinip keledi. Qazaqstan Respýblıkasynda turatyn árbir azamat memlekettik tildi bilýi qajet. Al tildi úırenetin basty esik – mektep. Búgingi tańda qazaq tiliniń qoǵamdyq – áleýmettik mańyzy artyp, qoldanylý órisi keńeıip otyrǵan jaǵdaıda oqýshylardyń teorıalyq bilimderi praktıkada qoldana bilýi óte mańyzdy.
Oqytýdaǵy oıynnyń mańyzy
Maqsaty:
1. Álipbıdi durys meńgertý;
2. Orfografıany durys ıgerý;
3. Leksıkalyq, gramatıkalyq qurylymdy meńgertý.
4. Oıyn arqyly oqýshynyń oıyn damytý, durys jazý, durys aıtý, bilim - bilik, ıkem - daǵdylaryn qalyptastyrý.
1 - synyp oqýshysy – balabaqshadan kelgen búldirshin bala. Ol – áli mektepke beıimdelmegen oıyn balasy. Sondyqtan bastaýysh mekteptiń birinshi synybynda oqýshynyń jas ereksheligine saı sabaqty oıyn túrinde ótkizý, ásirese, ekinshi til qazaq tili sabaqtarynda jaqsy nátıje beredi. Oıyn arqyly balanyń sana - sezimi, aqyl - oıy ósedi.
«Kıimge ne kerek?» oıynynyń maqsaty – qajetti zattardyń ataýyn durys atap, sózdi oryndy bilýge jattyqtyrý.
Mysaly, bastaýysh «Muǵalim» dese, oqýshylar muǵalimge kerekti zattardy ataýy kerek. «Atalatyn dybystan bastalatyn sóz oıla» oıyny balalardy tez oılaýǵa jattyqtyrady. Mysaly, «Muǵalim» a dybysynan bastalatyn sóz oıla dep, dopty kez - kelgen oqýshylarǵa laqtyrady, ol «a» dybystan sózdi aıtyp, dopty muǵalimge qaıta laqtyrady. Oıyn osylaı jalǵala beredi.
Qazaq tiline tán dybystardy ótkennen soń «Bir áripke bes jaýap» oıynyn usynýǵa bolady. Bul oıyn balanyń qısyndy oılaý qabiletin, tezdikke, shapshańdyqqa baýlıdy. Mysaly, «á» dybysyna:
1. Qyzdyń aty –
2. Uldyń aty –
3. Oqýlyqtyń ataýy –
4. Úı qusy –
5. Ákemniń sheshesi –
Ú dybysyna:
1. Balanyń aty –
2. Tún qusy
3. San ataýy –
4. Kishkentaı úı –
5. Úı qusy
Ó dybysyna:
1. Balanyń aty –
2. Jemistiń aty –
3. Aǵatyn sý –
4. Jándiktiń aty –
5. Úı janýarynyń aty –
Oqýshylardyń dybys pen árip týraly túsinigin keńeıtý maqsatynda «Meniń árpim» oıynyn júrgizýge bolady. Erejesi: oqýshyǵa tańdap alǵan dybysyna baılanysty suraq qoıyp, sol áripten bastalatyn sózderdi aıtqyzý.
Júrý tártibi: durys jaýap bergende oqýshylar qol soǵady. Qatelesse oıynnan shyǵady. Mysaly, Ásel degen bala ózine «A» áripin tańdap alady.
- Atyń kim?
- Asyl
- Famılıań kim?
- Aldıarov
- Qaıdan keldiń?
- Almatydan
- Nemen keldiń?
- Avtobýspen
- Onda ne ósedi??
- Alma, almurt
- Seni kim qarsy aldy?
- Aıdana
- Haıýanattar parkinen qandaı ań kórdiń?
- Aıý, arystan.
Osy izben t. b suraqtar qoıýǵa bolady. Eger bala qatelesse oǵan óleń, jumbaq, jańyltpash, maqal - mátel aıtqyzýǵa bolady.
Bastaýysh synyptarda sergitý sátin de oıynǵa aınaldyryp ótkizýge bolady. Balalardy sabaqta jalyqtyryp almas úshin, sabaq ortasynda qozǵalystar jasap, oryndarynan turǵyzyp, ár túrli qımyldar jasaý balalarǵa óte unaıdy. Myna tómendegi sergitýlerdi alsaq.
Qane, qanat jazaıyq,
Qarlyǵash bop ushaıyq.
Ushyp, ushyp alaıyq,
Ornymyzǵa qonaıyq.
Ornymyzdan turaıyq,
Qolymyzdy sozaıyq.
Bir otyryp, bir turyp,
Demimizdi alaıyq.
* * * * * * *
Bir, eki, úsh dep,
Ornymyzdan turamyz.
Aqqý bolyp ushamyz.
Tórt, bes, alty, jeti, segiz dep,
Qaıta kelip qonamyz.
Sabaqta túrli kestelerdi paıdalanýǵa bolady, kesteler arqyly «Kim jyldam?» degen oıyndy júrgizýge bolady. Oqýshylar ataý, ilik, barys, tabys, t. b septikter qandaı suraqqa jaýap beretindigin, onyń jalǵaýlaryn esterine saqtap, mysaldarmen túsindirip beredi.
«Býyn» taqyrybyna oıyn bylaı ótkiziledi: «Oılan, tap!».
1. Bir býyndy tuıyq býynǵa mysal keltir (at, et, ant, órt)
2. «ta» býynyna aıaqtalǵan eki býyndy sóz oıla (basta, aıaqta)
3. «T» árpinen bastalyp, «t» árpine aıaqtalatyn bir býyndy biteý býynǵa mysal keltir. (tórt, tart)
4. «B» árpinen bastalatyn eki býyndy qus aty jáne ań aty (bulbul, buǵy)
«Sózjumbaq» oıyny. Oıyn basqarýshy sózjumbaqty bir - birden aıtyp turady nemese ony belgili kártishkelerge jazyp, úlestirip, jaýabyn tyńdaýǵa bolady.
1. Q - dan bastalsa, aılaker sóziniń sınonımi, S - dan bastalsa, adam ómirine qajetti nárse. Jaýaby: (qý, sý)
2. Q - dan bastalsa, jyl mezgili, M - dan bastalsa, qazba baılyqtarynyń biri. Ol qandaı sózder? Jaýaby: qys, mys
3. J - dan bastalsa, jyl mezgili, Q - dan bastalsa ol da qus belgili. Ol qandaı sózder? Jaýaby: (jaz, qaz)
4. Q - dan bastalsa, jyl mezgili, J - dan bastalsa, rý aty. Ol qandaı sózder? Jaýaby: kúz, júz.
Oqýshylardyń keıbireýleri muǵalimniń túsindirgen sabaǵyn tez uǵady, keıbireýleri kerisinshe. Keıde úlgere almaıtyn oqýshylar da kezdesedi.
Sondyqtan barlyq oqýshyny bilimge jeteleý úshin óz múmkindigine sáıkes sabaqty meńgertý, tilin, oı - ushqyrly bilimge jeteleý úshin óz múmkindigine sáıkes sabaqty meńgertý, tilin, oı - ushqyrlyǵyn damytý, ózindik pikir aıtýǵa jaǵdaı jasaý jáne erkin shyǵarmashylyqqa jeteleıtin osy pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyratyn ádistiń biri – gramatıkalyq oıynnyń túrleri.
Damyta oqý júıesinde gramatıkalyq oıyndarynyń atqaratyn mańyzy zor. Gramatıkalyq oıyndar arqyly sabaqtarda oqýshylar ár túrli jaǵdaıdy túsinedi, ony sheshý joldaryn qarastyrady. Oıyn sabaqtarda oqýshylardyń logıkalyq oılaý qabiletin damytady. Oqýǵa qulshynysyn, qyzyǵýshylyǵyn arttyrady. Jaqsy oıynǵa bala bar yntasymen berilip, ony bilýge, meńgerýge talpynyp, alýan túrli daǵdy, málimetterdi alyp, sheberlikterin shyńdaıdy.
Sabaqta gramatıkalyq oıyn túrlerin, ásirese, til sabaǵyn meńgertý maqsatynda jıi paıdalanýǵa bolady. Sabaqta oqýshylardyń alǵan bilimderin odan ári damytý, tereńdetip, olardyń izdenimpazdyǵyn arttyrý, oı - órisin keńeıtý, shyǵarmashylyq qabiletin arttyrý maqsatyn kózdeımin.
Qazaq tili páninen fonetıka, leksıka, morfologıa salalaryn oqytqanda taqyrypqa oraı ár túrli ádis - tásildermen, sheberlikpen gramatıkalyq oıyndardy engizýge bolady.
Fonetıka salasy boıynsha «Kim jyldam?» oıyny
1. «A» árpinen bastalatyn qalalardyń attaryn jazyńdar. Mysaly: Astana, Aqtaý, Aqtóbe... (ol qalalardyń qaı jerde ornalasqanyn kartadan kórsetip, qala týraly ne biletinin suraý)
2. Tek qana a (e, y, i) daýysty dybysy bar sózder oılap jazyńdar. Mysaly, shaǵala, alaqan, tamasha.
Y – ydys, ydyrys, ystyq...
İ – kirpi, irimshik, tirshilik...
E – kese, eden, erteń...
«Adasqan áripter» oıyny. Tómendegi áripterden sóz qurańdar.
Q, a, s, b, a (sabaq)
İ, m, b, l, i (bilim)
R, y, ń, a, sh, a, q (shańyraq)
R, i, p, á (árip)
R, e, sh, a, k, y, ǵ, r (ǵaryshker)
Leksıka salasy boıynsha «Kim tapqyr?» oıyny.
İshinde antonım sózderi bar maqal - mátelder taýyp jazyńdar.
1. Úıdiń... -... qys túskende bilersiń (ystyq - sýyǵyn),
Kimniń... -... is túskende bilersiń (dos - qas)
2. Ashý -..., aqyl -... (dushpan, dos).
3. Aqyldan jaqyn... joq (dos)
Ashýdan jaman... joq. (jaý)
Morfologıa salasy boıynsha «Kim tez taýyp oqı alady?» oıyny
Tómendegi sóılemde sózderdiń oryn tártibi aýysyp jazylǵan. Ony tıisti tártibine keltirip, kim tez taýyp oqı alady?
1. Ǵaryshqa, retinde, ekıpajynyń, ushty, Toqtar Áýbákirov «Keńes - Avstrıa» ǵaryshker - zertteýshisi
2. Esh ýaqytta, kespeıdi, ormandy, Koreıada.
3. Adamnyń ózinen bastalady, aldymen, ekologıa.
Sonymen, qoryta kelgende, qazaq tili sabaǵynda oıyn elementterin qoldaný óte tıimdi. Mektepterde qazaq tili men ádebıeti pánin júzgizetin muǵalimderdiń basty maqsaty – óz tilinde erkin sóıleýin, túsinýin qamtamasyz etý bolsa, sabaq qyzyqty ótý úshin oıyn túrlerin paıdalaný tildi úırenýge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyratyny sózsiz.
G. K. Hamzına, bastaýysh synyp muǵalimi
«Bulaq jalpy orta bilim beretin mektebi» KMM
Ádistemelik - kómekshi qural. Qazaq tili sabaǵynda oıyn túrleriniń tıimdi tásilderin paıdalaný. júkteý
You Might Also Like
