InfoHub Logo

Gıdravlıka negizderi jáne aerodınamıka» páninen ashyq sabaq
Sabaq taqyryby: № 21 «Aerodınamıka jáne gıdrodınamıka arasyndaǵy baılanys»
Sabaq túri: Aralas sabaq / Bilim, biliktilik jáne daǵdyny qalyptastyrý sabaq/

Sabaq ádisi: Baıandaý, málimetter berý, taratpa jumystar
Bilimdilik maqsaty: Jańa taqyrypty meńgertý, pánge degen qyzyǵýshylyqty arttyrý. « Aerodınamıka jáne gıdrodınamıka arasyndaǵy baılanys» taqyryby boıynsha keń málmet berý, baǵalaý, qorytyndy jasaý.
Damytýshylyq maqsaty: Oqýshylardyń oı - óristerin este saqtaý qabyletterin, tyńdaǵan materıaldardy eske saqtaý qabiletin damytý, ótkendi este saqtaý
Tárbıelik maqsaty: Oqýshylarǵa kásiptik baǵyt baǵdar berý, tańdaǵan mamandyǵyna degen qurmet pen súıispenshiligin arttyrý, óz sheshimin durys tańdaýǵa baýlý.
Pán aralyq baılanys: Fızıka «Gazdyń jáne býdyń ulǵaıǵandaǵy jumysy»
Kórnekilikter: kartochka - tapsyrmalar, ınteraktıvti taqta, oqýlyqtar.
Qoldanǵan ádebıetter: Sh. Súgirov « Gıdrodınamıka» Almaty 1988
Á. Qadyrbaev «Gıdravlıka jáne gıdrometrıa negizderi» Astana 2011

Sabaq barysy
İ. Uıymdastyrý bólimi /3 mın/
- oqýshylarmen sálemdesý
- oqýshylardy túgendeý
- oqýshylardy sabaqqa daıyndyǵyn tekserý

İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý /15mın/
- jalpylama suraý
- kartochka - tapsyrma jumysy

İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý /60 mın/
a/Aerodınamıka týraly túsinik
b/Gıdrodınamıka týraly túsinik
v/Aerodınamık jáne gıdrodınamıka arasyndaǵy baılanys
İÚ. Jańa taqyrypty bekitý /8mın/
- suraqtar qoıý
Ú. Qorytyndy bólim /3mın/
- oqýshylarǵa baǵa qoıý jáne suraqtaryna jaýap berý
Úİ. Úı tapsyrmasyn berý /1mın/
Sabaq barysy

İ. Uıymdastyrý bólimi /3 mın/
Men senderge ótken sabaqtaǵy alǵan bilimderińdi qoldana otyryp oılaný, tolǵaný jolymen kelesi tapsyrmalardy oryndap, suraqtarǵa jaýap berýdi usynamyn.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý /15mın/

1. Kartochka
1. Gazdar neshe túrge bólinedi?
Gazdar eki túrge bólinedi tabıǵı jáne jasandy
2. Tabıǵı gazdardyń daıyndalýyna baılanysty neshe túrge bólinedi?
1. Metannan turatyn qurǵaq gaz
2. Munaımen birge shyǵatyn óte aýyr kómir sýtekti, maıly gaz
3. Suıyq gazben bý kondensatynyń qosyndysynan turatyn elementter

2. Kartochka
1. Qubyrlar boıymen gazdardyń qozǵalysy qandaı maqsatta ár túrli bolady?
Qubyrlar boıymen gazdar aýa, bý, tabıǵı jáne jasandy gazdar nemese turmystyq tehnıka maqsatta gazdar qozǵalysy keńinen qoldanylady.
2. Az qysymmen qubyr boıynda qozǵalyp aǵatyn gazdarǵa arnalǵan Bernýllı teńdeýi?
Gazdarǵa arnalǵan Bernýllı teńdeýi
ρ ɡ(z1 - z2)+(r1 - r2)+ρ(ύ21 - ύ22) /2
3. Kartochka
1. Gazdyń ortasha tyǵyzdyǵynyń formýlasy?
Rort=R1+R2/2 nemese ρ=Rort/(RT)

2. Tabıǵı gazyń janý prosesindegi metal men otteginiń qosylǵandaǵy hımıalyq reaksıasy qandaı bolat?
SN4+2O2=SO2+2N2O
Jalpylama suraq
1. Gaz jáne suıyq degenimiz ne?
2. Gazdyń qysymy degenimiz ne?
3. Eger gazdyń temperatýrasy ózgermese onda onyń berilgen massasy úshin gaz qysymynyń kólemi kóbeıtindisine qandaı bolady?
4. Suıyq pen gazdardyń qozǵalysy?
5. Gaz neshe túrge bólinedi?
6. Ideal gaz kúıiniń teńdeýi?

İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý /60 mın/
a/Aerodınamıka týraly túsinik
b/Gıdrodınamıka týraly túsinik
v/Aerodınamık jáne gıdrodınamıka arasyndaǵy baılanys

a/Aerodınamıka týraly túsinik
Aerodınamıka (kóne grekshe: aēr – aýa jáne kóne grekshe: dŷnamis – kúsh) — gıdroaeromehanıkanyń aýa (gaz) qozǵalys zańdaryn jáne onda qozǵalatyn denelerdiń betine áser etetin kúshterdi zertteıtin bólimi.
Aerodınamıka jeke ǵylym retinde 20 ǵasyrdyń bas kezinde avıasıanyń damýyna baılanysty qalyptasty. Aerodınamıkada jyldamdyǵy dybys jyldamdyǵynan tómen (340 m/s - tan tómen) qozǵalystar qarastyrylady. Sondyqtan ol ushý apparattaryn, qalaqty mashınalardy, t. b. jasaýdyń teorıa negizi bolyp tabylady.

Aerodınamıkanyń negizgi sheshetin máselesi – aerodınamık. kóterýshi kúshti joǵarylatý, aerodınamıkalyq kedergini azaıtý joldaryn izdestirý. Aerodınamıka teorıasy aeromehanıkalyq teńdeýler túrinde dáleldenedi. Aerodınamıkanyń tájirıbelik ádisteri arqyly (mysaly, aerodınamıkalyq qubyrda synaý) uqsastyq teorıasyna súıene otyryp ushý apparattaryna áser etetin aerodınamık. kúshter (aldymen kishireıtilgen modeldi synaý arqyly) anyqtalady. Al avıasıalyq emes aerodınamıkada (ónerkásiptik Aerodınamıka) jel qozǵaltqyshy, aýa aǵyndy apparattar (ejektorlar), jeldetkish tehnıkasy (aýa kondısıonerleri), jer kóliginiń (avtomobılder, poezdar) qozǵalysyna baılanysty paıda bolatyn aerodınamıkalyq kúshter, sondaı - aq úıler men ǵımarattarǵa jeldiń áseri, t. b. qarastyrylady.

Aerodınamıka — gaz tárizdi ortanyń (sonyń ishinde aýanyń) qozǵalysynyń jáne onyń akqysh denemen ózara áreketiniń zańdaryn zerdeleıtin mehanıka bóligi. Avıasıa, kosmostyq - raketa, artılerıa jáne basqa tehnıkalardy josparlaý kezinde keńinen qoldanylady. Aerodınamıka teorıalyq (gaz qozǵalysynyń zańdylyǵyn jáne onyń denege yqpal etýin zerdeleıdi) jáne eksperımenttik (gaz qozǵalysyn jáne onyń aınala aǵý denelerimen, atap aıtqanda, aerodınamıkalyq trýbalar modelderindegi nemese ushý apparattarynda ózara áreketin zertteıdi) bolyp bólinedi.
Aerodınamıkanyń negizgi maqsaty — qozǵalystaǵy denege gaz áser etý kezinde paıda bolatyn kúsh pen jaǵdaıdy, ushý apparattarynyń aerodınamıkalyq sıpatqa ıe bolýyn zertteý.

Aerodınamıkalyq kúshter — aýada ne gazdy ortada qozǵalýshy denege áser etetin kúshter. Aýadan aýyr ushatyn apparattardyń ushýy aýa aǵysynyń kezinde paıda bolatyn osy kúshterdi paıdalanýǵa negizdelgen. Aerodınamıkalyq kúshterdiń kólemi aýa aǵysynyń jyldamdyǵyna, aýa tyǵyzdyǵyna, deneniń bitimine, joǵary syrtqy bettiń jaı - kúıine baılanysty.

Beınebaıan kórinis (Ushý apparattarynyń aerodınamıkalyq sıpatqa ıe bolýyn zertteý).

Eń alǵashqy aerodınamıkalyq avtomobıl
Álemdegi eń alǵashqy aerodınamıkalyq avtomobıl týraly áńgimelep bersek. Bul avtomobıl bir jaǵynan súńgýir kemege uqsasa, ekinshi jaǵynan sýdyń tamshysyna kelińkireıdi. 20 ǵasyrdyń basynda qurastyrylyp shyqqan bul mashına shamamen saǵatyna 139 km joldy júrip óte alatyndaı jyldamdyqqa ıe boldy.
Aerodınamıkalyq avtomobılderdiń alǵashqy prototıpiniń avtory - graf Mark Rıkottıho edi. Ónimdi qurastyryp shyqqan - Alfa Romeo kompanıasy

ALFA 40/60 HP
20 ǵasyrdyń basynda bundaı jyldamdyqqa qol jetkizý úlken jańalyq bolatyn. Onyń ústine qozǵaltqysh ta álsiz edi (70 l. s./52kVt). ALFA 1914 40/60 Aerodinamica dep atalǵan avtomobıldiń salony ushaqty eske salatyn. Júrgizýshiniń orny salonnyń qaq ortasyna ornalasty. Mashınanyń aldyńǵy jaǵyndaǵy "týnelde" radıator oryn tepti. Sol kezeńderdegi ALFA - nyń basqa ónimderi sekildi bul avtomobıldiń qozǵaltqyshy úlken ( 6082 kýb. sm.) ári 4 klapandy boldy. Ókinishke oraı, bul ıtalándyq ónim óndiriske shyqqan joq. Tarıhshylardyń aıtýynsha, úlgi ekonomıkalyq turǵydan tıimsiz bolǵandyqtan, kópshilikke taramaǵan.
Aerodınamıkalyq trýba (Aerodınamıcheskaıa trýba) — deneniń aǵymdylyǵy prosesin eksperımenttik zertteý úshin aýa nemese gaz aǵynyn jasaıtyn qondyrǵy. Úlgilerdi Aerodınamıkalyq trýbada synaı otyryp, jalpy ushaqtyń bólikteriniń neǵurlym tıimdi tulǵalaryn tabady, onyń beriktigin, manevrliligin, ushý barysynda oǵan áser etetin júk shamasyn anyqtaıdy. Aerodınamıkalyq trýba ólshemderi men aýa aǵynynyń jyldamdyǵy ár túrli bolady

b/Gıdrodınamıka týraly túsinik
Gıdrodınamıka (gıdro... jáne dınamıka) – gıdroaeromehanıkanyń syǵylmaıtyn suıyqtyqtyń qozǵalysyn jáne onyń ózimen shekaralas ornalasqan qatty denemen áserlesýin zertteıtin bólimi.
Gıdrodınamıka – suıyqtyq pen gaz mehanıkasynyń erteden kele jatqan ári jaqsy damyǵan salasy.
Gıdrodınamıka kómegimen suıyqtyqtyń jalpy qasıetterine mehanıkanyń negizgi zańdary men tásilderin qoldana otyryp, suıyqtyq alyp jatqan tutas ortanyń kez kelgen núktesiniń jyldamdyǵy, qysymy tárizdi ólshemder anyqtalady.
Gıdrodınamıkanyń negizgi tásilderi dybys jyldamdyǵynan (shamamen 330 m/sx1200 km/saǵ) jyldamdyǵy tómen gaz qasıetterin zertteý úshin de paıdalanylady. gıdrodınamıka teorıa gıdrodınamıka jáne eksperımenttik gıdrodınamıka bolyp ekige bólinedi. Teorıalyq gıdrodınamıkada suıyqtyqtyń jeke bólshekteri suıyq ornalasqan tutas ortanyń materıaldyq núkteleri retinde qarastyrylady nemese suıyqtyq alyp jatqan keńistiktegi jyldamdyqtar órisi zertteledi. gıdrodınamıka turǵysynan alǵanda suıyqtyqtyń eń basty qasıeti – aqqyshtyq pen tutastyq. Suıyqtyqtyń gaz tárizdes ortadan negizgi aıyrmashylyǵy – onyń syǵylmaıtyndyǵy. Mundaı suıyqtyqtar úshin úzilissizdik teńdeýi men Nave - Stoks teńdeýi qoldanylady. Tutqyr suıyqtyq qozǵalysy qarastyrylǵanda, aǵys sıpattamasy bolyp tabylatyn ólshemsiz shama – Reınolds sany qoldanylady. Eksperımenttik gıdrodınamıka tásilderiniń qataryna suıyqtyq qozǵalysy men oǵan shekaralas ornalasqan qatty dene mańyndaǵy aǵysty kishireıtilgen masshtabta qaıta jasap alýǵa negizdelgen modeldeý tásilderi jatady. gıdrodınamıkanyń kóptegen esepterin sheshýge uqsastyq teorıasy men uqsastyq ólshemine negizdelgen gıdrodınamıkalyq tájirıbeler de qoldanylady. gıdrodınamıka ádisteri gıdravlıka, gıdrologıa jáne gıdroteh. esepterin shyǵarýdy, gıdrotýrbınany, sorǵylardy, qubyrlardy, t. b. esepteýdi tabysty sheshýge múmkindik beredi. Ár túrli jaǵdaıdaǵy (tutqyr kúshter, magnıttik gıdrodınamıkalyq kúshter, t. b.) lamınarlyq aǵys gıdrodınamıkasy (matem. modeldeý ádisimen) júrgizildi. Gıdrodınamıkalyq qysym dep - qozǵalyp turǵan suıyqtyń ishindegi qysymdy aıtamyz. Suıyq qozǵalysyn sıpattaıtyn negizgi elementter bolyp suıyq ishindegi qysym men suıyqtyń ár núktesiniń qozǵalys jyldamdyqtary sanalady.
Beınebán (qubyrdaǵy sý qandaı qysymmen júrý joly)

v/Aerodınamık jáne gıdrodınamıka arasyndaǵy baılanys
Aerodınamıka ǵylym salasy — gaz tárizdi ortanyń (sonyń ishinde aýanyń) qozǵalysynyń jáne onyń akqysh denemen ózara áreketiniń zańdaryn zertteıtin mehanıka bóligi. Avıasıa, kosmostyq - raketa, artılerıa jáne basqa tehnıkalardy josparlaý kezinde keńinen qoldanylady. Aerodınamıka teorıalyq (gaz qozǵalysynyń zańdylyǵyn jáne onyń denege yqpal etýin zertteıdi) jáne eksperımenttik (gaz qozǵalysyn jáne onyń aınala aǵý denelerimen, atap aıtqanda, aerodınamıkalyq trýbalar modelderindegi nemese ushý apparattarynda ózara áreketin zertteıdi) bolyp bólinedi.
Al Gıdrodınmamıka salasy – suıyq kınematıkany dınamıkamen birge qarastyrady da, onyń aıyrmashylyǵyn, túrlerin zertteýmen qatar suıyq kınematıkalyq sıpattamalaryna túsken kúshterdi eseptemegendegi suıyq qozǵalysyn, al suıyq dınamıkasy suıyq qozǵalysyna túsetin kúshterdiń baılanystylyq zańdylyǵyn zertteıdi.
Gıdravlıkalyq suıyqty úzdiksiz orta retinde qaraıdy da, onyń barlyq keńistiginde tolyq toltyrady. Gıdravlıkalyq qysym ár núktede onyń koordınatanyń fýnksıasy bolyp tabylady, sonymen qatar ýaqyt aralyǵynda ózgerýinen, ol ýaqyt fýnksıasy temperatýra bolady.
Aerodınamıka men Gıdrodınamıka arasyndaǵy baılanysqa toqtalatyn bolsaq, Aerodınamıka qozǵalystaǵy gaz áser etý kezindegi paıda bolatyn kúsh pen jaǵdaıdy, ushý aparatynyń aerodınamıkalyq sıpatqa ıe bolýyn zertteıdi. Al Gıdrodınamıka suıyq qozǵalysynyń zańdaryn zertteıdi. Gıdrodınamıkanyń zańdary arqyly suıyqtyń sý qubyrlary, kanalızasıalyq trýbalardy jáne t. b. qozǵalysty zertteýge bolady.

İÚ. Jańa taqyrypty bekitý /8 mın/
Jańa taqyryp boıynsha bilimderin jınaqtaý, bekitý maqsatynda oqýshylarǵa ótilgen taqyryp boıynsha suraqtar qoıylady.
1. Aerodınamık degenimiz ne?
2. Aerodınamıkalyq kúshter men negizgi maqsaty?
3. Gıdrodınamıka degenimiz ne?
4. Aerodınamıka men gıdrodınamıka arasyndaǵy baılanys?
5. Gıdrodınamıkalyq qysym degenimiz ne?

Ú. Qorytyndy bólim /3mın/
Balalar, búgingi sabaǵymyzda birtalaı bilim berildi. Sizder kóptegen «Aerodınamıka jáne gıdrodınamıka arasyndaǵy baılanystary» týraly málimetter aldyńyzdar. Sabaǵymyzdy qorytyndylaıyq.
Úİ. Úı tapsyrmasyn berý /1mın/
1. Sh. Súgirov « Gıdrodınamıka» 35 - 39 better
2. Konspektini oqyp kelý