InfoHub Logo

Alash jurtynyń aldaspany – «Qazaq»
(«Qazaq» gazetiniń 100 jyldyǵyna arnalǵan tanymdyq shara)
Qatysqandar: № 35 mektep - gımnazıasy 9 synyp oqýshylary
Maqsaty: Qazaq jýrnalısıkasynyń bastaý kózi «Qazaq» gazetiniń alash zıalylarynyń arman - maqsatyn jarıalaǵan únjarıasy retinde dáripteý, gazet redaktorlarynyń biri A. Baıtursynovtyń jýrnalısıka salasyna qosqan úlesi týraly málimet berý, uǵyndyrý, qazirgi qazaq baspasózi týraly oqýshylarmen pikir talastyrý arqyly kózqarastaryn qalyptastyrý.

İ júrgizýshi Osydan týra 100 jyl buryn Alash arystarynyń sóz minberi, qazaq jýrnalısıkasynyń bastaý kózderiniń biri «Qazaq» gazeti jaryq kórdi.

İİ júrgizýshi Handyq bıligimizden aıyrylyp, qarashamyz aq patshaǵa qaraǵan, qarańǵylyq jurtymyzdy jaılaǵan «túnergen bulttar» zamanynda barsha qazaqtyń kógine jaryq shashqan «Qazaq» eldik sananyń eńsesin túzep, Alash rýhyn oıatýǵa talpyndy. Alash qozǵalysynyń saıası ustanymdaryn jarıalap turǵan basylym jańa qazaq tilinde shynaıy kásibı gazet stılin qalyptastyrdy, zor aǵartýshylyq ról atqardy.

İİİ júrgizýshi «Qazaq» gazetiniń 100 jyldyǵynyń qazaq qoǵamy úshin mańyzy óte zor. Óıtkeni «100 jyl burynǵy qazaqtyń muńy, qazaqtyń ýaıymy qandaı edi, búgin qandaı jáne qalaı sheshilýde» degen saýaldar qazirgi qazaq baspasózine de qoıylady.

İV júrgizýshi «Qazaq» gazetiniń 100 jyldyǵy bizge myna taqyrypqa nazar aýdarýǵa múmkindik beredi: ulttyq kúres eń aldymen ıntellektýaldyq alańda, ıaǵnı ulttyq sana úshin kúresten bastalǵanyn bildiredi. Bul kúrestiń aýyrtpalyǵyn osynyń ózinen - aq baıqaımyz, óıtkeni ol árbir qazaqtyń sanasy úshin júrdi. Sol kezdegi qazaq basylymdarynyń qazaq máselesin tabandylyqpen kóterýi saıası qozǵalystyń da damýyna belgili bir deńgeıde yqpalyn tıgizdi.

1 - oqýshy «Qazaq» gazetiniń alǵashqy sany 1913 jylǵy aqpannyń 2-sinde jaryq kórdi. Onyń ataýy Qazaq degen tóte jazýmen jazyldy. Keıinnen gazette kıiz úıdiń sýreti beınelendi. Túndigi batysqa qaraǵan sebebi – batystan qazaq eline órkenıet kelsin, batys órkenıetinen úıreneıik degen maǵynada bolsa kerek.

2 - oqýshy Al gazettiń «Qazaq» dep atalý sebebin gazet basqarmasy bylaı dep túsindirgen eken: «Ataly jurtymyzdyń, aýdandy ultymyzdyń arýaqty aty dep, gazetimizdiń esimin «Qazaq» qoıdyq. Ult úshin degen istiń ulǵaıýyna kúshin qosyp, kómektesip, qyzmet etý - qazaq balasyna mindet. Qudaı sátin salsyn, «áýmın»dep qol jaıyp,«áýp» dep kúsh qosyp, «Alla» dep iske kiriselik.

İ júrgizýshi Tarıhı derekterge qaraǵanda, «Qazaq» degen ataýmen qazaq gazetin shyǵarýǵa resmı ruqsat Ahmet Baıtursynulyna 1905 jylǵy jeltoqsannyń 9 - y berilgen. Alǵashynda 1913 jyldyń 2 aqpanynan bastap Orynborda aptasyna bir sany shyqqan gazet, 1915 jyldan aptasyna eki ret shyǵatyn boldy.

İİ júrgizýshi Gazet avtorlarynyń biri, aqyn Shákárim Qudaıberdiuly gazettiń alǵashqy sanynda jaryq kórgen «Gazetsiz el jany joq, ólgenge esep!» óleńinde qazaq dalasynyń óz únjarıasyna degen qýanyshyn jasyra almady
Shákárim Qudaıberdiuly «Gazetsiz el jany joq, ólgenge esep!» óleńi
Dúnıege keldi bizden talapty ul,
Erjetse, bar qazaqtyń basshysy bul.
Bógetten aýrý - syrqaý aman saqtap,
A, Qudaı! Qutty, ómirli, baqytty qyl!
Úmitti Orynbordan bala týdy,
Qolyna jaryq sáýle ala týdy.
Maqsaty - qarańǵyda júrgen halqyn,
Oılaıdy týra jolǵa qaratýdy.
Kútip em taý ma dep kózim súzip,
Bul kezde ketip edim kúder úzip,
Habaryn «Ýaqyttan» bilgennen soń,
Tirildi ólgen úmit qanym qyzyp.
Kóp qaıǵy boldyń umtylǵandaı,
Beınetten bir zor aýyr qutylǵandaı.
Jaqyndap jan shaǵarǵa shóldegende,
Qumartqan sýsyn beıne jutylǵandaı.
Qaıǵysyz jas jigitteı bola qaldym,
Bir tamshy qarlyǵashtyń sýyndaı ǵyp,
Alýǵa jyldyq «Qazaq» aqsha saldym
Tabarmyn shamam kelse taǵy joldas,
Qam qylmaı, qartaıdym dep jatyp bolmas.
Úmitti jańa týǵan jas balany,
Aǵaıyn, qyrǵyz - qazaq, túgel qoldas!
Oılama «gazet bizge ne kerek»dep,
Gazetsiz el jany joq, ólgenge esep!
«Kól bolar kóp túkirse»degen káni,
Ketpeı me bir toqtyny qasqyr da jep?

İ júrgizýshi Gazet qoldan qolǵa, aýyldan aýylǵa ótip, tozyp jetip jyrtylǵansha oqyldy. Ony sol zamanda Dala jáne Túrkistan ýálaıattaryna nemese 9 oblys jáne 1 gýbernıaǵa bólingen Qazaqstannyń túkpir - túkpirindegi jurt jazdyryp aldy. Jalpy tırajy - 3000, keıbir maǵlumattarda 8000-ǵa jetken. Barlyǵy 265 nómiri jaryq kórgen. Qazirgi ólshemmen qaraǵanda tym azdaý. Alaıda baıtaq dalanyń maýjyraǵan ıesin uıqydan oıatyp, sanasyn dúr silkindirý úshin osy az ǵana gazet - ǵumyr qyrýar júkti arqalady.
İİ júrgizýshi «Qazaq» gazetin metropolıanyń Kıevten Qazanǵa, Sankt-Peterbýrgten Tomskige deıingi ýnıversıtetterinde bilim qýyp júrgen qazaq stýdentteri jazdyryp oqyǵany týraly derekter kezdesedi.
İİİ júrgizýshi Az ýaqyt ishinde «Qazaq» 5 mıllıonǵa jýyq kóshpendi halyqtyń kópshiligi biletin basylymǵa aınaldy. Oǵan qosa ózinen burynǵy basylymdardyń biri de jańa gazetpen ne sapasy, ne kótergen taqyryptarynyń san - salalyǵy, ne taralymy jaǵynan teń kele almady.

İV júrgizýshi Jazýshy Muhtar Áýezov: «Qazaq» gazeti el dertiniń sebebin uǵyp, emin bilip, endi qazaqty oıatyp, kúshin bir jerge jınap, patsha saıasatyna qarsylyq oılap, qurǵaq ýaıymnan da, bos sózden de iske qaraı aıaq basamyz dep talap qyla bastaǵan ýaqytqa keldi. Bul tutynǵan jolda «Qazaq» gazeti óz mindetin dóp atqardy»- degen eken.

3 - oqýshy
«Qazaq» gazetiniń, shynymen de, ultqa qajet, el izdep oqıtyn basylym bolǵandyǵyn ony jazdyryp alýshylardyń sanynan - aq baıqaımyz. Sonaý 1913 jyly «Qazaqty» jazdyryp alýshylardyń sany 3 myńnan asyp jyǵylypty. Bul týrasyndaǵy derekti «Qazaq» gazetiniń 1914 jylǵy alǵashqy sanynda jazylǵan eken.