InfoHub Logo

TÓRTİNSHİ BÓLİM

PLÚME KÓSHESİNİŃ RAQATY MEN SEN-DENI KÓSHESİNİŃ SHEJİRESİ
BİRİNSHİ KITAP
TARIHTYŃ KEIBİR BETTERİ
Birinshi taraý
JAQSY PİSHİLGEN

Shilde tóńkerisimen tikeleı astasyp jatqan eki jyl — 1831 jáne 1832 jyldar tarıhtyń eń bir tańǵajaıyp ózindik betteriniń birin kóz aldyńa keltiredi. Osynaý eki jyl ótkendegi jáne odan keıingi kezeńder arasyndaǵy bázbir eki taý silemi sıaqty. Olardan tóńkeris qudiretiniń lebi esedi. Jáne olardan qulama quzdardy da ajyratýǵa bolady. Órkenıettiń eń ózekti negizi, bir-birimen tisteı qabysyp, tutasyp jatqan ken qatparynda qalyń buqarasy men onyń bite qaınasqan maqsat-múddesi, ejelgi fransýz salt-sanasynyń san ǵasyrlyq sulbasy saıası júıeler men teorıalardyń hám qushtarlyqtyń tańǵajaıyp qara bulty arasynan birde jalt ete qalyp, birde joıylyp ketedi. Bul shań berý men ǵaıyp bolý, aıbat shegý men ashyný dep atalady. Ara-tura olar adam janynyń shyraǵy — shyndyq shuǵylasymen aralasyp turady.

Osy bir tamasha dáýir tar jol, taıǵaq keshýlerimen shektelip, bizden nedáýir alystap ketti, sondyǵynan da onyń basty sıpattaryn uǵynýǵa múmkindigimiz bar.

Káne, sony saralap kórelik.

Jańǵyrtý degen aıqyndaýy qıyn óliara kezeńniń biri boldy. Onda sharshap-shaldyǵý da, dúrbeleń dý da, dabyra shý da, qalǵyp-múlgý de, asyp-sasý da bar, bylaısha aıtqanda ol uly ulttyń asý aldyndaǵy aıaldamasy sekildi boldy. Óte-móte ózgeshe ol dáýirler paıda kóksegen saıasatkerlerdi san soqtyrdy. Basynda ult tek tynys qana tileıdi, báriniń ańsaıtyny — bir ǵana tynyshtyq, barlyǵynda bir ǵana áreket — qaıtkenmen quldılap, tómendeı berý. Osyny tynysh ómir súrý dep biledi. Uly oqıǵalar, uly adamdar, keremet kezdeısoqtyqtar, kemel bastamalar deısiń be — jo-joq, atamańyz, olarǵa yqylyq atqansha toıyp bitkenbiz. "Qandaı kemeńger, kishipeıil koról ózi!" dep jurt Sezardi Prýzııge, Napoleondy koról Ivetoǵa aıyrbastap-aq jiberer edi. Tań aǵara shyǵyp edi, endi mine kesh boldy, uzaq sarsyltqan aýyr kúnniń sońy, alǵashqy aralyqty Mırabomen, ekinshisin — Robespermen, úshinshisin Bonopartpen júrip ótti, barlyǵy da ábden tıtyqtap, tósek bolsa qulaı ketkeli tur.

Shaldyqqan jankeshtilik, sarǵaıǵan jaý júrektilik, toıattaǵan dańqqumarlyq, shylanǵan baılyq, taǵy birdeńeler izdep sharq urady, talpynady, táńirine jalbarynady. Aqyry, at basyn tirer baspanasyn tabady. Tabady da olar dúnıeni bılep, tynyshtyq pen tynyǵýdy ýysynda ustaıdy. Ózderi máz-meıram. Alaıda dál osy sát aıaq astynan bir derekter shyǵa kelip, kep qalǵanyn bildirip esik qaǵady. Bul derekterdi tóńkerister men soǵystar týǵyzǵan, olar ómirde bar, qoǵamnan óz oryndaryn alýǵa haqyly jáne alyp ta otyr. Kóbine-kóp bul derekter ustanym úshin páter ázirleıtin páter tapqyshtar men kýrerler bolyp shyǵady. Sonda saıası oıshylardyń aldynan, mine, mynalar men mundalaıdy.

Qaljyraǵan jurt tynyshtyq talap etkenshe, bolǵan is kepildik tileıdi. Bolǵan istiń kepili — ol da sol jurt úshin tynyshtyq ornatý.

Bul da sol baıaǵy Anglıanyń protektorattan keıin Stúardtardan talap etken isi, bul da sol baıaǵy Fransıanyń Imperıadan keıin Býrbondardan talap etken isi.

Bul kepildikter — ýaqyt talaby. Erikti, eriksiz bolsyn, onymen kelisýge týra keledi. Korólder ony "syıǵa tartady", al shyn máninde olar óziniń kózge túsip kóringeni úshin qalyptasqan jaǵdaıdyń kúshine qaryzdar. Aqıqat tuńǵıyq tereń, ony bilý paıdasyz emes, biraq Stúardtar 1660 jyly oǵan kóz jetkize almady, bul 1814 jyly Býrbondardyń Napoleon qulaǵannan keıin Fransıaǵa qaıtyp oralýǵa dýshar bolǵan áýlettiń apatty ańǵaldyǵy, ózi syıǵa tartqandy ózi qaıtyp alamyn dep oılaýy edi; Býrbondar áýletiniń qasıetti quqyǵy bar, al Fransıada eshteńe de joq, Lúdovık XVIII tartý etken saıası quqyq, qasıetti quqyqtyń Býrbondar áýleti syndyryp alyp, qashan qaıtyp alǵansha paıdalana tur dep halyqqa syılaǵan bir butaǵy ǵana dep topshylady olar. Alaıda Býrbondardyń bul syılyqty yqylassyz bergeni onyń túbi qaıdan shyqqanynan-aq sezilip turýǵa tıis edi.

XIX ǵasyrda olardyń qabaǵy ashylǵan joq. Ult jańadan kóterilgen saıyn ol qyrjıyp-tyrjıdy da otyrdy. Halyqtyń nysanaǵa dóp tıer áýlettegi sóz saptasymen aıtqanda, Býrbondar burqyldady da júrdi. Ony halyq kórip otyrdy.

Teatrdyń áshekeıi sıaqty Imperıa kóz aldynda ǵaıyp bolǵan soń áýlet ózin kúshtimin dep topshylady. Óziniń de sahnaǵa osylaı shyqqanyn elemedi. Ol óziniń Napoleondy sypyryp tastaǵan qolda otyrǵanyn kórmedi.

Artynda ótkeni bolǵan soń ol túp tamyrym bar dep oılady. Biraq adasty: ol ótkenniń tek bólshegi ǵana edi, ótkenniń bári Fransıanyń ózi bolatyn. Fransýz qoǵamynyń túp tamyry Býrbondarda emes, ulttyń ózinde edi. Kózge kórinbeıtin, biraq ómirsheń bul tamyrlardy bázbir otbasynyń quqyǵy emes, halyqtyń tutas tarıhy quraıtyn. Ol tamyrlar taqtyń astynan basqa jerdiń bárine taramdalyp jaıylyp jatty.

Býrbondar tuqymy Fransıa úshin onyń tarıhynyń keremet qandy irińine aınalyp, qaıtyp ol el taǵdyrynyń mańyzdy tetigi, onyń saıasatynyń qajetti negizi bola almady. Býrbondarsyz-aq kún kórip, jer basyp júrýge bolady eken; olarsyz da jıyrma eki jyl ómir súrdi; bul arada aqtańdaq ta boldy, biraq olar ony kóre almady. Iá, Lúdovık XVII toǵyz jaz patshalyq qurdy, al Lúdovık XVIII Marengo túbindegi shaıqasta ǵana bılik etti dep topshylaıtyn toǵysharlar ony qaıdan kóre alsyn. Tarıhtyń alǵashqy kúninen bastap patshalar eshqashan derekter aldynda hám qudaıy bılik aldynda dál mundaı kórsoqyr bolǵan emes. Korólder quqyǵy atalatyn opasyz dúnıeniń mynaý talpynys-talaby mártebeli quqyqty dál mundaı eshqashan joqqa shyǵarǵan emes.

Býrbondardyń osy eleýli qatesi olardyń qolyn 1814 jyly "syıǵa tartylǵan" kepildikterge, ózderi ataǵanyndaı, álgi "jol berýge" jumsatty. Qasiretti-aq qubylys! Olardyń "jol berý", kóný dep júrgenderi bizdiń jeńisterimiz edi, olardyń "zańsyz basyp alý" dep júrgenderi bizdiń zańdy quqyǵymyz edi.

Áýlettiń oıynsha, Jańǵyrtýdyń kúni týyp, ol Napoleondy jeńip, elde turaqtylyq ornady dep óz kúshine kámil sengen olar aıaq astynan sheshýshi soqqyǵa bel býdy. Birde ol erteńgilik Fransıamen betpe-bet kelip, oǵan daýys kóterip, halyq quqyǵy men jeke quqyqty salǵastyra bastady: ulttiki joǵary basymdyq ta, azamattiki bostandyq dep tanyldy. Basqasha aıtqanda, áýlet ulttan ózin ult qylyp otyrǵandy, azamattan ózin azamat qyp otyrǵandy tartyp alýǵa tyrysty.

Shilde jarlyǵy atalatyn atyshýly oqıǵanyń máni, mine, osynda.

Jańǵyrtýdyń da byt-shyty shyqty.

Ádilet osyny talap etti. Soǵan qaramastan ol ozyq ataýlynyń barlyq túrine aqyr aıaǵyna deıin jaýyǵa qarady deýge bolmaıdy. Onymen úzeńgiles jasalǵan uly oqıǵalar az emes.

Jańǵyrtý tusynda ult aıtys-tartysty tynyshtyqpen ushtastyrýǵa daǵdylandy, Respýblıka kezinde bundaı bolǵan joq-ty, aıbyndylyqty baısaldylyqpen ushtastyrdy, Imperıa kezinde bundaı bolǵan joq-ty. Áýletti de azat Fransıa Eýropanyń ózge halyqtary úshin dem berer ónegege aınaldyrdy. Robesper tusynda sózdi Revolúsıa aldy, Bonopart tusynda zeńbirekter aldy, Lúdovık XVIII men Karl X tusynda aqyl-oı aldy. Jel basylyp, shyraǵdan qaıta jandy. Bultsyz shyńdarda aqyl-oıdyń aıqyn, ashyq, saf taza nury shalqydy. Ol degeniń tańǵajaıyp, taǵylym alarlyq hám kóz tartarlyq kórinis boldy. On bes jyl boıy myzǵymas beıbitshilik jaǵdaıynda oıshyldar úshin kóne, saıasatkerler úshin jańa uly ustanymdar: zań aldyndaǵy teńdik, ar-ojdan bostandyǵy, sóz bostandyǵy, baspasóz bostandyǵy, kúlli qabiletti adamdardyń barsha laýazymǵa qol jetkizýine jol ashý sıaqty uly ustanymdary ashyq jumys isteı bastady. Osy úrdis 1830 jylǵa deıin sozyldy. Býrbondar qudiretti kúshtiń qolynda synǵan órkenıet quraly ǵana boldy.

Býrbondardyń kúıreýi olardyń ózi kórsetken mańǵazdyǵy emes, ulttyń aıbyndylyǵynyń arqasy. Olar jaqtan mańǵazdana túskenmen ulylyq tanyta almady, birden túnekke súńgip ketti. Bul tarıhqa tolqytarlyq tuńǵıyq iz qaldyrǵan saltanatty ǵaıyp bolýlardyń eshbirine jatpaıdy, ol Karl İ-niń o dúnıege attanyp tynysh tabýy emes, Napoleonnyń qyran sańqyly da emes. Olar taıyp turdy, biraq ataq-dańqyn saqtaı almady. Olar buny kisilikpen jasady, biraq koróldershe jasaı alǵan joq. Bázbir jaǵdaıda olar ózderi tap bolǵan baqytsyzdyqtan tómen deńgeıde kórindi. Karl X Sherbýrgke bara jatyp, dóńgelek ústelden tórtburyshty jasańdar dep nusqaý berdi, baqsaq ony monarhıanyń kúıreýinen góri ádet-ádepke tóngen qater kóbirek mazalaǵan tárizdi. Onyń minezindegi mundaı usaqtyq koról otbasyn jaqsy kóretin adal berilgen adamdardy, koról tuqymyn qurmet tutatyn jaǵymdy jandardy kúızeltti de. Onyń esesine halyq qaıran qaldy. Birde erteńgilik shabýylǵa ushyraǵan ult koróldiń ózinshe bir qarýly búligine tipten de ashynbaı, óz boıynan álemet bir kúsh-jiger sezindi. Toıtarys bergenimen de tabandap tura almaı, bárin oryn-ornyna qoıyp, zań aıasynda el basqarýdy qaıta qaıtardy, Býrbondardy aıdap jiberdi de, osymen tyndy. Ol qart koról Karl H-ny Lúdovık XIV áshekeılegen taq perdesinen alyp shyǵyp, aqyryn ǵana jerge qoıdy. Koról shańyraǵynyń qadirli kisilerine muńaıa, mápeleı qarady. Bir emes, birneshe adam emes, búkil Fransıa, óz jeńisine masaıraǵan jeńimpaz Fransıa Gılom dú Verdiń myna bir tamasha sózin eske túsirip, onyń júzege asqanyn aıdaı álemniń aldynda pash etti. "Mynaý dúnıeniń ulylarynyń meıirim gúlin julyp alýǵa, bir butaqtan bir butaqqa ushyp-qonǵan torǵaıdaı, qamyqqandardan qarbytqandarǵa qarǵýǵa daǵdylanǵandarǵa óz patshasyna tarpańdyq tanytý, ásirese onyń taǵdyry tálkekke túskende op-ońaı; al óz basym, ásirese qasiretke tap bolǵan korólderimniń taǵdyryn árqashan qasterleımin", — degen edi ol barıkadalar kúninen keıin.

Býrbondar Fransıanyń aıanyshyn emes, tek qurmetin ǵana ala ketti. Buryn aıtqanymyzdaı olar tap bolǵan baqytsyzdyǵynan usaq kórindi de, kókjıekke súńgip joq bop ketti.

Shilde tóńkerisi dúıim dúnıede óziniń dostary men dushpandaryn zamatta-aq tapty. Bireýler oǵan alaqaılap qýana umtyldy, endi bireýler óz tabıǵatyna oraı odan teris aınaldy. Eýropa patshalary tańǵy shuǵylaǵa kózi qaryǵyp, alǵashqy sátte abdyrap qalatyn japalaq qusap tek aıbat shegip, ses tanytý úshin ǵana jumǵan kózderin ashyp aldy. Olardyń úreılenýi túsinikti, yzalanýynyń ábden orny bar. Osynaý álemet tóńkeris kúızelis ákelgen joq, ol tipti jeńilgen Býrbondarǵa jaý dep qaramaı, qantógiske barmady. Bostandyqtyń ózin ózi qaralap kórsetýine qumar ómirshil úkimetterdiń kóz aldynda Shilde tóńkerisiniń kinási qaharly bola turyp, momyndyq tanytqany edi. Aıtqandaı, oǵan qarsy eshteńe oılastyrylǵan da, qarastyrylǵan da joq. Tipti basqalardan kóbirek qoryqqandardyń ózi, ásirese narazylar men shamdanǵandardyń ózi ony quttyqtap jatty. Qansha jerden ózimshil hám kekshil bolsaq ta, adamǵa berilgen qareket jasaýdan góri joǵary qımylǵa baratyn bázbireýlerdiń janashyrlyǵyn seziný oqıǵaǵa degen astyrtyn qurmetimizdi arttyra túsedi.

Shilde tóńkerisi — turpaıy derektiń kúlin kókke ushyrǵan quqyqtyń saltanaty. Ulylyqty ulyqtatqan oqıǵa.

Turpaıy derektiń kúlin kókke ushyrǵan quqyq! 1830 jylǵy tóńkeristiń jarqyn jarqyly da osynda, shapaǵat-sharapaty da osynda. Saltanat qurǵan quqyqtyń kúshke qol artýynyń qajeti joq.

Aqıqat pen ádilet ataýlynyń bári — quqyq.

Quqyqtyń ajyraǵysyz sıpaty — máńgi sulý ári taza bolý. Zamandastary jaqsy-aq qabyldaǵan sózsiz bolýǵa tıis oqıǵanyń ózi eger ol tek derek retinde ǵana ómir súrip, quqyǵy az bolsa nemese múldem bolmasa, ol kúnderdiń kúninde suryqsyzdanyp, jıirkenishti kórinip, tipti sumpaıy bop shyǵýy aıdan aıqyn. Kimde-kim oqıǵanyń ǵasyrlar shalǵaıynda qalaı sumpaıylanyp kórinetinine kóz jetkizgisi kelse, Makıavellıge nazar aýdarsyn. Makıavellı áste de qaskóı rýh emes, dıý-peri de emes, jekkórinishti beıshara jazýshy da emes, derekten asar eshteńesi de joq. Bul Italıaǵa ǵana emes, Eýropaǵa ǵana emes, búkil XVI ǵasyrǵa túgel tán derek. Onyń jıirkenishti kórinýi de múmkin, XIX ǵasyrdyń parasatty ıdeıasy turǵysynan qaraǵanda solaıy solaı da.

Quqyq pen derek arasyndaǵy bul kúres qoǵam paıda bolǵan kúnnen beri jalǵasyp keledi. Jekpe-jekti doǵaryp, taza ıdeıany adam ómiriniń shyndyǵymen qorytý, quqyqty beıbit jolmen derek salasyna engizip, derekti quqyq salasyna sabaqtaý, ekeýin de soǵan moıynsundyrý — aqyldylardyń isi, mine, osyndaı bolady.

Ekinshi taraý
NASHAR PİSHİLGEN

Alaıda aqyly kemel adamdardyń jumysy bir bólek te, pysyqaı kisilerdiń qareketi bir basqa.

1830 jylǵy tóńkeris tez aıaqtaldy.

Tóńkeris apatqa ushyrasa-aq boldy pysyqaılar onyń qaırańdaǵan kemesin bólshek-bólshek etip tası bastaıdy.

Bizdiń zamannyń pysyqaı jandary ózin memleket adamdarymyz deıdi; aqyr aıaǵynda osynaý "memleket adamy" degen ataý ózgeden ereksheleý reńkke ıe bolyp ketti. Shyn máninde pysyqaılyqtan basqa eshteńesi joqtar júrgen jerde ortaqoldylyq andaǵaılap turatynyn umytpaǵan abzal. "Pysyqaı kisi" degen sóz báribir "jaı ǵana jan" degenmen bara bar.

Týra sol sıaqty "memleket adamy" degendi keıde "opasyz" dep te aıtýǵa bolady.

Sonymen pysyqaılarǵa senip qalsaq, Shilde tóńkerisi tárizdi revolúsıalardy kúre tamyry qıylǵan dep sanap, jarasyn tańý kerek. Ras, tym asyra aıǵaılap jarıalaý jurtty dúrbeleńge salady. Sondyqtan quqyq bekitilisimen-aq memleketti nyǵaıtý qajet. Bostandyq qamtamasyz etildi eken, bılik jaıyn oılanǵan abzal.

Aqyldy danalar pysyqaılardan irgesin ajyratyp alǵansha, ózderine degen jurttyń senimsizdigin sezinedi. Bılik óz aldyna. Eń aldymen, bılik degenimizdiń ózi ne? Ekinshiden, ol qaıdan shyqqan?

Pysyqaılar sybyrlaı aıtqan qarsylyqty estimegen syńaı tanytyp, óz isin jalǵastyra beredi. Bas paıdasyn qajettilik jalǵan perdemen búrkemelegen osynaý ákki saıasatkerlerdiń pikirine qaraǵanda, halyqtyń tóńkeristen keıingi alǵashqy qajeti, — eger ol monarhıalyq Eýropa jurtynyń bir bóligin quraıtyn bolsa, — ózine áýlet taýyp alý. Osy tásilmen tóńkeristen keıin tynyshtyqqa qol jetkizýge bolady, deıdi olar, bylaısha aıtqanda, jarany emdep, úıińdi jóndep alýǵa ýaqyt bolady-mys. Áýlet bolsa, qurylys aǵashtaryn jasyryp, emhanalardy búrkemeleıdi.

Alaıda, ózińe áýlet taýyp alý udaıy ońaıǵa túspeıdi.

Shyn máninde alǵash ushyrasqan daryndy adam nemese birinshi bop sátti kezdesken kisi koról ornyna da júrip ketedi. Bir rette bul — Bonopart, basqa jaǵdaıda Itýrbıde bolýy múmkin. Biraq birinshi kezdesken famılıa áýlet qura almaıdy. Tuqymnyń túp-tuqıandyǵy, áıgililigi qajet, ǵasyrlar tańbasy aıaq astynan túse qalmaıdy.

Eger "memleket adamdarynyń" kózqarasy turǵysynan kelip, yqtımal pále-jalalardy eskerer bolsaq, tóńkeristen keıingi jańa korólde qandaı qasıetter bolý kerek? Bálkim, onyń tóńkeriske qatysy bar revolúsıoner bolǵany da paıdaly shyǵar. Bul arada onyń qolyna balta ustap nemese qylyshpen qaırat kórsetip, ózine kóleńke túsirgen-túsirmegeniniń esh qatysy joq.

Al áýlettiń qandaı qasıetteri bolýy kerek? Ol ult úshin qolaıly, aýlaqtan qaraǵanda, is-qımylymen emes, tyń ıdeıalardy qabyldaýymen tóńkerisshil bolyp kórinýi shart. Ol ótkeni bar tarıhı áýlet bolýy, keleshekti oılap, halyqtyń yqylasyna ıe bolýy qajet.

Osynyń bár-bári alǵashqy tóńkeristerdiń nelikten Kromvel nemese Napoleon tárizdi adamdar taýyp qanaǵattanǵanyn, al ekinshilerdiń nelikten at-ataq qýyp Braýnshveıg nemese Orlean sıaqty áýletter tabýǵa tyrysqanyn túsindirip bere alady.

Koról tuqymdary Italıadaǵy injir aǵashyna uqsaıdy, onyń ár butaǵy jerge deıin ıilip, tamyr jaıyp, óz aldyna derbes aǵash bop shyǵa keledi. Sol sıaqty koról tuqymynyń da ár butaǵy halyqqa ıiler bolsa, óz aldyna áýlet bolyp shyǵa kelýi múmkin.

Pysyqaılardyń teorıasy, mine, osyndaı.

Álqıssa, eń uly óner mynaý: tabys kerneıinen apat saryny da estilip, onyń jemisin tatqandar onymen qatar dirildep, úreılenip otyrýy kerek, bolǵan oqıǵanyń aldynda úreı týdyryp, ilgerileý jetý jolyndaǵy oıqyl-shoıqyldy kóbeıtip, qımyldy báseńdetý, araı tańdy tumshalap, ynta-jigerdi betten qaǵyp pás tartqyzý, úshkir buryshtar men tyrnaqty qyrqyp, jeńis saltanatyn maqtaǵa orap tastaý, quqyqty muqıat qundaqtap, alyp halyqty bózge bólep, jedel tósekke jatqyzý, asyp-tógilgen densaýlyǵyn dıetaǵa táýeldi etip, Gerkýleske aýrýdyń emin qoldaný, mańyzdy oqıǵalardy kúndelikti kúıki istermen búrkemelep, murat-maqsat ańsaǵan aqyldy bastarǵa álgi dárige ashytylǵan balaýyz usyný, asa iri tabystarǵa qarsy saqtyq sharalaryn jasap, tóńkeriske tumyldyryq kıgizip qoıý qajet-mys.

1830 jyly Anglıada 1688 jyly qoldanylyp ketken osy teorıany paıdalandy.

1830 jyl degenimiz jerine jetpeı, orta jolda qalǵan tóńkeris. Jartykesh progres, jartykesh quqyq! Alaıda, oı qısyny shyraǵdannyń sáýlesin moıyndamaıtyn kún sıaqty jarty keshtikti qabyldamaıdy.

Tóńkeristi orta jolda qaldyratyn kim? Býrjýazıa.

Nelikten qaldyrady ol?

Óıtkeni býrjýazıa degen yndyny toıǵan top. Keshe ishkisi-jegisi kelip edi, búgin toq, erteń sheńbirek ata toıady.

Napoleonnan keıin 1814 jyly bolǵan jáıt 1830 jyly Karl X-dan keıin qaıtalandy.

Býrjýazıany beker tap jasaǵysy keldi. Býrjýazıa, bylaısha, halyqtyń qarny toıyp, qanaǵattanǵan bóligi. Býrjýa degen endi tize búgip otyrýǵa ýaqyty bar adam. Oryntaq degeniń áste de kasta emes.

Alaıda erterek jaıǵasýǵa tyrysyp, adamzattyń alǵa jyljýyn bógep alýǵa bolady. Bul kóbine-kóp býrjýazıanyń qatesi.

Áıtkenmen, qatelik jasaý tap dúnıege kele qaldy degen sóz emes. Ózimshildik qoǵamdyq tártiptiń bir bóligi bolyp tabylmaıdy.

Saıyp kelgende, ózimshildiktiń ózine de ádil qaraý kerek, óıtkeni ol da halyqtyń býrjýazıa dep atalatyn bir bólsheginiń 1830 jylǵy kúızelisten keıingi úmit sezimi bar ǵoı, ózeginde ar-uıat nyshany jatqan ony enjarlyq pen nemquraıdylyq qabattasa júrgenine qaramastan áste de qareketsizdik deýge bolmaıdy; bul bir sát bárin umyttyratyn uıqy aldyndaǵy qalǵyp ketý de emes, naǵyz damyldaýdyń ózi.

Damyldaý — ekiudaı, aıryqsha ári qarama-qarsy maǵynasy bar: jasaq joryqta júr, ıaǵnı qozǵalys ústinde; jasaq aıaldady, ıaǵnı tynyǵyp almaq degen sóz.

Damyldaý — kúshińdi qalpyna keltirý, tynys alý, abaılaı otyryp, sergip tynyǵý; bylaısha aıtqanda, bul saqtyq jasap, kúzet qoıyp, demalýǵa kirisetin sát. Damyldaý degenimiz keshegi shaıqasty, erteńgi shaıqasqa ázirlikti bildiredi.

Bul 1830 ben 1848 jyldardyń aralyǵyndaǵy keńistik.

Bizdiń shaıqas dep otyrǵanymyz bul arada progres bolyp shyǵýy da múmkin.

Sóıtip, býrjýazıa úshin, sondaı-aq memleket adamdary úshin osy damyldaý degen túsinikti beınelep beretin kisi kerek boldy. Ol kisi ázir Bálkim-Áǵnı atanýy da yqtımal. Tóńkeris pen turaqtylyqty bildiretin, basqasha aıtqanda, burynǵy men bolashaqtyń bir arnada toqaılasýynyń ónegesin kórsetip, búgingini berkitetin kúrdeli tulǵa bolýy kerek.

Ondaı adam janyńda júr eken. Onyń aty — Orleandyq Lýı-Fılıpp. Eki júz jıyrma adamnyń daýysy Lýı-Fılıppti koról jasady. Lafaıet ózine onyń mańdaıyna maı jaǵý mindetin aldy. Lýı-Fılıppti ol "respýblıkalardyń tańdaýlysy" dep atady. Parıj ratýshasy Reımstegi sobordy almastyrdy.

Osy bir tutas taqty jarty taqpen almastyrý da "1830 jyldyń isi" boldy.

Epti adamdar óz maqsatyna jetken tusta, olar tapqan sheshimniń myzǵymas beriktigi baıqaldy. Bunyń bári sheksiz quqyqtan tys júzege asty. Sheksiz quqyq "Men qarsymyn!" dep aıqaı saldy. Sosyn aıbarly belgi shyqty da, ol da kóleńkege súńgidi.

Úshinshi taraý
LÝI-FILIPP

Tóńkeristiń qoly qatty, sezimi sergek, sondyqtan dálme-dál ári kúshti soǵady olar. Tipti 1830 jylǵy revolúsıa sıaqty synǵa ushyrap, kishigirimder qataryna qosylǵan tolymsyz, bolmashy tóńkeristiń ózi ýaqytsyz oqıǵa sanalmas úshin árdaıym derlik áýlıelik qyraǵy nazarda bolady. Tóńkeristerdiń tumshalanýy áste de odan bas tartý emes.

Alaıda ózimshildikke salynyp, ózimizge ózimiz tym sene bermeıik; tipti tóńkeristerdiń ózi de adasady, sonda onyń iri olqylyqtary kórinip-aq qalady.

1830 jylǵa oralaıyq. Óz jolynan aýyp sátti bolyp shyqty. Móltek tóńkeristen keıin qalyptasqan jaǵdaı tártip dep ataldy, monarh monarhıadan artyq bolyp shyqty. Lýı-Fılıpp sırek kezdesetin kisi eken.

Árıne, tarıh keshirimmen qaraıtyn, degenmen qurmetke laıyq kisiniń balasy, ákesi sıaqty qyzartýǵa turatyn onyń boıynda jeke adamǵa laıyq kisiliktiń bári bar, qoǵam qaıratkerine tán qasıetteri de tabylady; óz densaýlyǵyna, kóńil-kúıine, óz kisisine,óz isine muqıat qaraıdy, ýaqyttyń qunyn, jyldyń baǵasyn jaqsy biledi; ustamdy, ushqalaq emes, tynyshtyqty súıedi, tózimdi, qaıyrymdy ári meıirimdi taqsyr, jaryna adal, saraıynda býrjýaǵa onyń jar tósegin kórsetýge tıis kútýshiler ustaıdy, aǵa býyndarynyń zańsyz baılanystary áshkere bolyp qalǵannan keıin onyń salıqaly jubaılyq ómirin maqtan tutýy paıdaǵa asty, kúlli eýropalyq tilderdi biledi, ynta týdyrǵan basqa tilderde de ara-tura sóılep qoıady; "orta taptyń" kisi qyzyǵarlyq ókili boldy, bar jaǵynan artyqshylyǵyna qaramastan óz ortasynan asqan joq; sırek aqylymen daralana turyp, óz ata-tegin qasterledi, eń aldymen óziniń ishki qasıetterin baǵalaı bildi, tipti túp-tegi týraly másele qozǵalǵanda da Býrbon emes, Orlean áýletinenmin de múldem ózgeshe baǵdar ustandy; "ǵızatlý" atanǵan tusta ol ózin tuqymnyń tuńǵysh hanzadasy sıaqty ustap, "mártebeli" atanǵanda naǵyz býrjýaǵa aınaldy, jurttyń aldynda kóp sóıleıtin ol jaqyndarynyń ortasynda sózge sarań, biraq onysy áshkerelenbegen, shyn máninde ol uqypty adamdardyń biri, alaıda is nasyrǵa shaýyp, qaryz óteýge kelgende oryndy jerinde aqshasyn tógip te tastaıdy, kóp oqıdy, áıtkenmen ádebıetti talǵaı almaıdy; dvorán ekeni dvorán, tek seri emes, kishipeıil, sabyrly ári qarýly; otbasy men qyzmetshileri qadir tutady, baýrap alar suhbattas, esti memleket qaıratkeri, ishteı salqyn, salmaqty, qashanda kókeıkesti qajetterge shomyp júredi, qashanda tek búgingi kúndi ǵana eskeredi, kekshildikke de, raqymshyldyqqa da joq jan, asa kórnekti kisilerdi aıaýsyz paıdalanyp, ortaqoldylardyń mazasyn almaıdy, parlamenttik kópshiliktiń kómegimen taq astynda dabyrlaǵan astyrtyn birlestikterge bar kináni arta biledi; ashyq, keıde ashyqtyǵymen abaılamaı da qalady, alaıda sol abaısyzdyǵymen aılaker-aq, qarý men betperde tańdaýdan qaıtpaıdy, Fransıany ol Eýropamen, al Eýropany Fransıamen qorqytyp júr; óz otanyn súıetini daýsyz, al óz otbasyn odan beter jaqsy kóredi; bedelden bılikti, kisilikten bedeldi artyq kórýge beıimdigi zararly qasıet, biraq barlyǵyn tabys jolynda qyzmet etýge jumyldyryp, qýlyq-sumdyqqa da barady, sóıte tura ojdandyqty joqqa shyǵarmaıdy, onda saıasatty kúrt dúmpýden, memleketti kúıreýden, qoǵamdy apattan saqtaıtyn artyqshylyq bar dep baǵamdaıdy; bul ózi usaq, sypaıy, qyraǵy, iltıpatty, suńǵyla, qajyrly adam boldy, keıde ózine ózi qaıshy kelip, bergen sózin qaıtyp alyp otyrdy; Ankonadaǵy Avstrıaǵa kelgende batyl, Ispanıadaǵy Anglıaǵa kelgende tońmoıyn, Antverpendi bombalap, Prıchardqa tólem tóleıdi; Marselezany senimmen shyrqaıdy; moıyp-muńaıý, sharshap-shaldyǵý, sulýlyq pen muratqa eligý, oısyz kóńilshektik, qurǵaq qıal, ashý-yza, mansapqorlyq, qorqý-úrký degender oǵan jat; jaý júrektiliktiń barlyq túrin meńgergen, Valmıdiń janynda — general, Jemapeniń janynda soldat bola qalady; ony segiz márte óltirýge oqtaldy, bárinen de jymıyp qana qutyldy; grenaderdeı batyl, oıshyldaı erjúrek ol Eýropanyń iri memleketteriniń irgetasy shaıqalar aldynda ǵana mazasyzdandy, asyly ol iri saıası arandatýlarǵa qabiletsiz edi; óz basyn báıgege tigýge bar ol óz isin eshqashan qaterge ushyratqan emes, aqyldy adam retinde baǵyndyrýdy artyq sanaǵan ol óz yrqyn yqpal túrinde kórsetti; kóregendigimen emes, ańǵarǵyshtyǵymen erekshelendi; rýhtarǵa den qoıǵan joq, al adamdardyń asqan bilgiri boldy, basqasha aıtqanda, kórgeni arqyly baılam jasady; oıy sara, aqyly aıqyn, suńǵyla, tájirıbelik máni bar, sózge sheshen, jady ulan-ǵaıyr, derek degende ámse sodan kósip alyp otyrady, Sezarǵa, Aleksandr men Napoleonǵa bir ǵana uqsastyǵy osy; derekterdi, mán-jaıdy, ataýly kúnderdi, tól esimderdi túgel derlik bile turyp, ol tobyrdyń qumarlyǵy men qushtarlyǵyn, rýhanı ártektiligin, adam janynyń qupıa syrlaryn, qımas qymbat, kúńgirt shaqtaryn — bir sózben aıtqanda, sananyń sýasty aǵystary deýge bolatynnyń birin de bile almady; Fransıanyń tómendegilermen qatysy shamaly joǵarǵy taraby moıyndaǵan ol qıyndyqtan tek aıla qýlyǵynyń arqasynda shyǵatyn; tym kóp basshylyq jasady, biraq patshalyqty jetkilikti qura alǵan joq; óziniń menshikti birinshi mınıstri boldy; bolmashy derektermen uly ıdeıalarǵa kedergi keltirýdiń jolyn keremet taba qoıady; progreske, tártip pen uıymdastyrýshylyqqa shynaıy septese bilýdi kesir keltirer formalızm rýhymen biriktirip, mıdaı shatystyrdy; Uly Karldan báz-birdeńe, is qýýshydan báz-birdeńe enshilegen ol áýlettiń negizin salyp, shyńdaýshysy sanaldy; tutas alǵanda, eleýli de ózgeshe tulǵa bolǵan, Fransıanyń baıbalamyna qaramastan, Eýropanyń alakózdigin qaperine de almaı bılikti nyǵaıta bilgen patsha Lýı-Fılıpp óz ǵasyrynyń asa kórnekti adamdarynyń sanatyna qosylady; ataq-dańqty kóbirek kúıttegende, boıyndaǵy paıdaly bolý seziminiń deńgeıinde ulylyq sezimi bolǵanda ol tarıhtaǵy dańqty bıleýshilerdiń ortasynan oıyp turyp oryn alar edi.

Lýı-Fılıpp jasynda kórkem boldy, qartaıǵanda da kóz tartar qalpyn saqtap qaldy; udaıy ulttyń alaqanynda júrmese de, buqaranyń iltıpatyn enshiledi. Onyń jurtqa unaıtyn qasıeti bar edi. Oǵan ulylyq jetpedi; ol koról bolsa da táj kımedi, qartaısa da aq shashyn jalbyratpady, ádep mánerin ol eski tártiptiń tusynda, al ádet-daǵdyny jańa tártip kezinde ıgerdi, onyń ózi 1830 jylǵa saı keletin dvorán men býrjýanyń qospasy bolatyn; Lýı-Fılıpp ótpeli kezeńde patshalyq etti de, kóne sóz saptaý men kóne jazýdy saqtap, olardy qazirgi kózqarastardy beıneleý úshin paıdalandy; ol Polsha men Vengrıany súıdi, biraq polonois dep jazyp, hongrais dep aıtty (jańasha olar: polonais jáne hongrois). Karl X sıaqty ulttyq gvardıanyń mýndırin kıdi, Napoleon sıaqty Qurmetti legıonnyń lentasyn taqty.

Ol ǵıbadathanada sırek boldy, ańǵa shyqqan joq, operada eshqashan tóbe kórsetken emes. Poptarǵa, ıtbegiler men bıshilerge iltıpat bildirgen joq, býrjýa ortasynda aty keń jaıylýynyń bip sebebi osy. Onda aýla degen múldem bolǵan emes. Kóshege ol jańbyrdan qorǵanar qolshatyryn qoltyǵyna qysyp shyǵatyn, onyń dańqyn asyryp júrgen de osy daǵdysy. Ol eptep mason, eptep baǵban, eptep emger boldy. Birde ol attan qulaǵan shabandozdy qan shyǵaryp emdedi, sodan beri qanjaryn tastamaıtyn Genrıh III sıaqty qandaýyrsyz júrmeıtin boldy. Roıalıser ony emdeý úshin qan shyǵarǵan tuńǵysh koról dep kelekelep kúlki etip júrdi.

Tarıhtyń Lýı-Fılıppke artar kinásine kelsek, ony onyń ózine qoımaý kerek; bázbir aıyptaýlar monarhıaǵa qatysty; ekinshisi — patshalyq qurýǵa, al endi biri korólge qatysty; úsh baǵan, úsheýiniń de qorytyndysy bar. Demokratıa quqyǵyn joıý, sońǵy qatarǵa ysyrylǵan progres, buqara bas kóterýiniń qatal basyp-janshýy, kóterilisshilerdiń atylýy, qarýdyń kúshimen aýyzdyqtalǵan búlik, Transnonen kóshesi, áskerı sottar, naqty ómir súrip jatqan eldiń zań arqyly tanylǵan elge jutylyp ketýi, úsh myńdaı dárejelilerdiń naýqandyq negizde el basqarýy úshin monarhıa jaýap berýge tıis; Belgıadan bas tartý, aǵylshyndardyń órkenıet taratýshy emes, jyrtqyshtar sıaqty Úndistandy basyp alǵanyndaı Aljırdi asqan qıyndyqpen baǵyndyrý, Ábál-Qadyrǵa jasalǵan tutqıyl jaýyzdyq, Bleı satyp alynǵan Deıs, tólem tólep otyrǵan Prıchard — bul úshin Lýı-Fılıpp patshalyq qurǵan kezeń jaýap berýge tıis, ulttyqtan góri otbasylyq saıasat úshin koról jaýap beredi.

Kórip otyrǵandaryńyzdaı, osylardy esepteı kelgende koróldiń kinásin azaıtýǵa bolady.

Onyń eleýli qatesi mynandaı: ol Fransıanyń ıgiligi úshin qarapaıym boldy.

Bul qateliktiń túp-tamyry qaıda?

Qazir túsindiremiz ony.

Koról Lýı-Fılıpptiń jan saraıynda áke sezimi menmundalap turatyn; áýlet samǵap shyǵýǵa tıis otbasyn túletýdiń ózi beımaza etetinniń báriniń aldyndaǵy úreımen tyǵyz baılanysty boldy; halyqqa tańylǵan batylsyzdyq ta osyndaı arna tartty, al bul ádettegi dástúrinde 14 shilde áskerı dástúrinde Aýsterlıs bar halyq edi ǵoı.

Aıtpaqshy, birinshi orynda turýǵa tıis qoǵamdyq mindetterinen moıyn burar bolsa, Lýı-Fılıpptiń óz otbasyn meılinshe jaqsy kóretini ábden oryndy. Onyń úıdegi tóńiregi tańǵajaıyp. Ondaǵy syılastyq adamgershilikpen, ónerpazdyqpen astasyp jatty. Lýı-Fılıpptiń bir qyzy Marıa Orleanskaıa, óz tuqymyn aqyndar arasynda abyroıǵa bólegen Karl Orleanskıı sıaqty, sýretshiler ortasynda dańqyn asyrdy. Ol óz jan jylýyn Janna d'Ark dep atalatyn mármár músinge berdi. Lýı-Fılıpptiń eki uly Metternıhtyń "Mundaı jas jigitter kezdespeıdi de, mundaı hanzadalar bolmaıdy" degen kópirme maqtaýyn enshiledi.

Lýı-Fılıpp jónindegi artyq-kemi joq shyndyq, mine, osyndaı.

"Teńdiktiń hanzadasy" bolyp, Jańǵyrtý men Tóńkeristiń arasyndaǵy qaıshylyqty moıynǵa artý, bıleýshini sabyrǵa shaqyryp, beımazalyqqa boı aldyrmaıtyn revolúsıonerge tán beıimdilik Lýı-Fılıpptiń 1830 jylǵy sáttiliginiń negizgi sebebi bolatyn; buǵan deıin adamnyń bolar iske dál bulaısha beıimdelýi ushyraspaǵan-dy; bireý bireýge kirigip tutasty da ketti. Lýı-Fılıpp degenińiz adamǵa aınalǵan 1830 jyl. Ony az deseńiz ol úshin mańdaıyna taq buıyrǵandardyń ulyq taǵdyry — qýylýdyń ózi-aq aıtyp beredi. Ol kedeı edi, sottaldy, el de kezdi. Mańdaı terimen ómir súrdi. Fransıadaǵy eń baı koról ıeliginiń murageri ashtan ólmes úshin Shveısarıada kári laqsa atyn satty. Reıhenaýda ol matematıkadan sabaq berdi, al qaryndasy Adelaıda toqýmen, is tigýmen shuǵyldandy. Koróldiń jaqynyna baılanysty bul qaýeset býrjýalardy qaıran qaldyrdy. Ol Mon-Sen-Mısheldegi Lúdovık XI jasatqan, Lúdovık XV qyzmet etken eń sońǵy temir tordy óz qolymen talqandady. Dúmýreniń serigi, Lafaıettiń dosy bolǵan ol ıakobınshiler klýbynyń múshesi de edi; Mırabo ony arqasynan qaqty; Danton oǵan udaıy "jas jigit" deıtin. Jıyrma tórt jasynda, 93-shi jyly Shartr gersogy bop júrgenniń ózinde Konvent zalynyń kishkentaı kúńgirt lojasynyń túkpirinde otyryp, "Baıǵus tıran" dep sátti atalǵan Lúdovık XVI-nyń sotyna qatysty ol barlyǵyn da kózben kórip, bas aınalar ózgeristerdi, ıaǵnı monarh arqyly monarhıany kúıretip, monarhıamen birge monarhty qulatqan, burqanǵan ıdeıanyń yshqynǵan sátinde adamdy adam dep bilmeıtin kózsiz sáýegeıligin oı eleginen ótkizdi; ol tóńkeris trıbýnalyndaǵy halyq ashý-yzasynyń býyrqanǵan qudiretti daýylyn kózben kórdi, sol daýyldyń astynda patsha basyn oısyz shaıqap qoıyp, Kapettiń qoıǵan suraqqa qandaı jaýap bererin bilmeı qıpaqtaǵanynyń kýási boldy, apatqa qatysyp sottalǵandardyń da, sottaǵandardyń da birshama kinásizdigin ishteı sezdi; ol Konvent soty aldynda jaýtańdaǵan júzderdi shalyp, kóz aldynan jaýapkershiliktiń bar aýyrtpalyǵy moıynyna túsip, qyrsyq ıektegen Lúdovık XVI-nyń qýshıǵan arqasynan eń basty aıyptalýshy — Monarhıanyń sulbasyn ótkizdi de, qudaıdyń sheksiz qazylyǵy sıaqty halyqtyń bultartpas ádil sotynyń aldyndaǵy iltıpatty úreı keýdesin kernep ketti.

Tóńkeristiń oǵan qaldyrǵan izi óshpesteı edi. Onyń jady osynaý jyldardyń ár sáti tabyn qaldyrǵan jandy mór sıaqty. Birde ol senbeýge esh bolmaıtyn bir kýágerdiń aldynda Quryltaı jınalysy músheleriniń famılıasy "A"-dan bastalatyn tizimniń bárin jady boıynsha túzep berdi.

Lýı-Fılıpp kún jarqyrap turǵanda patshalyq qurǵan koról boldy. Ol patshalyq qurǵan tusta baspasóz erkindigi boldy, minber bostan boldy, sóz ben ar-ojdan erkindikte boldy. Mızam zańdarynda sańylaý bar. Aıqyn sáýle artyqshylyqty óndire beretinin bile tura óz taǵyn jarqyratyp qoıdy. Tarıh onyń osynaý nıettestigin eskeretin shyǵar.

Sahnadan ketken kúlli tarıhı qaıratkerler sıaqty Lýı-Fılıpp te adamnyń ar-ojdan sotyna tartylýǵa tıis. Onyń isi ázir alǵashqy satydan ǵana ótti.

Tarıh erkin, óktem únmen jarıalaıtyn syn saǵat ol úshin áli týǵan joq, bul koról týraly túpkilikti sheshim shyǵaratyn ýaqyt áli bolǵan joq; ataqty qatal tarıhshy Lýı Blannyń ózi oǵan shyǵarǵan úkimin jýyqta jumsartty; Lýı-Fılıppti eki júz jıyrma birdiń basym daýysy men 1830 jyl atalatyn eki shalaǵaı, ıaǵnı jartykesh parlament pen jartykesh tóńkeris saılady; qalaı bolǵanmen de fılosofıa tabandap turýǵa tıis bet-júzin bar demeıtin kózqaras turǵysynan kelgende, joǵaryda aıtqanymyzdaı, sheksiz demokratıalyq ustanym úshin dep, ony sottaýymyz kerek edi. Adam quqyǵy men halyq quqyǵynan tys kez kelgen sheksiz quqyqtyń aldynda zańsyz basyp alý degen de bar emes pe. Alaıda qazirgi kezeńde, barlyq jaǵdaıdy bezbendep, osyndaı eskertýler jasaı otyryp, biz Lýı-Fılıpp qansha jerden talqylasaq ta, kóne tarıh tilimen aıtqanda, óziniń adamgershilik parasatymen, bázbir taqqa otyrǵan patshalardyń ishindegi tańdaýlylarynyń biri boldy deı alamyz.

Oǵan qarsy kýálik beretin ne, ózi? Álbette, ol taq. Lýı-Fılıppti koról ataǵynan aıyrsań ol adam bolyp qala beredi. Jáne abzal adam bop qalady. Tipti tańǵalarlyqtaı jaqsy kisi bop shyǵýy da. Kóbine qıyn qam-qarekettiń arasynda, Eýropa dıplomatıasyna qarsy kúrespen ótkizgen kúnderi keshkisin onyń tynysjaıyna oralyp qaljyraı jyǵylyp uıyqtaı qalady deısiz be? Joq, ol qolyna sot isin alyp, Eýropaǵa toıtarys berip, jendettiń qolynan kinásiz adamdy julyp alý úshin túni boıy kóz ilmeı, bázbir isti qaraıdy. Óziniń ádilet mınıstrine qarsylyq bildirip, gılotına basyp alǵan jerlerdi birtindep qaıtarý úshin ózi "ádil sottyń tóreshi myljyńdary" ataǵan prokýrorlarmen talasady. Keıde onyń ústeliniń ústin taý-tóbe sot isteri basyp qalady, olardyń bárin de qaraıdy ol, taǵdyry tálkekke túsip sory qaınaǵandardy kóz aldyna keltirý qandaı aýyr ári aıanyshty deseıshi. Birde ol álginde biz sóz etken kýágerge: "Búgin túnde jeti adamdy utyp aldym depti". Onyń patshalyq qurǵan alǵashqy jyldarynda ólim jazasy joıyldy, qaıtadan qurylǵan dar aǵashy koróldiń yrqyna zorlyq boldy. Bas butaǵymen birge Grev alańy ǵaıyp boldy, alaıda onyń ornyna býrjýazıanyń Grev alańy — Sen Jak zastavasy paıda boldy, "is adamdary" qalaı bolǵanmen de qylmystylardyń basyn shabatyn zańdastyrylǵan bir gılotınanyń qajettiligin sezindi; bul ashkóz býrjýazıanyń tar aýqymdy múddesin kózdegenderdiń ókili Kazımır Pereniń yryqtylyq saıasatyn ustanǵan Lýı-Fılıppti bir jeńgeni bolatyn. Lýı-Fılıpp Bekkarıa kitabynyń bir shetine óz qolymen belgi soǵyp qoıdy. Fıeaskıdiń tozaq mashınasy jarylǵannan keıin ol: «Meniń jaralanbaı qalǵanym qandaı ókinishti! Men oǵan keshirim jasaıtyn edim ǵoı!» dep daýystapty. Taǵy da bir joly óz mınıstrleriniń qarsylyǵyn tuspaldap, kóz aldyna zamanymyzdyń aıaýly abzal tulǵalarynyń birin elestetip, saıası tutqyn jaıynda: «keshirimdi oǵan táńir syılaǵan, maǵan qalǵany tek qol qoıý ǵana» dep jazypty. Lýı-Fılıpp Lúdovık İH-daı minezi jumsaq, Genrıh IV deı meıirimdi bolǵan.

Al tarıhta meıirimdilik degen sırek kezdesetin injý-marjan ekenin biletin biz úshin meıirban jan uly adamnan da joǵary turmasa, tómen turmaıdy.

Lýı-Fılıppti bireýler qatań aıyptady, bálkim basqalar odan qatal aıyptaǵan shyǵar, sondyqtan bul koróldi bilgen kisi, búginde ózi de eleske aınalǵan jan úshin tarıh aldynda kýálik etedi; ol kýálik qandaı bolsa da, sóz joq, adal, aq nıetti bildirmek, ólgenge oqyr duǵa belgili, aıtar madaq aıqyn; bir kóleńkeni jubatý kerek, qandaı da bir qapasta bolý birińdi biriń maqtaýǵa yryq beredi, birde bolmasa birde qýylǵandardyń eki molasy týraly sóz qylady eken dep qaýiptenýge bolmaıdy. Ázer bolsa «bir moladaǵy ekinshidegini maqtap, jaǵynyp jatyr» der, onda turǵan ne bar!

Tórtinshi taraý
İRGETAS ASTYNDAǴY JARYQSHA

Myna kitapta biz shertkeli otyrǵan sherli hıkaıa Lýı-Fılıpptiń patshalyq qurýynyń bastapqy kezeńin tumshalap kelgen qalyń qara bultty qars aıyrmaq, sondyqtan kóltektetpeı koróldiń jeke basyn sıpattaýǵa bekindik.

Taqqa Lýı-Fılıpp kúsh qoldanbaı, óz tarapynan qımyl kórsetpeı, revolúsıalyq tóńkeristiń arqasynda keldi, alaıda Orlean hanzadasy revolúsıanyń naqty maqsatynan shalǵaı sol qımylǵa da qatysqan joq. Ol hanzada bolyp týdym, qalaǵan koról men bolamyn dep eseptedi. Ol ókilettikti ózine onyń ózi bergen joq, basqalar tańdy da, qabyldaı saldy, qate bolǵan kúnde de bul usynys onyń haqyna saı edi, sondyqtan kelisim berýdi borysh sanady. Onyń óz bıliginiń zańdylyǵyna degen senimi de osydan týyndaǵan. Ras, biz qolymyzdy júregimizge qoıyp osylaı deımiz: Lýı-Fılıpp óz bıliginiń zańdylyǵyna senimdi boldy, al demokratıa ol bılikke qarsy óz kúresine kámil sendi, sondyqtan áleýmettik aıqastar týǵyzyp, ne koróldi, ne demokratıany sharpymaǵan kiná sumdyq boldy. Ustanymdardyń qaqtyǵysy dúleı kúshterdiń qaqtyǵysyna uqsady. Muhıt sýdy qorǵaıdy; koról koróldik bılikti qorǵaıdy, demokratıa halyqty qorǵaıdy; soǵan sáıkes monarhıa sheksiz bılikke, ıaǵnı respýblıkaǵa qarsy shyǵady; osynaý kúreste qoǵam qan jutady, al búgingi qaıǵy-qasiret kúni erteń qutqarý bop shyǵady. Qaıtkenmen de kúresip jatqandardy kústánalaýǵa bolmaıdy, eki jaqtyń biri sózsiz qatelesetini anyq, aqıqat Rodos aralyndaǵy alyp músini sıaqty bir aıaǵyn respýblıkaǵa, ekinshisin monarhıaǵa tirep, birden eki jaǵada tura almaıdy; ol bólinbeı, biregeı bir-aq jaqta bolýǵa tıis; al qateleskender shynymen qatelesedi, soqyr — qylmysker emes, búlikshi — qaraqshy emes. Bul bir sumdyq qaqtyǵystardy jaǵdaıdyń tym ýshyǵyp ketýine de jatqyzýǵa bolady. Bul daýyldar qandaı bolsa da oǵan jurt jaýap bermeıdi.

Oqıǵalardy baıandaýymyzdy támamdaıyq.

1830 jyldyń Úkimetine birden-aq qıyn soqty. Keshe ǵana ómirge kelip, búgin shaıqasýǵa tıis boldy.

Qaz basyp úlgermeı jatyp, basqarýdyń jańa qurylǵan, áli áljýaz shildelik júıesine jan-jaqtan antalaǵan belgisiz kúshter áser ete bastady.

Qarsylasý kelesi kúni-aq bastaldy, bálkim ol tipti tóńkeris qarsańynda boldy.

Ashý-yza aıdan aıǵa asqyndap, qupıalyqty qoıyp, ashyq aıqyndyqqa shyqty.

Buryn atap ótkenimizdeı, Fransıadan tys korólder nashar qarsy alǵan shilde tóńkerisi Fransıanyń ózinde san-saqqa júgirtildi.

Táńiri oqıǵalardaǵy óz yrqyn pash etýin pash etedi, biraq ol tylsym tilde jazylǵan kúńgirt mátin bolady. Jurt ony taban aýzynda aýdara bastaıdy — asyǵys aýdarmada aǵattyq kóp bolady, durys tárjimalanbaı, keıbir oılar qalyp qoıady ne burmalanyp ketedi. Táńiri tilin biletinder tym az ǵoı ózi. Eń paıymdy, baısaldy, kóregen, suńǵyla degender ony baıyppen baıaý taldap, óz mátinin alyp kelgende, eńbek baıaǵyda tárjimalanyp, alańda onyń jıyrma aýdarmasy ilýli turǵanyna tap bolady. Ár aýdarmadan bir partıa, ár burmalaýdan bir fraksıa týady, árbir partıa durys mátin tek bizde ǵana dep oılaıdy, árbir fraksıa aqıqat tek bizdiń ǵana ıgilik dep topshylaıdy.

Keıde bıliktiń ózi fraksıa bolyp ketedi.

Tóńkeristerdiń bárinde aǵysqa qarsy maltıtyn júzgishter kezdesedi, olar — eski partıalar.

Táńiri qalaǵan muragerlik bılikti ǵana moıyndaıtyn eski partıalardyń pikirinshe, tóńkeris kóteriliske haqyly bolyp týsa, onda osy quqyq boıynsha olardyń ózine qarsy bas kóterýge bolady. Árıne, bul adasý! Óıtkeni tóńkeris tusynda búlikshi halyq emes, koról bolady. Naq tóńkeris qan búliktiń qarsylasy bolyp tanylady.Tabıǵı tynǵan is bolyp sanalatyn árbir tóńkeristiń zańdylyǵy bar, sony tek jalǵan revolúsıonerler bylǵaıdy; alaıda qansha lastalǵanmen de, tipti qanǵa malshynǵanmen de eńsesi túspeı ol aman qalady. Tóńkeris jasalýy qajet bolǵandyqtan jasalady.

Soǵan qaramastan eski jarıa partıalar 1830 jylǵy tóńkeriske qalǵan kózqarastan týǵan doly yzamen tarpa bas saldy. Adasýdyń aqyry tamasha atylatyn snarádtar bolyp shyqty. Olar qalqany joq, qorǵanysy shamaly jerin dóp taýyp, tóńkeristi qan qaqsatyp jatty; olar koról keıpindegi revolúsıaǵa shabýyl jasady. «Revolúsıa! Sende koról neǵyp júr?» dep aıqaı saldy olar. Eski partıalar jaqsy kózdeıtin soqyrlar ǵoı.

Respýblıkashyldar da dál solaı aıqaı saldy. Olardyń tarapynan bul aıqaı dáıekti de júıeli boldy. Jarıalylardyń tarapynan kórsoqyrlyq bolǵany demokrattar tarapynan kóregendik bop shyqty. 1830 jyl halyqtyń kóz aldynda bankrotqa ushyrady. Qaıran qalǵan demokratıa ony osy úshin kinálady.

Onyń ústine tóńkeris bolýdy doǵaryp, monarhıaǵa aınalǵan 1830 jyl Fransıadan syrtta Eýropamen teń basqany úshin boryshty boldy. Beıbitshilikti saqtap qalý degen jaǵdaıdy odan beter qıyndatý edi. Syndarly aqyldan tys jarasymdylyqqa qol jetkizý soǵystan da zararly. Udaıy tumyldyryqtap ustalatyn, sonda da shabynyp yryldap turatyn osynaý qaqtyǵystan órkenıettiń ózine ózi senbeı taqyr muzǵa otyrǵyzatyn saıasat — qarýly álem týady. Shilde tóńkerisi qandaı bolsa eýropalyq kabınetterdiń jeteginde aryndap kókke shapshyp shyǵa keldi. Metterlıh onyń tizginin qulshyna ustar edi. Fransıadaǵy progresten tanaýy qýsyrylǵan ol óz kezeginde jaıbasar Eýropa monarhıalaryn qamshylady. Ózi jetekte júrip ol ózgelerdi jetekke aldy.

Al bul tusta eldiń óz ishindegi kedeılený, proletarıat, jalaqy, tárbıe, jazalaý júıesi, jezókshelik, áıelderdiń jaǵdaıy, baılyq pen kedeılik, óndiris, tutyný, bólý, aıyrbas, aqsha, nesıe, kapıtaldyń quqyǵy, eńbek quqyǵy tárizdi máselelerdiń bári qabyndap kelip, qoǵamnyń ústine qara bult bolyp shúıildi.

Shyntýaıttap kelgende, saıası partıalardan tys basqa da qozǵalystar shań berdi. Demokratıalyq aýytqýlar fılosoftardyń sandalýyna saı keldi. Tańdaýly aqyl ıeleri tobyr tárizdi ózderin beımaza kúıde sezindi, árıne biraz jaǵdaıda olardyń mazasyzdanýy basqasharaq boldy.

Oıshyldar oıǵa shomǵanda olardyń nár alar topyraǵy — halyq — tóńkeris aǵyny soqalap tastap, beımálim talma aýrýyna shaldyqqandaı dirildep qalshyldady da otyrdy. Keıbiri jeke dara, keıbiri tatý otbasy tárizdi bas biriktirgen osynaý qıalshyldar qaýymdasyp, áleýmettik máselelerdi beıbit, biraq tereń zerttedi; beıtarap hám ádil bul ken izdeýshiler aýlaqtaǵy jeke silkinister men jalyn jarqyldaryna alańdamaı, janartaýdyń tereńine úńgip baıaý ǵana jol tartyp jatty.

Bul mızam shýaq tynyshtyq sol bir býyrqanǵan dáýirdiń tańǵajaıyp kórinisteriniń ishinen aqyrǵy oryn almaǵany anyq.

Osy jandar quqyq máselesin saıası partıalardyń úlesine qaldyryp, ózderi adamzat baqyty máselelerimen shuǵyldandy.

Qoǵam qoınaýynan olar adamnyń jan raqatyn tabýǵa talpyndy.

Olar materıaldyq máselelerdi, eginshilik, ónerkásip, saýda máselelerin din deńgeıine derlik kóterdi. Órkenıette olar dál osylaı bolyp, táńiriden góri adamdar arqyly jasalady, saıasattyń ken barlaýshylar — ekonomıserdiń tózimdilikpen zerttegen qozǵalys zańy boıynsha múddeler ushtasyp, kirigip, birigip jartastaı tutasyp ketedi.

Adamdar ár alýan ataýmen birigedi, alaıda olardy tutas alǵanda áýlettik aty arqyly anyqtaýǵa bolady, solardyń ishinde sosıalıser adamzat baqytynyń jandy qaınaryn atqylatamyz dep álgi jartasty burǵylaýǵa tyrysady.

Olardyń eńbegi ólim jazasynan bastap soǵys máselesine deıinginiń bárin qamtıdy. Fransýz revolúsıasy jarıalaǵan adam quqyǵyna olar áıel quqyǵy men bala quqyǵyn qosty.

Bizdiń ártúrli oımen teorıalyq turǵydan qarap sosıalıser qozǵaǵan máselelerdi túgel qamtymaǵanymyzǵa tańdanbasyn. Solarǵa silteme jasaǵanymyzben-aq shekteleıik.

Sosıalıser alǵa tartqan máselelerdiń bári, kosmogondyq sandyraq pen tylsym qıaldy shyǵaryp tastaǵanda, negizgi eki máselege kep saıýy múmkin.

Birinshi másele: materıaldyq baılyq jasaý.

Ekinshi másele: sol baılyqty bólisý.

Alǵashqysy eńbek máselesin qamtıdy.

Ekinshisinde eńbekke aqy tóleý máselesi bar.

Birinshi máselede áńgime óndirgish kúshterdi qoldaný týraly bolady.

Ekinshide — ómirlik ıgilikterdi bólý jaıy.

Óndirgish kúshterdi durys qoldanýdyń nátıjesi qoǵamnyń qýaty bolyp tabylady.

Ómirlik ıgilikterdi durys bólýdiń nátıjesi jeke adamnyń baqyty bolyp shyǵady.

Durys bólý degendi teń bólý emes, ádil bólý dep túsiný kerek. Teńdiktiń negizi — ádildik.

Osynaý eki bastaýdyń basyn qosý — syrttaı qoǵamnyń qýaty, ishteı adamnyń raqaty, bylaıynsha, áleýmettik gúldený osydan týady.

Áleýmettik gúldený degenimiz — baqytty adam, erkin azamat, uly ult degen sóz.

Anglıa osy eki kúrdeli máseleniń alǵashqysyn sheshti. Ol materıaldyq baılyqty tamasha jasaıdy. Biraq ony nashar bóledi.

Mundaı syńar ezý sheshim keseldi de qaterli eki ushqarylyqqa: sumdyq baılyq pen sumdyq muqtajdyqqa ákep soǵady. Ómirlik ıgilikter bireýlerge buıyrsa, bireýler, bylaısha aıtqanda halyq joqshylyq zardabyn tartady, jáne álgi artyqshylyq, jeńildik, monopolıa, feodaldardyń bıligi degender eńbektiń óz týmasy bolyp tabylady. Bul degeniń kóz aldar qaýipti jaǵdaı, óıtkeni qoǵamnyń qýattylyǵy — jeke adamdardyń qaıyrshylyǵynan, al memlekettiń ulylyǵy jeke tulǵalardyń qaıǵy-qasiretinen tamyr tartyp jatyr. Jaman jasalǵan ulylyq degen osy, materıaldyq negizderdiń bári ushtasyp jatqanmen, onda adamgershilik parasat bastaýy atymen joq.

Komýnızm men agrarlyq zań ekinshi máseleni sheshýge tıis dep topshylanady. Olar da adasyp júr. Mundaı bólisý óndiristi tunshyqtyrady. Teń bólis jarysty joıady, eńbekti qurtady. Qasapshy osylaı ózi bólgenin qurtyp alatyn-dy. Endeshe durystyqtan dámeli mundaı sheshimderge toqtaý múmkin emes. Baılyqty joıyp jiberý ony bólý bolyp tabylmaıdy.

Eki máseleni de jaqsy sheshý úshin olardy biriktirip qaraý kerek. Eki sheshimdi de ekeýinen bireý jasaý úshin biriktirý qajet.

Osy eki máseleniń birinshisin sheshseńiz siz Venesıa bolyp, Anglıa bolyp shyǵasyz. Venesıa sıaqty jasandy jolmen quralǵan qýatyńyz bolady, Anglıa sıaqty materıaldyq jaǵynan qudiretti qısapsyz baı atanasyz. Sosyn ne kúsh qoldaný jolymen kózi qurtylǵan Venesıadaı, ne bankrotqa ushyrap qulaǵan Anglıadaı opat bolasyz. Álbette álem quryp ketýge de, kúıreýge de múmkindik beredi, óıtkeni ol ózin ǵana súıetin ózimshildiń barshasyna qulaý men qurýǵa jaǵdaı týǵyzady, oǵan ne qaıyrymy, ne ıgi oıy joq adamzat áýletiniń qajeti az.

Venesıa men Anglıa dep halyqty emes, belgili bir qoǵamdyq qurylysty, ulttyń ózi emes, ulttyń arqasynda otyrǵan olıgarhıany aıtyp otyrǵanymyz óz-ózinen túsinikti bolar. Halyq qashanda bizdiń qurmetimiz ben janashyrlyǵymyzdyń ıgiligin kórip júr.

Venesıa halyq retinde qaıta túleıdi; Anglıa arıstokratıa retinde qulaıdy, al halyq retinde ol máńgi jasaıdy. Osyny atap óte otyryp, ári qaraı ketelik.

Eki máseleni de sheshińder: baılardy kótermelep, kedeılerdi qamqorlyqqa alyńdar, qaıyrshylyqty joıyp, áldiniń álsizdi ádiletsiz qanaýyn qysqartyńdar, muratqa jetý jolynda saparda júrgenderdi kúndeýge aýyzdyq salyńdar, eńbekke aqyny jumysyna qaraı týra tólep, baýyrmaldyq tanytyp, jetkinshek balalarǵa mindetti tegin oqý syılańdar, bilimnen kámelettiktiń negizin qalańdar, qolǵa jumys bere otyryp aqyl-oıyńdy óristetip, sonymen qatar qudiretti halyq ári adamı baqytty otbasy bolyńdar, menshikti joqqa shyǵarmaı demokratıalandyryp, ony qol jetetindeı etińder, árbir azamat túgelimen menshik ıesi bolsyn, al muny jasaý oılaǵanyńnan ońaı, qysqartyp aıtqanda, baılyq jasaı bilińder jáne ony úlestire bilińder, sonda sender materıaldyq aıdyndylyqqa da, adamgershilik aıbyndylyqqa da ıe bop, ózderińdi Fransıa ataýǵa laıyq bolasyńdar.

Keıbir adasqan sektalardy elemeı, olardan joǵary turyp, sosıalızmdi ornyqtyrǵan, mine, osy, oqıǵalardan, aqyl-oıda ázirlegenderden izdegenimiz de, mine, osy.

Tań qalyp, tańdaı qaǵýǵa laıyq kúsh-jiger! Kıeli shabyt emes pe bul!

Osynaý ilimder, osynaý teorıalar, osynaý qarsy turý, memleket qaıratkeri úshin kútpegen qajettilik — fılosoftarmen eseptesý, endi ǵana belgilengen tyń aqıqat, kóne qurylyspen kelisilgen ári tóńkeris murattaryna kúrt qarsy kelmeıtin jańa saıasat jasaýǵa talpyný, Polınákty qorǵaý úshin Lafaıettiń qyzmetin paıdalanýǵa týra kelgen jaǵdaı, búlikti kókteı ótip jaryq túsirgen progres, depýtattar palatasy men kóshe, sonyń tóńireginde qyza túsken qumarlyqty qalypqa túsirý, revolúsıaǵa degen senim, bolashaqta odan syrt aınalýdy joǵary bultartpas quqyqqa baǵynyshtylyqpen kóre bilý, jeke bastyń adaldyǵy, óz áýletińe adal bop qalýǵa qushtarlyq, úıelmendik rýhy, halyqqa degen shynaıy qurmet, — osynyń bár-bári Lýı-Fılıppti tutas meńdep, azapqa saldy, tabandylyǵy men qadirliligine qaramastan janyn jep, koról bolýdyń qıyndyǵyn sát saıyn sezdirip otyrdy.

Onda aıaǵynyń astynda jer teńselip bara jatqandaı mazasyz túısik boldy, alaıda ol áli de bekem edi, óıtkeni Fransıa qashanǵysynan da berik Fransıa bolatyn.

Shýdalanǵan qalyń qara bult kókjıekti tumshalap aldy. Birte-birte eptep jaqyndaı bastaǵan oǵan kóleńke adamdardy, zattardy, ıdeıalardy kórbiltelendirýge aınaldy. Bul alaýyzdyq pen aýyzdyqsyz júıe túsirgen kóleńke edi. Barlyǵy tunshyqtyrylyp, kenet qaıta jandanyp, sharlaı bastady. Keıde adal jannyń ar-uıaty tynysyńdy aldyrmaıdy, sopylyq aqıqatpen mıdaı aralasyp ketken mynaý aýada janǵa jaqpaıtyndar qanshama deseńshi! Aýada da qoǵamdy bılep alǵan mazasyz úreı, aqyl-oı taıap qalǵan daýyl aldyndaǵy japyraqtaı saýsyldap sansyraıdy. Aınalada elektr jaryǵynyń shoǵyrlanyp qalǵany sondaı, bázbir sátte budan buryn eshkim kórmegen bireý kezdesip qalsa, jarq etip jaryq shyǵaratyndaı seziledi. Sosyn qaıtadan túnek basady. Ara-tura aýlaqta shatyrlaǵan naızaǵaı bulttardyń qandaı kesir keltiretinin aıǵaqtap turǵandaı.

Shilde tóńkerisinen keıin jıyrma aı óter ótpeste qara jamylyp, qasiret shaqyryp 1832 jyl keldi. Halyq qaıyrshylyqta, eńbekshilerdiń nany joq, sońǵy hanzada Konde túnekke súńgip, ǵaıyp boldy, Býrbondardy qýǵan Parıj sıaqty, Nassaý áýletin aıdap shyqqan Brússel, ózin fransýz hanzadasyna tyqpalap, aǵylshyndikine berilip ketken Belgıa, orys ımperatory Nıkolaıdyń óshpendiligi, artymyzǵa qalǵan jarty kúndik eki jyn-peri Portýgalıalyq Ferdınand Ispan men Mıgel Portýgalskıı, Italıadaǵy zilzala, Bolonede qolynan aıyrylǵan Metternıh, Ankonada Avstrıany qorlaǵan Fransıa, teristiktegi qaharly balǵa dúrsili, Polshany tabytqa qaıta shegelep jatqan da sol, dúıim Eýropanyń Fransıaǵa kóz alartyp jaýyǵa qaraýy, berilgenniń bárin qulatyp, qulaǵanǵa tarpa bas salǵaly turǵan kúmándi odaqtas — Anglıa, zańdy úkimnen tórt birdeı basty qorǵap qalý úshin jantalasyp Bekkarıa búrkemelegen perlar soty, koról kúımesinen solyp túsken láıli gúlder, Parıj Qudaı anasy soborynan julyp tastalǵan kres, qorlanǵan Lafaıet, turalaǵan Lafıt, kedeılikten ólgen Benjamen Konstan, óziniń bar yqpalynan aırylyp, dúnıe salǵan Kazımır Pere; áýlettik dert jáne saıası syrqat, ekeýi de koróldiktiń astanalarynan — biri aqyl-oı qalasynan, ekinshisi eńbek kentinen shyqty, Parıjde azamat soǵysy, Lıonda jumysshylar shaıqasy, eki qalanyń ekeýinde de alaýlaǵan jalynnyń jarqyly, halyqtyń júzinde atqylaǵan janartaýdyń qyzyl qoshqyl alaýy; qajyry muqalyp, ıini túsken ońtústik, dúr silkinip oıanǵan batys, Vandeıdegi gersogıná Berrııskaıa, astyrtyn áreketter, qastandyqtar, kóterilister, aqyr sońy tyrysqaq aýrý — osynyń bár-bári ıdeıalardyń tutasqan ý-shýyna oqıǵalar dúrbeleńin ákep qosty.

Besinshi taraý
TARIHTY TÝǴYZATYN, BİRAQ TARIHTYŃ ÓZİ MOIYNDAMAITYN OQIǴALAR

Sáýirdiń aıaǵyna taman jaǵdaı qıyndap ketti. Qyjyldaǵan ashý burqyldap qaınaýǵa aýysty. 1830 jyldan keıin tez basylyp, tez dúrildep ketetin búlikter birde ol, birde bul jerden burq ete qap otyrdy, munyń ózi bildirtpeı jaıylyp bara jatqan úlken órttiń belgisi edi. Surapyl birdeńe jaqyndap kele jatty. Ázir aıqyn ajyratý qıyn tóńkeristiń býaldyr sulbasy eles beredi. Fransıa Parıjge qaraıdy, Parıj Sent-Antýan kentine qaraıdy.

Qoltyǵyna astyrtyn sý búrikken Sent-Antýan kenti burq-sarq.

Sharon kóshesindegi láılihanalar yzbarly da yzǵarly bolyp aldy, ishkilik oryndaryna mundaı teńeýdiń tańylýy tegin emes.

Olarda úkimetke degen narazylyq sózder ádette ashyq aıtylatyn boldy. Aıqasqa shyǵý kerek pe, álde tynyshtyq saqtaý kerek pe degen másele ashyq talqylandy. Láılijaıdyń syrtyndaǵy bázbir bólmelerde jumysshylardan alǵashqy belgi berilgende-aq kóshege shyǵatyny, "dushpannyń sanyna qaramastan soǵysatyny" jóninde ant ta alyndy. Mindetteme alyna salysymen láılihananyń buryshynda otyrǵan adam daýsyn kóterip, bylaı dedi: "Sen kelisim berdiń! Sen ant ettiń!". Keıde ekinshi qabatqa kóterilgende, ondaǵy jabyq bólmede mason ádet-ǵuryptaryn eske túsiretin kórinister ótip jatady. Túsinik alǵandarǵa "Ákesine bala qalaı qyzmet etse, ortaq iske solaı qyzmet etemin" dep ant bergizedi. Qalyptasqan salt-dástúrdiń túri osy.

Ortaq zaldarda tyıym salynǵan kitapshalar oqylady. Olarda, osy kezdegi qupıa habarlamalarǵa qaraǵanda úkimet jerden alyp, jerge salyp jamandalady.

Odan mynadaı sózderdi estýge bolady: "Maǵan kósemderdiń esimi beımálim. Biz belgilegen kúndi eki saǵat buryn bilemiz". Bir jumysshy aıtty: "Biz úsh júz adambyz, árqaısymyz on sýdan beremiz — oq dári men oqqa jumsalatyn júz elý frank degeniń, mine, osy". Endi bireý: "Maǵan alty aıdyń da, eki aıdyń da qajeti joq. Eki apta da ótpeı jatyp úkimetpen tereze teńestiremiz. Jıyrma bes myń adam jınap, urysqa kirisýge bolady", — dedi. Úshinshi bireý: "Men kóz shyrymyn almaımyn, túni boıy oq jasap shyǵamyn", — dep málimdedi. Ara-tura "jaqsy kıingen, syrtynan qaraǵanda býrjýa" sıaqty kisiler kelip, "lań salyp", basqarýshyǵa uqsap eń bastylardyń qolyn qysyp ketip júrdi. Ádette olar on mınótten artyq kidirmeıdi. Daýsyn báseńdetip olar: "Astyrtyn búlik pisip-jetildi. Barlyǵy da daıyn" degen maǵynasy mol sózdermen almasty. "Onda bolǵandardyń bári osyny taǵandady", — dedi oǵan qatysqandardyń biri. Órekpip qyzyný tipti mynaǵan da bardy: birde aýzy-murnynan shyǵyp tolǵan láılihanada jumysshylardyń biri: "Bizde qarý joq!" dep aıǵaı saldy. Onyń dosy ádeıi kelekelemese de Bonoparttyń ıtalán armıasyna aıtqanyn qaıtalap: "Soldattarda qarý bar ǵoı" dedi. "Másele mańyzdyraq qupıaǵa tirelgende, olar ony bir-birine habarlamaıtyn" deıdi baıanhattardyń birinde. Aıtaryn aıtyp bolǵannan keıin olardyń taǵy da neni jasyratynyn túsiný qıyn.

Kóbine mundaı jıyndar udaıy bolyp turdy. Keıbireýlerine segiz-onnan artyq adam qatyspaıtyn, qatysatyndary sol baıaǵy turaqtylary ǵana. Endi birine qatysqysy keletinderdiń bári kep, zal lyq tolyp, birazy aıaǵynan tik turýǵa májbúr bolatyn. Bireýler oǵan erik-jigeri boıyna syımaı barady, basqalary jumysqa barar joly bolǵan soń soǵady. 1789 jylǵy tóńkeris kezindegideı bul jınalystarǵa jańadan kelgenderdi betten súıip qarsy alatyn eljandy áıelder de qatysady.

Ózge de qyzǵylyqty derekter belgili boldy.

Bir adam láılihanaǵa kelip, isherin iship alyp: "Aǵeke, meniń qaryzymdy tóńkeris tólesin", dep taıyp turatyn.

Sharon kóshesiniń qarsysyndaǵy láılihanada tóńkeris ýákilderin belgileıtin-di. Saılaý jazbalary bórikterge jınalatyn.

Jumysshylar Kott kóshesinde semserlep shabýyldaý tásilin úıretetin saıyskerde qaýyshatyn. Onda shoqpar, soıyl, taıaq jáne aıbalta men aǵash semser sıaqty qarýlardyń neshe túri bolatyn. Qynnan qylysh sýyratyn da kún týdy. Sonda bir jumysshy: "Biz jıyrma bespiz, biraq men esepke kirmeımin, óıtkeni meni ynjyq, sylbyr sanaıdy", — deıdi. Sol ybyljyǵan sylbyr aqyr aıaǵynda basqa emes, Kenısseniń ózi bop shyqty.

Keıbir oı-nıetter túsiniksiz bir joldarmen áıgi bola bastady. Óz úıiniń mańaıyn sypyryp júrip bir áıel kórshi qurbysyna: "Oqtardy úıip-tógip jasap jatqandary qashan" depti. Kóshelerde departamentterdiń ulttyq ulandaryna arnalǵan úndeý hattar ashyq oqylady. Bir úndeý hatqa "Sharap satýshy Borto" dep te qol qoıypty.

Birde Lenýar bazarynda sharap tunbasyn satatyn dúńgirshektiń janynda bir qaba saqaldy jol jıegindegi alasa baǵanǵa shyǵyp alyp, bázbir qupıa bılikten shyqqan qoljazba joldaýdy al kep daýystap oqysyn. Tóńiregine tyńdaýshylar topyrlap, qol shapalaqtap jatyr. Onda jınalǵandardyń delebesin aıryqsha qozdyrǵan mynandaı sózder jazylypty: "Bizdiń ilimge kedergi jasady, úndeýlerimizdi joıyp jiberedi, adamdarymyzdyń túp izine túsip, túrmege qamaıdy", "manýfaktýralardaǵy beıberekettik sabyrly adamdardy bizdiń jaǵymyzǵa tartyp otyr", "... halyqtyń bolashaǵy bizdiń beımálim qatarymyzda jasalady", "tańdaý bireý ǵana bolýy múmkin: áreket qımyl nemese qarsy áreket, revolúsıa nemese kontrrevolúsıa bizdiń zamanda endi qaıtip qareketsizdikke de, bylq etpestikke de tózbeıdi. Ne halyqpen bol, ne halyqqa qarsy bol — másele, mine, osynda. Basqa jol joq". "Sizderdiń qolaıyńyzǵa jaqpaǵan kúni bizdi aýystyryńdar, al oǵan deıin alǵa basýymyzǵa qolǵabys tıgizip, kómektesińizder". Osynyń bári tapaıdyń taltúsinde aıtyldy.

Basqa budan ashyraq sózder óziniń adýyn shadyrlyǵymen halyqtyń kúmánin týǵyzdy. 1832 jylǵy 4 sáýirde ótip bara jatqan bireý qasıetti Margarıta kóshesiniń buryshyndaǵy alasa baǵanǵa sekirip shyǵyp: "Men babývıstpin", dep aıqaı saldy. Al halyq bolsa Babeftiń esiminen Jıskeni ańǵardy.

Ol adam bylaı dedi:

— Menshik joıylsyn! Solshyl opozısıa — sý júrek satqyn. Aqyl-esi durys ekenin dáleldegisi kelgende ol tóńkeristi ýaǵyzdaıdy. Ol taıaq jep, kertartpa atanbas úshin ózin roıalıspiz dep, urysqa aralaspas úshin demokratpyz dep jarıalaıdy.

Respýblıkashyldar — sýda qalǵan taýyq. Eńbekshi azamattar, respýblıkashyldarǵa senbeńizder!

— Azamat jansyz, óshir únińdi! — dep jekidi oǵan bir jumysshy. Osy aıqaı onyń sózine núkte qoıdy.

Qupıa tylsym jaǵdaılar da boldy.

Keshkilik bir jumysshy kanal mańynda jaqsy kıingen myrzany kezdestiredi, myrza odan: "Azamat, qaıda bara jatyrsyz?" — dep suraıdy.

"Sizdi men tanı almadym, myrza?" — dep jaýap qatady jumysshy. "Onyń esesine seni men tanımyn, — deıdi álgi. — Qoryqpa! Men komıtettiń ýákilimin. Sen onsha senimdi adam emessiń-aý dep kúmándanamyn. Esińde bolsyn, eger bylshyldap birdeńe aıtyp qoısań, onyń estilip qalady, seni ańdyp júr, uzamaı kezdesemiz!" dep jumysshynyń qolyn qysyp ketip qalady.

Áńgimeni tyńdap turǵan polısıa: láılihanalarda ǵana emes, kóshelerde de ádetten tys sózder gýlep ketipti ǵoı dep túıdi.

— Tezirek alýǵa tyrys, — dedi toqymashyǵa qyzyl aǵash sheberi.

— Nege?

— Jaı, ásheıin atýǵa týra keledi.

Alqa-julqa sharýa ıisi ańqyǵan ekeý mynandaı este qalar sózdermen almasty.

— Bizdi kim basqarady, osy?

— Fılıpp myrza.

— Joq, býrjýazıa.

Tap Jakerıanyń sózi. "Jakerıa" degen sózdi biz nashar maǵynasynda qoldanyp otyr degender qatelesedi. Jakerıa degenimiz jarlylar. Shyndyq sol ashtar jaǵynda.

Ótip bara jatqan bireýdiń: "Bizde shabýyldyń tamasha jospary bar" degenin estigen bolarsyńdar.

Taq zastavasynyń mańyndaǵy alańda or shetinde otyrǵan tórt erkektiń ózara qupıa áńgimesinen keıin mynany estýge týra keldi: "Onyń Parıjde budan bylaı saıran salmasy úshin bári de jasalady" deıdi olar.

"Ol" dep otyrǵany kim? Qaterge toly beımálimdik.

Kentte "basshy serke" atalatyndar ózderin aýlaq ustady. Qımyl-qareketti kelisip alý úshin olar Sent-Estash shirkeýiniń mańyndaǵy láılijaıda kezdesemiz dep topshylady. "Ol" degen laqap aty bar, Mondetýr kóshesindegi tiginshilerdiń ózara kómek qoǵamynyń tóraǵasy sanalatyn bireý Sent-Antýan kentinde basshy-serkelerdiń arasyndaǵy deldal kórinedi. Soǵan qaramastan basshy serkeler udaıy tasada júrdi, eshbir bultartpas aıǵaq keıin bir aıypkerdiń perlar sotynyń aldynda bergen myna jaýabynyń tamasha ustamdylyǵyn myzǵyta almady:

— Jetekshileriń kim? — dep surady odan.

— Kim ekenin bilmeımin, bilýge jáne tyrysqanym joq.

Aıtqandaı, ázir bul maǵynasy jóninen aıqyn sózder bolǵanymen, belgisizdeý, keıde dolbar, ósek-aıań bop kórinetin. Áıtkenmen olardyń basqa da belgileri baıqaldy.

Reın kóshesindegi salynyp jatqan úıdiń albaryn juqa taqtaımen kómkerip júrgen aǵash sheberi jyrtylǵan hattyń bir japyraǵyn taýyp aldy, sonyń ózinen de mynadaı sózderdi oqýǵa bolatyn edi:

"Komıtet keıbir qoǵamdardyń seksıalaryna adamdar jınaýdy bógeý úshin sharalar kórýi qajet..."

Qosymshasynda bylaı delingen:

"Biz Fobýr Pýasoner kóshesindegi № 5 (6) úıdegi myltyq jasaýshyda uzyn sany bes ne alty myń myltyq baryn bildik. Al seksıada múldem qarý joq".

Munyń ózi baltashynyń oljasyn kórshilerine ákep kórsetýine soqty, onyń ústine ol qaǵazdyń basqa qıqymdaryn da jınap, burynǵydan da molyraq maǵyna baryn baıqaǵan. Biz onyń sulbasyn túsirip, onyń tarıhı ynta týǵyzatyn qujat ekenine kóz jetkizdik:

K
    

S
    

D
    

B
    

Bul bettegilerdi jattap alý shart. Sosyn qaǵazdy jyrtyp tastańdar. Uǵynǵandar da sony istep, olarǵa sizder nusqaýdy berip jiberińizder.

Sálem hám týysqandyq. L.

ıý og a′fe

O tusta bul bir tylsym oljany bilgen jandar tórt bas áriptiń jasyryn mánin tek keıin ǵana túsindi — bular kvıntýrıondar, sentýrıondar, dekýrıondar, barlaýshylar degen sóz eken, al ıý, og, a'fe degen áripter 15 sáýir 1832 jyl degendi bildiredi. Eleýli nusqaýlarmen qabattasyp qosa júrgen esimderdiń árqaısy bas áriptermen belgilenipti. Máselen K — Banerel, 8 myltyq, 83 patron. Senimdi adam degen sóz. S — Býber, 1 tapansha, 40 patron, D — Role, 1 qylysh, 1 tapansha, 1 qadaq oq-dári, R — Teıse, 1 semser, 1 oqshantaı. Myǵym; Terror, 8 myltyq. Erjúrek, t.t. solaı kete beredi.

Aqyr sońynda álgi baltashy so qorshaýdyń ishinen qaǵazdy taýyp aldy, onda qaryndashpen ábden túsinikti etip tómendegideı jumbaq tizim túzilipti.

Birlik. Blanshar. Arbr-Sek, 6

Barra. Sýaz. Esep palatasy.

Kostúshko. Obrı-Qasapshy?

J.J.R.

Kaı Grakh.

Baıqaý quqyǵy. Dúfon. Fýr.

Jırondısterdiń qulaýy. Derbak. Mobúe.

Vashıngton. Shubar shymshyq. 1 tapansha, 86 patron.

Marseleza.

Gosh. Halyqtyń bas bolýy. Mıshel. Kenkampýa. Semser.

Marso. Platon. Arbr-Sek.

Varshava. Tılı, "Popúler" gazet satýshy.

Qolynda jazbasy qalǵan qurmetti býrjýa onyń maǵynasyn biledi. Zaıyry, bul tizim Adam quqyǵy qoǵamnyń tórtinshi okrýgi sesıalarynyń seksıa basshylarynyń aty-jóni men meken-jaıy kórsetilgen tolyq tizimi bolýy kerek. Beımálim bop kelgen bul derekterdiń bári qazirgi kezeńde tarıhtyń enshisine tıgendikten olardy jarıalaýǵa bolady. Buǵan mynany qosý qajet sıaqty: Adam quqyǵy qoǵamy beınebir osy qaǵaz jazylǵannan keıin qurylǵan ispetti. Bálkim bul alǵashqy nusqasy bolar.

Soǵan qaramastan siltemeler men sózderdiń jazbasha kýálikterdiń syrtynda isterdiń ózi ashyla bastady.

Popenkýr kóshesindegi eski-qusqylar jınaıtyn kisiniń úıin tintkende komod jáshiginen ortasynan, sosyn tórtke búktelgen oraǵysh qaǵazdar shyqty, bulardyń astynda osyndaı tórt bólingen qaǵazdar jatyr eken, olar patron oraý úshin ázirlengen, solardaǵy bir kártishkede mynalar bar:

Selıtra 12 ýnsıa

Kúkirt 2 ýnsıa

Kómir eki jarym ýnsıa

Sý 2 ýnsıa

Tintý hattamasynda jáshikten oq-dári ıisi shyǵatyny aıtyldy.

Bir tas qalaýshy jumystan qaıtyp kele jatyp Aýsterlıs kópirine taıaý bir oryndyqta umytyp, shashylǵan bir túıinshek tastap ketipti.

Bul túıinshekti qaraýyl kúzetine alyp barypty. Ony ashyp qaraǵanda tasqa basylǵan Loter qol qoıǵan eki áńgime men "Jumysshylar, birigińder!" dep taqyryp qoıylǵan óleń jáne patrondar salynǵan qańyltyr qalbyr shyǵady.

Bir jumysshy dosymen iship otyryp, yssylaǵan soń, denemdi sıpap baıqap kórshi dese, onyń kúrtesiniń ishinde tapanshasy baryna kóz jetkizedi.

Per-Lashez ben Taq zastavasynyń arasyndaǵy býlvardyń jan aıaǵy baspas bir túkpirinde kir-qoqys pen jańqa tastaıtyn shuńqyrdan qapshyq taýyp alady, onda oq quıatyn qalyp, patrondarǵa arnalǵan aǵash toqpaq, ańshylyq oq-dárilerdiń qaldyǵy jáne qorytylǵan qorǵasynnyń izi bar shoıyn qazansha bar eken.

Polısıa agentteri tańǵy saǵat beste tutqıyldan keıin Barıkada-Merrı seksıasynyń múshesi bolyp, 1834 jyldyń sáýirinde kóterilis kezinde qaza tapqan Pardon degenge kelip, ony tósekten turyp jatqan jerinde ornynan basady, sonda onyń qolynda ózi jasaǵan patrondar bar eken.

Zavodtar men fabrıkalardaǵy túski úzilis kezinde Pıkpús pen Sharanton zastavalarynyń arasynda, kúzetshilerdiń tar soqpaǵynda láılihananyń tusyndaǵy qabyrǵalardyń arasynda, ádette sıam kegli oınalatyn kire beriste eki adamnyń kezdeskeni baıqaldy. Bireýi jeıdesiniń ishinen tapansha alyp ekinshisine berdi. Usyna turyp terlegen tósine jabysyp turǵandyqtan oq-dáriniń dymqyl tartqanyn eskertti. Ol tapanshany tekserip, oq-dárini sórege tógip tastady. Sonan soń ekeýi eki aıyryldy.

Keıin sáýir oqıǵalary tusynda Bobýr kóshesinde qaza tapqan Galle esimdi bireý ózinde jeti júz patron men jıyrma tórt myltyq shaqpaǵy bar dep maqtanypty.

Birde úkimet kentterde qarý úlestirip, eki myń patron taratyp berilgenin habarlady. Arada apta ótkende taǵy da otyz myń patron taratyp beriledi. Bir ǵajaby, birde-bir patron polısıa qolyna túspegen. Qolǵa túsirilgen hat: "Tańǵy saǵat tórtti soǵysymen seksen myń patrıottyń qolyna myltyq alatyn kúni de alys emes", — dep habarlady.

Órekpip tolqý ashyq ári typ-tynysh júrip jatty. Ii qanǵan kóterilis úkimettiń kóz aldynda daýyl shaqyrdy. Astyrtyn, alaıda túısinýge bolarlyq daǵdarystyń tórt kózi túgel Býrjýa alda ne bolatynyn jumysshylarmen ashyq aqyldasty. "Zaıybyńyz qalaı turyp jatyr?" dep suraıtyndaı sabyrlylyqpen "Kóterilistiń jaıy qalaı?" dep ejikteıtin boldy.

Moro kóshesindegi jıhaz jasaýshy: "Al, qalaı, qashan bastalady?" — dep suraıdy.

Basqa bir dúkenshi: "Men bilsem, taıaýda bastalady. Bir aı buryn sizder on bes myń edińizder, endi jıyrma myńsyzdar", — deıdi. Ol óziniń myltyǵyn usynyp edi, kórshisi tapanshasyn berdi. Tapanshasy úshin ol jeti myń frank almaqshy edi.

Aıtqandaı, revolúsıalyq lepirme órshı tústi. Parıj ben Fransıada oǵan qosylmaǵan birde-bir burysh, birde-bir túkpir qalmady. Bar jerde onyń lúp-lúp tamyr soǵysy baıqalyp turdy. Adam tánindegi ár taramnyń tóńireginde sýyqtaǵannan paıda bolatyn qabyrshaqtar tárizdi astyrtyn qoǵamdar júıesi búkil elge taraı bastady. Jasyryndarymen qatar ashyqtan-ashyq qurylǵan Halyq dostary qoǵamynan Adam quqyǵy qoǵamy shyqty, óziniń bir ókiminde: "Plúvıoz, respýblıka dáýiriniń 40-shy jyly" dep jazylǵan bul qoǵam óziniń jabylýy jónindegi qylmystyq sottyń qaýlysyn bastan keshe otyryp, taısaqtamaı óz seksıalaryna kóp maǵynaly ataýlar berip jatty:

Súńgi.

Dabyl.

Belgi berer zeńbirek.

Frıgıa qalpaǵy.

21 qańtar.

Qaıyrshylar.

Qańǵybastar.

Robesper.

Nıvelır.

Kún týady, — degen sıaqty.

Adam quqyǵy qoǵamy İs-qımyl qoǵamyn týǵyzdy. Ony quryp júrgender qoǵamnan jyrylyp, alǵa qaraı shyqqan shydamsyzdar. Ózge odaqtar negizgi úlken qoǵamdardan shyqqan pikirlester esebinen tolyqty. Seksıalardyń músheleri ózderin jan-jaqqa tartatynyna shaǵyndy. Gallıa odaǵy men qalalyq ózin ózi basqarýdyń uıymdastyrý komıteti osylaı quryldy. Baspasóz bostandyǵy, jeke bastyń erkindigi, halyqqa bilim berý, qosalqy salyqtarǵa qarsy kúres odaqtary osylaı quryldy. Sosyn teńdik kúreskerleri — komýnıser men reformıster jáne teńdik kúreskerleri degen úsh fraksıaǵa bólingen jumysshylar qoǵamy quryldy. Sosyn Bastılıa armıasy, áskerı tártippen uıymdastyrylǵan tilektester toby quryldy, olardyń árbir tórteýine — kapral, onyna — serjant, jıyrmasyna — kishi leıtenant, qyrqyna — leıtenant pármen berdi, munda adam sany besten assa birin-biri bilmeıtin. Bul Venesıa danyshpany atap ótýge bolatyndaı saqtyq pen batyldyqty ushtastyrýdyń oılap tabylǵan tásili tárizdi. Basynda turǵan Ortalyq komıtettiń eki qoly boldy, olar — Bastılıa armıasy men İs-qımyl qoǵamy. Serilerdiń jarıa qoǵamy bul respýblıkalyq birlestikterdi ursystyryp otyrdy. Ol qoǵam áshkerelenip qýylyp ketti. Parıj qoǵamdary basty qalalarǵa tarmaqtalyp jatty. Lıon, Nant, Lıll jáne Marselde Adam quqyǵy, Karbon arııler, Azat adam qoǵamdary ornalasty. Ekste Kýgýrda atty revolúsıalyq qoǵam boldy. Ol jaıynda buryn da aıtqanbyz.

Parıjdegi Sen-Marso kenti Sen-Antýannan kem býyrqanǵan joq, oqý oryndary shalǵaı kentterden beter tolqydy. Sent-Iasent kóshesindegi dámhana men "Jeti bılárd" láılihanasy stýdentter jınalatyn jerge aınaldy. Anjer men Ekstegi Kýgýrdada Ózara kómek qoǵamymen tyǵyz baılanysty Álippe dostary qoǵamy "Múzen" dámhanasynda jınalys uıymdastyratyny belgili. Baıaǵy sol jas jigitter, ilgeride atap ótkenimizdeı, Mondetýr kóshesine taqaý "Korınf" dámhanasynda kezdesetin. Bul jınalystardyń bári qupıa. Basqalary jaǵdaıdyń yrqyna qaraı ashyq boldy; olardyń ásire batyldyǵy týraly keıingi bir qaralǵan sot isterinen alynǵan úzindiler-aq aıǵaqtaıdy: "Jınalys qaıda ótti? — Beıbitshilik kóshesinde. — Kimde ótti? — Kóshede ótti. — Onda qandaı seksıalar boldy? — Bireý-aq boldy. — Ol qaısy? — Manúel seksıasy. — Ony kim basqardy? — Men. — Jeke dara sheshim qabyldap úkimetke qarsy shyǵýǵa siz áli tym jassyz. Nusqaýdy kimnen aldyńyz? — Ortalyq komıtetten".

Armıa da biraz deńgeıde halyq sıaqty órekpidi, onysy keıin Belfordaǵy, Lúnevıl men Epınaldaǵy tolqýlardan aıqyn kórindi. Búlikshiler elý ekinshi polkke, besinshi, segizinshi, otyz jetinshi, jıyrmasynshy atty ásker polkterine ıek artty. Býrgýndıa men tústiktegi qalalarda Azattyq aǵashyn, ıaǵnı basyna qyzyl qalpaqsha kıgizilgen syryq ornatty.

İstiń jaı-japsary osyndaı edi.

Áý basta atap aıtqanymyzdaı, istiń mundaı jaı-japsary ásirese Sen-Antýan kentiniń birinen kúshti sezildi. Tolqýdyń basty oshaǵynyń ózi sonda bolatyn.

Qalanyń shetindegi qumyrsqa ıleýindeı qujynaǵan halqy jumys isteı alatyn, ashý shaqyra biletin ejelgi kent siltideı tynyp, jarylys dúmpýin kútti. Onda tolqymaǵan jan joq, alaıda odan jumys toqtap qalmady. Bul kentte mansardtardyń shatyry astynda sumdyq qaıyrshylyq jasyrynyp jatatyn, alǵyr oıly, sırek aqyldy adamdardy da sodan tabýǵa bolatyn. Ádette qaıyrshylyq pen aqyldylyq qaýipti túrde qoıyndasyp jatady ǵoı.

Sent-Antýan kentindegi tolqýlardyń basqa da sebepteri boldy: saýda daǵdarysy, bankrottyq ereýilder, jumyssyzdyq saıası uly silkinisterden bóle-jarǵysyz emes pe. Tóńkeris kezinde joqshylyq degenimiz sebep te, saldar da. Onyń soqqysy siltegen qoldyń ózine tıedi. Qaıtpas qaısar qaharmandyqpen sýǵarylǵan bul kenttiń turǵyndarynyń júreginde uly rýhanı shabyt jatatyn, sondyqtan qolyna qarý alýǵa qashanda ázir olar lezde tutanyp, shamyrqanyp, jalynnyń burq etýin ǵana tosyp otyrǵandaı edi. Sol jalyn oqıǵalar jeli aıdap kókjıekten jylt ete qalǵan saıyn Sent-Antýan kenti men Parıjdiń darbazasyna ornalasqan qaıǵy-muń men oı-pikirdiń osynaý oq-dári ottyǵyna osharylǵan qaterli kezdeısoqtyq týraly tolǵanbaı qala almaısyń.

Burynǵy ocherkterde áldeneshe márte aıtylǵan "Antýan kentiniń" láılihanalary tarıhqa tanymal. Dúrbeleńder kezinde munda sharaptan góri, sózden kóbirek láıligen shyǵar jurt. Munda bázbir paıǵambarlyq rýh pen júregińdi tolqytyp, janyńdy jelpintetin bolashaq lebiniń áseri seziledi. Antýan kentiniń láılihanalary Sıvılla úńgiriniń ústine salynǵan Aventın qyrqasyndaǵy sharaphanalarǵa uqsaıdy. Sol úńgirdiń túkpirinen qasıetti lep esip, sharaphananyń sýsynyn, Ennıı aıtqandaı sıvılla sharabyn iship otyrǵan shiderge uqsas ústelderin aıalaıdy.

Sent-Antýan kenti — halyqtyń qosalqy qoımasy. Tóńkeris dúmpýleri oǵan syzat túsirip, sonyń jaryqshaǵy arqyly joǵary bılik buǵan kókteı ótip keledi. Joǵary bılik jaman jasaýy da múmkin, óıtkeni ózgeler sıaqty onyń da qatelesýi kádik, alaıda qatelese turyp ol ulyq bolyp qalady. Ol týraly alyp jalǵyz kózdi dıý: Ingens-ke (Qudiretti) uqsatyp aıtýǵa bolady.

93-shi jyly aqyl-oıdy baýraǵan ıdeıalardan jaqsy-jamanyna baılanysty sol kúni olardyń kóńil tórinde fanatızm nemese sharapatty entýzıazm sóıledi me, kim bilsin, Sent-Antýan kentinen jabaıylardyń legıondary nemese qaharmandardyń jasaqtary shyqty.

Jabaıylar... Osy sózdi túsindirip kórelik.

Revolúsıalyq jasampaz apyr-topyr kezinde shoqparyn saılap, naızasyn kóterip qart Parıjge dúrse qoıa bergen osynaý ashýly, alba-julba, yzbarly, yzaly adamdardyń ne istegisi keldi? Olar ezgini joıyp, jaýyzdyqty jaıpaǵysy, soǵysqa núkte qoıǵysy keldi, eresekterge — jumys, balalarǵa bilim berýdi talap etti, qoǵamnyń áıelderge qamqorlyq jasaýyn, bostandyq, teńdik, týysqandyq bolýyn qalady, jurttyń báriniń jeıtin nany bolyp, dúnıeniń jer betindegi jumaqqa aınalýyn, progres saltanat qurýyn kóksedi. Ábden tıtyǵyna jetip, terisine syımaǵan, jartylaı jalańash, túrinen kisi shoshyrlyq olar qolyna soıylyn ustap, aýzynan qarǵysyn aǵyzyp, osynaý qasıetti de qaıyrymdy, beıbit progresti talap etti emes pe. Iá, olar jabaıylar edi, alaıda órkenıet jabaıylary.

Osynaý ıgilik jolynda qaharly da zaharly bolyp, sustanyp kele jatqan bul adamdarmen qatar máz-meıram bolyp bop kúlip, lentalar men juldyzdar taqqan, ıyǵynda oqaly altyn kıim, aıaǵynda jibek shulyq pen jaltyraǵan kebis bar, shekesine úki taǵyp, sary qolǵap kıgen, mármár peshtiń aldynda barqytpen tystalǵan ústelsheni shyntaqtap otyrǵan da pendeler bar; olar momyn keıippen ótkendi, orta ǵasyrdy, qasıetti quqyqty, fanatızmdi, nadandyq pen quldyqty, ólim jazasy men soǵysty kóksep, sybyrlap qana semserdi, alaý ot pen dardy maqtaıdy. Eger de biz órkenıetti ýaǵyzdaıtyn varvarlar men varvarlyqty nasıhattaıtyn órkenıetti adamdardyń arasynan birin tańdaýǵa májbúr bolsaq, sóz joq, alǵashqysyn qalar edik.

Alaıda, táńirge myń da bir rahmet, basqa tańdaýdyń múmkindigi týyp tur. Ótken úshin de, erteń úshin de túpsizge kúmp ete qalýdyń qajeti joq. Despotızmniń de, terorızmniń de qajeti joq. Biz jazyq jolmen progreske qaraı qadam basqymyz keledi.

Qudaı osyǵan qamqorlyq jasaǵaı. Táńiri saıasattyń ózi joldyń osy oı-shuqyryn tegisteý emes pe!

Altynshy taraý
ANJOLRAS JÁNE ONYŃ KÓMEKSHİLERİ

Osydan sál buryn aldaǵy oqıǵalardy boljap bilgen Anjolras jasyryn tóńkeris tárizdi birdeńe júrgizdi.

Barlyǵy "Múzen" dámhanasyndaǵy qupıa jınalysta boldy. Óz sózine jartylaı jumbaq, san syrly teńeýler sabaqtaı otyryp, Anjolras bylaı dedi:

— Nemiz baryn, nege senetinimizdi bilip alǵannyń bizge bógeti joq. Ásker ustaǵysy kelgender ony ázirleýi kerek. Nemen soǵysatynyn qolynda ustaýy shart. Onyń zıany joq. Jolda buqalar tursa, jolaýshylardyń olardyń múıizine ilinip ketýi kádik, joq bolsa odan qaýip te joq. Shamamen tabynymyz qansha ekenin sanap alalyq. Biz qanshamyz ózi? Muny erteńge qaldyrýdyń keregi joq. Revolúsıonerler udaıy asyǵýy kerek, progres degenniń ýaqyty shamaly. Kútpegenge sene almaımyz. Ózimizdi basyp alýǵa jol bermeımiz. Ózimiz jamap-jasqaǵan jerimizdiń bárin qarap, olardyń beriktigin tekserip ótkenimiz abzal. İsti jerine jetkizemiz, jáne dál búgin jetkizemiz. Kýrfeırak, sen bar da polıtehnıkterge kóz tasta. Búgin sársenbi — olardyń demalys kúni, Feıı, Glaserde ne baryn baıqańyz. Bári de oıdaǵydaı ma eken? Kombefer maǵan Pıkpúste bolýǵa ýáde bergen. Onda bári burq-sarq. Baorel Estrapadaǵa barady. Prýver! Masondar sýynyp barady. Sen bizge Grenel-Sent-Onore kóshesindegi loja jaıynda habar ákelesiń. Jolı Dúpúıtrenniń aýrýhanasyna baryp, medısına mektebiniń tamyryn basyp kóredi. Bossúe sot palatasyna serýendep qaıtyp, jas zańgerlermen áńgimelesedi. Al men Kýgýrdamen shuǵyldanamyn.

— Demek, barlyǵy oryn-ornynda ǵoı, — dedi Kýrfeırak.

— Joq.

— Taǵy da ne bar?

— Asa mańyzdy sharýa bar.

— Qandaı? — dep surady Kýrfeırak.

— Men zastavasy, — dep jaýap qatty Anjolras.

Ol oıǵa shomǵandaı baıaýlap, sosyn sózin ári qaraı sabaqtady.

— Men zastavasynda mármárshiler, sýretshiler, músinshilerdiń shákirtteri turady. Ol jigitter qyzýqandy, biraq ta sýýǵa beıim. Biraz ýaqyttan beri olardy ne tolǵandyryp júrgenin men bilemin. Olar basqa birdeńeler oılap júr. Shabyttary pás tartyp barady. Domınoǵa ýaqytyn bosqa jiberedi. Olarmen az-maz, biraq batyl sóılesý kerek. Olar Rıshfede bas qosady. Odan olardy on eki men birdiń shamasynda ornynan basýǵa bolady. Kúl astynda jatqan bul qolamtany tezirek úrleı bilgen lázim. Óz basym jasyraq, jalpy jaqsy jigit Marıýsqa senip edim, ol kórinbeı júr. Maǵan Men zastavasyn urshyqsha úıiretin bireý kerek. Biraq mende adam joq.

— Al men she? — dedi Granter. — Ázir men osyndamyn ǵoı.

— Sen be?

— Iá, men.

— Saǵan respýblıkashylardy úıretý qalaı bolar eken! Ustanym úshin olardyń sýyp qalǵan júreginde ot tutata alar ma ekensiń?

— Nege tutata almaımyn?

— Iá, jalpy sen báz-birdeńege jaraısyń ba, ózi?

— Jaramasaq ta jaraýǵa tyrysyp júrmiz ǵoı.

— Sen eshteńege senbeısiń.

— Men saǵan senemin.

— Granter! Maǵan bir jaqsylyq jasaǵyń kele me?

— Qalaýyń biledi. Etigińdi de taǵalap bere alamyn.

— Jaqsy. Ondaı bolsa, bizdiń isimizge aralaspa. Odan da belsendiligińdi shyńda.

— Anjolras! Sen raqymsyz ekensiń.

— Jaraıdy, Men zastavasyna barýǵa ázirmin deısiń be sen? Qolyńnan kele me ol?

— Gre kóshesin boılap, Sen-Mıshel alańyn kesip ótip, Prıns kóshesimen Vojırar kóshesine deıin júrip otyryp Karmelıtterge soqpaı, Assas kóshesine burylyp, Shersh-Mıdı kóshesine jetip, áskerı keńesti artta qaldyryp, Túılrımen júgirip baryp, býlvardan atqyp shyǵyp, aqyry Men tas jolymen zastavadan asyp, týra Rıshfege túsý qolymnan keledi. Oǵan men jaraımyn, tipti etigim de jaraıdy.

— Rıshfeden biren-saran joldas bilesiń be tym qurysa?

— Jaqsy bilemin dep aıta almaımyn. Biraq birazymen "sen-men" dep sóılesemin.

— Olarǵa sen ne aıtpaqsyń?

— Táıiri alǵyr, olarmen Robesper týraly, Danton týraly áńgimelesemin. Ustanym týraly pikir alysamyn.

— Myna sen be?

— Iá, men. Meni baǵalamaıdy ǵoı. Áıtpese men iske kiriskende tek qara da otyr. Prúdomdy oqyǵanmyn, "Qoǵamdyq shartyń" maǵan tanys, Ekinshi jyldyń konstıtýsıasyn jatqa bilemin. "Bir azamattyń bostandyǵy basqasyniki bastalǵanda bitedi". Senińshe men endi de nadanmyn ba? Meniń jazý ústelimde eski asıgnasıalar saqtaýly. Adam quqyǵy deısiń be, halyqtyń eń joǵarǵy bıligi deısiń be, táıiri alsyn, men bilmeıtin ne bar, tegi! Men tipti azdap ebertıspin de. Qolyma saǵatty ustaı turyp tańqalarlyq dúnıeler týraly qatarynan alty saǵat sóılep beremin.

— Sypaıyraq bolsańshy! — dedi Anjolras.

— Budan artyq sypaıy bop qaıda baramyn! — dep jaýap berdi Granter.

Anjolras az-kem oılanyp qalyp, bir baılamǵa kelgen kisideı basyn silkip qaldy.

— Granter, — dedi ol mańǵazdana. — Seni synap kórýge kelistim. Men zastavasyna attan.

Granter "Múzen" dámhanasy janyndaǵy jıhazdy bólmede turýshy edi. Ol ketip qaldy da, bes mınýttan keıin Robesper zamanynyń talǵamyna saı jılet kıip oraldy úıinen.

Qyzylmyn, — dedi ol esikten kire Anjolrasqa qadala qarap.

Sosyn shalt qımylmen eki qolyn jıletiniń qyzyl jaǵasyna qoıdy.

Anjolrasqa jaqyn kelip:

— Alań bolma! — dep sybyrlady qulaǵyna.

Sonan soń qalpaǵyn basa kıip shyǵyp ketti. Arada shırek saǵat ótkende "Múzen" dámhanasynyń shet bólmesi qańyrap bos qaldy. Álippeniń kúlli dostary óz sharýasymen tarap ketti. Ózine Kýgýrdany alǵan Anjolras eń sońǵy bolyp shyqty.

Ekstan shyqqan Kýgýrdanyń Parıjde turatyn músheleri onda Issı alqabynda jınalatyn. Kezdesetin jeri Senanyń ar jaǵyndaǵy qısapsyz kóp tas kenishterdiń biri.

Anjolras istiń jaıyn tarazyǵa tartyp ýádeli jerge qaryshtap kele jatyr. Ótkendegi istiń salmaqtylyǵy beseneden belgili. Bázbir tuıyq qoǵamdyq derttiń habarshysyndaı oqıǵalar baıaý óristegende bolmashy qıyndyqtyń ózi bógep, shatastyryp jiberetini bar. Qulaý men túleýdiń sebebi de, mine, osynda. Anjolras bolashaqtyń bulyńǵyr perdesi astynan keremet kóterilis kóredi. Kim bilsin, sol sát jaqyndap ta kele jatqan shyǵar. Óz quqyǵyn qaıta jeńip alǵan halyq qandaı deseıshi! Aıdaı álemge "Erteńniń jalǵasy" dep jar salyp revolúsıa Fransıany qaıta bılep-tóstep alady. Anjolras dán razy. Kóriktiń aýzy jalyn atyp jatyr. Anjolrastyń sońynan uzynnan uzaq oq-dári soqpaǵy sozylyp jatyr — onyń dostary búkil Parıjge shashyrap ketti. Oısha ol Kombeferdiń shyn júrekten shyǵatyn pálsapalyq sheshendigin Feııdiń shabyttylyǵymen ushtastyryp keledi. Álem azamaty atanǵan osy sońǵy oıshyl Kýrfeıraktyń jalynymen, Baoreldiń kúlkisi, Jan Prýverdiń kúrsinisimen, Jolıdiń bilimdarlyǵymen, Bossúeniń mysqylymen oı órip, birdeńe shytyrlap janǵandaı ne elektr ushqyny jarqyldaǵandaı áser qaldyrýshy edi. Sosyn bári jumysqa jumylatyn. Sóz joq, onyń nátıjesi jumsalǵan kúsh-jigerge tatıtyndaı bolatyn. Sol arada onyń esine Granter tústi. "Bylaıynsha Men zastavasy meniń jolymda emes pe, — dedi ol ózine ózi. — Rıshfege soqsam qaıtedi. Granterdiń ne jasap jatqanyn, nege qol jetkizgenin kóreıik!

Anjolras Rıshfeniń shylym shegetin ornyna jetkende Vojırar munarasy saǵat birdi soqty. Esikti qatty julqı ashqany sonshalyq, kirgende ol onyń arqasyna sart etti. Eki qolyn aıqastyryp ústelder men adamdarǵa aýzy-murnynan shyǵyp lyq tolǵan, temeki ıisi sasyǵan zaldy kózben sholyp shyqty.

Osy tumannyń arasynda báz-bireýdiń saýaldarmen aýyq-aýyq bólingen daýsy sańqyldap shyǵady. Ol óz qarsylastarymen aıtysyp jatqan Granter edi.

Granter teńbil mármárden jasalǵan, ústine kebek pen domınonyń juldyzdy tastary shashylǵan ústeldiń basynda otyr. Mármárdi judyryǵymen tasyrlatyp qoıady. Anjolrastyń qulaǵyna, mine, mynalar keldi:

— Eki márte alty.

— Tórttik.

— Shoshqa! Mende ondaı joq.

— Onda qurydyń. Eki.

— Alty.

— Úsh.

— Upaı!

— Men júrýim kerek.

— Tórt upaı.

— Oqasy joq.

— Júris senen.

— Men qatty qatelestim.

— Sen durys júrdiń.

— On bes.

— Taǵy da jeteý.

— Endi mende jıyrma eki (oılana). Jıyrma eki!

— Sen qos qabat altylyqty kútken joqsyń. Eger men basynda qoımasam, búkil oıyn basqasha bolatyn edi.

— Baıaǵy sol ekilik.

— Upaı!

— Utys pa? Mine saǵan bestik.

— Mende joq.

— Sen ony birdeı ǵyp shyǵarǵan sıaqty ediń ǵoı.

— Iá.

— Qur qol.

— Oı, qandaı jolyń bolǵysh! Iá... Oljaǵa battyń. (Uzaq oılanyp) Ekilik!

— Upaı!

— Asyp kettiń! Jalyqqan joqsyń ba áli?

— Bittim.

— Bitseń bit, saıtan alǵyr!

EKİNSHİ KİTAP
EPONINA
Birinshi taraý
BOZTORǴAI ALABY

Marıýs oqıǵalardyń Javer saqtandyrǵan baıaǵy sol qapasta aıaq astynan sheshilýine qatysty; alaıda Javerdiń tutqyndaryn úsh lay arbaǵa tıep ózimen birge jetkeli lashyqtan shyǵýy-aq muń eken, Marıýs te úıden taıyp turdy. Keshki saǵat toǵyz bolatyn. Marıýs Kýrfeırakqa tartty. Kýrfeırak endi Latyn oramynyń ejelgi turǵyny emes, qazir ol "saıası sebeptermen" Áınek kóshesinde turady; bul oram biz sıpattap otyrǵan kezeńde kóteriliske yqylas pen baspana bergen jer. Kýrfeırakqa kelip Marıýs: "Men saǵan túnep shyqqaly keldim", — dedi. Kýrfeırak kereýetten eki bóstektiń bireýin túsirip, edenge tósedi de: "Tósegiń daıyn!" — dedi.

Kelesi kúni erteńgi saǵat jetide Marıýs Gorbonyń úıine bet aldy, páter úshin ózine tıesiliniń bárin urysqaq apaıǵa tólep, qol arbaǵa kitaptaryn, tósegin, ústeli men komodyn jáne eki oryndyǵyn tıep, jańa meken-jaıynyń qaıda ekenin aıtpaı ketip qaldy. Sondyqtan keshegi oqıǵalardyń jaıyn ejiktep suraǵaly Javer kelgende tek urysqaq apaıdy ǵana ushyratty, suraǵyna ol "kóship ketti!" degen jaýap aldy.

Urysqaq apaı Marıýstiń túnde ustalǵan urylardyń sybaılasy ekenine senimdi edi. "Kim bulaı dep oılaǵan! — dedi ol kórshidegi ósekshi áıeldermen myljyńdasyp otyryp. — Sondaı sypaıy jas jigit, týra qylmıǵan qyz sekildi!"

Turǵynjaıyn bulaısha tez aýystyratyndaı Marıýstiń ózekti eki sebebi boldy. Birinshisi — osy úıdi oılaǵanda bastan keshken sumdyǵynyń eske túsýi. Osynda ol áleýmettik keleńsizdiktiń baryp turǵan buzyq, jıirkenishti de jaýyz keıpimen betpe-bet ushyrasyp, zulym baıdan zulym kedeı beter bolatynyn kózbe-kóz kórdi. Ekinshisi — qalaı bolǵanmen de qatysyp, Tenardege qarsy kýálik berýge týra keletin sot prosesine aralasqysy kelmedi.

Javer esimi de esinde qalmaǵan jas jigit qorqyp, qashyp ketken shyǵar, onyń ústine tóńirekke torýyl qoıylǵan soń jalpy úıge jolamaǵan da bolar dep oılady, soǵan qaramastan ony izdep tabýǵa tyrysty, biraq onysynan esh nátıje shyqpady.

Bir aı ótti, eki aı ótti. Marıýs burynǵysynsha Kýrfeırakta turyp jatty. Sot májilisin qur jibermeıtin jańa peri tanys jas advokat arqyly ol Tenardeniń qamaýda jalǵyz otyrǵanyn bildi. Árbir dúısenbi saıyn Marıýs ol úshin Fors túrmesiniń keńsesine bes frank jiberip turdy.

Marıýsta artyq aqsha bolmaıtyn, álgi bes franktiń ózin ol Kýrfeıraktan alyp otyrdy. Bul onyń ómirinde alǵash ret qaryzǵa aqsha alýy. Únemi qaryzǵa alatyn osy bes frank bergen Kýrfeırakqa da, alǵan Tenardege de ol jumbaq boldy. "Kim úshin alyp júr?" — dep oılaıdy Kýrfeırak. "Qaıdan kelip jatyr eken?" — dep basyn qatyrady Tenarde.

Marıýs qatty qınaldy. Barlyǵy qaıtadan astyrtyn qımylǵa kóshken sıaqty. Ol aldynan endi artyq eshteńe kóre almady, ómiri qaıtadan tylsymǵa súńgip, sıpalaqtap kúı keshýge týra kelgendeı. Bir sát osy túnekte ol súıgen jas qyz tipti jaqyn jerden jalt etip eles bergendeı, ákesi onyń, bul úshin beımálim jan ıesi — shal bul jalǵandaǵy ómiriniń mánin quraıtyn birden-bir úmiti sıaqty kórinedi oǵan, soǵan qol jetkizgeli umtylǵan sátte bázbir lep ol kóleńkeni úrlep aldy da ketti. Osyndaı sumdyq soqqy tusynda onyń jan áleminde ne aqıqattyń jarqyly, ne senimniń ushqyny jalt etip kórinis bergen joq. Boljam da izim-qaıym. Ol az degendeı ol endi onyń esimin de bilmeıtin bolyp shyqty, buryn biletin tárizdi edi ǵoı. Daýsyzy bireý ǵana: onyń aty Ýrsýla emes. "Boztorǵaı" laqap aty. Qarıa týraly ne oılaýǵa bolady? Shynynda da ol polısıada boı tasalady ma? Marıýstiń esine múgedekter úıiniń mańynda kezdestirgen aq shashty jumysshy tústi. Endi oǵan álgi jumysshy men Aq myrza bir adam sekildenip kórindi. Ol adamda batyrlyq birdeńe, eki oılylyq birdeńe bar sıaqty ma, qalaı? Nege ǵana ol kómekke shaqyrmady? Nege qashty? Qyzdyń ákesi me ol, ákesi emes pe? Aqyr sońynda ol Tenarde moıyndaǵan kisi bolyp shyqty ma? Tenarde jalpy qatelesken joq pa eken? Qanshama sheshilmegen másele bar deseńshi! Ras, bunyń bári Lúksembýrg baǵynan shyqqan arý qyzdyń perishte beınesine kóleńke túsire almaıdy. Marıýs saǵynyshtan sarǵaıyp, qushtarlyqtan ózegi órtenip, kózin túnek tumshalady. Ony birdeńe jetelegendeı bolyp, jeteleı berip keýdeden ıtergendeı bir orynda qalshıyp turdy da qaldy. Mahabbattan basqasynyń bári izim-qaıym boldy. Alaıda ony sol mahabbat sezimniń ózi aldap, aıaq astynan aıyǵyp, kirgen esiniń ózi ǵaıyp bop ketti. Ádette jalyn bizdi órteı turyp, sonymen birge jarqyldaǵan ushqyndaryn shashyp, syrttaı jaryq túsirip, jol kórsetkendeı bolady ǵoı. Alaıda Marıýs qushtarlyqtyń bul qupıa aqylyna qulaq asar halde emes edi. "Anda barsam ba eken?" dep te aıta almady. Endi qaıtyp Ýrsýla dep ataı almaıtyn aıaýlysy bir jerde júrýin júr, biraq esh habar joq. Onyń kúlli ómiri "kózsiz tumannyń arasyndaǵy kúmánǵa toly ǵumyr" dep birer sózben sıpattaıtyn ǵana jaǵdaıda. Shirkin, kórse ǵoı ony, kórse ǵoı! Ol úzbeı osyny ańsady, alaıda qaıtyp eshteńeden úmittenbedi de.

Osynyń bárin azsynǵandaı qaıtadan joqshylyq kelip aranyn ashty. Onyń tula boıdy muzdatar yzǵarly demin ol tý syrtynan túısindi. Qat-qabat qobaljýlar kezinde ol jumysty baıaǵyda-aq tastap ketken, baqsa eńbekti úzip, toqtatyp tastaýdan qaýipti eshteńe joq eken; bul joıylyp bara jatqan daǵdy. Onyń ústine tastaı salý ońaı, qalpyna keltirý qıyn daǵdy.

Mólsherimen paıdalana bilgen esirtkideı qıalshyldyq ta jaqsy. Ol bezgekteı bezek qaqtyryp, keıde qatygezdikke deıin baratyn aqyl-oı qyzmetin sabasyna túsirip, salqyn tumanǵa orap, aıqyn oı-pikirdiń kidi tustaryn jumsartyp, aqtańdaqtary men qýys jerlerin tegistep, ıdeıalardyń jeke silemderin ushtastyryp, úshkir qyrlaryn bildirmeı jiberedi. Alaıda, bir ǵana qıalshyldyq bárin de jutyp, sý túbine batyrady. Asqaq oıdy mansuqtap, basy qıalǵa berilgen oı adamdarynan asqan beıshara joq. Qıalǵa berilsem ózimdi tez sergitemin dep senedi ol, alaıda onysy da báribir sandyraq.

Oılaý — aqyl-oı jumysy, qıalshyldyq — onyń tátti qumarlyǵy. Aqyl-oıdy qıalǵa aıyrbastaý as ornyna ý ishý degen sóz.

Oqyrmannyń esinde bolsa, Marıýs týra osydan bastaǵan joq pa. Ony oıda joqta baýrap alǵan qushtarlyq ony túgi de, túbi de joq qurǵaq qıal álemine top etkizdi. Úıden ol tek qydyryp, qıaldap qaıtý úshin ǵana shyǵady. Áıteýir ómir súrýge degen sylbyr talpynys. Býyrqanyp basylmaıtyn bir tereń tuńǵıyq. Qyzmet sál saıabyrlap edi, joqshylyq ıektep aldy. Bul endi zańdylyq. Qıalmen ǵana ómir súretin adamnyń erik kúshi álsiz, uqypsyz, ysyrapqor bolatyny tabıǵı. Alańǵasar aqyl baıypty, oıly ómirge qabiletsiz. Alaıda mundaı alań-ashyq, esep-qısaby joq ómirdiń jaqsy jaqtary da bar, sylbyrlyq, bos belbeýlik keseldi desek, aqkóńil ańqyldaqtyq maqtaýǵa turarlyq tamasha qasıet. Áıtkenmen kedeı, jomart, meıirban bola turyp jumys istemegen adam qurıdy. Qalta taqyrlansa, qajettilik artady.

Bul degeniń eń adaldar men eń tabandylar, sondaı-aq eń sorlylar men eń sodyrlar shyǵatyn qaterli taý baýraıy, tabandap turǵandardy ol eki ordyń birine qulatady, ne ózine ózi qol jumsatady, ne qylmysqa barǵyzady.

Qıalshyldyqtyń asta-tóktigi azap.

Marıýs qaraǵanyn emes, qalaǵanyn kórgendeı, kózin qaıtyp kórmeıtinshe qadap, sol baýraıdan baıaý túsip kele jatty. Osy aıtyp otyrǵanymyz oqshaý kórinýi de múmkin, alaıda áste olaı emes. Kóńildiń qarańǵy túkpirinde bul arada joq jan ıesi týraly esteliktiń shyraǵy janady; ol bolmys oralmastaı alystaǵan saıyn, álgi shyraq jarqyraı túsedi. Alaburtqan kúńgirt kóńil ol jaryqty óz kókjıeginen kóredi, onyń túngi juldyzy osy. Marıýstiń barlyq oı-pikirin sol ǵana jutyp jatyr. Ol ózge eshteńeni oılaǵan joq, oǵan onyń beshpenti kónetoz, uqypsyz kórindi, jeıdesi de, qalpaǵy da, etigi de tozǵan, ómiri taýsylyp bitkendeı sezindi, sondyqtan: "Tek ony óler aldynda bir kórsem ǵoı", dep qaıtalaı berdi.

Onyń jalǵyz ǵana tátti oıy ózin súıgen arý qyzdyń jaýdyraǵan janary aq, pák sezimin pash etken, munyń aty-jónin bilmese de janyn túsingen, qaıbir jumbaq jerde qazir júrse de, ol áli de muny súıedi. Kim bilsin, ol da muny bul oılaǵandaı oılaıtyn shyǵar. Keıde árbir súıgen júrekke aıtyp jetkize almaıtyn, negizinen tek muńǵa toly qam kóńilde kómeski qýanyshtyń tebirenisin túısinip: "Mynaý meni tapqan sonyń oılaýy ǵoı!" deı berdi. Sosyn "Bálkim, meniń de oılarym ony tabatyn shyǵar!" dep qosty.

Bul ánsheıin qıal ǵana edi, taban aýzynda ózine ózi kelip ol basyn shaıqady, biraq ol kóńiline keıde úmitke de aınalyp ketetindeı sáýlesin túsirip úlgergen-di. Aýyq-aýyq ósire qıalshyldardy muńǵa batyratyn keshkilik sátterde mahabbat mıyn syqaǵan sherli qıalynyń eń pák, eń asqaq, eń názigin óziniń arnaýly dápterine túsiretin muny ol "oǵan arnap jazý" dep atady.

Alaıda ony aqyl-esinen adasa bastady dep oılaýǵa bolmaıdy. Kerisinshe. Jumys istep, dittegen maqsatyna tabandylyqpen jetý qabiletinen aıyryldy ol, biraq oı-pikirleriniń ótimdiligi men ádildigi jóninen qaı kezeńdegiden de erekshe daralandy. Marıýs kóz aldynda ótip jatqannyń bárin sabyrlylyqpen aıryqsha kóre bildi, tipti ózi nemquraıdy qaraıtyn oqıǵalar men adamdardy da qaǵys jibermedi; barlyǵyn da búkpesiz kúızelispen hám ashyq enjarlyqpen durys qabyldady. Úmitten tolyq aıyryla jazdaǵan aqyl-esi qol jetpeıtin bıikte qalyqtap júrdi.

Osyndaı halde eshteńe de nazarynan tys qalmady, eshteńe de ony aldaı almady, sát saıyn ómirdiń mánin, adamzat pen taǵdyrdyń mánisin túısine tústi. Qanshama qaıǵy-muńǵa batsa da Jaratqan Iemiz mahabbat pen baqytsyzdyqqa laıyqty jan-júrek syılaǵan adam baqytty bolmaq! Osynaý ómirdiń, adam júreginiń qubylystaryn qos qabat sáýle arqyly kóre almaıtyn adam eshteńeniń de parqyna barmaıtyn, eshteńe de bilmeıtin adam.

Shyn súıgen qasiretti kóńil qashan da asqaq.

Degenmen kúndi kún almastyryp, ýaqyt ótip jatty, al jańa eshteńe joq. Marıýske ózi júrip ótýge tıis qarańǵy keńistik sát saıyn qysqaryp kele jatqandaı kórindi. Oǵan ózi túpsiz tereń kúzdiń jıegi aıqyn ajyratarlyqtaı bolyp elestedi.

Qalaısha! — dep qaıtalady ol. — Ony osy quzǵa qular aldynda da kóre almaımyn ba?

Eger Sen-Jak kóshesimen qozǵalsań, zastavany bir jaqta qaldyryp, bir aýyq ishki býlvardy sol jaǵynan boılaı júrseń, Sante kóshesine deıin jetip, sosyn Glaserge baryp, ári jyljysań Gobelender ózenine jetpeı, dalaǵa uqsas birdeńeni kóresizder. Parıj býlvarlarynyń uzyn ári birkelki endigindegi bul alqap Reısdaldyń tynyǵýǵa boı aldyrar birden-bir jeri.

Ondaǵynyń bári qaınar kózi belgisiz sulýlyqqa tunyp tur: joǵarysynda jýylǵan ártúrli shúberek ilingen qurýly arqan bar jasyl kógal; Lúdovık Hİİİ-niń tusynda salynǵan sharbaqpen qorshalǵan ejelgi ferma, óziniń ǵajap etip órnektegen bıik shatyry bar; jartylaı qulaǵan qorshaýlar; terekterdiń arasynda jyltyrap jatqan sýlar; áıelder, kúlkili únder, daýystar; kókjıekte — Panteon, Sańyraý-saqaýlar mektebi janyndaǵy aǵash, qaraýytqan, ǵajap, qyzyq, ásem, órnekti Val-de-Gras shirkeýi, túkpirde Qudaı ana soborynyń tórtburyshty jupyny munaralary men mundalaıdy.

Kóz toqtatyp qaraýǵa turarlyq jer bul, sonda da buǵan eshkim kele qoımaıdy. Ara-tura, shırek saǵatta bir ret bul aradan arba nemese atty arbakesh ótedi.

Birde Marıýstiń ońasha seıili ony ózen jaǵasyndaǵy osy kógalǵa alyp keldi. Sol kúni býlvarda sırek júretin bireý ushyrasty. Atyraptyń jabaıy sulýlyǵyna qaıran qalǵan Marıýs odan:

— Bul jer qalaı atalady? — dep surady.

— Boztorǵaı alaby, — dep jaýap berdi júrginshi. Sosyn sózin jalǵap:

— Ýlbahtyń Ivrıden shyqqan baqtashy qyzdy óltirgen jeri osy, — dedi.

"Boztorǵaı" degen sózden keıin Marıýs eshteńe estimedi. Keıde qıalǵa shomǵan adamnyń barlyǵynan baz keship, ózin ózi umytyp ketetini bolady, ol úshin oǵan bir-aq sóz jetip jatyr. Oı bir beınege ǵana osharylyp, basqa eshteńeni de qabyldaı almaıdy. "Boztorǵaı" — Marıýstiń muńly qıalynyń túkpirinde Ýrsýla esimin almastyratyn ataý. "Ah!" — dedi ol ózimen ózi tylsym syrlasyp, áńgimelese beretin adamǵa tán tańdanyspen. — Demek, bul sonyń jeri eken ǵoı. Budan men onyń qaıda turatynyn ańǵaryp turmyn.

Munysy endi kóńilge de qonbaıdy, aqylǵa da syımaıdy, biraq onyń aıtqanyn qaıtara almaısyń.

Sóıtip ol Boztorǵaı alabyna kún qurǵatpaı kelip júrdi.

Ekinshi taraý
TÚRME UIaSYNDAǴY QYLMYS URYǴY

Javerdiń Gorbo úıindegi tabysy tolymdy kórindi, biraq shyntýaıttap kelgende, is júzinde eshteńe de bolǵan joq.

Eń aldymen — bandıtterdiń tutqynyn óz tutqyny etý áreketinen túk te shyqpady. Eger kisi óltirýshiniń qurbany tyǵylyp qalsa, onda ol qanisherdiń ózinen de qaýipti, qylmyskerler úshin baǵa jetpes tabys bolyp sanalatyn bul adam ókimet úshin de az olja bolmaıtyny ábden múmkin.

Monparnas ta Javerden sytylyp ketti.

Osynaý "sánqoı saıtanǵa" qol salý úshin basqa bir jaǵdaıdy kútýge týra keldi. Shynynda da, Monparnas, býlvar aǵashtarynyń túbinde qaraýylda turǵan Eponınany keziktirip, qasynda ákesi bar Shındergannesten góri qyzyn ertken Nemorındi artyq kórip, ony ózimen birge ala ketti. Ol iri de tıimdi jaǵyn tańdar edi. Ol bostandyqta qaldy. Al Eponınany Javer qaıta qolǵa túsirdi.

Alaıda bul ol úshin olqy jubanysh boldy. Eponına Madlonettegi Azelmaǵa kelip qosyldy.

Aqyry tutqyndalǵandardy lashyqtan Fors túrmesine tasyǵan kezde basty qylmyskerlerdiń biri Syńǵyrteńge joq bolyp ketti. Munyń qalaı bolǵanyn eshkim de bilmedi; agentter men serjanttar "eshteńege de túsinbedi"; ol beıne býǵa aınalyp ushyp ketken sekildi, kisenniń ózinen sytylyp, kúımeniń sańylaýynan sytylyp shyǵyp, qashyp ketipti; tek túrmege kelgende ǵana Syńǵyrteńgeniń joq ekenin aıtpasqa bolmady. Qardyń qapalaǵy sýda erip ketetini sıaqty, júrekke sińip Syńǵyrteńge de erip ketpedi me eken? Munyń ózi ne sıqyrshylyq, ne polısıanyń qolynan kelgen is. Bul kisiniń ózi ekiudaı jumbaqqa — zań men zańsyzdyqqa qatysy bar bop júrmesin. Ol álde qylmystyń da, kek alýdyń da qosar beınesi me? Aldyńǵy aıaǵyn zulymdyqqa, artqy aıaǵyn bılikke tirep júrmesin bul sfınks? Javer bul boljamdy moıyndamaı, mundaı toqtamdy bilgen boıda-aq qatty ashýlanar edi; alaıda onyń bólimshesinde basqa da qadaǵalaýshylar bar-tyn, olar bunyń basshylyǵymen júrse de, prefektýranyń qupıasyn jaqsy biletin, al Syńǵyrteńge jaqsy agent bolyp shyǵýy da múmkin zymıan. Túngi túnekpen jaqsy qarym-qatynasta bolý bandıtter úshin tıimdi, al polısıa úshin qolaıly. Mundaı eki júzdi alaıaqtar barshylyq. Qalaı bolǵanmen de joǵalyp ketken Syńǵyrteńge taptyrmady. Javer oǵan tańdanǵannan góri shamdanǵan tárizdi.

Zaıyry qoryqqan jalpaq shesheı advokattardyń Marıýspen isi bolmasa, ol esimin de umytyp qalǵan Javer úshin onsha nazar aýdararlyq pende kórinbedi. Onyń ústine ol — advokat, qaıda ketedi, tabylady. Biraq ol advokat qana ma eken?

Tergeý bastaldy.

Sot tergeýshisi urylardyń qoraz saǵaty tobynan myljyńdap birdeńe aıtyp qoıar dep bireýin jeke dara qamaýǵa sheshti. Bul adamy Kishi Bankır kóshesinen shyqqan dýdar bas Brújon edi. Ony kúzetshiler qyraǵy qadaǵalasyn dep Sharleman túrmesiniń aýlasyna jiberdi.

Brújon esimi — Fors túrmesindegi belgililerdiń biri. Ákimshilik Sen-Bernar, al urylar Arystan shuńqyry atap, Jańa ǵımarat atalatyn aýla jıirkenishti-aq, sol jaǵynda qabyrshaqtanyp sasyq qyna jaýyp, shatyrǵa deıin kóterilgen qabyrǵa bar. Tot basqan kóne temir qaqpalardan, kádimgi Fors gersog saraıynyń qazir qylmyskerlerdiń jatyn jaıy bolǵan burynǵy shirkeýine aparatyn darbazadan jıyrma jyl shamasy buryn tasqa shegemen shuqyp salǵan beıneler men olardyń astyndaǵy myna jazýlardy kórýge bolatyn edi:

BRÚJON, 1811

1811 jylǵy Brújon 1832 jylǵy Brújonnyń ákesi boldy.

Sońǵy ret biz Gorboda kórgenimizde óte qý, epti, ańqaý ári beıshara kórinýge tyrysatyn. Osy beıshara keıpine qarap qazy oǵan jalǵyz qamalatyn kameradan góri ol Sharleman aýlasynda paıdalyraq bolar degen pıǵylmen keıbir erkindikter berdi.

Ádil sottyń qolyna túse turyp urylar óz áreketin toqtatpaıdy. Anaý-mynaýyń olardy qınaltpaıdy. Jasaǵan qylmysy úshin túrmede otyrý kelesisin ázirleýge bóget bolmaıdy. Olar kádimgi Salonda sýretterin kórmege qoıyp, sheberhanada kelesi týyndysyn jasap jatatyn sýretshi sıaqty.

Brújon túrmede jyndanyp ketkendeı kórindi. Ol Sharleman aýlasynda saǵattar boıy tapjylmaı túrme dúńgirsheginiń sasyq preıskýrantyna shuqshıyp býfetshi terezesiniń aldynda turyp alady, "Sarymsaq-62 santım" dep bastalyp, "Sıgara-5 santım" dep aıaqtalatyn preıskýranttan kóz almaıdy tipti. Tula boıy qalshyldap, tisterin saqyldatyp, bezgekpen aýyrǵandarǵa arnalǵan palatanyń jıyrma segiz tóseginiń biri bosaǵan-bosamaǵanyn suraıdy.

Kenet 1832 jylǵy aqpannyń ekinshi jartysynda álgi shirik Brújonnyń óz dostary atynan úsh túrme shabarmanyna elý sý tólep, úsh túrli tapsyrma bergeni málim boldy, onyń tólegen mol somasy túrme kúzeti bastyǵynyń da nazaryn aýdardy.

Onyń jaı-japsaryn bilip, túrmeniń qabyldaý bólmesine ilip qoıylǵan tapsyrmalardyń baǵa tártibin ejikteı otyryp mynadaı qorytyndyǵa keldi: elý sý bylaısha bólinipti: tapsyrmalardyń biri Panteonǵa qatysty eken, oǵan — on sý, ekinshi Val-de-Grasqa qatystysyna — on bes sý, al Grenel zastavasyna — jıyrma bes sý. Baǵa tártibi boıynsha sońǵysy qymbatyraq túsken.

Al Panteonǵa taıaý Val-de-Gras pen Grenel zastavasynda asa qaýipti úsh qańǵybas: Paıyzshy, ıaǵnı Bısarronyń, aıybyn ótep kelgen katorjan Bahvaldyń jáne Shlagbaýmnyń turaǵy bolǵan. Olar eki basshysy Babet pen Tirideıjutqysh túrmege jabylǵan Qoraz saǵatymen baılanysty dep topshylandy. Brújonnyń úı adresteri emes, kóshede kútip júrgenderge joldaǵan hatynda bázbir zulymdyq pıǵyl habarlanǵan shyǵar dep kúmándandy. Bulaı oılaýǵa basqa da sebepter bar edi. Úsh qańǵybasty ustady da, Brújonnyń aram oıy aýyzdyqtaldy dep tynysh tapty.

Osydan keıin shamamen bir apta ótkende Jańa ǵımarattyń tómengi jatynjaıyn qadaǵalaıtyn baqylaýshy jáshikke jetonyn salǵaly jatyp jatynjaıdyń esiginen syǵalap turǵan Brújondy kórdi. Ádette baqylaýshylardyń biri jatynjaıdyń esigine qaǵylǵan jáshikke jetondaryn saǵat saıyn salyp, osylaı qaraýyndaǵylardy qadaǵalaıtyn. Brújon túngi shamnyń jaryǵymen birdeńe jazyp otyr edi. Kúzetshi kirip baryp ony bir karserge qamady, biraq jazǵandaryn taba almady. Sondaı-aq polısıa da eshteńe bile alǵan joq.

Anyǵy mynaý ǵana: kelesi kúni eki túrme aýlasyn bólip turatyn bes qabatty úı arqyly Sharlemannan Arystan shuńqyryna pochtalon" tastaldy.

Tutqyndar "pochtalon" dep ártistikpen ılengen "Irlandıaǵa" jiberiletin dóńgelek nandy aıtady, bylaıynsha, olar shatyrlar arqyly bir aýladan ekinshisine domalatylady. Bul sózdiń máni bylaı: Anglıa arqyly bir jaǵadan ekinshisine, ıaǵnı Irlandıaǵa túsý. Domalaq týra aýlaǵa túsedi. Ony kótergen jan domalaǵyn tarqatyp, ishinen sol albarda qamaýda jatqandardyń birine baǵyshtalǵan hat taýyp alady. Eger hat tutqynnyń qolyna tússe, onda ony arnalǵan adamyna tabystaıdy, eger kúzetshiniń qolyna nemese túrmedegiler "uıabasar" ataıtyn astyrtyn aqy tólenetin jansyzdyń qolyna tússe, hat birden keńsege aparylyp, polısıaǵa tapsyrylady.

Bul joly "pochtalon" arnalǵan adamy jalqy kamerada otyrǵanyna qaramastan meken-jaı boıynsha tapsyryldy. Adresat anaý-mynaý emes, Qoraz saǵaty tobynyń bir basshysy Babet bolyp shyqty.

"Pochtalony" mynadaı eki jol jazylǵan oraýly qaǵaz eken:

"Babetke. Plúme kóshesinde bir sharýany retteýge bolady. Baq temir sharbaqtyń syrtynda".

Muny túnde Brújon jazǵan.

Baqylaýshylar men qadaǵalaýshylardyń kózin ala berip, Babet hatty Forstan Salpetrıerge attandyrýdyń tásilin tapty. Onda onyń jazasyn ótep jatqan bir "qurbysy" bolatyn, ol qyz hatty óziniń tanysy, baqylaýda júrgen, biraq tutqyndalmaǵan Manon degen áıelge jóneltti. Esimin oqyrman buryn ushyratqan Manon alda anyǵyraq aıtylatyn erli-zaıypty Tenardemen jaqyn qarym-qatynasta bolǵan. Ol Eponınamen kezdesip Salpetrıer men Madlonet arasyndaǵy kópir qyzmetin de atqarýy múmkin.

Dál bul kezeńde Tenardeniń qyzdary — Eponına men Azelmany aıyptaýǵa dálel jetpeı, olar bosatyldy.

Eponına túrmeden shyqqanda qaqpanyń aldynda qaraýyldap turǵan Madlonet Brújonnyń Babetke jazǵan hatyn tapsyryp, sharýanyń barysyn baıandap otyrýdy júktedi oǵan.

Plúme kóshesine bet alyp Eponına temir qorshaý men baqty tapty, úıdi aınala qarap, baıqap, qaraýyldap júrdi de, birneshe kúnnen keıin Kloshpers kóshesinde turatyn Manonǵa kepken nan aparyp berdi, Manon ony Salpetrıerdegi Babettiń ashynasyna berdi. Kepken nan kúńgirt túrme tilinde "eshbir laj joq" degendi bildiredi.

Sóıtip, apta ótpeı jatyp Babet pen Brújon Fors túrmesiniń kúzet bólmesinde kezdesip qaldy — biri jaýap berýge bara jatty, biri jaýap berip kele jatty. "Al P.kóshesindegi ne ózi?" — dep surady Brújon, "Kepken nan!" — dep jaýap qatty Babet.

Osylaı Brújonnyń Fors túrmesinde jatyp sepken uryǵy tolǵaǵy jetpegen túsik bolyp shyqty.

Alaıda osynyń ózi de Brújonnyń josparyna kirmegen keıbir zardaptarǵa ákep soqty. Oqyrman ol týraly óz kezinde biledi.

Keıde adamnyń bir jipti jalǵaımyn dep otyryp, basqasyn jalǵap qoıatyny bar emes pe.

Úshinshi taraý
MABEF ÁKEIDİŃ KÓRİNÝİ

Marıýs qaıtyp eshkimge barmady, tek anda-sanda Mabefpen ǵana kezdesip qalyp júrdi.

Marıýs baıaý ǵana túnergen, qara túnek zyndanǵa túsetin saty dese de bolarlyqtaı baspaldaqpen túsip kele jatyp, tóbesinen estilgen baqytty bireýdiń qadamyn ańdap edi, baqsa, Mabef te tómen túsip keledi eken.

"Flora Kotere" qaıtyp satyp alýshylar tappady. Kishkentaı, nashar ornalasqan Aýsterlıs baǵynda qarakók syrmen jasalǵan tájirıbe sátsiz aıaqtaldy. Mabeftiń dymqyldyq pen kóleńkeni unatatyn birer ósimdik ósirý ǵana qolynan keledi. Biraq onysyna ókingen joq. Ol "óz esebinen" qarakók syrmen tájirıbe jasaý úshin Botanıka baǵynan jerdiń bir tamasha pushpaǵyn taýyp aldy. Ol úshin lombardqa "Floralardyń" qola klıshesin tapsyrdy. Erteńgilik asyn eki jumyrtqamen shektedi, onyń da bireýin kútýshi áıeline qaldyrdy, óıtkeni ol beısharaǵa on bes aıdan beri jalaqy tóleı almaı kele jatqan. Kóbine bul erteńgi asy onyń kún uzaqqa jetetin jalǵyz ǵana nápaqasy bolatyn. Ol óziniń sábı kúlkisin tyıdy, tek túnerip qana júrip, qonaq qabyldaýdan bezdi. Marıýs oǵan kele bermeı durys jasady. Alaıda Mabef Botanıka baǵyna bet alǵanda, bozbala men shal Gospıtál býlvarynda kezdesip qaldy. Olar sóılespeı, muńaıa bas ızesýmen ǵana tyndy. Qaıyrshylyq jegideı jep jatqanda ýaqyttyń qalaı ótetinin oılaýdyń ózi azap. Buryn dos bolǵandar endi bir-birine bas ızeser jaı tanys qana tárizdi.

Kitap satýshy Rýaıol qaıtys boldy. Mabef endi óziniń kitaptaryn, óziniń baǵy men qarakók syryn ǵana bildi, onyń baqyty men raqaty, úmiti de osylarǵa aýysty. Ómir súrý úshin oǵan osy jetip jatyr. Ol ózine ózi: "Kók sharshalar jasap shyǵarǵanymda baıımyn, — deıdi, — lombardtan qola klıshelerimdi qaıta satyp alyp shýly jarnama men gazet habarlandyrýlarynyń kómegi arqyly "Floramdy" jańa tabysqa jetkizip, Per de Medınniń 1559 jyly basylyp, tysy aǵashpen oıýlanǵan "Navıgasıa ónerin" satyp alamyn, qaıdan alatynymdy jáne bilesiń ǵoı!"

Al ázirshe ol uzaq kúnderin ındıgo kóshetteriniń mańynda ótkizip júr, keshkisin oralyp baǵyn sýarady, kitap oqıdy. Qazir onyń jasy kem degende seksende.

Birde keshkisin oǵan ádetten tys eles kórindi.

Ol úıge oralǵanda kún áli jaryq bolatyn. Densaýlyǵy nashar Plýtarh táteı aýyryp, tósekte jatqan-dy. Tústik ornyna azyn-aýlaq eti qalǵan jilikti mújip, as úı ústelinen tapqan bir úzim nandy jep, baqshasynda oryndyq etip júrgen tas baǵandy tóńkerip, soǵan otyrdy.

Sol oryndyqtyń qasynda, buryn baqta bolatyn úlken bórenelerden qurastyrylyp, kóne taqtaıshalarmen shegelengen, astyńǵy bóligi qoıan qora, ústińgisi jemis-jıdek saqtaıtyn qoıma sıaqty birdeńe turdy. Úıshikte qazir qoıan joq, al qoımada áli birneshe alma jatyr. Bul qysqy qordyń qaldyǵy bolatyn.

Mabef kózildirigin kıip ózin tolǵandyrǵan, tipti jasyna qaramaı baýrap alǵan eki kitapty aqtara bastady. Týmysynan bar jasqanshaq qorqaqtyǵy onyń soqyr senimge beıimdiligine kómektesti. Bul kitaptardyń alǵashqysy prezıdent Delankrdiń "Ázázildiń keıpi týraly" traktaty bolatyn, al ekinshisi Motor de la Rúboderdiń "in guarto. Vover ázázilderi men bevr koboldtary týraly" degen eńbegi edi. Sońǵy kitaptyń ony qyzyqtyrǵan sebebi — baıaǵyda bunyń baǵyna koboldtar kelip júretin. Úıirile bastaǵan ymyrt aspandy — bozǵylt, jerdi kúńgirt túske boıady. Kitapty oqı otyryp Mabef, onyń ústinen ósimdikterge qarady, atap aıtqanda, ózin tynyshtandyratyn shegirek gúlge kóz tastady. Mine, tórt kúnnen beri ystyq qaıtpaı tur, jel esip, kún shaqyraıyp, jerge bir tamshy jańbyr jaýǵan joq; sabaqtar ıilip, qaýashaqtar búrisip, japyraqtar solbyraıyp, bári de sý tilep, sýarylýyn kútti. Shegirek gúldiń surqy tipti aıanyshty. Mabef ákeı ósimdikterdiń de janyn sezinetin adamdar qataryna jatatyn. Shal kún uzaq ındıgo kóshetimen jumys istep, ábden sharshady; sonda da ol ornynan turyp, kitapty oryndyqqa qoıyp, táltirekteı adymdap, qudyqqa qaraı tartty, alaıda shynjyrdy ustaǵanmen ony ilmekten julyp alýǵa shamasy kelmedi. Ol janary muńǵa tolyp, juldyzdarymen jarqyraǵan aspanǵa qarady burylyp.

Keshki aýada qaıǵyly kóńildiń dertin jumsartyp, máńgi qýanyshpen aıalaıtyn mızam shýaq, typ-tynysh bir aıqyndyq esip tur edi. Kúndizgi sıaqty túnniń de aptap bolar túri bar.

"Aspanda juldyzdar jypyrlap tur! — dep oılady qarıa. — Bir shókim bult joq. Bir tamshy tamar emes!"

Sosyn basyn qaıta túsirdi.

İzinshe aspanǵa taǵy bir qarap kúbir etti:

— Tym qurysa bir tamshy shyq bolsa ǵoı! Aıanyshtyń kóz jasyndaı bir tamshy ǵana!

Ol ilmekten shynjyrdy aǵytýǵa qaıta áreket jasap edi, aǵyta almady.

Sol sát onyń qulaǵyna:

— Mabef ákeı! Qalasańyz, baqty men sýaryp bereıin, — degen daýys keldi.

Beınebir qorshaýdy kútirletip jabaıy ań kirip kele jatqandaı sytyr estilip, butanyń tasasynan bir uzyn boıly qyz shyǵa keldi. Onyń aldyna kep toqtap, jasqanbaı kózine kózin qadady. Zaıyry, bul adam zaty emes, ymyrt týǵyzǵan eles bolýy kerek.

Eń aldymen, biz atap ótkendeı, ońaı abyrjytyp, qorqytyp alýǵa bolatyn Mabef ákeı boıynan báz-birdeńeni anyqtap alardaı kúsh tapty da, qara kóleńkedegi qımylǵa qarady da turdy. Qyz shalt qımyldap, shynjyrdy ilmekten aǵytyp, shelekti qudyqqa saldy, ony alyp shyǵyp, sý sepkishti toltyryp kóshetterge qaraı tartty. Qarıa jyrtyq beldemshe kıgen jalańaıaq qyzdyń kóshetterdiń arasynda júgirip júrip, ósimdikterge ómir syılaǵanyn óz kózimen kórdi. Japyraqtarǵa sebilgen sýdyń shýyly Mabeftiń júregin tańdanysqa toltyrdy. Oǵan endi shegirek gúli baqytqa kenelgendeı kórindi.

Bir shelekti quıyp, qyz ekinshisin, sosyn úshinshisin shashyp, búkil baqty sýǵaryp shyqty.

Ol jelkildegen jyrtyq bas oramaly jelbirep, súıekti uzyn qoldaryn sermep, aleıa boılaı júgirgende, onyń qarańdaǵan sulbasy jarǵanatty eske túsirdi.

Qyz óz sharýasyn tyndyrysymen Mabef kózi jasaýrap onyń qasyna keldi de, qolyn basyna qoıyp:

— Iá, sizdi táńiri jarylqasyn! — dedi — Siz perishtesiz, sebebi gúlderdi aıalap, qamqorlyq jasaısyz!

— Jo-joq, — dedi qyz tartynshaqtap. — Men perimin, maǵan báribir!

Shal mundaı jaýap kútpep edi, sondyqtan onyń sózin qulaqqa ilmeı, daýystap:

— Meniń beıbaq, kedeı bolǵanym qandaı ókinishti, siz úshin eshteńe jasaı almaımyn, — dedi.

— Siz báz-birdeńe jasaı da alasyz, — dedi qyz.

— Ne jasaı alamyn?

— Maǵan Marıýs myrzanyń qaıda turatynyn aıtasyz.

Shal túsinbeı qaldy.

— Qaı Marıýs myrza?

Onyń kúńgirt janary joıylyp ketken birdeńege qadalǵandaı boldy.

— Álgi, buryn sizdiń úıde bolyp júretin jas jigit she?

Mabef jad sandyǵyn asyǵys aqtara bastady.

— A, ıá! — dep atyp turdy ol. — Túsindim. Toqtaı turyńyz! Marıýs myrza... Baron Marıýs Ponmersı ǵoı, táıiri alǵyr. Ol turady... durysyn aıtqanda, onda qazir turmaıdy... Ah, joq, bilmeımin!

Sosyn ol shegirek gúldiń sabaǵyn jóndeýge eńkeıdi.

— Toqtaı turyńyz, — dedi ol sózin sabaqtap, — esime endi tústi. Ol býlvarmen Glaserge qaraı jıi ótedi. Krýlbarb kóshesine, Boztorǵaı alabyna barady. Soǵan baryńyz. Ony sonda jıi ushyratýǵa bolady.

Mabef belin jazǵanda mańynda eshkim joq, qyz ǵaıyp bolypty.

Qarıanyń eptep úreılengeni óz ózinen belgili.

"Shyny, eger meniń baǵym sýǵarylmasa, ony eles, arýaq, rýh dep túsiner edim ǵoı", — dep oılady ol.

Bir saǵattan soń ol uıyqtaǵaly jatqanda álgi oı qaıta oralyp, sol bir sýsyp ustatpaıtyn oı-pikiriń birtindep tús pishinine enip, teńizdi júzip ótý úshin ertegi qusyń balyqqa aınalatyndaı sát týǵanda ol:

— Shynynda da bul Rúboderdiń koboldtar týraly aıtqanyna asa uqsas eken. Osynyń ózi kobold emes pe eken! — dep kúbirledi.

Tórtinshi taraý
MARIÝSTİŃ ELEC KÓRÝİ

Mabef ákeıge "rýh" kelip ketkennen keıin birneshe kún ótken soń, birde erteńgilik jeksenbi kúni, ádettegideı Marıýs Kýrfeıraktan júz sý qaryz alǵan kúni, Tenardege dep alǵan aqshasyn qaltasyna salyp, túrme keńsesine aparmas buryn "serýendep" qaıtýǵa attandy, ondaǵysy sergip qaıtsam jumysym da qyzyp júrip keter degen baıaǵy úmit. Aıtqandaı bul seıil kún saıyn qaıtalandy. Ornynan turyp ol sol sát ústeldiń basyna qaıta qonjıyp, qolyna qaǵaz ben kitap aldy, óıtkeni ol osy tusta ataqty nemis daýy: Gans pen Savınıdiń aıtys-tartysyn fransýz tiline aýdarýǵa bel býǵan, alaıda tórt joldy oqyp alyp, tárjimalaýǵa tyrysqanymen eshteńe shyǵara almady, qaǵaz ben óziniń arasynan jarqyraǵan juldyzdyń elesin kórdi de sosyn turyp ketti. "Júrip qaıtý kerek eken, meni sol sergiter", — dedi ol ózine ózi.

Sóıtip Boztorǵaı alabyn betke alyp júrip keledi.

Al onda juldyz úıdegiden beter jarqyrap Savını men Gans kómeski tartty.

Ol úıge qaıtty, jumysty qaıta qolǵa alýǵa tyrysty, biraq onysynan túk shyqpady, oılarynyń úzilgen jibin qaıtyp ushtastyra almady. Nalyǵan ol: "Erteń úıden qıa basyp shyqpaımyn. Ol jumys isteýge bóget bolady eken", — dedi. Sonda da kún saıyn dalaǵa shyǵyp júrdi.

Onyń páterde turǵanynan Boztorǵaı alabynda júrgeni kóp. Onyń naǵyz meken-jaıy mynadaı: Sante býlvary, Krýlbarb kóshesinen keıingi jetinshi aǵash.

Sol tańda ol jetinshi aǵashty tastap Gobelender ózeniniń jaǵalaýyndaǵy suhbat taqqa jaıǵasty. Erkelegen kún shapaǵy búr jaryp, jaýdyraǵan jas óskin japyraqtardy jaltyratyp jiberdi.

Ol sol baıaǵy "qyz" týraly oılady. Onyń oılary kiná taǵýǵa ulasyp, ózine aınalyp soǵyp jatty; óziniń jalqaýlyǵyn opyna aıyptap, kóńiliniń sal bókseligine, aldyn torlap, tutasa túsken túnekke keıidi, sóıtip kúnniń ózin de kórmeıtin halge jetti.

Alaıda bárin jaıpap jutyp kele jatqan toryǵýdy, qasiretti kóńil-kúıdi, zar-muńǵa da jatpaıtyn bulyńǵyr da azapty oılardy bylaı qoıǵanda, onyń is-qımylǵa degen qabiletiniń álsiregeni sondaı — tipti opynyp ókinýge de shamasy joq — soǵan qaramastan Marıýs syrtqy dúnıeniń qubylystaryn ázir túısine alyp otyr.

Ol artqy jaqta tómende ózenniń eki qaptalynda da kir jýýshy áıelderdiń jýǵan kirin oqtaýmen qalaı dúrsildetip soǵyp jatqanyn, tóbesinde shegirshin butaǵynda shyqylyqtap saıraǵan qustardyń únin anyq estıdi. Bir jaǵynda erkindiktiń, alǵaýsyz alańsyzdyqtyń shýy da, bir jaǵynda tolassyz jumystyń shýy. Osy bir kóńildi daýystar ony oıǵa shomdyrdy, osy oıshyldyqtan qasıetti pikirlerdiń sulbasy aıqyndalýǵa aınaldy.

Osyndaı asqaq ta kúırek kóńil-kúıde otyrǵan onyń qulaǵyna kenet:

Al, mine, onyń ózi! — degen tanys ún keldi.

Ol basyn kóterip birde erteńgilik ózine kelgen baqytsyz qyz bala, Tenardeniń úlken qyzy — Eponınany tanydy. Ǵajap! Ústi-basy sondaı júdeý bolǵanmen, júzi bal-bul janyp qulpyryp ketipti — buryn ol bulaısha ózgere qoıatyndaı kórinbep edi. Ol qos qabat joldan: jaryq pen joqshylyqty betke alǵan joldan ótti. Qyz bunyń bólmesine basa-kókteı kirip kelgen sol kúngideı búgin de jalańaıaq, shoqpyt kıgen eken, tek shoqpyty burynǵysynan eki aı eskirdi, jyrtyǵy ulǵaıyp, tigisteri sógilip ketken. Sol baıaǵy qarlyǵyńqy daýys, sol baıaǵy totyqqan ájimdi mańdaı, sol baıaǵy ójet, ótkir, bir orynda turmaıtyn kúmánshil kózqaras. Onyń júzine túrmemen tanystyqtyń taby teýip, burynǵysynan da úreıli, qınalysty, aıanyshty, lajsyzdyq reńk berip tur.

Shashynda saban men shóptiń qıqymdary júr. Ofelıadaı emes munyń sebebi basqada, essiz Gamlettiń esalańdyǵyna shaldyqpaǵan, jaı ǵana shóp úıgen jerge jatyp shyqsa kerek.

Alaıda eshteńege de qaramastan ol tym jaqsy edi. O, jastyq! Sende qandaı juldyz jarqyrap tur deseıshi!

Ol Marıýstiń aldyna kelip toqtady, qýqyl óńinde qýanysh ushqyny jylt etti jáne sál jymıǵan sekildendi.

Biraz ýaqyt ol sóıleýge shamasy joqtaı únsiz turdy.

— Degenmen men sizdi taptym! — dedi ol aqyry. — Mabef ataı bul býlvar týraly durys aıtypty. Ózińizdi zyr qaǵyp qalaı izdegenimdi bilseńiz ǵoı! Men tutqynda boldym ǵoı. Bilesiz be ony? Eki apta! Sosyn bosatty. Eshqandaı dálel taba almady, onyń ústine jaýapqa tartýǵa jasym da jetpeıdi. Kámeletke tolýyma áli eki aı bar. Sizdi sarsyla qansha izdedim! Tabany kúrekteı eki jarym aı! Demek, endi onda turmaısyz ba?

— Joq, — dep jaýap qatty Marıýs.

— A! Túsinemin. Anaý is úshin ǵoı. Polıseılerdiń basyp kirýi qandaı jaman! Demek, siz kóship kettińiz, á? Beri qarańyzshy! Qalpaǵyńyz nege munshalyq kóne? Siz sıaqty jas jigit jaqsy kıinip júrýi kerek. Marıýs myrza, bilseńiz bar ǵoı, Mabef ákeı sizdi baron Marıýs dep ataıdy, odan arǵysy esimde joq. Biraq siz baron emessiz ǵoı? Barondardyń bári qart, olar kún kóp túsetin saraıdyń aldynda, Lúksembýrg baǵynda serýendeıdi, ár nómiri bir sý turatyn "Kúndelikti gazet" oqıdy. Bir ret sondaı baronǵa hat aparyp berýime týra kelgen. Onyń jasy júzden asyp ketken bolýy kerek. Al, aıtyńyzshy, qazir qaıda turyp jatyrsyz?

Marıýs jaýap qatqan joq.

— Ah! — dedi qyz. — Jeıdeńiz jyrtylyp qalypty ǵoı! Ony men jamap bereıin.

Sosyn qasiretti keıippen:

— Siz meni kórgenińizge qýanbaıtyn sekildisiz be, qalaı? — dedi.

Marıýs úndegen joq, qyz da úndemeı qaldy, sosyn:

— Al áıtkenmen de, men qalasam, kelgenime siz óte-móte qýanyshty bolasyz! — dep aıqaılap jiberdi.

— Qalaısha? — dep surady Marıýs — Munymen sizdiń ne aıtqyńyz keledi?

— Buryn siz maǵan "sen" dep edińiz, — dep eskertti qyz.

— Al jaqsy, sonymen ne aıtqyń keledi?

Qyz ernin tistedi, ishteı ózimen ózi arpalysyp tolqyp turǵan tárizdi. Aqyry batyldyqqa bel býyp:

— Jaraıdy, endi báribir. Siz muńaıasyz, al men qýantsam eken deımin. Tek kúlemin dep ýáde berińizshi. Men sizdiń kúlgenińizdi kórip, "Mine, bul tamasha" degenińizdi esitkim keledi. Qaıran, Marıýs myrza! Esińizde me, ne qalasań, sonyń bárin beremin degenińiz...

— Iá, ıá! Aıta ber endi!

Qyz Marıýstiń kózine tike qarap:

— Meken-jaıyn bilemin, — dedi.

Marıýs bozaryp ketti. Bar qany býyrqanyp júregine shapshydy.

— Qandaı meken-jaı?

— Menen ózińiz suraǵan meken-jaı she?

Qyz ózin kúshtegendeı áreń degende:

— Álgi meken-jaı she... Ony ózińiz de bilesiz ǵoı!..

— Iá, — dedi Marıýs mińgirlep.

— Anaý bıkeshtiń turaǵyn aıtamyn.

Osy sózdi aıtqanda qyz tereń kúrsinip qoıdy.

Marıýs otyrǵan ornynan atyp turyp, ózin ózi umytyp qyzdyń qolynan ustaı aldy.

— O, ondaı bolsa meni apar! Aıtshy káne! Menen ne qalasań sony sura! Qaıda álgi?

— Káne, menimen erip júrińiz, — dep til qatty qyz. — Naqty nómiri men kóshesin bilmeımin. Ol múldem basqa jaqta, úıi esimde jaqsy saqtalǵan, sizdi ertip baraıyn.

Qyz óziniń qolyn bosatyp aldy da, bógde adamnyń da júregin tebirenterlikteı únmen tolqı sóıledi, tek ony qýanyshy qoınyna syımaǵan Marıýs qana elemedi.

— O, siz qýanyp kettińiz ǵoı tipten!

Marıýstiń júzi tomsara qaldy. Ol Eponınanyń qolyn qaıta ustady.

— Maǵan bir nárse jóninde ant bershi!

— Ant ber deısiz be? Bul ne bildiredi ózi? Sizdiń aldyńyzda ant bergenimdi qalaısyz ba? — dep qyz kúlip jiberdi.

— Sizdiń ákeńiz!.. Ýáde bershi, Eponına! Ol meken-jaıdy ákeńe aıtpas úshin ant etshi!

Ań-tań bolǵan qyz oǵan buryldy.

— Eponına deısiz be? Meniń atym Eponına ekenin qaıdan bilesiz?

— Meniń ótingenimdi isteýge ýáde bershi.

Qyz onyń sózin esitpegen sekildi.

— Qandaı súıkimdi bul! Siz meni Eponına dedińiz ǵoı!

Marıýs ony eki qolynan da ustady.

— Maǵan jaýabyńdy bershi endi. Qudaı aqyna! Muqıat tyńdap al, saǵan aıtyp turmyn, álgi meken-jaıdy ákeńe aıtpaımyn dep ant etshi!

— Meniń ákeme me? — dep qaıtalap surady qyz. — Ah, ıá, meniń ákeme aıtpaýym kerek eken ǵoı. Oǵan alańdamańyz. Ol jalqy kamerada qamaýly. Óte-móte kerek edi maǵan ákem!

— Iá, sen maǵan ýáde bermeısiń be? — dep aıqaılap jiberdi Marıýs.

— Jaraıdy, bosatsańyzshy meni! — dep qyz syqylyqtaı kúldi.

— Meni qalaı-qalaı silkileısiz! Jaraıdy! Jaraıdy! Ýádemdi beremin! Ant eteıin! Maǵan ol túkke turmaıdy! Ákeme turaǵyn aıtpaımyn. Endi jaraı ma? Bar is osyǵan ǵana tirelip tur ma?

— Eshkimge aıtpaısyń ba?

— Eshkimge de.

— Al onda basta meni, — dedi Marıýs.

— Qazir baramyz ba?

— Qazir.

— Kettik. O, ol qandaı shat! — dep kúrsindi qyz taǵy da.

— Birneshe qadam attap baryp ol toqtaı qaldy.

— Siz menimen qatarlasyp júrip kele jatqan sıaqtysyz, Marıýs myrza. Meni alǵa jiberińiz de, ózińizben ózińiz bolǵan kisideı sońymnan júrip otyryńyz. Siz sıaqty syrbaz jas jigitti jurttyń men sekildi áıelmen kórýi jaqsy emes.

Osynaý qarshadaı qyzdyń aıtýyndaǵy "áıel" degen sózge syıǵyzylǵan maǵynany eshqandaı til jerine jetkizip beınelep bere almas edi.

Onshaqty adym júrip baryp, qyz qaıta toqtady. Marıýs ony qýyp jetti. Oǵan burylyp qaramaı qyz:

— Aıtqandaı, siz maǵan birdeńe dep ýáde etip edińiz ǵoı, — dedi.

Marıýs qaltasyn aqtardy. Onda Tenardege degen bar-joǵy

bes frank qana bolatyn. Ol sony alyp Eponınanyń qolyna saldy.

Qyz saýsaqtaryn jazyp jiberip, teńge sýsyp túsip ketti, jerge túsken teńgege túnere qaraǵan qyz:

— Maǵan sizdiń aqshańyzdyń qajeti joq, — dedi.

ÚSHİNSHİ KİTAP
PLÚME KÓSHESİNDEGİ ÚI
Birinshi taraý
JUMBAQ ÚI

Ótken ǵasyrdyń ortasynda astyrtyn ashynasy bar Parıj sot palatasynyń tóraǵasy Sen-Jermen kentinen qazir Plúme dep atalatyn bos kóshe Blomede "Haıýandar shaıqasy" atalǵan jerge taıaý "qalasyrty úıin" saldyrdy. Ol tusta aty shyqqan myrzalar ashynasyn maqtan etip kórineý ertip júretin de, býrjýa olardy jasyryp, kózge túsirmeýge tyrysatyn.

Tóraǵa ol úıdi eki tájili derbesjaı bolady dep topshylady. Birinshi qabatynda eki zal, ekinshide eki bólme, tómende as úı, joǵaryda býdýar, shatyrdyń asty shardaq, úıdiń aldy temir tormen qorshalǵan úlken baq bolmaq. Kóshe jaqqa shyǵatyn bul baq bir apan jerdi derlik alyp, ótken-ketken tamashalap júredi. Al derbesjaıdyń syrtynda uzynsha aýla, túkpirinde alasa eki bólmeden turatyn jerqoımasy bar qosalqy úı jáne jasalady. Bul úı bala bolǵan jaǵdaıda sábı men onyń kútýshisin jasyra turý úshin oılastyrylǵan. Odan jasyryn syrttaǵy esik arqyly uzynsha, ensiz, eki qabyrǵanyń arasyndaǵy kúmbezsiz dálizge shyǵyp ketedi.

Keremet bir qupıa ónermen kólegeılenip, baq qorshaýlary men baýlardyń arasyna súńgip kúlli buryshtary men burylystaryn bildirmeı jiberetin bul soqpaq taǵy bir jasyryn esikke alyp keledi. Baqtan shırek mıl jerden ashylatyn ol esik Vavılon kóshesiniń elsiz shetindegi basqa bir qotannan shyǵarady.

Tóraǵa myrza kóbine dál osy esikti paıdalandy, sebebi onyń túp izine túsip, qyr sońynan qalmaı báz-bireý baqylap erip júrse de qazynyń kúnbe-kún bildirtpeı joıylyp ketip qaıda baryp júrgenin, Vavılon kóshesine barý degen Blome kóshesinen shyǵý ekenin bile almas edi. Saqtyqpen satyp alynǵan jeriniń arqasynda suńǵyla qazy óz aýlasynan jasyryn joldar tartyp, esh baqylaýdan qyńbaı, basqan izin bildirmeı júrdi. Keıinirek ol álgi uzyn dálizdiń eki jaǵyndaǵy jerlerin bireýlerge baq jasap, baý egýge satty. Ony alǵan adamdar da qarsy aldyndaǵy qorshaýdy shekara qabyrǵasy eken dep uǵyp, eski albardyń ortasynan kóshetterdiń arasynan jylandaı ıreleńdep jasyryn soqpaq jatqanyn tipti sezgen de joq. Bul qyzyqty tek qustar ǵana kórdi. Bálkim, ótken ǵasyrdyń sary shymshyqtary men qyzyltamaq torǵaılary ǵana tóraǵa taqsyrdy ósektegen shyǵar.

Mansard talǵamymen salynyp, Vatto talǵamymen jıhazdalǵan, ishi-syrty birdeı kóz tartatyn, qulpyrǵan úsh qatar qorshaýmen orap tastalǵan, bir qaraǵanda qarapaıym, bir qaraǵanda saltanatty, keıde tipti ásire áshekeıli kórinetin osynaý tas derbesjaı mahabbattyń kinámshildigi men sot mekemesiniń kidiligine saı salynǵan edi.

Búginde joıylyp ketken osy úı budan on bes jyl buryn din aman turǵan. 93-shi jyly ony bir mysshy buzý úshin satyp alyp, aqshasyn ýaqytynda túgel tóleı almaı, aıyrylyp qaldy. Sóıtip qulatylatyn úı mysshynyń ózin qulatyp tyndy. Sodan bastap úı ıesiz qalyp, adam bas suqpaǵan soń ómir tynysy sezilmeı, ózinen ózi qulazyp, qırap bitetin ǵımarattardyń kebin kıip, birte-birte tozyp, búline bastady. Birazǵa deıin ol bar kóne jıhazdaryn saqtap, jalǵa berildi, qaıta satyldy; 1810 jyldan bastap, baqtyń temir qorshaýyna ilinip oqyp ketken habarlandyrýdy Plúme kóshesinen jyl boıy ótken jıyrma shaqty qalalyq kórgen shyǵar.

Jańǵyrtýdyń aıaǵyna qaraı ótken-ketken sol baıaǵy qalalyqtar habarlandyrýdyń ǵaıyp bolǵanyn, tipti birinshi qabattyń terezeleri ashylǵanyn baıqaǵan bolar. Úıde shynynda da kisi bar-tyn. Terezelerine perde ustaldy — bul onda áıel turatynynyń nyshany.

1829 jyldyń qazanynda jasy birazǵa kelip qalǵan bir kisi kelip jekejaıdy túgel aldy, árıne qosalqy úıdi, Vavılon kóshesine shyǵatyn ótkel soqpaqty qosa aldy. Dáliz ótkeldiń jasyryn eki esigin de qalpyna keltirýge ámir berdi ol. Joǵaryda eske salyp ótkenimizdeı, tóraǵa myrzadan qalǵan eski jıhazdar túgel derlik saqtalyp, jańa turǵyn báz-birdeńelerin jańǵyrtyp, jetpeıtinin jetkizip, jańadan qosty, aýladaǵy zattardyń ornyn aýystyryp, qulaǵan kirpishterdi, baspaldaqtyń satylaryn, parkettiń taqtaılaryn, terezelerdiń áınekterin qalpyna keltirip, aqyry bir jas qyzben, kútýshi kári áıelmen kóship kirip aldy. Óz úıine ashyq kirgen qojaıyn sıaqty emes, saldyrlatyp, kúldirletpeı, jymyn bildirmeı kirdi. Kórshiler de sóz qylǵan joq, sóz qylardaı kórshileri de joq edi.

Bul qarapaıym turǵyn Jan Valjan bolatyn, jas qyz — Kozetta da, kútýshi áıel — Týsen esimdi kári qyz. Jan Valjan .aýrýhana men qaıyrshylyqtan qutqaryp, aman alyp qalǵan bul áıel kári qyz, ári kekesh, ári provınsıalyq bolatyn, Jan Valjannyń ony ózimen ertip júrýine de osy úsh qasıeti sebep edi. Ol úıdi Foshlevan myrza degenniń atyna jaldady. Buryn aıtylǵandardyń arqasynda Jan Valjandy oqyrman Tenardeden tezirek tabýǵa tıis.

Jan Valjan Kishi Pıkpús monastyrinen nege ketip qaldy? Oǵan ne boldy?

Eshteńe de bolǵan joq.

Oqyrman esine túsirse, Jan Valjan monastyrda óte baqytty boldy emes pe, tipti ar-ojdany oıanyp, ózin óreli azamat sezindi. Kozettany ol tún saıyn kórip, sábıdi aıalaı otyryp, onyń tek óziniki ǵana ekenin, ózinen ony eshkim tartyp ala almaıtynyn, osylaı máńgi kete beretinin, dinge birte-birte ıip kele jatqandyqtan túbi sopy qyz bolatynyn, sóıtip monastyr ekeýi úshin de ǵarysh álemine aınalyp, ol osynda boı jetip, bul osynda qartaıyp, alańsyz óletinin, oǵan deıin eshqashan aıyrylyspaıtynyn aıtyp, soǵan senimin bekite túsetin edi ǵoı. Shirkin, ǵajaıyp úmit-aı deseıshi! Osyny oılaı otyryp, ol kúmán-kúdikke de boı aldyratyn. Ózinen ózi jaýap alyp, osyndaı baqytqa haqym bar ma jalpy, ol basqanyń qasiretine qurylǵan joq pa eken, bireýdiń balasyn jasyryn ıemdenip, baqytyna tosqaýyl qoıyp, obalyna qalyp júrmeımin be dep suraq astyna aldy. Munyń ózi urlyq emes pe eken? Ol ózimen ózi aqyldasyp, sábıden bas tartýdan buryn onyń ómirdi uǵynýyna jaǵdaı jasaý kerek qoı, óziniń kelisiminsiz aldaǵy synaqtardan qutqarý jeleýimen qazirgi shattyǵynan aıyryp, jalǵyzdyq pen tuldyrlyqqa erte dýshar etý adam zatynyń janyn jaralaý bolyp shyqpaı ma, Qudaı aldynda jalǵan aıtýdyń kókesi sol shyǵar, — dedi. Kim bilsin, kúnderdiń kúninde Kozetta bárin bilip, bárin de bezbendeı kelip, sopy qyz bolyp qalǵanyna bálkim ókiner. Ózgelerden ótkirligi pás, ózimshildigi basym osy sońǵy oı ol úshin janǵa batarlyq-aq boldy. Monastyrdan ketýge bekem bel býǵany da sodan.

Osylaı jasaýǵa boryshtymyn dep uqqan ol buǵan bultaqtamaı bel sheshe kiristi. Eshqandaı bóget bolǵan joq. İz-túzsiz joıylyp ketkennen keıingi tórt qabyrǵanyń ishinde ótkizgen bes jyl barlyq úreıdi seıiltip, joıyp jiberýi kerek qoı. Adamdardyń arasynda endi erkin júre alady. Qazir qartaıyp, bári de ózgerdi. Endi ony kim tanıdy? Onyń ústine jaman aıtpaı jaqsy joqqa kelse, qaýip onyń jalǵyz ózi úshin ǵana, sondyqtan ózi katorgaǵa kesilgen edi dep Kozettany monastyrǵa pende etip qaldyrýǵa haqysy joq. Al paryzben salystyrǵanda qaýip degen ne, táıiri!

Bul kezde Kozettanyń tárbıesi támamdalyp ta qalǵan.

Aıqyn bir sheshimge toqtap, ol tek ońtaıly jaǵdaıdy ǵana kútken-di, ondaı jaǵdaı uzamaı týdy da. Foshlevan qart dúnıe saldy.

Jan Valjan mártebeli pop hanymnyń qabyldaýyna suranyp, oǵan aǵasy qaıtys bolǵan soń qazirden bastap óziniń jumys istemeýine jeterlikteı azyn-aýlaq mura qalǵanyn aıtty, sondyqtan monastyrdaǵy qyzmetin qaldyryp, qyzyn alyp ketpek, ol sopylyq ant qabyldamaǵandyqtan qasıetti orynda tegin tárbıelengen bes jyly úshin aqy tólemeý ádiletsizdik bolady, sol sebepti ol qadirmendi basshydan shyǵynnyń ornyn toltyrý úshin bes myń frank qabyldaýyn ótindi. Kozettanyń kıeli shańyraqtyń astynda ótkizgen bes jylynyń aqysy bul.

Osylaı Jan Valjan Damylsyz taǵzym etý monastyrin tastap shyqty.

Monastyrdan ketip bara jatyp júkshige senbeı, kilti qashanda qaltasynda júretin shaǵyn shabadandy ol ózi ustady. Shabadan Kozettanyń áýesqoılyǵyn qozdyrdy, óıtkeni odan bálzam ıisi ańqıtyn. Eskerte ketken abzal, sol sátten bastap ol shabadannan aıyrylǵan joq, udaıy ony óz bólmesinde ustady. Ol onyń kóship-qonyp júrgende ustaǵan alǵashqy zaty, tipti jalǵyz zaty bolýy da yqtımal.

Kozetta onysyna kúlip, ajyraspas dosy ataıtyn, tipti ázildep "Odan men qyzǵanamyn" dep qoıatyn.

Alaıda Jan Valjan bostandyqqa qaıtadan alań kóńilmen qobaljyp shyqty.

Plúme kóshesinen úı jaldap, onda Ýltam Foshlevan degen atpen jasyryndy.

Dál sol kezde ol Parıjden taǵy da eki páter jaldady, ondaǵysy udaıy bir kóshede turyp, jurttyń nazaryn aýdarmaý, qajet bolǵan jaǵdaıda sál ǵana qater sezilse taıyp turý — bir sózben aıtqanda, anaý bir túni Javerden qudaı saqtap áreń qutylǵanyndaı ańdaýsyzda qolǵa túsip qalmaý. Jaldaǵany páter deıtin páter de emes, kedeı, jupyny jaılar jáne bir-birinen jyraq; bireýi Batys kóshesinde bolsa, ekinshisi Qarýly adam kóshesinde.

Ara-tura ol Kozetta men Týsensiz birde Qarýly adam kóshesine, birde Batys kóshesine baryp, birer aı bolyp qaıtyp júrdi. Ol qaqpashylardyń qyzmetin paıdalanyp, ózin qalada da baspanasy bar irgedegi kentte turatyn rantemin dep tanystyrdy. Osynaý joǵary deńgeıdegi parasat ıesi polısıa qolyna túsip qalýdan saqtaný úshin Parıjde úsh birdeı baspana ustady.

Ekinshi taraý
JAN VALJAN — ULTTYQ ULAN

Aıtqandaı, onyń negizgi meken-jaıy Plúme kóshesindegi úı boldy, onda ol ómirin bylaı qurdy:

Kozetta óz kútýshisimen derbesjaıda turdy, onyń aralyq qabyrǵalary órnektelgen, altyn oıýlarmen bezendirilgen jatynjaıy bar, tóraǵanyń qonaqjaıyna túkti kilemder ustalyp, jalpaq mamyqtaqtar qoıylǵan. Sonymen qatar Kozetta baqtyń da qojaıyny boldy. Jan Valjan Kozettanyń jatyn jaıyna baıaǵynyń úsh tústi qalyń jibegimen tystalǵan shymyldyqty kereýet qoıyp, edenine parsynyń tamasha qaly kilemin tóseýge ámir etti. Ol Fıge-Sen-Pol kóshesindegi Goshe kempirden satyp alynǵan-dy; ǵajaıyp eskiniń qatqyldyǵyn jumsartyp, jas qyzǵa laıyq, ádemi, sándi jıhazben sáýlettendirý úshin etajerka, kitap shkafy, altynmen órnektelgen kitaptar, aqyqpen oıýlanǵan jazý ústeli, onyń ústine qoıatyn papka, altyn jalatqan kúmisten jasalǵan qobdısha, japon farforynan jasalǵan týalet aspaptary sıaqty kerek-jaraqty túgel qoıdy. Terezelerde úsh tústi qalyń jibekten tigilip, órnekti sháıimen kómkerilgen tósek tústes perde. Birinshi qabatqa da oıýlanǵan perdeler ustaldy. Qys boıy Kozettanyń kishkentaı úıi joǵarydan tómen qaraı jylytyldy. Jan Valjannyń ózi artqy aýlaǵa salynǵan kúzetshi kúrkesin eske túsiretin qosalqy úıge ornalasty, onda tósegi bar jınalmaly kereýet, syrlanbaǵan aǵash ústel, sý ishetin faıans quty, tútelengen birneshe kitap, shıden toqylǵan oryndyq, al buryshta baǵa jetpes shabadan turdy. Munda eshqashan ot jaǵylmaıtyn. Ol Kozettamen birge tamaqtanatyn, dastarqanda oǵan qara bıdaı nany qoıylatyn. Týsen úıge kelgende ol oǵan "Mundaǵy qojaıyn — mynaý boıjetken", — dedi. — "Al siz she, taqsyr?" — dep surady tańdanǵan Týsen. — "Men be, qojaıynnan áldeqaıda úlkenirek — ákemin!" — dedi Jan Valjan.

Monastyrda Kozetta sharýashylyq júrgizýge, shamaly kiris-shyǵysty rettep otyrýǵa ázirlengen. Kún saıyn Jan Valjan Kozettany qoltyqtap serýenge shyǵyp júrdi. Qyzyn ol Lúksembýrg baǵyna, onyń kisi eń az júretin aleıasyna saıajolǵa aparyp seıildetti, jeksenbi saıyn óz úıinen alys bolsa da ádeıi Sen-Jak-dú-O-Pa shirkeýine aparyp, ǵıbadat etkizdi. Kedeıler men aýrýlardyń hal-jaǵdaıyn bilýge de Kozettany yqylastana ertetin. Jat adamdar Plúme kóshesindegi derbesjaıǵa jiberilmedi. Týsen iship-jeıtin as mázirin ákelip, Jan Valjannyń ózi jaqyn jerdegi tipten taıaý turǵan býlvardaǵy sý ala alatyn jerden sý tasydy. Otyn men sharap saqtaý úshin Vavılon kóshesine shyǵatyn esikke taqaý jartylaı jer astyndaǵy ulýtaspen kómkerilgen, bir kezde tóraǵa taqsyrǵa saıa bolǵan úńgirdi paıdalandy, "qalasyrty úıleri" men "názik mahabbat uıasy" zamanynda bul úńgirsiz lázzat degen bolmaýshy edi.

Vavılon kóshesine shyǵatyn esikke taǵy hattar men gazetterge arnalǵan jáshik ornatyldy. Biraq Plúme kóshesindegi derbesjaıdyń úsh turǵyny ne gazet, ne hat alǵan joq, sondyqtan kezinde qazyqumarlyǵynyń dánekeri men belgi júzigi syndy bolǵan bul jáshiktiń qazirgi paıdasy salyq jınaýshynyń eskertpe qaǵazy men ulttyq gvardıanyń shaqyrý qaǵazyn jetkizip turý ǵana. Foshlevan myrza jalpyulttyq gvardıanyń múshesi bolatyn, onyń tiziminen ol 1831 jylǵy qarbalas esepte de túsip qalmaǵan-dy. Ol tustaǵy mýnısıpaldyq tizim Kishi Pıkpús monastyrine de, kádimgi qasıetti qalyń bult sıaqty tis batpaıtyn orynnyń ózine de taraǵan, odan aman shyqqan Jan Valjan qala merıasynyń aldynda ulttyq gvardıa qataryna kirýge laıyqty asa qadirli kisi bolyp kórindi.

Jylyna úsh-tórt ret Jan Valjan mýndırin kıetin jáne qyzyǵa-qyzyǵa kıetin de qaraýyl qyzmetin atqaratyn; onysy basqa adamdarmen baılanystyratyn, sonyń ózinde de bólektenip júrýge múmkindik beretin zańdy kıiný bolatyn. Jan Valjannyń jasy alpystan asyp barady, bul jasta adamnyń áskerı qyzmetten bosanýǵa haqysy bar, biraq oǵan elý jastan artyq berýge bolmaıtyn edi, onyń ústine graf Lobonyń mazasyn alyp, aǵa serjant ataǵynan aıyrylǵysy joq. Onyń qoǵamdyq mártebesi bolmaıtyn; ol óziniń esimin, óziniń betin, óziniń jasyn — bár-bárin jasyryp, ózi suranyp ulttyq ulanǵa ótti. Mansapqumarlyǵynyń da bap jetken jeri — memleket aldynda óz mindetin atqaryp júrgenderinen kez kelgenine uqsaý ǵana. Adamgershilik muraty jóninen bul kisi perishte bolatyn, al syrttaı býrjýaǵa uqsas bolǵysy keldi.

Biraq bir atap kórseterlik ereksheligi — Kozettamen birge qydyryp shyqqanda otstavkadaǵy áskerı adamǵa uqsap kıinetin. Kóbine keshkilik jalǵyz shyqqanda jumysshy shalbary men kúrte, basyna kartoz kıedi. Bul ne sonda, saqtyǵy ma álde qaıyrymdylyǵy ma — shamasy ekeýi de bolar. Kozetta óz ómirinde jumbaq jaılardyń kóptigine kóndigip, ákesiniń oqshaý minezin elemeıtin boldy. Týsen Jan Valjandy qatty qadirlep, ol jasaǵannyń bárin jaqsy dep qabyldady. Báz-birde Jan Valjandy kezdestirip, qasapshynyń "Májnún" degeni bar. Sonda Týsen: Májnún emes, áýlıe", — dep túzetken ony.

Jan Valjan da, Kozetta da, Týsen de vavılon kóshesine qaraǵan esik arqyly keri oralyp júrmeıtin. Baqtardyń tor temiri arqyly ǵana kórip júrmese olardyń Plúme kóshesinde turatynyn eshkim bilmeıtin. Top temir únemi jabyq turatyn. Ózgelerdiń nazaryn aýdarmas úshin Jan Valjan ony betimen kútpeı tastady.

Bálkim, ol osy arada qatelesken shyǵar.

Úshinshi taraý
FOLIIS AC FRONDIBUS

Jarty ǵasyr boıy erkin ósken baq máýelep, ádetten tys ǵajap bolyp ósti. Qyryq jyldaı buryn ótkinshi kisiler óskin jasyl shabyqtaryna kóz toqtata qaraǵanmen olardyń boıyna qandaı qupıa jasyrǵanyna kóz jetkize almaǵan-dy. Ol tusta birde-bir qıalshyl qulyptap qoıylǵan temir qorshaýdyń eski mánerdegi solqyldaq, qyna basyp, jasyl tartqan eki dińgektiń arasynda tartylǵan symtemirleriniń arasyna oısha da, jaı da kóz jiberýdi oılaǵan joq.

Anaý buryshta tas oryndyq, qyna basqan bir me, eki me statýıa, ýaqyt julyp túsirip, shirip, qabyrǵaǵa jabysyp qalǵan ósimdikter jatyr, saıajoldar men gúlzarlardan iz de qalmaǵan; qaıda qarasań da qaýlaǵan kereı shóp. Baǵban ketkennen keıin tabıǵat qaıta oralypty. Barlyǵyn qabyndap aramshóp basyp ketken, alaqandaı jerdiń pushpaǵyna munan ǵajap sybaǵa bolar ma! Ondaǵy túrli-tústi gúli bar ósimdikter qulpyryp tur. Bul baqta tirshilikke talpynǵandardyń qudiretti ekpinine eshteńe kedergi keltirmegen, beınebir ósip-óný patshalyǵy qurmetke bólenip, saltanat quryp turǵandaı. Aǵashtar shomyrt butasyna ıilip, shomyrt butasy aǵashtarǵa umtylady, ósimdikter joǵary umsynyp, butaqtar basyn tómen ıip tur, jer baýyrlap jatqandar aýada gúldep turǵandarmen sharpysyp, jel úzgenderi qynaǵa jabysyp jaýrap jatyr; diń, butaq, tamyr, búrshik, qylqan, tikenek, óskin ataýly bir-birimen mıdaı aralasyp, býdandasyp, birigip ketken; bir-birimen qoıyndasyp, qushaqtasyp, bite qaınaǵan ósimdik bitken jaratqannyń oń kózine ilinip, bar-joǵy úsh júz fýt kólemindegi jerdiń mynaý tuıyq pushpaǵynda týysqandyqtyń kıeli qupıalyǵynyń dańqyn kókke kóterip, adamzatty da osylaı baýyrlasýǵa shaqyratyn sekildi. Bul baq endi baq emes, qalyń shoqqa aınalǵan, kádimgi ıt tumsyǵy ótpeıtin orman, halqy qaraqurym qala tárizdi, uıadaı úrkek, shirkeýdeı kidi, gúldeı jupar, moladaı oqshaý, tobyrdaı jandy.

Ósimdikter áleminde bul temir qorshaýdyń ishindegi tórt qabyrǵada kún shyqqanda dir ete qalatyn janýarlar sıaqty ǵalamdyq ósip-ónýdiń, kóbeıýdiń kózge kórinbeıtin isine qyzý kirisken, ǵaryshtyń mahabbat lebin sezip, tamyrynda sáýir shyryndary burq-sarq etip jatqan dáý toǵaı tárizdi; jelge ǵajap jasyl jalyn jaıyp jiberip ol dymqyl jerge, shatynap turǵan statýıaǵa, derbesjaıdyń tozyǵy jetken shyǵaberisine, tipti elsiz qańyraǵan kósheniń jıegine gúlderdiń juldyzdaryn, shyqtyń monshaqtaryn, sulýlyq pen ósimtaldyqtyń, tirshilik pen qýanyshtyń juparyn, jan jadyratar hosh ıisin sezerdeı-di. Tús áletinde oǵan qısapsyz kóp aq kóbelekter ushyp keldi, jazǵy qar japalaqtarynyń kóleńkede qalaı shyr aınalǵanyn kórýdiń ózi qyzyq. Kóńildi jasyl kúńgirt kóleńkede beıkúná gúlderdiń tutas qory janyńdy aıalap birdeńe aıtqandaı, shyqylyqtaǵan qustardyń umytyp ketkenin shybyn-shirkeıdiń yzyly jetkizip jatqandaı. Keshkisin bári býǵa aınalyp ushyp ketken qıaldaı sap bolyp, baq bulyńǵyr munarǵa orandy da, typ-tynysh tylsym muń basty tóńirekti, taptyrmaıtyn názik ý tárizdi yrǵaı men shyrmaýyqtyń mas qylar ıisi bar jaqtan quıyldy da turdy, butaqta qalǵyǵan qara tamaq torǵaılardyń sońǵy shaqyrý úni estildi: aǵash pen qustyń qasıetti jaqyndyǵy sezildi; kúndiz qanattar japyraqqa jan kirgizip edi, túnde japyraqtar olardy kútip turdy.

Qysta toǵaı qaraýytyp, sý-sý bolyp, úrpıip, sýyqtan qaltyrap turady, arasynan úı de kórinedi. Butaqtaǵy gúlderdiń, gúlderdegi shyq tamshylarynyń ornyna japyraqtardyń sýyq, tyǵyz kilemimen jyljyǵan ulýlardyń uzyn kúmis izderi sozylyp jatady, alaıda qorshaý ishindegi osynaý tabıǵat buryshy qandaı bolsa da, jyl táýligine oraı — kóktemde, jazda, kúzde, qysta qalaı kórinse de odan muń esip, jalǵyzdyq, bostandyq, meńzeı qaraý, adamnyń jalǵyzdyǵy, qudaıdyń jalǵyzdyǵy baıqalyp turady. Sóıtip, tot basqan eski temir qorshaý "Bul baq meniki" dese degendeı kórinedi.

Meıli, munda aınala Parıj kósheleri bolsyn, eki qadam jerde Varenn kóshesinde ǵalamat klasıkalyq derbesjaılar, odan da beri Múgedekter úıiniń munarasy, jaqyn jerde Depýtattar palatasy tursyn, meıli kórshiles Býrgýnd pen Sen-Domınık kóshelerinde sándi kúımeler zyrlap, kórshi qıylystarda sary, aq, qońyr, qyzyl omnıbýstar júrip jatsyn, — báribir Plúme kóshesi qańyrap bos qalady. Osynaý aqsúıekter múıisinde jasyl japyraqty butalar ornyǵyp, jabaıy qara qumyqqa deıingi ósimdikterdiń túr-túri ósip, alapty ashyq-jasyl tústi shuǵadaı jaýyp, kesirtkeler men qońyzdar jáne basqa qujynaǵan jándikter órip júrýi úshin qart qojaıyndardyń o dúnıelik bolýy, tóńkeris bolýy, burynǵy baq-dáýlettiń kúıreýi, beıhabarlyq, umytyp ketý, qyryq jyl betimen jaıylý jáne bostandyq jetip jatyr. Topyraqtyń tereńinen shyǵyp, tórt qabyrǵada belgisiz, jabaıy, kisilik, ulylyq tóbe kórsetip, adamdardyń aıarlyq aılasyn byt-shyt qylyp, kórinetin jerde árdaıym tabıǵat ózin tanyta biledi, qumyrsqa ıleýi demeıdi, qyrannyń uıasy demeıdi, jalt etetin jerde jalt ete túsedi, mynaý kúıki ǵana Parıj baǵynda da Jańa Dúnıeniń qyz ormanyndaǵy sıaqty aýyzdyqsyz aıbynmen kózdi arbap tur emes pe.

Tabıǵatta eleýsiz eshteńe joq, oǵan tereń boılaı biletin qasıeti bar adam ony biledi. Nátıje saldarynyń sebepterin anyqtap, shekarasyn kórsetý buıyrmaǵany sıaqty, fılosofıanyń qolynan tolyq qanaǵattandyrý da kelmeıdi, óıtkenmen syrttaı meńzeýshi birlikpen tuıyqtalatyn kúshterdiń bólinýin kórgende qaıran qalady. Bári de soǵan jumys isteıdi.

Algebrany bulttarǵa qoldanýǵa bolady; juldyzdyń jarqyly raýshan gúlge paıdasyn tıgizedi; eshbir oıshylyń dolana jupary juldyzdar shoǵyryna paıdasyz deýge bata almaıdy. Molekýlalardyń jolyn kim ózgerte alady? Álemniń untaq qumdardyń qulaýynan paıda bolmaǵany kimge aıan? Sheksiz úlken men sheksiz kishiniń ózara sińisýi týraly, jeke mánniń túpsizdigi men jańǵyrý tasqynyndaǵy basqy sebep týraly kim biledi. Kóne de eleýli qubylys; úlken kishi, kishi úlken; barlyǵy da aqyl-oıdy túrshiktiretin kórýmen teńgeriledi. Jandy zattar men óli materıanyń arasynda ǵajap baılanys bar: kúnnen shirkeıge deıingi taýsylmas tutastyqta bir-birine degen óshpendilik joq; olar birin-biri qajetsinedi. Jerdiń hosh ıisin kógildir álemge alyp ketetin jaryq ne isteıtinin biledi; tún juldyz toǵysymen múlgigen gúlderdi aýlaqtatady. Árbir ushqan qus sheńgelinde sheksizdik jibin ustap barady. Jandynyń týýy jaryq juldyzdyń qalyptasýyna oraı qıyndaı túsedi, qarlyǵashtyń balapany jumyrtqany jaryp shyǵarda tumsyǵymen onyń qabyǵyn shuqyp syndyrady; ol jańbyr qurtynyń jaralýyna jáne Sokrattyń týýyna ákep soǵady. Teleskop bitken jerde mıkroskop paıda bolady. Olardyń qaısysynyń kórý órisi zor? Tańdaı ber. Kógerý — gúlderdiń bas quraýy, tumandyq — juldyzdardyń qumyrsqa ıleýi. Aqyl-oı qubylystary men materıa jaı-kúıiniń arasyndaǵy sol baıaǵy tyǵyz baılanys barǵan saıyn tań qalarlyq bola túsedi. Tabıǵat qubylystary men turmys zańdary ushtasyp, mıdaı aralasyp, bir-birimen juptasyp, bir biri arqyly ósip-ónip kóbeıedi, saıyp kelgende materıaldyq dúnıe men rýhanı dúnıe bir arnaǵa saıyp, sol baıaǵy aıqyndyǵyn tabady. Tabıǵat qubylystary ózin tolassyz qaıtalap otyrady. Ulan-ǵaıyr ǵarysh almasýlarynda aspan áleminiń ómiri belgisiz kólemde alǵa jáne artqa qozǵalyp turady, kózge túspes tylsymmen paıda bolǵandardyń bárin shyr aınaldyra otyryp, muńdy da, tústi de tastamaı, barlyǵyn paıdaǵa asyryp, munda ınfýzorıa týǵyzyp, anda juldyzdardy bólshektep, jaryqtan kúsh, oıdan qubylys týyndatady. Teńsele buralańdap, san-saqqa shashyrap, barlyǵyn balqytyp, "men" atalatyn geometrıalyq synyqtan basqanyń bárin eritip, Qudaıdaǵynyń bárin búrkep, bárin janǵa — atomǵa telip, eń asqaq qareketten eń alasa qareketke deıinginiń kúllisin bytystyryp bas aınaldyrar osy mehanızmniń túneginde shybyn-shirkeıdiń ushýyn jerdiń qozǵalysymen baılanystyryp, bálkim báz-bir zań boıynsha aspan álemindegi quıryqty juldyzdardyń aǵýyn tamshy sýdaǵy ınfýzorıanyń aınalýyna baǵyndyrady. Bul aqyl arqyly jasalǵan mehanızm. Alǵashqy qozǵaǵyshy — shirkeı, sońǵysy — zodıak atalatyn alyp osydan týǵan.

Tórtinshi taraý
TEMİR QORSHAÝDAN KEIİN TEMİR QORSHAÝ

Jigitshiliktiń qupıasyn bildirmes úshin jasalǵan baq endi pák tazalyqtyń qupıasyn jasyrýǵa laıyq oryn sıaqty kórindi. Onda burynǵydaı suhbattaq ta, kógaldar da, qarańǵy saıajaılar men úńgirler de joq, munda bir tańǵajaıyp ymyrt ornady, birde anda, birde munda betperde sıaqty kólegeılenedi de turady bári. Sezim shattyǵy ony qaıtadan jumaqqa aınaldyrdy. Beınebir bireýdiń kúnásin moıynyna alyp keshirim ótinýi osy bir qarapaıym qıan shettegi buryshty tazartqandaı. Gúl ósirýshi áıel óz gúlin endi qymsyna usynatyn boldy. Kezinde kúmándi ataǵy kóbirek shyqqan qylymsyǵan baq qaıtadan qyz minezdi, uıalshaq orynǵa aınaldy. Tóraǵa baǵbanmen ámpaı bolyp baqty búldirip, qyrqyp, kesip, tyqyrlap, sybaı-syltyń serýenge beıimdedi, ekeýi de esersoq edi, biri ózin Lamýanonnyń muragerimin dese, biri Lenotr óneriniń jalǵastyrýshysymyn dep tabıǵatty tabanǵa salyp, kóleńkemen tumshalap, mahabbat mekeni ǵana etkisi keldi.

Endi osy ońasha túkpirde shyn súıýge ázir júrek paıda boldy. Qalǵany tek súıý ǵana, ol úshin kókten, shópten, qynadan, qustardyń shyrylynan, jibek munardan, jaıqalǵan butaqtardan turatyn han saraıy qushaq ashqaly tur, ol az bolsa meıirim men sezimnen, tazalyq pen úmitten, qıal men shabyttan jaralǵan júrek te bar.

Kozetta monastyrdan sábı derlik shaǵynda shyqty, ne bary on tórt jasta ǵana, mine endi, "jaqsylyq degendi bilmeıtin jasqa" qadam basty, buryn aıtqanymyzdaı móldiregen kózi bolmasa, sulýdan góri keıipsizge kóbirek keletin, áıtkenmen súıkimsiz túk is joq, ebedeısiz de aryq, uıalshaq ta batyl, bir sózben aıtqanda salmaqtylyǵy men turaqtylyǵy áli qalyptaspaǵan jasóspirim bolatyn.

Onyń tárbıesi támamdalǵan dep sanaldy, oǵan Qudaı zańyn oqytty, táýbashyldyqqa úıretti, sosyn monastyr shańyraǵynyń astynda "tarıh" dep uǵylatyn pánnen, jaǵrafıa men gramatıkadan, septeýden dáris berdi, fransýz korólderiniń atyn jattatty, azdap mýzykamen tanystyryp, kisi keskinin qyrynan sýretke salǵyzdy, taǵysyn taǵylar, alaıda odan basqa eshteńe bile almady, onyń ǵajaıyptyǵy men qaýiptiliginiń ózi de, mine, osynda jatyr. Jas qyzdyń júregin qarańǵy qapasta ustaýǵa bolmaıdy, bara-bara odan qarakóleńke bólmedegideı tym aıqyn, tym ashyq saǵymdar paıda bolýy múmkin. Onyń túnegin aqyryn, bildirtpeı, týra túser ótkir shapaqpen sergitý kerek. Ol jarym jaryq kóńil qoıardaı bolsa, sábılik úreıdi qýyp, qulaýǵa jol bermeıdi. Tek qyz jady men áıel tájirıbesi astasqan týa bitti tamasha qasıet ana túısigi ǵana mundaı alageýim jaryqty qalaı jasaýdy biledi. Jas qyzdyń janyn tárbıeleýge kelgende bul túısikti eshteńe de almastyra almaıdy, júz sopy áıel bir anaǵa tatymaıdy.

Kozettanyń anasy bolǵan joq. Tek sopy áıel-eneler ǵana boldy, bylaısha aıtqanda, "ana" degen sózdiń kópshesi.

Jan Valjanǵa keletin bolsaq, onyń tula boıy tunyp turǵan ákelik sezim men qamqorlyq bolǵanmen, qarıa analyq túısikten túk sezgen joq.

Shynynda da áıeldi ómirge daıarlaý degen tárbıe erliginde páktik degen uly bolmyspen kúresý úshin qansha bilim kerek deseńshi!

Jas qyzdy monastyrdan artyq eshteńe qushtarlyqtan bezdire almaıdy. Monastyr oıyńdy málimsiz jaqqa jeteleıdi. Ózimen ózi bolǵan júrek syr asha almaı muńǵa batyp, tuıyqtalyp, gúldený qabiletinen aıyrylady. Osydan kelip, eles, boljam, joramal, hıkaıalar oılap tabý, qıalı ǵajaıyptarǵa qumarlyq, aqyldyń ishki túneginde jaralǵan qaıdaǵy bir ertegi saraılar shyǵady, qandy qyzdyrǵan qumarlyq solardan pana tabady, endi ǵana artta qalǵan monastyr tor kózderi soǵan jol ashady.

Monastyrdan ketip Kozetta Plúme kóshesindegi úıden qolaıly da qaýipti eshteńe taba almady. Bul jalǵyzdyqtyń jalǵasy, bostandyqtyń basy boldy; tuıyq baq, biraq baı da jarqyn, janyńdy aıalaıtyn jaısań tabıǵat; sol baıaǵy monastyrdaǵy túster, tek arasynan kózge bir jarq ete qalǵan jigitter kórinedi, temir tor, biraq ol baqty kósheden qorshap tur.

Alaıda, qaıtalap aıtaıyq, ol osynda kelgende áli de sábı bolatyn. Jan Valjan mynaý ıesiz qalǵan baqty sonyń qaraýyna berdi. "Ne istegiń kelse, sony iste", — dedi oǵan. Kozetta osyǵan tez elikti, butalardy sharlap, tastardy aýdarystyryp, astynan "haıýandar" izdedi, qıalǵa shomar shaq týǵansha oıyn soqty; bul baqty ol aıaq astynan yz etip shyǵa keletin shybyn-shirkeıleri úshin jaqsy kórdi, onysy tas tóbesinen telmirip, butalardyń arasynan jymyńdaǵan juldyzdarǵa qumartqansha soǵyldy.

Sosyn ol óz ákesin, ıaǵnı Jan Valjandy jan-tánimen, balalyq beıkúná qumarlyqpen jaqsy kórip, shaldy qalaýly da súıkimdi joldas kórdi. Oqyrmannyń esinde bolsa, Madlen degen kóp oqýshy edi ǵoı, Jan Valjan da oqýdan jalyqpaı, sonyń arqasynda jaqsy áńgimeshi bolyp shyqty; onyń jasyryn baılyǵy shynaıy suńǵyla aqyldan týǵan sheshendigi edi. Onda qaıyrymdylyǵyn kólegeıleıtin qatygezdik qansha qalsa, áli de sonsha qaldy, salqyn aqyl, ystyq júrektiń ıesi boldy ol. Lúksembýrg baǵynda betpe-bet áńgimede ol oqyǵandarynan, bastan ótkergenderinen alyp ulan-ǵaıyr túsiniktemeler berdi. Kozetta ony kózin qıaǵa tastap, qıaldana otyryp tyńdady.

Kozettanyń janaryn mynaý jabaıy baq qalaı toıdyrsa, osynaý qarapaıym kisi onyń oı-qıalyn solaı baıytty, kóbelek qýyp, sharshap, alqynyp kelip: "Ah, kóp júgirgenimdi qarashy!" degende, ákesi ony mańdaıynan súıdi.

Kozetta meıirban qarıany qatty súıdi. Ol onyń qyr sońynan qalmady. Oǵan Jan Valjan bar jerdiń bári jaqsy. Ákesi baqta da, derbesjaıda da turmaǵan soń ol kilemmen kómkerilip, qabyrǵalaryna taqtaı mamyqtaqtar qoıylǵan qonaqjaıdan shıden toqylǵan oryndyǵy bar lashyqty tas tóselgen artqy aýladan gúlge oranyp turǵan óz buryshyn artyq sanady. Keıde qyzynyń árneni surap mazasyn alǵanyn da baqyt sanaıtyn Jan Valjan jymıyp qana: "Endi óz bólmeńe bara ǵoı. Ońasha otyrýyma mursat bershi!" — deıtin.

Kozetta aýzyn erkeleı burtıtyp, birtúrli súıkimdi únmen ákesine:

— Áke! Sizdiń bólmeńiz tym sýyq. Nege kilem tósep, pesh salǵyzbaısyz? — deıtin.

— Aınalaıyn balam! Dúnıede menen artyq adamdar qanshama, al olardyń basynda baspanasy da joq.

— Olaı bolsa, onda nege meniń úıim jyly, ári ne qajettiniń bári bar?

— Óıtkeni sen sábısiń, qyz balasyń.

— Sonda qalaı! Erler tońyp-jaýrap, jaman turýy kerek pe?

— Keıbir erkekter ǵana.

— Onda, óte jaqsy, men munda jıi kelip turamyn, sonda siz eriksizden eriksiz ot jaǵatyn bolasyz. Áke! Siz nege mynandaı nashar nan jeısiz? — dedi qyz.

— Sebebi, qyzym...

— Ah, solaı ma? Onda men de osyndaı nan jeımin.

Kozetta qara nan jemeýi úshin Jan Valjannyń da aq nan jeýine týra keldi.

Balalyq shaǵyn Kozetta buldyr biledi. Erteńgilik jáne keshkilik ol ózi bilmeıtin anasy úshin ǵıbadat qyldy. Tenarde onyń esinde úreıli tústegideı jıirkenishti eki jandy zat bolyp qana qaldy. Onyń esindegisi "ǵajaıyp bir kúni túnde" ormanǵa sýǵa barǵany.

Bul Parıjden bir qıan shette alysta eken dep oılady. Oǵan ómiri qulama kúz tabanynda bastalyp, sodan Jan Valjan shyǵaryp alǵandaı kórindi. Kóz aldyna balalyq shaǵy elestegende, ol ózin qyryqaıaqtardyń, búıiler men jylandardyń arasynda júz kórdi. Jan Valjannyń qyzy ekenine, onyń óz ákesi ekenine nyq senimi bolmaǵandyqtan, keshkisin uıyqtar aldynda anasynyń jany osynaý qaıyrymdy shalǵa aýysyp, ol ózimen qatar júr-aý, tegi dep topshylady.

Onyń qasynda otyrǵanda ol betin aq shashyna súıkep, kózinen tamshy jas úzilip túsip, "Bálkim meniń anam osy bolar" dep oılaıtyn.

Analyq degenimiz qyz balanyń aqyly múldem jetpeıtin túsinik, monastyrda tárbıelengen qyz Kozetta da maǵlumatsyzdyǵy saldarynan aqyr sońynda anam jalpy bolmaǵan shyǵar dep topshylady. Ol tipti onyń atyn da bilgen joq. Ol jóninde Jan Valjannan surasa tis jarmaıdy. Záýde suraýyn qaıtalar bolsa, jymıyp kúledi de qoıady. Birde ol qoımaı surap, qasarysyp otyryp aldy, sonda onyń kúlkisi kóz jasyna aýysty.

Jan Valjannyń únsizdigi kóz kórgisiz túnekpen Fantınany búrkemeledi.

Búl arada saqtyqtyń áseri boldy ma? Álde qurmettiń aıasynan asa almady ma? Álde onyń esimin kúlli kenettiligimen ózgeniń jadyna senip aıta qoıýdan qorqý ma?

Kozettanyń kishkentaı kezinde Jan Valjan oǵan anasy týraly qyzyqtaı aıtatyn, al ol boıjetkenge aınalǵanda aıtý úshin múmkin bolmaı qaldy. Budan bylaı aıtýǵa onyń haqysy joq sıaqty kórindi. Oǵan sebep Kozetta, álde Fantına boldy ma eken, áıteýir ol Kozettanyń kóńiline kóleńke túsirip, dúnıeden ótken adamdy óz taǵdyrynyń úshinshi pendesi etip alamyn ba degen oıdan ólerdeı úreılendi. Ol kóleńke qasıettene túsken saıyn qaharly bolyp kórindi. Ol Fantına týraly oılady, únsizdik janyn jedi, qarańǵyda onyń ernin basa qoıǵan saýsaǵyna uqsas birdeńe kóringendeı bolyp, tań-tamasha qaldy. Bálkim Fantınanyń kózi tiri kezinde zorlyqpen aıyrylǵan páktigi ólgennen keıin qaıta oralyp, molasynda onyń tynyshtyǵyn kúzetip turǵan shyǵar. Jan Valjannyń ózi de ne bolǵanyn bilmeı, sonyń yqpalyn bastan keshirip otyrǵan joq pa eken? Biz ólimge senemiz, biraq onyń tylsym túsinigin joqqa shyǵarýshylar sanatyna qosylmaımyz. Óıtkeni ol Fantınanyń esimin tipti Kozettanyń aldynda ataýǵa batpady.

Báz-birde Kozetta oǵan:

— Áke! Búgin men túsimde anamdy kórdim, — dedi. — Onyń eki zor qanaty bar eken. Zaıyry, meniń anam kózi tirisinde-aq áýlıelikke laıyq bolsa kerek.

— Iá, azap shegýi arqyly, — dep jaýap qatty Jan Valjan.

Soǵan qaramastan Jan Valjan baqytty edi.

Onymen shyqqanda, Kozetta oǵan qolymen súıenip, ózin jan-júregimen baqyty sanap, tákapparlanyp júretin. Bir ózine baǵyttalǵan ádemi erkeligin kórgende qyzyna súısinip, Jan Valjan júregi raqatqa bógip, balqyp bara jatqandaı sezinetin. Beıshara qýanyshy qoıynyna syımaı tebirenip, ǵumyr boıy osylaı bolady dep túıetin shattanyp, shapaǵatty baqytqa qol jetkizý úshin azapty áli de az shektim dep, osynaý beıkúná jan ıesiniń ózin osynshalyq jaqsy kórgeni úshin qudaıǵa myń da bir rahmet aıtatyn.

Besinshi taraý
RAÝSHANGÚL SOǴYS QARÝY
BOLǴANYN BAIQAIDY

Birde Kozetta aınaǵa kezdeısoq qarap qalyp, qaıran boldy. Oǵan ózi áp-ádemi bolyp kórindi. Ádetten tys bir tolqynys sezindi. Buǵan deıin ol óziniń syrt pishini týraly múldem oılanbap edi. Aınaǵa qaraýyn qaraǵanmen ózin kóre almaıtyn. Onyń ústine oǵan kórikti emessiń dep jıi aıtatyn, tek Jan Valjan ǵana: "Joq, joq, olaı emes deımin" dep qaıtalaıtyn bıazy únmen. Qalaı bolǵanmen de Kozetta udaıy ózin usqynsyz sanap, balań kóńilmen soǵan kónip boı jetti. Al endi, mine, aına oǵan birden Jan Valjannyń sózin qaıtalap: "Joq, joq, olaı emes!" degendeı boldy. Ol túni boıy kóz ilmeı shyqty. "Al men shynynda da ádemi bolsam she?" — dep oılady. — Kóz toqtatarlyqtaı kórikti bop shyqsam qyzyq bolar edi. Ol sulýlyǵymen jarqyldap kózge túsetin monastyrdaǵy qurbylaryn eske aldy da, ishteı: "Men de sol mademýazel sıaqty bolamyn ba?" dep qaıtalady.

Kelesi kúni ol aınaǵa sanaly túrde qarap, jany bir jaı tapty. "Basyma qaı qaıdaǵy sandyraqtyń kelip júrgeni nesi" — dep oılady ol. Joq, men usqynsyzbyn". Onysy ánsheıin ǵana, ol tek tym nashar uıyqtap shyqty, óńi qýqyl tartyp, kóziniń aldy kógerińkiredi. Aldynda da ol sulýlyǵyna senip, onsha qýana qoıǵan joq edi, endi múldem túńildi. Qaıtyp ol aınaǵa qaramady, eki apta boıy oǵan teris qarap turyp taranyp júrdi. Ádette ol keshkisin, tústikten keıin órnekpen keste tigip nemese monastyrda úırengen basqa jumystarmen shuǵyldanatyn, Jan Valjan onyń janynda otyryp kitap oqıdy. Birde ol basyn kóterip, ákesiniń ózine qadalǵan nazarynan bir mazasyzdyq ańǵardy.

Kelesi bir rette kósheden ótip bara jatyp ol tý syrtynan bireýdiń "Kórikti eken! Tek nashar kıingen" degenin estidi.

"Bul men týraly emes shyǵar, — dep oılady ol — Kıimim jaqsy ǵoı, biraq kórikti emespin". Ol basyna púlish bórik, ústine merınos júninen toqylǵan kóne kóılek kıgen edi.

Aqyry birde kúndiz baqta bolǵanda ol kári Týsenniń: "Siz baıqaısyz ba, myrza, boıjetkenińiz sulýlanyp barady" degenin estidi. Kozetta ákesiniń ne jaýap qatqanyn estigen joq; al Týsenniń sózi ol úshin jańalyq boldy. Ol baqtan tura júgirip, ekinshi qabatqa kóterildi de úsh aı boıy kóz salmaǵan aınaǵa qarap, shyńǵyryp jiberdi. Ózine ózi tań qaldy.

Ol shynynda da ádemi, shynynda da sulý, aınasy men Týsenniń pikirine senbeı bolmaıdy. Onyń symbaty aıqyndanyp, júzi shyraılanyp, táni aǵaryp, shashy jaltyrap, kógildir kózinde aıryqsha bir ushqyn shashyraıtyn bolypty. Óziniń sulýlyǵyn sezinýi jaryqtyń jalt ete qalýy sıaqty bir sátte ǵana boldy; alaıda onyń ádemi ekenin basqalar da baıqady, bul týraly Týsen de aıtty, shamasy júrginshi de osy jaıynda aıtqan bolýy kerek, demek, kúmán qalǵan joq. Abdyraǵan, alaburtqan, aıtyp jetkizgisiz tańdanysqa toly ol baqqa oraldy, ózin koról qyzyndaı sezindi, qys bolsa da qustar ánin esitti, altyn aspandy, butaqtar arasynan syǵalaǵan kúndi, butalardaǵy gúldi kórdi.

Jan Valjan bolsa, tereń de túsiniksiz kóńil qobaljýyn bastan keshirdi.

Biraz ýaqyttan beri Kozettanyń súıkimdi júzin araılap, kún saıyn jarqyraı túsken sulýlyqqa úreılene kóz salatyn. Barshany baýrap alar qateri bar bir shapaq jamyrap keledi.

Kozetta ózi baıqaǵannan kóp buryn ádemi bolatyn. Al Jan Valjannyń túnergen janary baıaý janyp, birte-birte qyzdy aıalaı bastaǵan jaryqtan alǵashqy kúnnen bastap-aq qoryqty. Ol óziniń baqytty ómirindegi, sál qımyldasa onyń birdeńesin búldirip alarmyn dep alańdaıtyn baqytty tirligindegi bul ózgeris dep qabyldady. Baqytsyzdyqtyń barlyq jolynan ótken kisi, taǵdyr salǵan jarasy kúni búginge deıin bitpeı qantalap turatyn, buryn jaýyz atanyp, búgin áýlıedeı bolyp júrgen katorjannyń buǵaýdan keıin abyroısyzdyqtyń aýyr shynjyryn moıynyna salǵan kisi, zań áli aqtamaǵan, kez kelgen sátte tutqynǵa alynýy kádik, óz izgiliginiń zyndanynan qoǵamdyq aıyptaýdyń aıqyn jaryǵyna shyǵarylǵan kisi — ólgennen basqa kórmegeni joq osy kisi bárin de qabyldap, bárin de keshirip, bárin de aqtap, bárine de bata berip, bárimen de kelisip, qudiretti adamdardan, zańdardan, qoǵamnan, tabıǵattan, aıdaı álemnen jalǵyz-aq Kozettanyń súıispenshiligin tileıdi!

Tek qana Kozetta jaqsy kórýinen tanbasa eken! Tek qana qudaıtaǵala osynaý sábıdiń júregi osyǵan umsynyp, osynyń ǵana menshigi bolýyna kedergi keltirmese eken! Kozettanyń mahabbaty ony aýrýdan aıyqtyrdy, tynysh taptyrdy, sabasyna túsirdi, qanaǵat oılatty, tartý tartty, tóbege kóterdi. Kozettany jaqsy kórip ol baqytqa bólendi. Odan artyqty ol suraǵan da joq. Eger de odan "Baqytty bolǵyń kele me?" — dep surasa ol: "Joq!" dep jaýap berer edi. Eger odan qudaıdyń ózi "Peıishtiń raqatyn kórgiń kele me?" dep surasa, ol: "Onda men utylyp qalamyn ǵoı", dep jaýap berer edi.

Ózgeris bastalǵannan beri bári de onyń tirligine nuqsan keltiredi, tipti úreıden dirildep, qalshyldaýǵa deıin aparady. Áıeldiń sulýlyǵy degen ne ekenin ol onsha jaqsy túsinbeıdi, biraq túısigi onyń óte qaterli ekenin ańǵartady.

Abdyrap esi ketken ol óz baqytsyzdyǵynyń, keleńsizdiginiń, alastalǵandyǵynyń túp tereńinen óz janynda, kóz aldynda barǵan saıyn aıdyndanyp, aıshyqtanyp, sábıdiń beıkúná júzinde jasyryn qaýip tóndirip, búr jaryp kele jatqan sulýlyqqa qınala qaraıdy.

Ol ózine-ózi: "Ol qandaı sulý! Endi men ne kúıge ushyraımyn?" deıdi. Er adamnyń meıirimi men ananyń meıirimi arasyndaǵy aıyrmashylyq osydan-aq kórinip tur. Munyń janyn mazalaǵan nárse ana úshin qýanysh bolyp shyǵar edi.

Bastalǵan ózgeristiń bastapqy belgileri tóbe kórsetýin kúttirgen joq.

Kelesi kúni, Kozetta: "Árıne, men ádemimin!" dep daýystap jibergen kúnniń erteńine-aq ol óziniń ústi-basyna, kıim-keshegine nazar aýdardy. "Kórikti eken! Tek nashar kıingen!" degen sóz óz janynan sańq etken osy áýlıelik lebiz onyń júregine eki birdeı dán tastap úlgerdi. Alǵashqysy kókteı kele áıelderdiń búkil ómirin bıleıtin ásempazdyq dáni. Ekinshisi — mahabbat dáni.

Óziniń sulýlyǵyna senýi-aq muń eken, onyń boıynan áıel jaratylysy dúr silkinip shyǵa keldi. Ol merınos kóılegi men púlish bórkine jıirkene qarady. Ákesi oǵan eshqashan qarsy kelip, eshteńeden tarshylyq kórsetken emes. Kozetta kıiný ónerin birden meńgerip, bas kıimniń, kóılektiń, jeleńniń, kebistiń, manjettiń, mata men onyń túsiniń qupıasyna birden boılap, Parıj bıkelerin sonshalyq sulý, sonshalyq jumbaq ári qaterli qyp kórsetetin ónerdi ıgerip ala qoıdy. "Baýrap alar áıel" degen sózdiń ózi Parıj bıkeleri úshin oılap tabylǵan ǵoı.

Bir aı óter-ótpeste kishkentaı Kozetta Vavılon kóshesi atalatyn mynaý taqyrda, Parıjdiń eń kórikti áıelderiniń biri ǵana emes, eń ásem kıinetin áıelderiniń biri boldy, alǵashqy ataǵy da az emes edi, ekinshisi mańyzdyraq dep tabyldy. Ol "sonaý júrginshini" jolyqtyryp, qalaı kıiný kerektiginiń kókesin kórsetkisi keldi. Shynynda da ol ǵalamat sulý edi jáne Jerar bórkin Erbo bórkinen tamasha ajyratatyn.

Jan Valjan mynaý jutatarlyq jańalyqqa mazasyzdana qarady. Peshenesine jer baýyrlap jorǵalaý, eń asqanda — eki aıaǵymen júrý ǵana jazylǵan ol Kozettaǵa qanat bitip kele jatqanyn kórdi.

Alaıda kez kelgen áıel onyń kıim kıisine bir qarap, Kozettanyń sheshesi joǵyn birden túsiner edi. Keıbir eleýsiz tártip erejeleri men keıbir sharttylyqtardy ol saqtaı bermeıdi eken. Máselen, anasy bolsa jas qyzdar aýyr jibekten tigilgen kóılek kımeıdi dep aıtar edi ǵoı.

Úıden alǵash jeleń salyp qara jibek kóılek, aq sháıirden tigilgen bórik kıip júzi bal-bul janyp, jarqyldaı, jalt-jult etip pańdana shyqqanda ol Jan Valjandy qoltyǵynan alyp suraǵany bar:

— Al, áke, men qandaı ekenmin? — dep.

Jan Valjan qyzǵanyshtyń kermek maqamy bar únmen:

— Tańǵajaıyp! — dep jaýap bergen.

Serýendep júrgende ol ózin ádettegideı ustady. Oralǵan soń ǵana ol Kozettadan:

— Endi qaıtyp sen burynǵy kóılegiń men bórkińdi eshqashan kımeısiń be? — dep surady.

Bul Kozettanyń bólmesinde bolǵan edi. Qyz monastyr kıimderi de ilýli turǵan kıim-keshek shkafyna buryldy da:

— Maskaradqa kıetin kıimder ǵoı! — dep daýystap jiberdi. — Onyń endi maǵan ne qajeti bar? O, joq, mynaý masqara kıimderdi endi eshqashan kımeımin. Basyma myna páleni kısem, qaraqshy tulypqa uqsaımyn týra.

Jan Valjan aýyr kúrsindi.

Sol ýaqyttan bastap ol ylǵı "Áke! Senimen birge bolý maǵan sondaı jaqsy!" dep janynan jibergisi kelmeıtin Kozettanyń qydyryp qaıtaıyq dep udaıy ótinetinin baıqady. Shynynda da ádemi pishin men ásem kıim jurtqa kórsetpeseń ne úshin qajet?!

Onyń taǵy bir baıqaǵany — Kozettanyń aýlany burynǵysyndaı jaqsy kórmeıtini. Endi baqqa qumarta baryp, temir qorshaýdyń aldynda raqattana qydyratyn boldy. Ózimen ózi bolyp tuıyqtalyp ketken Jan Valjan baqtan tóbe kórsetpeıtin bop aldy. Kúzetshi tóbet tárizdi qosalqy úıden múldem ketpeıdi.

Kozetta óziniń sulý ekenin túsinip, málimsizdiktiń ǵajabyn, eń názik ǵajaıypty joǵaltyp aldy, óıtkeni jadaǵaılyqpen astasqan ásemdik kózge urmaıdy, jalpy qolyna peıish kiltin ózi ustap turǵanyn sezbeıtin jarq-jurq etken pák sulýlyqtan asqan ne bar. Biraq ol ańqyldaq ańǵaldyqtyń ǵajabyn joǵaltqanmen, oılylyqtyń, salmaqtylyqtyń ǵalamatyn tapty. Jastyqtyń, páktiktiń, sulýlyqtyń qýanyshymen qanattanbaǵan ol ásem muńmen tynystaıtyn boldy.

Marıýs ony jarty jyl úzilisten keıin dál osy kezde Lúksembýrg baǵynan kórdi.

Altynshy taraý
AIQAS BASTALADY

Kozetta da Marıýs sıaqty tynyshtyqta jatyp, óz mahabbatyn tosyp alýǵa ázir edi. Taǵdyr ózine tán qaterli de qupıa tózimdilikpen osynaý eki jan ıesin bir-birine jaqyndatyp kele jatty, qushtarlyqtary ot alǵan elektr jaryǵyndaı jarqyrap alaý atqan qos júrek qushaǵynan ottary atylǵaly turǵan bulttaı mahabbatqa lyq tolyp, kózqarastary astasyp ketkeli turǵan-dy.

Romandarda kózqaras kúshi teris yńǵaı paıdalanylyp, sonyń saldarynan jurt oǵan senýdi doǵardy. Endi qyz ben jigit kózqarastary saı kelgendikten bir-birin súıdi dep aıtýǵa batyldyq kerek. Áıtkenmen mahabbatyń ózi kóz ben kózdiń kezdesip qalýynan bastalatyny anyq qoı. Odan basqalarynyń bári keıin qosylady. Kóz jarqylymen almasqan eki júrektiń tebirenisinen shynaıy eshteńe joq.

Kozetta jaı ǵana kóz tastaǵanda Marıýs tolqyp ketti, biraq Marıýs óz kózqarasy Kozettany tolqytqanyn bilgen joq.

Bul degeniń ári qasiret, ári ıgilik emes pe.

Ádette qyzdar basqa jaqqa qaraǵan bolyp baıqaǵan jigitin qadaǵalap júredi ǵoı, sol sıaqty bul da ony kópten baıqap, qadaǵalap júretin.

Áıtkenmen ol onyń shashy ásem, kózi men tisi ádemi, joldastarymen áńgimeleskende estigenindeı daýsy súıkimdi, júrisi sál ebedeısiz bolǵanymen, ózindik sáni baryn, aqylsyz emesin, tula boıy turǵan parasat, iltıpat, kishipeıildik pen tákapparlyq ekenin, syrttaı qaraǵanda kedeı kóringenmen, kisiligi kúshtiligin moıyndamaı qala alǵan joq.

Kózderi kútpegen jerde sharpysyp, kózqarasty aıqyn bere almaıtyn óńsiz-sólsiz túsiniksizdeı sózder aıtysyp, bir-birimen ushyrasqan sol kúni Kozetta alǵash eshteńe túsine almady. Ádeti boıynsha bir jarym aıǵa Jan Valjan kóship kirgen Batys kóshesindegi úıge ol tereń oıǵa shomyp keldi. Kelesi kúni uıqydan oıanǵanda uzaq ýaqyt nemquraıdy bolyp, salqyn qarap kelgen jas beıtanysty eske túsirip, endi oılap qarasa, ol ózine kóńil aýdaratyn bolyp kórindi, onyń yqylasy muny aldamasqa tıis. Bárinen buryn qyz menmen sulý jigitke ashýly sıaqty. Júrek túkpirinde qarsylyq sıaqty birdeńe búlk ete qalǵandaı. Túbinde odan osy úshin kek alatyndaı kórdi ol ózin. Sony oılaǵanda Kozetta bázbir balalyq shattyq sezindi.

Óziniń sulýlyǵyna kózi jetken soń, ol qolynda bázbir qarýy bardaı sezindi. Balalardyń pyshaqpen oınaǵanyndaı áıelder de óziniń kórkimen oınaıdy. Sóıtip júrip ózin ózi jaralap alatyndary da bar.

Oqyrman Marıýstiń tolqyǵanyn, tebirengenin, úreılengenin biletin bolar. Ol oryndyqta qozǵalmaı otyryp, Kozettanyń qasyna da kelgen joq. Munysy qyzdy yza qyldy. Birde ol Jan Valjanǵa: "Júrińizshi, áke, mynaý jaqta qydyraıyq", dedi. Marıýstiń ózine kelmeıtinin kórgen soń solaı qaraı júrdi. Mundaıda árbir áıel taý kelmese taýǵa ózi baratyn Muhamed paıǵambar sıaqty. Sosynǵy taǵy bir ǵajaby — jas jigittiń shynaıy mahabbatynyń alǵashqy belgisi — batylsyzdyǵy bolsa, qyzdiki — batyldyǵy. Bul bir jaǵynan tańqalarlyq, sonymen birge qarabaıyr ǵana qylyq.

Bul kúni Kozettanyń qadalǵan kózi Marıýsti esinen tandyrdy, al Marıýstiń qarasy Kozettany dir etkizdi. Marıýstiń kóńilinde úmit ketti, Kozetta beımaza kúı keshti. Sol kúnnen bastap olar bir birin sheksiz qadirleıtin boldy.

Kozettanyń aldymen bastan keshkeni bulyńǵyr bir tuńǵıyq muń. Oǵan kóńili bir-aq kúnde kúńgirt tartyp, qaraıyp ketkendeı kórindi. Ol ózin ózi tanymaı qaldy. Salqyndyq pen shattyqtan turatyn qyz janynyń tazalyǵy qar sıaqty. Ol mahabbat kúniniń shapaǵymen ǵana erıdi. Kozetta mahabbattyń ne ekenin bilmeıdi.

Bul sózdiń tirliktegi mán-maǵynasyn eshqashan estigen emes. Monastyrǵa tap bolǵan zaıyrly mýzyka dápterlerinde "mahabbat" sózi "qanaǵat" ne "shapaǵat" bolyp ózgertiledi. Munyń ózi jasy úlken áıelder ádeıi mánin burmalap : "Ah, qanaǵat qandaı jaqsy edi, shapaǵat odan da jaqsy", dep san-saqqa júgirtetin sózderimen jumbaqqa aınalyp ketedi. Alaıda Kozetta "qanaǵat-shapaǵatqa" mán bererlik jasqa jetpeı, monastyrdan jetkinshek kezinde ketti. Sondyqtan ol qazir bastan keship otyrǵan kóńil kúıiniń qalaı atalatynyn bilgen joq. Biraq adam aýrýynyń atyn bilgeninen az qınala ma!

Qyz málimsiz súıgendikten de eresen súıdi. Ol munyń jaqsy ne jaman ekenin, paıdaly ne qaýipti ekenin, ótkinshi ne máńgilik ekenin, ıgilikti ne qaterli ekenin bilmeı súıdi. Eger bireý oǵan: "Siz uıyqtamaısyz ba? Al bul tipten jónsiz. Siz as ta ishpeıtin bolǵansyz ba? Bul endi óte jaman. Sizdiń keýdeńiz qysyp, júregińiz qatty soǵa ma? Al bul jaramaıdy. Belgili jasyl saıajoldyń shetinde qara kostúm kıgen tanys kisimen kezdeskende bir qyzaryp, bir bozarasyz ǵoı, tegi? Al bul baryp turǵan sumdyq!" dese ol aıran-asyr, tań-tamasha qalar edi. Eshteńege de túsinbeı, bylaısha jaýap bergen bolar edi: "Qalaısha men óz erkim joq, tipten túsinbeıtin nársege kináli bolýym kerek!"

Jaǵdaıǵa oraı ony izdep tapqan mahabbat bárinen buryn kóńil kúıine saı keldi. Ol ózinshe bir alystan qurmetteý, ún-túnsiz kóre bilý, beıtanysty táńir tutý tárizdendi. Ol jastyqtyń, ózge de osyndaı jastyqtyń qubylysy boldy; hıkaıaǵa aınalyp, qıal bop qalǵan túngi muń, áli aty da, zaty da, taty da, talaby da joq, kiná men kemshilikten ada kóńil qalaǵan eles, armandaǵy álemde turatyn alystaǵy ǵashyq, sulbasy endi aıqyndalǵan arman, — osynyń bári jastyq qubylysy. Kez kelgen kezdesý alǵashqy kezde áli monastyr ómiriniń dúnıeaýı tirliktiń qaterin úrlep kórsetetin munarynan shyǵa almaı júrgen Kozettany shoshytyp jiberer edi. Onyń boıynda balalyq pen sopylyq úreı aralasyp ketti. Bes jyl boıy zerdesine sińirilip, aınaladaǵynyń bárin teris kórsetip kelgen monastyr rýhynyń áseri de kúshti. Sondyqtan oǵan ǵashyq jar, tipti súıgen jigiti kerek emes, tek eles qana kerek boldy. Sol úshin de Marıýsti qol jetpeıtin ǵajaıyp jarqyn birdeńe dep qatty qasterleı bastady.

Baryp turǵan ańqyldaqtyq baryp turǵan oınaqylyqpen shektesedi, sondyqtan ol jigitke esh qymsynbaı jymıady.

Kún saıyn ol serýen saǵatyn taǵatsyzdana kútedi, Marıýsti kezdestirip, ózin adam aıtqysyz baqytty sezinedi, Jan Valjanǵa: "Mynaý Lúksembýrg baǵy qandaı ǵajap!" degende ol óz pikirin shyn kóńilden búkpesiz bildirdim dep oılaıdy.

Marıýs pen Kozetta birin-biri izdep qarańǵy túnekke keledi. Olar sóılespeıdi de, sálemdespeıdi, óıtkeni bir-birimen tanys emes, birinen biri mıllıon mıl jyraqta birin biri kórip qana ómir súretin aspan juldyzdaryna uqsap kezdesedi olar.

Osylaı Kozetta óziniń sulýlyǵyn sezetin, biraq mahabbatynan beıhabar, kórikti de ǵashyq áıel bolyp kele jatty. Onyń ústine páktigine oraı qylmyqaı oınaqy boldy.

Jetinshi taraý
BİR ÝAIYMNAN KEIİN BİR ÝAIYM

Qaı jaǵdaıda bolsa da adamnyń aıryqsha túısigi uıyqtamaıdy. Máńgilik ana — tabıǵat Jan Valjanǵa Marıýstiń bar ekenin eskertti. Jan Valjan júreginiń eń qarańǵy túkpirine deıin silkinip, dir ete qaldy. Ol eshteńe kórgen de, eshteńe bilgen de joq, tek aınala qorshaǵan túnekke baqshıyp qadaldy da qaldy, beıne báz-birdeńe jasalyp, basqa birdeńe qırap jatqanyn sezetin sıaqty. Táńir zańynyń danalyǵy bolar, sol baıaǵy tabıǵat-ana eskertip qoıǵan Marıýs qyz ákesi ózin kórmeýi úshin múmkin bolǵannyń bári jasady. Keıde Jan Valjan ony baıqap qap júrdi. Marıýstiń júris-turysy túgel tabıǵı deýge kelmeıtin. Onyń saqtyǵy kúmándi, batyldyǵy ebedeısiz kórinetin. Burynǵydaı taqalyp kelmeı, aýlaǵyraq shabyt býǵandaı ońasha otyratyn boldy, oqıtyn sıaqty kóriný úshin jáne kitap alyp keledi. Oǵan ádeıi tálimsýdiń qajeti qansha? Buryn ol kóne beshpetpen kelýshi edi, endi udaıy sý jańa kıinedi, shashyn buıralamaıdy dep senimmen aıtýǵa bolmaıdy, kózine deıin birtúrli bop ketken, aq qolǵap kıe bastady. Qysqasyn aıtqanda, Jan Valjan bul jas jigitti jan-tánimen jek kórdi.

Kozetta kúmándanýǵa jeleý bergen joq. Ózine ne bolyp bara jatqanyn naqty túsinbedi, ol sonda da boıynan jasyrýdyń qajeti joq bázbir jańalyq sezindi.

Kozettada paıda bolǵan baryn salyp ásem kıinýge áýestik pen sý jańa beshpetpen júrý daǵdysynyń arasynda bázbir ózara baılanys bar ma eken degen oı Jan Valjan úshin mıǵa qonarlyq emes.

Bálkim, tipten ábden múmkin sózsiz kezdeısoqtyq bolǵan kúnniń ózinde bul qaterli kezdeısoqtyq.

Beıtanys týraly ol Kozettamen sóılesken joq. Áıtkenmen de ol bir rette ózin ózi ustaı almaı, adamnyń óz jarasyna baıqamaı zond suǵyp alatynyndaı ókinishpen qyzyna bylaı dep qaldy:

— Anaý jas jigittiń mardymsýy bóten ǵoı.

Bir jyl buryn qyz balanyń ańǵaldyǵymen Kozetta: "Tipti de olaı emes, ol óte súıkimdi" dep jaýap berer edi. On jyl artqa salǵanda ol kóńilinde Marıýsti súıe turyp: "Aıtýyńyz durys, onyń mańǵazsyp, mardymsýyna qaraýdyń ózi ersi" deýi anyq. Al qazir óz ómiri men mahabbatynyń myna merziminde salqynqandy sabyrlyqtan tanbaı:

— Kimdi aıtasyz? Ah, álgi jas jigitti me? — degen jaýappen ǵana shekteldi.

Ony ol ómirinde birinshi ret kórip tur dep oılaýǵa balaǵandaı álgi jaýapqa qarap "Qandaı aqylsyzbyn men! — dep oılady Jan Valjan. — Ol ony baıqamaǵan da eken ǵoı. Onyń kóńilin men ózim aýdardym oǵan".

Shirkin, qarttardyń ańqaýlyǵy-aı! Shirkin, jastardyń tapqyrlyǵy-aı!

Mine, jastyqtyń ýaıym-qaıǵysy men qam-qareketiniń, alǵashqy mahabbat pen alǵashqy bógetterdiń zańy osyndaı: qyz eshbir torǵa túspeıdi, jigit eshbirinen aman qalmaıdy. Jan Valjan Marıýspen astyrtyn kúreske shyqty, al Marıýs óz jasy men qumarlyǵyna laıyq qasıetti ańqaýlyǵymen bul týraly tipti oılaǵan da joq. Jan Valjan oǵan kóp qysastyq jasady: serýen saǵatyn ózgertti, basqa oryndyqqa aýysyp otyrdy, qasaqana oramalyn umyt qaldyryp, baqqa jalǵyz keldi; Marıýs baıqamaı qurǵan tuzaqtyń bárine túsip, qoıǵan suraqtyń bárine "ıá" dep ańqyldaı jaýap berdi. Kozetta bolsa syr shashpas sabyrlylyqtan tanbaı, qannen qapersiz qalyp tanytty, sondyqtan Jan Valjan: "Anay keńkeles Kozettaǵa ólerdeı ǵashyq, al bul tipti onyń ómirde bar-joǵyn da baıqamaıdy" degen qorytyndyǵa keldi.

Alaıda onyń azap shekken júregi qatty soǵyp aýyratyn boldy. Kozettanyń bireýdi súıip qalar shaǵy mine-mine jaqyndap keledi. Ol qurǵyryń nemquraıdylyqtan bastalmaıdy ma eken, ózi?

Bir ret Kozetta qatelik jiberip, ony shoshytyp aldy. Oryndyqta ol úsh saǵat boıy otyryp ornynan kóterilgende:

— Ketesiz be endi? — dep qaldy qyz.

Jan Valjan shetin sharaǵa barmas úshin ári Kozettanyń kúdigin týǵyzbas úshin Lúksembýrg baǵynda qydyrýdy qoıdy; biraq Kozettanyń Marıýske jymıyp, osy kúlkiden masaıyp, onyń nurly júzinen kóz aıyrmaǵan ǵashyqtar úshin sondaı tátti shaqtarda Jan Valjan ushqyn atqan kózin olardan almady. Ol bázbir qatygezdikke barardaı sezinbeıtin, degenmen keıde Marıýsti kórgende qaıtadan jabaıylanyp, taǵy jyrtqyshqa uqsap, kóńiliniń tereń qoınaýyna bir kezde uıalaǵan ashý-yza, jaýyzdyq qaıta bas kótererdeı bolatyn. Oǵan keýdesinde baıaǵyda sóngen janartaý jandanyp, atylǵaly turǵandaı kórinetin.

"Qalaı? Álgi bozbala osynda ma? Ol nege kelgen? Aınalshyqtap, ıis alyp, barlaý jasap, baǵyn synaý úshin kelgen bolar! "Nege nar táýekel dep kórýge bolmaıdy?" dep oılaıtyn shyǵar ol? Ol meniń baqytymnyń tóńireginde sandalyp, ýysyna túsirip, ony alyp ketpek qoı".

"Iá, — deıdi Jan Valjan oıyn ári qaraı jalǵastyryp, — dál solaı! Ne izdeıdi ol? Tańǵajaıyp oqıǵa ma? Ne izdeıdi ol? Mahabbat áýresin be? Iá, mahabbat áýresin izdep júr. Al men she? Sonda qalaı? Adamdardyń eń jeksuryny, eń baqytsyzy bolyp, alpys jyl tizerlep júrip, kórer kóreshegimniń bárin kórip, jas kelmeı jatyp qartaıyp, otbasysyz, týystarsyz, dostarsyz, qatynsyz, balasyz tirlik keshý neniń aqysy; barlyq tastarǵa, barlyq soqpaqtarǵa, barlyq joldarǵa qanymdy sorǵalatyp, qabyrǵalardy boılaı júrip, ózime qatal bolǵanyna qaramastan bıazy, jumsaq, meıirban bolýǵa, adal adam bolýǵa tyrysyp, jibergen aǵattyqtarym úshin ar aldynda keshirim ótinip, ózime jasalǵan zulymdyqty keshirip, barlyǵy bitti, artta qaldy dep marqaıyp, maqsatqa jetip, qalaǵanymnyń bárin alǵan kezde mynaý ádildik pe, barymdy berip alǵan jaqsylyq ataýlynyń bári qumǵa sińgendeı quryp ketpek pe? Kozettadan kóz jazsam, tirlikten, qýanyshtan, aldanyshtan aırylmaımyn ba, sonyń bári anaý Lúksembýrg baǵynda sandalyp júretin uzyn tura jalqaýdyń qyrsyǵy-aý!"

Sonda onyń kózinen ádetten tys qaharly jarqyl baıqaldy. Dál sol sátte ol ózge janǵa qyryn qaraıtyn kisige, tipti dushpanyn kózben atatyn kisige de uqsaǵan joq. Ury kórgen kúzetshi ıti sıaqtandy.

Qalǵany málim, Marıýsten de es ketti. Birde ol Kozettany Batys kóshesine deıin shyǵaryp saldy. Taǵy birde ol qaqpashymen til qatysty. Ol Jan Valjanmen sóılesip: "Myrza, siz jaıynda surastyryp júrgen anaý áýesqoı jas jigit kim?" — dep surady. Kelesi kúni Jan Valjan alaıa qarap edi, Marıýs aqyry túsindi. Araǵa apta salyp Jan Valjan kóship ketti. Endi qaıtyp aıaǵy Lúksembýrg baǵyn da, Batys kóshesin de baspaıdy dep ózine ózi sóz berdi ol. Sóıtip, Plúme kóshesine oraldy.

Kozetta jalynǵan joq, til de qatpady, suraq ta qoımady, jaýap ta kútpedi; óıtkeni ol túsinip qalady-aý dep qorqý ózin ustap berý eneniń túsinetin jasqa jetken-di. Bul tektes alańdaýlar Jan Valjanǵa bulyńǵyr, osylardyń ózinde bir qupıa ǵajaıyp jasyrynyp jatqanyn ol bilmeıdi de, ony bastan da keshirgen emes, sondyqtan da Kozettanyń nelikten tomaǵa tuıyq bolyp úndemeı qalýynyń syryna boılaı almady. Tek qana ol qyzynyń muńaıyp júrgenin baıqady da, ózi de túnere tústi. Bul kúrestegi eki jaqtyń da tájirıbesizdiginiń aıǵaǵy edi.

Birde ol qyzyn synap kórgeli:

— Lúksembýrg baǵyna barǵyń kele me? — dep surady.

Kozettanyń qýqyl júzi narttaı bolyp nurlanyp ketti.

— Iá, — dep birden jaýap qatty.

Olar solaı qaraı tartty. Baqqa bular kelmegeli úsh aıdan asyp ketken-di. Qaıtyp Marıýs onda barmaıdy eken. Ol baqta bolmaı shyqty.

Kelesi kúni Jan Valjan Kozettadan:

— Lúksembýrg baǵyna barǵyń kele me? — dep qaıtadan surady.

— Joq, — dep qysqa jaýap qaıyrdy qyz muńaıa.

Jan Valjan bul ýaıymǵa shamdanyp, qyzynyń unjyrǵasy túskenine yzalandy. Mynaý qaımaǵy buzylmaǵan jap-jas kóńilde ne bolyp jatyr ózi? Qandaı sheshimder týǵaly tur? Kozettanyń kókeıinde ne bar? Keıde Jan Valjan tipti uıyqtamaıdy, tutas túnderdi basyn qolymen sheńgeldep, tóseginiń janynda ótkizedi, "Kozettanyń oıynda ne bar?" — dep suraıdy ózinen ózi, qyzynyń ne oılaıtynyn túsingisi keledi.

O, sol sátterde ol monastyr jaqqa qalaı muńaıa qarap, anaý aq qarly shyńdarǵa, anaý perishteler turaǵyna, anaý qol jetpes parasat muzartyna qalaı telmirdi deseńshi! Qyz páktiginiń belgisindeı beımálim gúlderi tunyp turǵan, jupar ıistiń bári aspanǵa burqyraı atylyp jatqan monastyr baǵyna qandaı úmitsizdikpen qarady deseńshi! Ózi úshin esigin máńgi japqan, óz erkimen tastap ketken jumaqty qandaı jaqsy kórýshi edi, aqylsyzdyǵynan kóz jazypty ǵoı sol asqarlardan! Sol jumaqtan ózdiginen bas tartqan aqylsyzdyǵyna, Kozettany jaryq dúnıege oraltamyn degen nıetine ókindi ol, endi ne, adal berilgendiginiń ólikke aınalǵan qurbany bolyp otyrǵan joq pa? "Men ne búldirdim?" dep ózine ózi qansha qaıtalady.

Aıtqandaı, ol osynyń birin de Kozettaǵa bildirgen joq. Qatty sóılep, kóńil kúıiniń nasharlyǵyn da bildirmedi. Ony kórgende júzi jaırańdap, dáıim jarqyldap júrdi. Oǵan qarym-qatynasy qashanǵysynan jyly, áke meıirimine toly boldy. Bireý-mireý onyń ýaıymdaǵanyn baıqasa da, barynsha jumsaryp, meıirim ústeı túskenin jasyra almas edi.

Kozetta sanamen sarǵaıdy. Marıýsti kóre almaı qatty qapalandy, onymen kezdesse qalaı qýanatynyna tipti esep te berer emes. Jan Valjan qydyrýǵa ertpegende onyń áıel túısigi Lúksembýrg baǵyna degen yqylasyńdy bildirme, eger sen oǵan nemquraıdy qarasań ákeń seni ózimen birge qaıta alyp júrer edi dep sybyrlaǵandaı boldy. Alaıda kúnder, aptalar men aılar ótip jatty. Kozettanyń únsiz kelisimin Jan Valjan da únsiz qabyldady. Biraq tym kesh qaldy. Ol Lúksembýrg baǵyna kelgende, Marıýs onda bolmaı shyqty. Demek, Marıýs ǵaıyp bolǵan, barlyǵy da bitti, endi ne isteý kerek? Qyz ony qaıtyp taba ala ma? Ol keýdesiniń qysyp ketkenin sezdi, júreginiń qysyp qalýy toqtamaı kúnnen kúnge údeı tústi. Endi ol del-sal bolyp, qazir jaz ba, qys pa, kún ashyq pa, jańbyrly ma, qustar saırap, gúlder jaınap tur ma, Túılrıden góri Lúksembýrg baǵy táýirleý me dep, eshbirine mán bermeı, bárine enjar qarady; oǵan ishki kıimderiniń qalaı krahmaldanǵany, Týsen satyp ákelgen azyq-túliktiń qymbat-arzandyǵy da báribir sıaqty; eńsesi túsip, ózimen ózi oı tereńine súńgip, bir-aq oıǵa osharylyp, barlyǵyna túnde eles jalt etip joq bop ketetin tuńǵıyq qarańǵylyqqa úńilgen adamdaı beıtarap jansyz kózben qadalady.

Aıtpaqshy, ol da Jan Valjanǵa bozaryp júdegeninen basqa eshteńe bildirgen joq. Ákesi de baıaǵy qarym-qatynasy men momaqan júzin ǵana kórdi onyń.

Ákesiniń alańdaýyna sol qýqyl tartyp bozarýynyń ózi-aq jetip jatyr edi. Keıde ol:

— Saǵan ne bolǵan? — dep surap qoıady.

— Eshteńe emes, — dep jaýap beredi qyzy.

Ol ákesiniń de qabaǵy ashylmaı ýaıymdap júrgenin kórip:

— Al, áke, siz she, sizge ne bolǵan? — dep qarsy saýal beredi.

— Maǵan ba? Eshteńe emes, — deıdi ol da.

Sondaı sırek, sondaı tebirenerlik mahabbatpen shatasqan, sondaı uzaq biri úshin biri ómir súrgen eki jan ıesi biriniń qasynda biri bári úshin qapalanyp, qaıǵy jutyp únsiz otyr. Zarlamaıdy da, kúlmeıdi de olar.

Segizinshi taraý
KİSENDİLER

Jan Valjan Kozettadan baqytsyzyraq boldy. Jastyq qaıǵy-qasirette de óz jaryǵyn saqtaıdy.

Keı sátterde Jan Valjannyń qaıǵyratyny sondaı, tipti ol ózin sábıge aınalyp ketkendeı kóredi. Qaıǵyǵa eresek adamnyń kóńilinde balalyq birdeńe oıatý tán. Ony Kozetta ýysynan syrǵyp shyǵyp bara jatqandaı bir sezim bılep aldy. Sondyqtan kúreske degen ynta týyp, qaıtkenmen qyzyn jibermeı, syrty jyltyraq birdeńemen tańdandyryp, baýraǵysy keldi. Álginde aıtqanymyzdaı osy bir ári balalyq, ári qarttyq oılar basqa bir sorapqa salǵandaı: ol jas qyzdarǵa zerli oqalar áser etedi degenge sendi jáne senýi negizsiz de emes edi. Báz-birde ol kóshede sherý kıimin túgel kıip salt atpen ketip bara jatqan generaldy kórdi, ol Parıjdiń komendaty, graf Kýtar edi. Ol altyndatqan osy adamǵa qatty qyzyǵyp, kózdi arbaıtyn mynandaı mýndır kıý qandaı baqyt, eger Kozetta ony myna keıpinde kórse kózin ala almas edi, eger qoltyqtasyp Túılrı qaqpasynyń janynan ótse, qaraýyl da oǵan taǵzym eter edi. Ne qyzdyń jas jigitterge kóz tastaýy san tyıylýyna osy da jetip jatar edi dep oılady.

Al osy arada taǵy bir kúızelis tap keldi.

Plúme kóshesine kóship kelgennen beri olardyń ońasha ómirinde taǵy bir jańa daǵdy paıda boldy. Ara-tura olar kúnniń shyǵýyn qyzyqtaýǵa attanady, bul degeniń ómir esigin ashatyndar men jabatyndardyń tylsym qýanyshy ǵoı.

Jalǵyzdyqty súıetinder úshin tańǵy serýen báribir túngi serýen sıaqty, bir artyqshylyǵy tek tańerteń tabıǵat kóńildirek, kósheler bos, qustar saırap turady. Kozettanyń ózi týra qus sıaqty erte turady. Tańǵy serýenderge aldyn ala ázirlenedi. Ákesi usynady, qyzy kelisedi. Onyń ózi jasyryn bir jáıt sıaqty, tipti kún shashyraǵanǵa deıin shyǵady olar jáne ony qarabaıyr jubanysh kóredi. Jastyqqa osyndaı beıkúná eserlik te tán ǵoı.

Jan Valjannyń adam az júretin ońasha jerlerge, umyt qalǵan túkpirlerge barýǵa áýestigi aıan. Ol kezderi Parıj zastavalaryna taıaý jazda bıdaıyq sırek ósetin, kúzde jınaǵanda egin shabylmaı, qolmen julyp alynǵandaı bolyp qalatyn qulazyǵan dala kósilip jatatyn. Jan Valjan sol óńirdi bárinen artyq kóredi. Kozetta onda qamyqpaıdy. Ákesi úshin bul ońashalaný da, qyzy úshin erkindik. Onda ol kishkentaı qyz bala qusap asyr sap júgiredi, qalpaǵyn sheship ákesiniń tizesine qoıyp, gúl teredi. Gúlge qonǵan kóbelekterdi qyzyqtaıdy, biraq bireýin de ustamaıdy. Qyzǵaldaqtan gúldeste órip, basyna kıedi, kún súıip qulpyrǵan, jalyndaı alaýlaǵan alqyzyl gúlder narttaı janǵan tájge uqsap onyń balaýsa qyzylshyraıly júzin qulpyrtyp jiberedi.

Tipti olardyń ómirine renish kirgennen keıin de olar tańǵy serýenge shyǵý ádetin tastaǵan joq.

Birde qazan aıynda erteńgilik 1831 jylǵy kúzdiń alańsyz aıqyndyǵyna áýeılengen olar tań qulanıektene úıden shyǵyp Men zastavasynyń mańynda boldy. Bul kez tań aldy emes, tańsári edi, kádimgi eń bir ǵajaıyp ári ysqaıaq shaq. Kógiljim bozǵylt aspanda álsiz jymyńdaǵan juldyzdar shoǵyry, qara jer, diril qaqqan ósimdik sabaqtary, qarańǵylyqtyń qupıa tolqýy qandaı! Boztorǵaı juldyzdar arasyna sińip ketkendeı shyrqaý bıikke shyǵyp alyp sheksiz kishiniń túpsiz ulyǵa arnaǵan ánuranyn tamyljytyp tur. Shyǵystan endi aıqyndalǵan tap-taza kókjıekte Val-de Gras shirkeýiniń alyp sulbasy qaraýytady; kóz jaýyn alǵan Sholpan juldyz qarańǵy zyndannan sytylyp shyqqan jandaı sonyń munarasynan syǵalaıdy.

Qaıda qarasań da mamyrajaı tynyshtyq, beıbit tirshilik, jolda bir jan joq, sonaý tómende jumysqa bara jatqan jumysshylardyń qarasy áreń kórinedi.

Jan Valjan búıirdegi saıajolda otyn qoımasynyń qaqpasy aldynda qulap jatqan bórenege jaıǵasty. Ol betin jolǵa, jonyn jaryqqa berip otyrdy, shashyrap shyǵyp kele jatqan kúndi umytyp ketken tárizdi, ony túpsiz tereń oı baýrap, tórt qabyrǵaǵa qamalǵan adamdaı eshteńe kórsetpeıtin sıaqty. Tike atylǵan dep ataýǵa keletin oılar da bolady, olar adamdy shyrqaýǵa shyǵaryp jiberip, jerge oralýyna biraz ýaqyt ketedi. Jan Valjan osyndaı oılardyń birine shomǵan edi. Ol Kozetta týraly, ekeýiniń arasyna eshteńe túspese baqytty bolatyny týraly, ómirine qyz túsirgen jaryq, júregi sonymen tynystap otyrǵan jaryq týraly tolǵandy. Osy qıalǵa berilgenniń ózin baqyt sanady. Kozetta onyń qasynda turyp, qyzǵylt tartqan bulttarǵa qarady.

Kenet ol daýystap jiberdi:

— Áke! Anaý jaqtan bireýler kele jatyr.

Jan Valjan basyn kóterdi. Qyzdyń aıtqany ras eken.

Burynǵy Men zastavasyna aparatyn jol Sevr kóshesiniń jalǵasyn quraıdy da, ony tik buryshpen býlvar kesedi. Býlvardan jolǵa shyǵatyn burylysta, týra olar qıylysatyn tusta mynadaı ýaqytta shyǵýyn túsiný qıyn bir shý estilip, aıqyndyǵy shamaly álemet úlken top kórindi. Býlvar jaǵynan qarasy kóringen beıbereket birdeńe jolǵa tústi.

Ol barǵan saıyn kóbeıip, sabyrmen alǵa jyljydy, sonymen qatar álgi qara tik shanshylyp shaıqatylatyn tárizdi; jalpy ózi kólikke uqsaıdy, biraq júginiń ne ekenin túsiný qıyn. Attar buldyrap kórinedi, dońǵalaqtyń sıqyry, qamshynyń sýyly, aıqaılaǵan daýystyń qyryly estiledi. Birte-birte álgi toptyń sulbasy qarańǵyǵa qansha súńgise de aıqyndalaıyn dedi. Shynynda da ol býlvardan burylyp jolǵa túsip, Jan Valjan otyrǵan zastavaǵa bet alǵan arba edi, onyń artynda taǵy da sondaı, odan úshinshi, tórtinshi — barlyǵy birinen keıin biri tizbektelgen jeti arba, jegilgen árbir attyń mańdaıy aldyndaǵy kólikke tirelip keledi. Bul arbalarda bázbir sulbalar qarańdap jalań qylysh sıaqty birdeńe jarqyldaıdy, shynjyr shyńǵyry tárizdi daýys estidi, daýystar barǵan saıyn údep, barlyǵy alǵa jyljydy, tústegi úńgirlerden ǵana shyǵatyn úreıli únder.

Jaqyndaı kele barlyǵy naqtyly pishinge keldi, aǵashtardyń syrtynan elesteı kórinister shyǵyp, álgi top túgeldeı aǵarańdap, azdap qyza bastaǵan kún kómeski sáýlesin shashyratyp, jandy-jansyz opyr-topyr jıynǵa jaryq túsirdi de, sulbalardyń basy ólikterdiń betine aınaldy. Al bul bylaı edi.

Jolmen tizbektelip jeti arba keledi. Alǵashqy altaýynyń qurylymy qyzyq, kúbi jasaýshylardyń aldy men artqy arysy uzyn bórenemen ustattyrǵan arbasyna uqsaıdy, bylaıynsha uzynnan-uzaq saty sıaqty, dońǵalaqtardy ushtastyra kelip aldy jetekke ulasady. Árbir saty sıaqty uzyn arbany kósem jegilgen tórt at súıreıdi. Satylardyń ústi jypyrlaǵan kisi. Ol adamdardyń qansha ekenin qara kóleńkede ajyratyp bolmaıdy, biraq nedáýir kóp ekeni ańǵarylady. Árbir arbada jıyrma tórt kisi, on eki-on ekiden eki jaqtaýǵa súıenip otyr, aıaqtaryn salbyratyp, bir-birine bergen, joldyń uzyna boıyna osylaı kele jatqany anyq. Arqalarynda birdeńe shyldyraıdy, olary shynjyr, moıyndarynda birdeńe jyltyraıdy, olary temir buǵaý. Árqaısynyń buǵaýy bólek, biraq matastyrǵan shynjyry bireý, eger olardy jerge qoıa berse, omyrtqalary sym temirmen ushtastyrylǵan, aıaqtary bólek qyryqaıaq sıaqty birdeńe bolyp shyǵar edi. Árbir arbanyń aldy men artynda myltyq ustaǵan eki adam tur, árqaısysy aıaǵymen shynjyrdyń ushyn basyp tur. Buǵaýlary tórtburyshty. Tórtinshi arba jaqtaýlary taqtaılanǵan, ústi ashyq, alymdylyǵy mol tórt dońǵalaqty kádimgi júk arbasy, ózine alty at jegilipti, ishinde temir qazandar men shógender, temir peshter men shynjyrlar saldyr-suldyr etedi, uzynnan-uzaq kósilip jatqan buǵaýlaýly adamdar jáne bar, túrine qaraǵanda bári aýrý sıaqty. Jan-jaǵy ashyq-tesik bul arba ejelgi masqara jazalaýdyń kózindeı tozyp bitken temir qursaýlarmen jabdyqtalypty.

Arbalar joldyń ortasymen keledi. Qos qaptalynda eki qatar tizilgen túrleri adam kórgisiz qaraýyldar, kádimgi Dırektorıanyń soldattaryndaı úshburysh qurap keledi, kıgenderi kir-kir, shoqpyt-shoqpyt, kókshil sur tústi múgedekterdiń jyrtyq mýndıri, qyzyl sý júrgizgen búıiri sary shyraqshylardyń julym-julym shalbary, ustaǵandary soıyl men shoqpar, asynǵandary myltyq, naǵyz kerýen soldattary. Osy bir tobyrda qaıyrshynyń beısharalyǵy men jendettiń óktemdigi túgel toqaılasqan. Shamasy, olardyń bastyǵy qolyna bıshik ustap otyrǵany bolýy kerek. Qarakóleńke kólegeılegen bul búge-shigeler jaryq túse kele aıqyn kórindi. Sherýdiń basy men aıaǵynda qylyshtaryn jalań ustaǵan atty jandarmdar keledi shirene mardymsyp.

Sherý osynsha shubatylǵan uzyn bolar ma, arbalardyń aldy zastavaǵa jetkende, artqysy býlvardan jańa ǵana shyǵyp jatty.

Joldyń qos qaptaly qaıdan kelgeni belgisiz áp-sátte jınalyp topyrlaǵan áýesqoı tobyr, mundaılar Parıjde jıi ushyrasatyn ádeti. Jaqyn kóshelerde birin biri shaqyrǵan adamdardyń daýysy shyǵady, myna qyzyqty kórgisi kep darpyldap júgirgen baqshashylar shabatasynyń tarpyly estiledi.

Joldaǵy úıme-júıme adamdar barlyq teperishke tózip keledi. óńderi tańǵy sýyqtan kógerip ketken. Barlyǵy kenep shalbar kıgen, jalań aıaqtaryn aǵash shabataǵa suqqan, al qalǵan kıimderi qaıyrshylyqtyń kórinisindeı. Quddy saıqymazaqtardyń alba-julba kıimderi sıaqty, dúnıede osydan jıirkenishti eshteńe joq shyǵar. Tóbesi tesilgen qalpaqtar, kleenkadan tigilgen kúnqaǵarlar, usqynsyz jún bórikter, jyrtyq jeıdemen qatar shyntaǵy jyrtylǵan qara beshpetter ne sán; keıbireýleri basyna áıel qalpaǵyn kıip, ústine torkóz toqyma keýdesheler kıip alypty, olarynan júndes keýdesi, ústi-basyndaǵy ishki sýretter men mundalaıdy, denesine shanshyp salǵyzǵan ol áshekeı sýretteri de ár alýan: biri — mahabbat ordasy bolsa, biri — jalyn shashqan júrek, biri — sadaq ustaǵan mahabbat qudaıy, olardyń qasynan dúdámal qyzyl daqtar men temiretki kórinedi. Eki-úsheýi uzyn arbanyń jaqtaýyna úzeńgige uqsas sabannan órilgen arqan baılap, aıaqtaryna tireýish qoıyp alǵan. Olardyń bireýi qolyna qap-qara tas sıaqty birdeńe ustap, qajap kemirip otyr, shamasy nan bolýy kerek. Báriniń kózderi qurǵaq, jansyz sıaqty, tek keıbirinen ǵana yzaly ushqyn shashyraıdy. Qaraýyldar ursysyp júr, kisendeýli kisiler ún shyǵarmaıdy; ara-tura bas pen arqaǵa soqqan taıaqtyń tarsyly estiledi, keıbiri esinep otyr, ústerindegi shoqpyty úreı shaqyrady, aıaqtary sermelip, ıyqtary shaıqatylady, kózderi taǵydaı jarqyldap, qoldary judyryq bop jumylǵan, ıini túsip salbyraǵandary da bar, bázbir óli adamnyń qoly tárizdi, kerýenniń artynda saq-saq kúlip balalar júr.

Arbalardyń bul kerýeni qalaı bolǵanmen de qasiretti oılarǵa jeteledi. Búgin bolmasa erteń nóser jańbyr jaýyp, tolastamaı ústi-ústine quıady dep kútýge bolar edi, sonda mynalardyń jyrtyq kıimderi malmandaı sý bolyp, kepken soń da bul kisilerdiń ústi-basy qurǵamaı, dirdektep jaýraıdy ǵoı, kenep shalbarlary denelerine jabysyp, shabatalary sýǵa tolady, qamshynyń soqqysy tisterdiń saqyldaǵanyn basa almaıdy, shynjyrlar burynǵysyndaı moıyndarynan matastyrylyp, aıaqtar salbyrap jatady. Kúzgi túsi sýyq sur bulttardyń astynda jańbyr men yzǵyryq jeldiń erkine berilgen aǵashtar men tastarǵa uqsas bir-birimen baılap matastyrylǵan osynaý pendelerge qarap, dir ete qalmaýyń múmkin emes.

Taıaqtan jetinshi arbada qapqa salynǵan kúl-qoqysqa uqsap sileıip jatqan, arqanmen matastyrylǵan aýrý adamdar da qur qalǵan joq.

Tutqıyldan kún shyǵyp, shyǵystan alyp sáýle shashyrady da mynaý sumdyq úreıli bastardy qyzdyryp jibergendeı boldy. Tildiń tıegi aǵytylyp, mysqyl kúlkiniń, qarǵys pen ánniń burqanǵan tasqyny aǵytyldy. Jaryqtyń keń kólbeý aǵysy arbalardyń mynaý ubaq-shubaq kerýenin ekige bólip tastaǵandaı, tutqyndardyń bastaryna jaryq túsirip, salbyraǵan aıaqtar men arbalardy qarańǵyda qaldyrdy. Betke teýip oı týdy; bul sát sumdyq eken, dáý-periler betperdesin sheship, jaýyz jondaryn jaıyp saldy. Tipti jaryqqa oransa da bul tobyr qaraıǵan qalpynda qala beredi eken. Keıbireýleri kóńildenip, oryndarynan turyp, aýyzyna qaýyrsynnan jasalǵan tútikshe salyp, shybyn-shirkeıdi jınalǵandarǵa, áıelder jaǵyna úrlep qýyp jatyr. Shapaq qara kóleńke túsirip, tutqyndardyń beıshara músinderin aıqyndaı tústi, bári de qaıyrshylyqtan búlinip, jaı bir júrgen sumpaıy súlde sıaqty, olarǵa túsken kún nurynyń ózi kúńgirt tartyp, jalt-jult etken naızaǵaıǵa uqsap ketedi eken. Arba kerýeni bar kúshimen jabaıy daýysqa salyp, Dezojeniń sol tusta keń taraǵan "Vestalkı" popýrrıine basty baryldap, aǵashtar muńaıa japyraqtaryn sybdyrlatyp, búıirdegi saıajolda býrjýa elester oryndaǵan ázil ánderdi esi shyǵa elirip tyńdady.

Osy sherýde adamzat aýyrtpalyǵynyń bári tuttaı jalańash qalpynda sapyrylysyp jatqan tárizdi. Odan kúlli haıýandardyń bet-pishinin kórýge bolady: onda qarttar da, jastar da, qýarǵan bastar da, aǵarǵan saqal-shashtar da bar, sumdyq ekijúzdilik, lajsyz baǵynyshtylyq, jabaıy kijiný, óreskel qoıqań, kúnqaǵar astyndaǵy shoshqa tumsyq, buırasyn samaıyn dýdyratyp qoıa bergen qyzdyń basyna uqsas birdeńeler, balanyki bolǵandyqtan da masqara úreıli júzder, ólýi ǵana jetpeı turǵan bet terisi súıegine jabysqan qur súldeler ne sán. Birinshi arbada negr otyr, buryn arbakesh bolsa kerek, qazirgi buǵaýyn burynǵysymen salystyryp qoıatyn shyǵar. Tómengi taptardyń ezip-janshylýy, sumdyq masqaralyq sharpymaǵan jan joq; quldyraýdyń bul satysynda, qoǵamdyq tuńǵıyqtyń eń aqyrǵy túkpirinde olar óziniń eń sońǵy aýysýyn: nadandyqtyń — topastyqqa, uǵynýdyń ashynýǵa ulasýyn bastan keshti. Bul arada tańdap, talǵap jatar da eshteńe joq, pasyqtyqtyń betke shyǵar qaımaǵy da osy jandar. Jeksuryn sherýdiń kezdeısoq basqarýshysynyń olardy top-topqa bólmegeni de aıqyn boldy. Beısharalar qalaı bolsa solaı bir-birimen alfavıt boıynsha matastyrylyp, arbaǵa tıeı salynsa kerek. Alaıda bir jerge toqaılasqan sumdyqtar aqyr sońynda óziniń atqarýshy kúshin kórsetti; beıbaqtardyń kez kelgen birlestigi bázbir nátıje beredi; árbir buǵaýdyń ortaq jany boldy, árbir arbanyń óz kelbeti boldy, án salǵan áıeldiń janynda eńirep jylaǵan bireý boldy; úshinshi arbadan bireý qaıyr surady; bir arbadaǵylar kijinip tisin qaırady; kelesidegiler ótken-ketkendi qorqytty; altynshydaǵylar qudaıyn qarǵap, oıyna kelgenderin istedi; al sońǵylary moladaı únsiz. Dante bolsa, bul qozǵalystan tozaqtyń jeti aınalymyn kórgen bolar edi.

Bul sottalǵandardyń jaza ornyna bet alǵan qaharly marshy edi, biraq ol aqyrzamannyń úreıli otarbasynda ótken joq. Masqara túrme arbalarymen alyp júrýden artyq sumdyq joq ta shyǵar.

Qolynda ilgishti taıaq ustaǵan qaraýyldardyń biri aýyq-aýyq mynaý adam azǵyndarynyń úıindisin aýdarystyryp kórýge oqtalyp qoıady. Jınalǵandardyń arasyndaǵy bir kempir bes-alty jasar shamasyndaǵy bir balaǵa solardy saýsaǵymen nusqap: "Mynaý saǵan sabaq, júgirmek!" dedi.

Baryldaq án men balaǵat barǵan saıyn údeı tústi; aqyr aıaǵynda kúzet komandıri sıaqty kóringeni qamshysyn shatyr etkizip edi, osy belgi boıynsha taıaq sartyly kózsiz eresek qımylmen jeti arbaǵa burshaqtaı satyrlap jaýdy da ketti; jurt jyndanǵandaı alasuryp gúrildedi, al bul irińdegen jaraǵa úımelegen masadaı qujynaǵan kóshe balalaryn tipti elirtip jiberdi.

Jan Valjannyń kózi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Ol kóz emes, eshteńe ótkizbeıtin, keıbir zaǵıptardyń qarashyǵyn aýystyratyn, shyn nárseni kórsetip jarytpaıtyn, tek apat pen úreıden jarq ete qalatyn áınek sıaqtandy. Ol qarsy aldynan ashylǵan kórinisterdi baıqamady, janaryna tek sumdyqtar ǵana elestedi. Atyp turyp, tura qashqysy da keldi, biraq baqaıyn da qımyldata almady. Keıde kórgenińniń ózińdi baýrap, bılep alatyny, tisteı qabysyp aıyrylmaıtyny bar ǵoı. Ol otyrǵan ornyna shegelengendeı tas bolyp qatyp sileıdi de qaldy, tek mynaý túksıip túp izge túsýdiń máni ne, anaý dáý perilerdiń tobyry qaıdan paıda boldy, dep ózinen suraýǵa ǵana háli keldi. Ańdaýsyzda oń qolyn kóterip, mańdaıyna apardy. Óıtkeni kenetten eske túskende jasaıtyn ádettegi qımyl ǵoı bul. Ol turaqty baǵyttyń osyndaı bolatynyn esine túsirdi: korólmen kezdesip qalmas úshin qashanda osylaı jasap, onyń Fonteneblo jolymen júrip qalýy yqtımal-aý dep dál osy aradan burylatyn, osydan otyz bes jyl buryn Jan Valjan ózi osy zastava arqyly ótken-di.

Kozetta basqasha úreılendi, biraq qorqynyshy ákesinen kem de emes edi. Ol eshteńe túsinbeı júregi alqymyna tyǵyldy; kórgenderiniń bári múmkin emes nársedeı. Aqyry:

— Áke! Mynaý arbalardaǵy ne zat? — dep onyń daýsy shyǵyp ketti.

— Katorjandar ǵoı, — dep jaýap qatty Jan Valjan.

— Olar qaıda barady?

— Katorgaǵa.

Sol kezde taıaq sartyly aıryqsha údep, jıileı túsip, oǵan qylyshtardyń jalpaǵynan urǵan soqqysy qosyldy, bul degeniń soıyldar men dyraýlardyń essiz doldanýy sekildi boldy; katorjandar búgilip buǵa qaldy, jazalaý olardy jıirkenishti qulaqkestilikke jetkizip, barlyǵy ún-túnsiz, qamaýǵa túsken qasqyrdaı jan-jaǵyna ushqyndaǵan kózderin tastady.

Kozettanyń tula boıy dirildep ketti.

— Áke! Osylardyń bári adam ba? — dep surady ol qaıtadan.

— Keıbireýleri, — dep jaýap qatty beıbaq.

Bul Bısetrdan tańsárige deıin shyǵyp jolshybaı Menge baǵyt ustaǵan etap bolatyn, bulaı burylý sebebi ol kezde Fontenebloda koról jatqan edi. Mártebeli aǵzamdy qolaısyz kórinisten saqtaý úshin osylaı aınalyp júrip, onsyz da sumdyq joldy úsh-tórt kúnge uzartýǵa týra keldi.

Jan Valjan úıge unjyrǵasy ábden túsip oraldy. Mundaı kezdesýler soqqyǵa bara-bar, ol ózi týraly sumdyq úreıli áser qaldyrady.

Alaıda Jan Valjan Kozettamen birge Vavılon kóshesine qaıtyp, qyzynyń kórgenderi jóninde taǵy da suraq qoıǵanyn baıqaǵan joq; bálkim onyń ózi de qyzynyń sózin qabyldap, jaýap berer halde bolmaı, oı tereńine súńgip ketken bolýy kerek. Keshkisin tek Kozetta uıyqtaýǵa ketkende onyń ózimen ózi sóılesip kúbirlep qana:

— O, qudaıa! Menińshe, anaý adamdardyń bireýi bolmasa bireýimen kezdesip qalsam, ony jaqyn jerden kórgenim úshin ǵana ólip keter edim, — degen sózin esitti.

Baqytyna qaraı, sol qasiretti kezdesýden keıingi kelesi kúni Parıjde bir resmı saltanatqa oraı mereke boldy: Mars alańynda sherý ótti, Senada qaıyqshylar eskekpen semserlesti, Elıseı alabynda túrli oıyndar kórsetildi, Juldyz alańda otshashýlar shashyldy, qaıda qarasań da — áshekeı jaryqtar. Jan Valjan óz daǵdysyn ózgertip, keshegi kúnniń estelik áserin umyttyryp, aldynda ǵana kóz aldynan ótken jırenishti sýretterdi Parıjdiń yrdý-dyrdýymen basý úshin Kozettany merekege alyp bardy.

Merekeniń tuzdyǵy bolǵan parad zańdy túrde mýndırlerdiń aınalymyn týǵyzdy; Jan Valjan ulttyq ulannyń arnaýly kıimin kıdi, bul oǵan adamdy qaýip-qaterden tasalap turatyn qalqan sıaqty kórindi. Qalaı bolǵanmen de serýenniń maqsaty jerine jetken tárizdi. Ákesiniń kóńilin tabýdy ózi úshin zań sanaıtyn Kozetta bul saıranǵa op-ońaı qýana kóndi, jastyqqa sondaı shattyq tán ǵoı ózi. Aıtqandaı, oǵan oıyn-saýyqtyń bári tán, sondyqtan olarǵa muryn shúıirip qaraǵan joq, "halyq serýeni" atalatyn saýyq-saırandy qyzyǵa tamashalady. Sondyqtan Jan Valjannyń dittegenime jettim, keshegi jeksuryn kórinisterden Kozettanyń jadynda eshteńe de qalǵan joq dep oılaýǵa haqysy bar edi.

Arada birneshe kún ótken soń, erteńgilik, kún kóterilip, shapaq shashqan kezde ol ekeýi baqqa shyqty — taǵy da Jan Valjannyń ózi úshin ornatqan tártibi buzyldy. Kozettaǵa óziniń ýaıym-qaıǵysyn tańyp, óz bólmesiniń tórt qabyrǵasynda qamalyp otyrýdan tandy. Mol ǵyp tigilgen tańǵy jeleńge malyna oranǵan Kozetta bult tumshalaǵan kún sıaqty bastan aıaq qyzǵylt tartyp, uıqydan keıin sáýlemen nurlanǵan ózine únsiz kóz qıyǵyn tastaǵan shaldyń qasynda turyp aq raýshannyń japyraǵyn úzdi. Ol "súıedi-súımeıdi" deıtin ǵalamat bal ashýdy bilmeıtin, oǵan jáne kim úıretti deısiń ony?! Ol gúldi beıkúná ánsheıin ǵana úze saldy, aq raýshandy julý degen júregińdi ashyp salý ekenin bilgen de joq. Eger Ańsaý atalatyn tórtinshi Symbat degen bolatyn bolsa, ol kúlimdegen sol Symbatqa uqsar edi. Jan Valjan gúldi úzgen appaq saýsaqtarǵa arbalyp, qyzdy oraǵan araı nurǵa balqyp, erip ketti. Qasyndaǵy butadan qyzyl tamaq shymshyq shyqylyqtady. Aspanda bostandyqqa endi shyqqandaı asyǵyp aqsha bulttar jóńkip barady. Kozetta qadalyp gúlderdi úze berdi, zaıyry ol birdeńe týraly armandaǵan tárizdi, armany ǵajap bolýy da kerek. Ańdaýsyzda ol aqqýdyń ásemdigimen moıynyn buryp, tosyn suraq qoıdy.

— Áke, katorga degen ne osy?

TÓRTİNSHİ KİTAP
TÓMENNEN KÓMEK JOǴARYDAN KELGEN
KÓMEK BOLÝY MÚMKİN
Birinshi taraý
JARA SYRTTA, JAZYLÝ İSHTE

Olardyń ómiri osylaı kúnnen kúnge kúńgirttene tústi.

Olarda qalǵany bir kezde baqyt sanalǵan bir ǵana ermek — ashyqqandarǵa — nan, sýyqtan jaýraǵandarǵa kıim taratý. Kedeılerdiń halyn bile júrip Jan Valjan men oǵan erip júretin Kozetta júrek túkpirlerinde baıaǵy bir syrlas, syılas jaqyndyq qaıta jandanyp kele jatqandaı sezindi; ara-tura kún jaqsy bolsa, zaryqqandardyń birazyna kómek kórsetip úlgerip júrdi, sóıtip kóptegen kishkentaılardyń janyn jylytyp, qýanyshqa bóleıtin, ondaıda Kozetta tipten kóńildenip ketetin. Ómiriniń dál sondaı sátinde olar Jondrettiń úıshigine bas suqty.

Kelesi kúni tańerteń Jan Valjan úıge ádettegideı jaıbaraqat keldi, biraq sol qolynda qantalap, isip ketken kúıikke uqsas jarasy bar, onyń sebebin jaltaryp aıtpady. Sol jaranyń saldarynan aı boıy dirildep-qalshyldap qyzýy kóterilip júrdi. Dárigerge barǵysy kelmedi. Kozetta bar dep qoımaǵan soń: "Mal dárigerin shaqyrshy" dedi.

Kozetta onyń jarasyn keremet uqyptylyqpen, qaıtsem paıdam tıer eken degen perishtelik nıetpen erteńgilik jáne keshkilik muqıat tańyp otyrdy, Jan Valjan bolsa ózine burynǵy baqytynyń qaıta oralyp kele jatqanyna súısinip, qaýiptenýi men mazasyzdanýy birte-birte seıileıin degenin sezindi. Kozettaǵa qaraı otyryp: "O, jazylar jaram!", "O, aıyǵatyn aýrý!" dep qoıady.

Ákesi aýyryp júrgende Kozetta derbesjaıǵa kóp barmaı, qaıtadan qosalqy úı men aýlaǵa baýyr basyp ketti. Uzaq kúndi derlik Jan Valjanmen ótkizip, oǵan tańdaǵan kitabyn, eń bastysy saıahat týraly oqyp berip otyrdy. Jan Valjan qaıta túlep, baqyty qaıtadan gúl atyp, aıtyp jetkizgisiz araımen jarqyrady; Lúksembýrg baǵy, beımálim jas qańǵybas, Kozettanyń salqyn tartýy sıaqty ala bulttar endi onyń kóńilin tumshalamaıtyn boldy. Ol tipti: "Munyń bárin ózim oılap taýyp júr ekenmin. Qyrqyljyń qyrt!" deıtin boldy ózine.

Onyń baqyty zor bolǵany sondaı, Jondrettiń úıshigindegi Tenarde úıelmenimen kútpegen sumdyq kezdesýdiń ózi de ony myzǵyta almady. Ol áıteýir sytylyp shyǵyp, qutylyp ketti, izin de taptyrmady. Qalǵanynda endi sharýasy qansha! Eger záýde ony esine alar bolsa, onysy sol beıbaqtarǵa degen aıanysh sezimi ǵana. Qazir ǵoı olar túrmede, — dep oılady ol. — Sondyqtan qaıtyp zıan jasaı almaıdy, biraq qandaı beıshara, baqytsyz otbasy!"

Men zastavasyndaǵy jıirkenishti kórinis týraly Kozetta qaıtyp sóz qozǵamady.

Monastyrda Mehtılda bıke Kozettaǵa mýzykadan sabaq bergen. Kozettanyń qyzyl tamaq torǵaıdyń únindeı daýysy bolatyn, keıde keshqurym jaralynyń qarapaıym mekeninde ol Jan Valjandy qýantyp, muńly ánder salatyn.

Kóktem týdy, baq bul kezde túlep qulpyryp ketti, sony kórip Jan Valjan: "Sen baqta eshqashan serýendemeısiń ǵoı, bar, seıildep qaıt", dedi Kozettaǵa. "Maqul, áke", dedi qyzy.

Áke tilegin oryndap, ol baqshada qaıtadan serýendeı bastady, kóbine jalǵyz qydyrady, óıtkeni, buryn eskertilgendeı, Jan Valjan temir qorshaýdan kózge túsip qalarmyn degen qaýippen baqqa eshqashan barmaıdy.

Onyń jarasy ekeýiniń de oı arnasyna basqa baǵyt berdi.

Kozetta ákesiniń jazylyp kele jatqanyn, ózin baqytty sezinetinin kórip, ózi de baıqamaıtyn, keremet bir tabıǵı qanaǵat sezimine bólendi. Onyń ústine naýryz týyp, kún uzardy, qys ótti, ol qashanda bizdiń qaıǵy-qasiretimizdi ózimen birge ala ketedi emes pe, odan soń sáýir keldi — bul jazdyń gúl atýy, tańǵy araıdaı taza, balalyq shaqtaı shat, keıde jańa týǵan nárestedeı jylaýyq keledi. Tabıǵat bul aıda jandy jaýlar jarqyldaq sáýlege tunyp turady, ol nur aspannan da, bulttan da, aǵashtardan da, kógaldar men gúlderden de adam júregine quıylyp jatady.

Sáýirdiń mundaı shattyǵyna súńgimeske Kozetta áli tym jas bolatyn, onyń ózi de kóktemniń osy aıynan aýmaıtyn. Qasiretti oılar sezdirmeı, bildirmeı ǵaıyp boldy. Kóktemde qaıǵyly júrekke jaryq túsedi bázbir shańqaı tústegi jertóle sıaqty. Kozetta bolsa, onsha qatty qaıǵyrǵan da joq. Óz basy oǵan esep berip jatpasa da ýaıym jep júrmegeni aıdan anyq. Erteńgilik tańǵy astan keıin saǵat ondarda ol ákesin shırek saǵat baqqa aparyp, serýendetip qaıtýdyń sáti túskende, kire beris mańynda kúnge ıegin tósep, onyń aýrý qolyn demep otyrǵanda shattyqqa bólenip, kóp kúlgenin ózi de sezbeı qalatyn.

Jan Valjan qyzynyń qaıta qulpyryp, shyraılana túskenine kóz jetkizip qýanatyn.

— O, jazylar jaram! — dep baıaý qaıtalap qoıatyn.

Sol úshin de ol Tenardege razy.

Jarasy jazylǵannan keıin ol keshki jalǵyz qydyrýyn qaıta jalǵastyrdy.

Áıtkenmen Parıjdiń adam az turatyn shalǵaı shetinde keshkilik eshqandaı oqys oqıǵalarsyz jalǵyz qydyrýǵa bola beredi dep oılaý qate bolar edi.

Ekinshi taraý
PLÝTARH TÁTEI KEIBİR QUBYLYSTY
QINALA TÚSİNDİREDİ

Birde keshkisin kishkentaı Gavroshqa jeıtin eshteńe bolmaı qaldy; osynyń aldynda tústik jasamaǵanyn eske alyp, muńaıdy. Ol keshki as tappaq bolyp Salpetrıerdiń ar jaǵyndaǵy alańqaı jerlerge qydyryp qaıtýǵa shyqty, sodan bir tiske basar tappasa, basqalardan qaıran joq. Eshkim joq jerden áıteýir birdeńe tabylady. Bázbir eldi mekenge jetip edi, ol Aýsterlıs derevnásy sıaqty kórindi.

Sonda qydyryp júrip ol eski baqty baıqady, odan shal men kempirdi kórdi, bul baqta áli ájetke jaraıtyn alma aǵashtar bar eken. Sol aǵashtyń mańynda jemis-jıdek saqtaýǵa arnalǵan dúńgirshek sıaqty birdeńe tur, odan alma urlap alýǵa bolady. Alma degeniń keshki as, alma degeniń tirshilik emes pe. Alma Adam-Atany opat qylǵanmen, Gavroshty qutqara alady. Baqtyń ar jaǵynda qańyraǵan bos kóshe bar, úıler bolmaǵandyqtan ony butalar basyp ketken; baq kósheden qorshaýmen bólinip tur.

Gavrosh sol baqqa tartty, tanys alma aǵashyn tanydy, jemis salatyn jáshiktiń ornynda ekenine kózi jetti, temir qursaýdy muqıat teksere bastady; qorshaý degen ne táıiri — bir-eki dep qarǵyp ketesiń. Kún keshkirdi, kóshede tiri jan joq, naǵyz qolaıly ýaqyt. Gavrosh táýekelge bel býyp ázirlene berdi de, toqtaı qaldy. Baqta bireýler sóılesip júr. Gavrosh qorshaýdyń sańylaýynan kóz tastady.

Ózinen eki adym jerde qorshaýdyń arǵy jaǵynda, týra bul túsemin dep mejelep qoıǵan jerdiń qarsysynda jurt oryndy etip júrgen tas jatatyn, sol oryndyqta baqtyń ıesi shal otyr da, onyń qarsy aldynda kempir tur. Kempir kúńkildep birdeńeler aıtady. Sypaıylyǵy shamaly Gavrosh qulaǵyn tosa qoıdy.

— Mabef myrza, — dedi kempir.

"Mabef! — dep oılanyp qaldy Gavrosh. — Mássaǵan saıran!"

Shal bylq etpedi. Kempir qaıta qaıtalady:

— Mabef myrza!

Shal aqyry kózin kóterip, ún shyǵardy:

— Ne aıtasyz, Plýtarh ájeı?

"Plýtarh ájeı deıdi! — dep taǵy da ish tartyp qaldy Gavrosh.

— Al bul tipti qyzyq"; Plýtarh ájeı sózdi bastap ketti de, shal áńgimege aralasýǵa májbúr boldy. Qojaıyn razy emes. Nege?

— Biz toǵyz aıǵa qaryzbyz.

— Úsh aıdan keıin biz oǵan on eki aıǵa qaryz bolamyz.

— Ol bizdi shyǵaryp jiberemiz deıdi.

— Amal ne, men ketemin.

— Kókónis satýshy áıel aqsha suraıdy. Jáne bir qushaq ta otyn qalmady. Qysta ne jaǵyp kúneltesiz? Bizde túk te otyn joq.

— Onyń esesine kún bar emes pe.

Qasapshy budan bylaı qaryzǵa bermeıtin boldy, sıyr etine tipti mańaılatpaıdy.

— Munysy tipti jaqsy. Men etti nashar sińiremin. Ol men úshin óte aýyr taǵam.

— Túske ne bereıin?

— Nan.

— Bólke satýshy shotpen tóleýdi talap etedi, aqshań joq eken, nan da joq deıdi.

— Jaqsy.

— Sonda ne jeısiz?

— Bizde alma bar.

— Alaıda, myrza, bulaı aqshasyz jaıdan jaı ómir súrýge bolmaıdy ǵoı.

— Qaıteıin, mende aqsha joq.

Kempir ketti de, shal jalǵyz qaldy. Aýyr oıǵa shomyp otyr ol. Gavrosh ta oılanyp qaldy. Ymyrt úıirilip, qarańǵylyq basýǵa aınaldy.

Gavrosh qorshaýdan qarǵyp túsýdiń ornyna onyń túbine kep otyrdy — oılanýynyń alǵashqy nátıjesi osy boldy. Aǵash butaqtarynyń tómengi jaǵy sál sırek edi.

"Mynany qara", — dep ishteı qýanyp ketti Gavrosh. — Mynaý naǵyz jatynjaı ǵoı!" Úńgińkireı baryp ol búk túsip búktetilip jata ketti. Arqasy Mabef ataıdyń oryndyǵyna tıip jatty derlikteı. Shaldyń tynysyn da estip jatty.

Tamaq tabýdyń ornyna tezirek uıyqtap ketýge tyrysty.

Mysyqtyń uıqysy — jartylaı kózi ashyq uıqy. Qalǵyǵanynyń arasynan qaraýyldap kúzetip jatty.

Qarańǵy bozǵylt aspan jerge aqtańdaq sáýle shashyp, qaraýytqan butalar qatarynyń arasyndaǵy qylań jolaq bolyp kórindi kóshe.

Oıda joqta álgi aqshyl jolaqta eki sulba paıda boldy. Bireýi alda, ekinshisi odan nedáýir qashyqtyqta artta kele jatyr.

— Á, taǵy da ekeý shyqty, — dep mińgirledi Gavrosh.

Alǵashqy sulba qaradúrsin durysyraq kıingen eńkish tartqan qart, oılanyp kele jatqan býrjýany eske túsirdi, keshki ıis juldyzdy aspan astynda baıaý aıańdap qydyryp qaıtqaly shyqsa kerek.

Ekinshisi jińishke, suńǵaq, symbatty. Ol óz adymyn alǵashqysynyń qadamymen ólshep keledi, júrisin ádeıi baıaýlatqanymen qımylynda ıkemdilik, eptilik bar. Odan jyrtqyshqa tán qaýip oılatarlyq birdeńe baıqalady, sonymen birge onyń búkil beınesi sol kezdiń sózimen aıtqanda, "sánqoılyqty" sezdiredi. Onyń tamasha qalpaǵy bar, kıgeni qynama bel qara súrtik, zaıyry jaqsy shuǵadan arnaıy tigilse kerek. Onyń basyn ustaýynan kúsh pen kórkemdik bilinip tur, qalpaqtyń astynan qarańǵy bolsa da aýzyna gúl tistegen bozbalanyń aq dıdaryn baıqaýǵa bolady. Bul sulba Gavroshqa jaqsy tanys: ol Monparnas bolatyn.

Birinshige keletin bolsaq, ańqyldaǵan aqkóńil shal degennen basqa eshteńe aıta almaısyń.

Gavrosh solarǵa qadaldy da qaldy.

Kele jatqan ekeýdiń bireýiniń, shamasy, ekinshisinen ala almaı júrgen óshi bolýy kerek. Gavroshtyń óleń tósegi jasyrynatyn jaqsy qalqa boldy.

Monparnastyń mynadaı kezde, mynadaı jerde iz baǵýǵa shyǵýy jaqsylyqqa soqtyrmaıdy. Gavrosh sábı júregi eljirep shaldy aıap ketti.

Ne isteý kerek? Aralassa ma eken? Bul bir janýardyń ekinshisine kómegi bolar edi. Monparnas kúledi de qoıady ǵoı. Mynaý on segiz jasar buzaqynyń shalǵa da, balaǵa da shamasy qaptal jetetinine Gavroshtyń senimi kámil.

Gavrosh oılanyp úlgergenshe jırenishti shabýyl tutqıyldan bastalyp ta ketti. Kádimgi jolbarystyń buǵyǵa, búıiniń shybynǵa shabýyly. Monparnas aýyzyndaǵy gúldi laqtyryp tastap kútpegen jerde shalǵa bir-aq atyldy, ony jaǵasynan alyp, qolymen syǵymdap mine tústi. Gavrosh aıǵaılap jiberýge shaq qaldy. Endi bir sátte álgilerdiń bireýi qyryldap, jany yshqynyp astynda jatty da, ekinshisi tastaı qatty keýdesine qadalyp, tyrp etkizbeı tastady. Bir ǵajaby, Gavrosh kútkendegiden múldem basqa kóriniske tap boldy. Jer qaýyp jatqan Monparnas ta, jeńip shyqqan shal. Osynyń bári Gavroshtan birneshe qadam ǵana jerde ótti.

Shal aıaǵynan tik tur jáne soqqyǵa soqqymen, sumdyq kúshti soqqymen jaýap beredi, sóıtip shabýyldaýshy men onyń qurbandyǵynyń orny áp-sátte aýysty.

"Jaraısyń, shal!" — dedi Gavrosh ishinen, alaıda ózin ózi ustaı almaı qol shapalaqtap jiberdi. Biraq onyń shapalaǵy estilmeı qaldy. Ol birin biri soǵyp, alqyna arpalysyp júrgen qarsylastardyń qulaǵyna jetken joq.

Uzamaı tynyshtyq ornady. Monparnas taıtalasýdy doǵardy. Gavrosh "Ol óltirip tastaǵan joq pa eken ózin?" dep oılady.

Shal tis jaryp túk te sóz aıtpady, aıqaılaǵan da joq. Sosyn boıyn tiktedi, Gavrosh onyń Monparnasqa ne aıtqanyn estidi:

— Tur endi.

Monparnas túregeldi, biraq shal ony áli ustap tur. Monparnastyń usqyny qoı tuzaqqa túsirgen qasqyrdaı susty, yzaly.

Gavrosh qulaǵyn túrip, kózin tigip, bárin kórdi. Jan-tánimen qyzyqtady ol.

Ol óziniń aqjúrek mazasyz kórermendigi úshin syılyq alǵan syńaıly. Oǵan tún qarańǵysyn túrip qasiret taby bar áńgime jetti. Shal surap, Monparnas jaýap qatyp tur.

— Qazir jasyń qanshada?

— On toǵyzda.

— Kúshiń de, densaýlyǵyń da jetkilikti. Nege jumys istemeısiń?

— Jumys degen jalyqtyrady, kóńilsiz ǵoı.

— Sonda nemen shuǵyldanasyń?

— Sandalyp bos júremin.

— Shynyńdy aıtshy. Sen úshin birdeńe jasaýǵa bola ma? Kim bolǵyń keledi ózi?

— Ury bolǵym keledi.

Tynyshtyq ornady. Shamasy, shal tereń oıǵa shomǵan sıaqty. Ol sileıip qımylsyz tur, Monparnasty bosatar emes.

Ara-tura áldi de epti jas bandıt bulqynyp, qaqpanǵa túsken haıýannyń tutqıyl áreketin jasaıdy. Ol tyrmysyp, aıaqtan shalǵysy keledi, sytylyp shyqpaq bolyp bar denesimen burylyp, oqys qımyldar jasaıdy. Shal onyń qos qolyn jalǵyz áleýetti qolymen óktem ustap, onyń alasuryp typyrlaǵanyn ańdamaǵan bolady.

Shaldyń oıǵa shomýy birneshe mınótke sozylyp, sosyn Monparnasqa qadala qarap, daýsyn sál kóterip, qaýmalaǵan qarańǵylyqta saltanatty sóz aıtqandaı sóılep ketti, Gavrosh onyń bir sózin de jibermeı, bastan aıaq tyńdady.

— Balam meniń, ózińniń jalqaýlyǵyńnan kúnkóristiń eń keseldi jolyna túskeli júrsiń. Ózińdi óziń sandalbaı jalqaý dep jarıaladyń! Bárin tastap jumys isteýge ázirlenseńshi. Sen bir sumdyq máshıneni kórdiń be? Ol qańyltyr ıleıtin stan dep atalady. Odan saqtanǵan abzal — qanqor da qaskóı kórinedi ózi, kisiniń etegin qystyryp alsa boldy, ózine túgel tartyp alyp, myj-myjyn shyǵarady, yrdý-dyrdýmen kún ótkizý de sol máshınege uqsaıdy. Esiń barda kesh qalmaı turyp qutyl! Áıtpese bittiń: jalt qarap úlgermeı aranyna ilinesiń de ketesiń. Sheńgeline bir tústiń eken, qaıtyp eshteńeden úmit etpe. Jumysqa kir, jalqaý. Demalys bitti. Ymyrasyz jumystyń qurysh qoly sheńgeline aldy seni. Óz isińdi óziń istep, eńbekpen kún kórip, boryshyńdy ótegiń kelmeı me seniń? Basqalar qusap ómir súrý kóńilsiz deısiń be? Onda bylaı! Sen basqasha ómir súresiń. Jumys degen zań; kimde kim odan ish pystyrar zerigý dep bas tartsa, túbinde onyń azapty jaǵasyna tap bolady. Seniń eńbekqor bolǵyń kelmeıdi eken, onda qul bolasyń. Eńbek bizdi qaıtadan ustap alý úshin, basqasha ustap alý úshin ǵana erkimizge jiberedi, eger sen onyń dosy bolǵyń kelmese, eriksiz pendesi, tutqyny bolasyń. Sen adam bolyp, adamsha adal sharshaǵyń kelmeıdi. Onda tozaqta kúnákardyń terine malshynasyń. Basqalar óleń aıtqanda, ólerdeı qyryldap turasyń. Basqalar jumys istegenin alystan, tómennen kórip, olardiki beınet emes, raqat, demalys eken dep oılaısyń. Shapaǵat shapaǵymen nurlanǵan dıqan, oraqshy, teńizshi, usta jumaqtyń raqatynda júrgendeı kórinedi. Ustanyń tóstemirinen ushqan jarqyl qandaı! Soqanyń qulaǵyn ustap, eginniń baýyn jınaýdyń ózi bir lázzat emes pe? Jelmen júıtkip, erkin kósilgen qaıyqtyń ózi qýanysh qoı. Al, sen, jalqaý, qaılamen jumys iste, súıre, tasy, qozǵal! Sen endi tozaqtaǵy júk tasıtyn janýarǵa aınalǵansyń, moınyńdaǵy jarmańmen mıtyńdap júre ber. Eshteńe istemeý — maqsatyń ǵoı. Onda bylaı! Tıtyqtap sharshamaǵan bir apta, bir kún, bir saǵatyń bolmasyn. Báz birdeńeni kóterý sen úshin azapqa aınalady. Árbir mınýt bulshyq etińdi jyrtýǵa májbúr etedi. Basqalar úshin qustyń qaýyrsynyndaı jeńil nárse saǵan shombal tastaı aýyr soǵady. Eń ońaı, qulama quzdaı kórinedi. Ómir saǵan jan túrshiktirer ajdaha bolady. Júrý, qozǵalý, tynys alý jumystyń eń qıynyna aınalady. Ókpeńniń ózine júz qadaq aýyrlyq túskendeı sezinesiń. Anaý aradan, mynaý aradan ótýdiń ózi sheshimi qıyn mindet eken dep qamyǵasyń. Úıden shyqqysy keletin kez kelgen kisi esikti ashady da, shyǵyp júre beredi, al sen ol úshin tyrnalap qabyrǵany tesýiń kerek. Kóshege shyǵý úshin ádette ne isteıdi? Baspaldaqpen túsip júre bermeı me, al sen aq jamylǵyny órim-órim ǵyp jyrtyp, arqan esip, sol arqyly terezeden shyǵasyń, tómende tereń quz, túse almaı asylasyń da turasyń, ádette ol túnde bolady, jel turyp, daýyl soǵyp, jańbyr jaýady, saǵan qalatyny bir-aq jol — quzǵa qulap túsý. Bolmasa da saǵan kúıip óleıin dep tútin shyǵar murjada tyrbańdaýǵa ne ájethanadan shyqqan shaıyńdy sýǵa tunshyǵyp óleıin dep onyń las aǵysynda eńbektenýge týra keledi. Biteý qajet tesikter, kúnine jıyrma ret alyp-salyp kóteretin tastar, bóstekke tyǵý kerek sylaqtar týraly aıtyp ta turǵanym joq. Aıtalyq, aldyńda qulyp tur eken, qalalyqtardyń qaltasynda ádette slesarlarǵa jasatyp alǵan kilti bolady. Al sen kiltsiz-aq kiremin deseń, sumdyq sumpaıy zat jasaýyń kerek. Ol úshin eki sýlyq baqyr alyp, ony egep ekige bólesiń. Qandaı saımannyń kómegimen deısiń be? Ol endi óz isiń. Sosyn álgi eki tilikti syrtqy túrin buzbaı úńgısiń, odan ári vıntpen tesip, birin ústi, birin asty etip, olardy bir-birine bekitesiń. Bir birine bekitilgen bul eki tilikti eshkim eleı de qoımaıdy. Syrttaı qadaǵalap júrgen baqylaýshylar úshin ol ortasynan bólingen baqyr teńge, al sen úshin shynashaqtaı ǵana qobdısha. Oǵan sonda ne jasyrasyń? Bolattyń kishkentaı ǵana bólshegin salasyń. Ol saǵattyń prýjınasy, oǵan egep tis salsań, quıtaqandaı almas ara bolady da shyǵady. Baqyr teńgege tyqqan uzyndyǵy túıreýishteı ol aramen qulyptyń tilin, esiktiń ysyrmasyn, ilýli qulyptyń tutqasyn, terezeniń temir toryn jáne aıaǵyńdaǵy kisendi kese alasyń. Osyndaı ádemi ónerdiń, eptiliktiń, ismerliktiń, tózimdiliktiń bar ǵalamatyn kórsetip jasaǵan ǵajaıyp qural úshin qandaı syı alasyń? Ony bilip qalyp ustasa, alar syıyń — karser. Mine, seniń bolashaǵyń osy. Jalqaýlyq pen dýmanshyldyq degeniń baıqatpaı jutyp jiberetin uıyq qoı. Eshteńe istemeý, buraý basyn syndyrmaý — qaıǵyly sheshim, ony sen bilesiń be, ózi? Qoǵamnyń esebinen kún kórý degen ne? Paıdasyz bolý zıandy bolý emes pe. Qaıyrshylyqtyń tuńǵıyǵyna súıreıtin de sol Aramtamaq bolǵysy keletinderdi qarǵys atsyn! Ol jıirkenishti jegi qurt qoı. Saǵan jumys isteý unamaıdy, á? Seniń basyńda jalǵyz ǵana oı — jaqsy iship, jaqsy jeý, jaqsy uıyqtaý. Bul betińnen qaıtpasań, qara sý iship, qara nan jep, taqtaıda temir buǵaýmen uıyqtaıtyn bolasyń, deneńdi qursaǵan ol buǵaýdyń sýyqtyǵyn túnde túısinesiń. Bul buǵaýdy úzip qashamyn dep oılaısyń ba? Jaqsy. Qashqan ekensiń baýyryńmen jorǵalap, butalarǵa boı tasalap, haıýan tárizdi shóp jeısiń. Biraq seni ustamaı qoımaıdy. Sosyn sen talaı jyldardy jerasty túrmesinde qabyrǵaǵa buǵaýlanyp ótkizesiń, sý ishý úshin saptyaıaqty sıpalap izdeısiń, ıtke tastasań jemeıtin túrmeniń qatqan nanyn kemiresiń, saǵan deıin qurt-qumyrsqa qajaǵan burshaq jeısiń. Jerqoımada tirlik etetin esek qurtqa aınalasyń. Ózińdi aıasańshy, beıbaq bala, sen áli jassyń, anańnyń keýdesinde jatyp, kókiregin ıiskegenińe jıyrma jyl da ótken joq, bálkim anań áli tiri shyǵar. Jalynamyn saǵan, tilimdi al. Juqa qara shuǵadan shapan, jaltyraǵan lak kebis kıip, shashyńdy buıralaǵyń, ony hosh ıis maımen sylaǵyń, sulý bolyp, qyz-qyrqynǵa unaǵyń keletin shyǵar. Onda shashyńdy taqyrlap alyp, qyzyl kúrte, aǵash shabata kıgizedi. Seniń saqına-júzik salǵyń keletin bolar — onda moıynyńa temir qarǵy salady. Eger áıelge kóz tastasań, tabanda taıaq jeısiń. Túrmege jıyrma jasar jigit bop tússeń, elý jastaǵy shal bolyp shyǵasyń. Sen oǵan qyp-qyzyl narttaı, jap-jas, bula, janary ushqyn shashqan, tisi marjandaı, shashy ǵajap jigit bolyp baryp, beli búgilgen, beti ájim-ájim, ábden muqalǵan, unjyrǵasy túsken opyryq shal bop qaıtasyń. O, meniń beıshara balam, sen jalǵan jolda júrsiń, qareketsizdik saǵan teris aqyl beredi. Urlyq degen eń aýyr qylmys qana emes, eń aýyr jumys. Sen azapty eńbek — jalqaýlyqtan aýlaq bol. Alaıaq bolý da ońaı emes. Odan adal adam bolý áldeqaıda jeńil. Al endi bar da, meniń ne aıtqanymdy oılan. Aıtqandaı, menen ne alǵyń kelip edi? Ámıanym qajet pe saǵan? Má, ala ǵoı.

Qarıa Monparnasty bosatyp, qolyna ámıanyn ustatty. Monparnas ámıandy alaqanyna sap salmaqtap kórip, urlap alǵandaı ádettegi saqtyqpen baıaý ǵana súrtiginiń artqy qaltasyna súńgitip jiberdi.

Shal bolsa, jaıbaraqat qana serýenin jalǵastyrdy.

— Aqymaq! — dep dúńk etti Monparnas.

Osynaý qaıyrymdy qart kim boldy eken? Kim ekenine oqyrman kúmánsiz kóz jetkizip otyrǵan bolar.

Ań-tań bolǵan Monparnas onyń qarańǵyǵa súńgip, kózden ǵaıyp bolǵanyn qarap turdy. Syrttaı sholyp qaraýdyń osy mınótteri ol úshin eń aýyr boldy.

Shal alystaǵan shaqta Gavrosh shyqty.

Sharbaqqa kóziniń qıyǵymen qarap Gavrosh shamasy qalǵyp otyrǵan Mabef ákeıdiń oryndyǵynan áli qozǵalmaǵanyna kóz jetkizdi. Bala butanyń astynan shyǵyp, ózine arqasyn bere turǵan Monparnasqa qaraı eńbektedi. Qarańǵyda kórinbeı, esh sybdyrsyz oǵan bildirmeı kelip, ásem qara súrtiginiń artqy qaltasyna qolyn abaılaı salyp, ámıandy sýyryp aldy da, qarańǵyda jorǵalaǵan sur jylandaı keıin qaraı eńbektedi. Saqtanýǵa eshbir negizi joq, ári ómirinde alǵash ret oıǵa shomǵan Monparnas eshteńe ańǵarmady. Gavrosh Mabef ákeı otyrǵan tusqa kelip sharbaq arqyly ámıandy laqtyryp jiberdi de bar pármenimen tura júgirdi.

Ámıan Mabef ataıdyń aıaǵyna tústi. Bul ony oıatyp jiberdi. Ol eńkeıip ámıandy kóterdi. Eshteńege túsinbeı, jalma-jan ashty. Bul eki bólimshesi bar ámıan eken: bireýinde usaq tıyn-tebender de, ekinshisinde tabany kúrekteı alty altyn teńge jatyr.

Mabef myrza asyp-sasyp ábden abdyrap, oljasyn jalma-jan óziniń úı sharýasyn jaıǵaıtyn bı kempirge apardy.

— Bul teginde aspannan túsken bolar, — dedi Plýtarh ájeı.

BESİNSHİ KİTAP
BASTALÝYNA UQSAMAITYN AIAQTALÝ
Birinshi taraý
KAZARMAǴA SAI OŃASHALYQ

Budan tórt-bes aı burynǵy Kozettanyń sondaı ashshy, sondaı aýyr qaıǵysy ózine de bilinbeı saıabyrlaıyn dedi. Tabıǵat, kóktem, jastyq, ákege degen mahabbat, qustar men gúlderdiń shattyǵy osynaý jap-jas búldirshindeı qyz janyna birte-birte, kúnnen-kúnge tamshylatyp, umytýǵa uqsas birdeńeni quıa berdi. Shynynda da onyń oty óshti me, álde kúl qabatynyń astyna endi ǵana tústi me? Qalaı bolǵanmen de ol buryn janyn órtep, qınaǵan alǵashqy sezimdi endi túısinbeıtin sıaqty edi.

Birde ol Marıýsti esine aldy: "Ǵajap! — dedi ol ózine ózi. — Qaıtyp ony oılamaıtyn bolyppyn".

Sol aptada baqtyń tor temiriniń qasynan ótip bara jatyp ol jarq-jurq etken ulan ofıserin baıqap qaldy, ústinde ózine quıyp qoıǵandaı ásem mýndıri bar, beli tal shybyqtaı, qyz óńdes, búıirinde qylysh, murty muntazdaı etip bastyrylǵan, aýzynda temekisi. Shashy jalqyn sary, kógildir kózi badyraıǵan, dóńgelek júzdi, qyzyl shyraıly, kózi oısyz bolsa da óktem bul jigit Marıýske bastan-aıaq qarama-qaıshy. Kozetta bul ofıser Vavılon kóshesindegi kazarmaǵa ornalasqan polkten bolar dep oılady.

Kelesi kúni ol ony qaıta kórdi. Kórgen saǵatyn da este ustady.

Bul ózi jaı ǵana kezdeısoqtyq pa eken, tek qyz ony qudaıdyń qutty kúni derlik kóretin boldy.

Ofıserdiń dostary mynaý kútýsiz qalǵan baqta, rokoko mánerindegi tot shalǵan temir qorshaýdyń ar jaǵynda ájeptáýir súıkimdi, ásem bir boıjetken sulý leıtanant, oqyrmanǵa tanys Teodúl Jılnorman sol tustan ótken shaqta tóbe kórsetetinin baıqap-aq qalypty.

— Beri qarashy, mynda bir sábı qyz bar, — deıdi olar, — saǵan telmire qaraıdy, soǵan bir kóz tastashy!

— Taǵy da ne shyǵardyńdar, maǵan kóz tastaǵan qyz balanyń bárine kóńil aýdaryp júrmekpin be? — deıdi ulan.

Bul týra Marıýstiń jantalasyp: "Tek qana óler aldymda qaıta bir kórsem ǵoı!" dep qaıtalap jatqan kezinde bolǵan-dy. Eger onyń tilegi oryndalyp, ulanǵa qıyla qaraǵan Kozettany kórse, til tartpaı qapalanyp ólip keter edi.

Oǵan kim kináli bolar edi? Árıne, eshkim de.

Marıýs qaıǵyǵa batsa, maltyǵyp sodan shyǵa almaıtyn adamdardyń sanatyna jatatyn, al Kozetta kúmp berip, maltyp shyǵa beretinderdiń qatarynda bolatyn.

Onyń ústine Kozetta qıalshyl áıel janynyń ózimen ózi qalǵan surapyl kúıiniń qaterli shaqtaryn bastan keshirdi, ondaıda jas jalǵyz qyzdyń júregi yńǵaıyna qaraı, mármár baǵandar men láılihanalardyń úldirik ústelderine jabysyp boılaı beretin júzim sabaqtaryna uqsaıdy. Osynaý ótkinshi de sheshýshi kezeń baı bolsyn, kedeı bolsyn barsha jetimder úshin qaterli, óıtkeni baılyq essiz tańdaýdan qorǵaı almaıdy, joǵary qaýymnyń ózinde teńsiz neke degen tolyp jatyr; nekedegi shynaıy teńsizdik — jan-júrektiń teńsizdigi. Beımálim, aty da, zaty da joq jas jigittiń uly sezimder men uly ıdeıalar ordasyn ustap turatyn mármár baǵan bolyp shyǵýy ábden múmkin; al mádenıetti degen, mardymsyǵan baı, jaltyraq etigi men jyltyraq sózine masaıraǵan zaıyrly kisiniń syrtynan sholmaı, áıeline ǵana tanys ishki álemine úńilseń, baryp turǵan beıshara, qatygez, ishmerez, ishkilikke boı aldyrǵan naǵyz láılihananyń úldirik ústelinen aınymaı qalady.

Kozettanyń kóńilinde jasyrynyp jatqan ne bar? Tynyshtalyp, uıyqtap qalǵan qumarlyq pa, álde jarq-jurq etip samǵaǵan móldir mahabbat pa, bálkim ol nedáýir tereńdikte buldyrap, býaldyr tartqan da shyǵar. Ádemi ofıserdiń beınesi osy kóńildiń ázir betinde ǵana qalqyp júr. Sonaý tereńde búlk etken bir sezim bar ma eken? Múmkin, Kozetta muny bilmeı de júrgen bolar.

Kenet oǵash bir oqıǵa boldy.

Ekinshi taraý
KOZETTANYŃ ÚREIİ

Sáýirdiń alǵashqy jartysynda Jan Valjan bir jaqqa ketti. Sırek bolsa da keshte onyń bir jaqqa baryp qaıtatyny burynnan belgili. Bir kún, eki kúnge ketip qalyp júredi. Biraq qaıda barady? Ony eshkim, tipti Kozetta da bilmeıdi. Tek bir ret qana ony buryshynan "Otyn tuıyǵy" degen jazýdy oqýǵa bolatyn tuıyq kóshege deıin shyǵaryp salǵany bar, Kozettany onda arbakesh Vavılon kóshesine qaıta ákep salǵan. Ádette Jan Valjan mundaı shaǵyn saıahatqa aqsha bolmaı qalǵanda shyǵatyn.

Sóıtip Jan Valjan saparda júr. Keterde ol: "Úsh kúnnen keıin oralamyn", degen-di.

Keshkisin qonaqjaıda Kozetta jalǵyz boldy. Kóńil kóterý úshin fısgarmonıany ashyp, án sala bastady ózin ózi súıemeldep. "Evrıantanyń" "Ormanda adasty ańshylar" hory saz shyǵarmalarynyń eń tamashasy ǵoı, ony aıaqtap qyz oıǵa shomdy.

Oıda joqta baqtan bireýdiń júrisi estildi.

Bul onyń ákesi bolmasqa kerek, ol úıde joq. Bul Týsen de emes, ol uıyqtap jatyr. Saǵat keshki on bolatyn.

Ol qonaqjaıdyń qaqpaǵy ishten jabylatyn terezesine kep qulaǵyn tosty.

Oǵan bul abaılaı basqan er adamnyń qadamy bolyp kórindi.

Ekinshi qabatqa shapshań kóterilip ol óz bólmesine kelip, tereze qaqpasynan oıyp jasalǵan jelkózdi ashyp, syǵalap baqqa qarady. Aspanda jarqyrap aı tur. Kúndizgideı jap-jaryq.

Baqta eshkim bolmaı shyqty.

Ol terezeni ashty. Baqta typ-tynysh, al kóshede kóz jeter jerge deıin qashanǵysyndaı tiri jan joq, aıtaqyr.

Kozetta qatelesken ekenmin dep oılady, zaıyry, shý estilgendeı bolyp kórinse kerek. Bul Veberdiń ǵajaıyp qapaly horynyń áserinen týǵan eles bolýy da múmkin, óıtkeni onda meńireý ormandaǵydaı úreı shaqyratyn rýh bar, qý butaqtardyń sytyry, asyǵys adymdap qarańǵyǵa súńgip boı tasalaǵan ańshylardyń júgirisi qulaǵyńa keledi odan.

Kozetta sýjúrekterdiń qataryna qosylmaıtyn. Onyń tamyrynda oqys oqıǵalar izdegen jalańaıaq qarapaıym jandardyń qany býyrqanyp jatyr ǵoı. Ol kógershinnen góri boztorǵaıǵa kóbirek uqsaıtyn. Minez-qulqynyń ózeginde kisikıiktik pen batyldyq jatatyn.

Kelesi kúni keshkisin qarańǵylyq endi ǵana túsip kele jatqan tusta ol baqta serýendep júrdi. Basynda bytysqan bulyńǵyr oılardan ony keshegideı bir sybys eleń etkizdi, ol qarańǵyda, onsha alys ta emes jerde, aǵashtardyń saıasynda báz-bireýdiń júrgenin aıaq alysynan aıqyn ańǵarǵandaı boldy. Kisi aıaǵynyń shópke basqan dybysy shaıqalǵan butaqtardyń bir-birine soqqan sybdyrynan ne aıyrmashylyǵy bar deısiń, butalardyń sytyry shyǵar dep oılaǵan ol onsha mazasyzdanǵan joq. Jalpy, kózine eshteńe túspedi.

Ol "qopadan" shyqty, endi qalǵany — jasyl kógaldy qıyp ótip, esik aldyna jetý. Kozetta úıine bet alǵanda aı onyń kóleńkesin álgi kógalǵa túsirdi.

Kozetta shoshyp ketip toqtaı qaldy.

Onyń kóleńkesimen birge kógalǵa aı taǵy bir kóleńkeni túsirdi. Qyzdy shoshytyp, sumdyq úreılendirgen osy dóńgelek qalpaqtynyń kóleńkesi edi.

Bul Kozettadan eki-úsh qadam jerdegi qopa toǵaıdyń ózinde turǵan adamnyń kóleńkesi tárizdi.

Qyz sóıleı de, daýystaı da, shaqyra da, qozǵala da, tipti basyn da bura almaı qaldy.

Aqyry esin jıyp, jan-jaǵyna qarady.

Eshkim joq.

Ol álgi jerge qarady. Kóleńke izim-qaıym.

Ol qopaǵa qaıta oralyp, barlyq buryshtardy batyl tintti, temir torǵa deıin bardy, eshteńe kóre almady.

Onyń tula boıy muzdap ketti. Qalaısha bul jańa eles bolmaq? Osylaı bolýy múmkin be? Jáne eki kún qatarynan! Bir elesti elemeýge bolar edi, al mynaý ekinshisi she? Ony aıryqsha alańdatqany kóleńkeniń, sóz joq, eles bolmaǵany. Eles dóńgelek qalpaq kıip júrmeıdi ǵoı.

Kelesi kúni Jan Valjan oraldy. Kozetta oǵan ne estigeniniń, ne elestetkeniniń bárin aıtty. Ol ákesi ózin jubatyp, ıyǵyn bir qozǵap qoıyp: "Oı, aqymaǵym!" — dep aıtar dep kútken edi.

Jan Valjan oılanyp qaldy.

— Bunda birdeńe bar, — dedi sosyn.

Bir sebep taýyp qyzyn qaldyrdy da ol baqqa tartty, onyń temir tordy muqıat zerleı qaraǵanyn qyz kórip otyrdy.

Qyz túnde oıanyp ketti; bul joly ol óz terezesiniń túbindegi kireberiste bireýdiń júrgenin anyq estidi. Ol júgirip kelip jelkózdi ashty. Baqta qolyna úlken taıaq ustaǵan bireý júr.

Qoryqqanynan qyz aıǵaılap jibergeli tur edi, kenet aı álgi adamnyń sulbasyna jaryq túsirdi. Ol ákesi eken.

"Demek, ol qatty mazasyzdanyp júr eken" dep oılaǵan qyz qaıta jatty.

Jan Valjan osy túndi jáne kelesi eki túndi baqta ótkizdi. Kozetta ony tereze sańylaýynan kórip otyrdy.

Úshinshi túni oıazdaǵan aı keshirek týdy, múmkin túngi saǵat birlerdiń kezi bolar, qyzdyń qulaǵyna ózin daýystap shaqyrǵan ákesiniń qarqyldaǵan kúlkisi keldi.

— Kozetta!

Ol tósekten atyp turdy, jeleńin ıinine jaba salyp terezeni ashty. Ákesi kógalda tur.

— Men seni mazasyzdanbasyn dep oıatyp turmyn, — deıdi ol. — Qarashy! Áne seniń dóńgelek qalpaqty elesiń.

Ol shópte jatqan, aı syzyp salǵan uzyn kóleńkeni kórsetti, shynynda da ol dóńgelek qalpaq kıgen kisiniń usqynynan aýmaıdy eken. Bul kórshi úıdiń shatyrynan shyǵyp turǵan qalpaqty temir pesh murjasynyń kóleńkesi bolyp shyqty.

Kozetta kúlip jiberdi, kúlli kúńgirt boljamdar izim-qaıym boldy, kelesi kúni ákesimen birge erteńgi asyn ishe otyryp, pesh murjasynyń elesi kezgen baqqa qarap kúldi.

Jan Valjanǵa da jan tynyshtyǵy qaıta oraldy, Kozetta da pesh murjasynyń kóleńkesi ózi kórgen jerge túse me, túspeı me dep oılanyp, bas qatyrǵan joq. Pesh murjasynyń ustap alar dep qoryqqandaı bul kórgende joǵalyp ketken qylyǵy da qyzyq, Kozetta aınala bergende kóleńkesi ǵaıyp boldy emes pe — biraq qyz oǵan endi oı júgirtip, áýrege túskisi kelgen joq. Ol ábden tynyshtaldy. Ákesiniń dáleli oǵan bultartpastaı kórindi, túnde bireý-mireý baqta júrýi múmkin ǵoı degen oıǵa qaıtyp jolaǵan joq.

Alaıda birneshe kúnnen keıin taǵy bir jańa oqıǵa shyǵa keldi.

Úshinshi taraý
TÝSENNİŃ TÚSİNİKTEMESİMEN TOLYQTYRYLǴAN

Baqtaǵy kóshege shyǵatyn temirtordyń mańynda áýesqoılardan qyzyl qaıyńnyń butaqtary kólegeılep turatyn tas oryndyq bar, qalasa ótken-ketkenniń qoly japyraqtar arasynan da jetedi.

Birde keshkilik, sol baıaǵy sáýir aıynda Jan Valjan úıde joqta Kozetta tańerteńgi astan keıin sol oryndyqqa otyryp qaıtqaly keldi. Japyraqtardy samal jel terbep tur. Kozetta sál oılanyp, kóńiline beımálim muń uıalady, baıaǵy sol o dúnıeniń qupıasynan habar berip jel aıdap ákeletin muń.

Kim bilsin, bul arada máńgi túnekke boı tasalap júretin Fontananyń áseri de bar shyǵar.

Kozetta ornynan turyp baqty baıaý aınalyp shyqty, áli erkin aıyqpaǵan uıqysyna qaramastan, aıaǵyna basqan shópten tıgen shyqtan titirkenip: "Mynadaı mezgilde baqta júrý úshin aǵash kebis kerek eken. Áıtpese sýyqtap qalýǵa bolady", — dedi.

Sóıtip, oryndyqqa qaıta bet aldy. Tizesin búge berip ol álgi otyrǵan jerinde ájeptáýir úlken tas jatqanyn baıqady, budan sál ǵana buryn ol joq-tyn. Kozetta tasqa qarady da, bul ne boldy eken dep ózinen ózi surady. Aıaq astynan oǵan shoshyndyrarlyq bir oı sap ete qaldy — mynaý tas oryndyqqa óz aıaǵymen kelgen joq qoı, muny temirtordyń arasynan qolyn sozyp bireý tastap júrgen bolar. Bul jolǵy úreıdiń orny bar — tas mine jatyr. Kúmán joq tipti, tasqa qol da tıgizbeı ol birden úıge tartty, artyna qaraýǵa da qorqyp, júgirip kire salysymen terezelerdiń qaqpaǵyn jaýyp, kireberis áınek esiktiń qulpyn saldy.

— Ákem oralǵan joq pa? — dep surady Týsennen.

— Joq áli, bıkesh.

(Týsenniń kekeshtenetinin buryn aıtqanbyz. Endi ony kózge shuqyǵandaı qaıta-qaıta aıta bermeıik. Tabıǵı kemshiliktiń dybystalýyn qaǵazǵa túsirý júrek aınytady).

Oıǵa beıil Jan Valjan túngi serýendi jaqsy kóretin jáne odan kóbinese kesh oralatyn.

— Týsen! — dedi dirildegen qalpy Kozetta. — Tym quryǵanda baqqa qaraıtyn qaqpalardy burandalap, jaqsylap jabasyz ba?

— Oǵan qam jemeńiz, bıkesh!

Týsen barlyq sharýany muqıat atqarady, onysyna kúmáni bolmaǵanmen Kozetta mynany qosyp aıtpaı tura almady.

— Óıtkeni bul ara aınalasy túgel elsiz qańyrap qalǵan jer ǵoı.

— Ol aıtqanyń endi aıdan anyq, bıkesh, — dep qostaı ketti Týsen.

— Óltirip, laqtyra salady, burylyp úlgermeısiń. Alaıda siz qoryqpańyz, bıkesh, men esikterdi qamaldaǵydaı-aq tas qyp jabamyn. Úıde jalǵyz ǵana áıelder ǵoı! Bul arada qaıtip qorqyp-úrkip dirildemessiń! Tek oılanyp kórshi! Kenet túnde saǵan bólmeńe erkekter basyp kirip: "Únińdi shyǵarma!" dep tamaqtan osady da jiberedi. Ne isteı alasyń. Ólimnen onsha qoryqpaısyń ǵoı, bári de óledi, oǵan eshbir laj jasaı almaısyń, birde bolmasa birde báribir ólesiń ǵoı, biraq álgi jeksuryndardyń tánińe qol tıgizýin túısinýdiń ózi sumdyq. Al olardyń pyshaǵy ótpeıtin bop shyqsa she! O, qudaıa!

Týsenniń tabanda oılap tapqan melodramasynan, bálkim, ótken aptadaǵy eles týraly oıdyń qaıta jandanýynan shoshynǵan Kozetta: "Baryp qarańyzshy, bireý oryndyqqa tas qoıyp ketipti!" dep te aıta almady. Ol "erkekter" úıge kirip ketpes pe eken degen úreımen baqqa shyǵar esikti ashýǵa da qoryqty. Esik-terezelerdi muqıat jaýyp, bekitýge buıryq berip, Týsendi búkil úıdi aınalyp, shatyrdan bastap jerqoımaǵa deıin túgel sholyp shyǵýǵa májbúrledi, óz bólmesiniń esigin kilttep, kereýettiń astyn qarap, sosyn uıyqtaǵaly jatty, biraq nashar uıyqtady. Túni boıy oǵan alyp úńgir taýdaı tas elestep shyqty.

Ádette kún shyqqanda túngi úreıdiń bári izim-qaıym bolyp, oǵan tek kúlýimiz ǵana qalady ǵoı, úreı kúshti bolsa — kúlkiń de shatty. Tańerteń kún shyqqanda Kozetta da oıanyp, túndegi qorqynyshynyń bári tústeı kórindi. "Maǵan taǵy ne elestep júr?" — dedi ózine ózi. — Ótken aptada túnde bireýdiń baqta júrgeni elestep edi; sosyn murjanyń kóleńkesinen qoryqqanmyn. Sonda men qalaısha sondaı sýjúrek qorqaq bolyp ketkenmin?!"

Tereze qaqpasynyń sańylaýynan syǵalaǵan alaý kún araıymen jibek perdelerdi boıap, qyzdy qýantqany sondaı qıalyndaǵy qorqynysh-úreıdiń bári sap bolyp, tipti tas ta umytyldy.

"Oryndyqta eshqandaı tas bolǵan joq, baqqa dóńgelek qalpaqty kisi de kelgen joq, — dep túıdi ol — Basqa qalǵandar sıaqty tas ta túsime engen ǵoı".

Qyz kıinip baqqa tústi, júgirip oryndyqqa kelip edi, tula boıyn sýyq ter jýyp ketti. Tas jatyr!

Alaıda bul úreı sátke ǵana sozyldy. Túnde qorqytqan nárse kúndiz áýestikti qozdyrady emes pe.

"Bul ne pále! — dedi ózine ózi. — Káne, kóreıik munyń ne ekenin!"

Ol ájeptáýir aýyr tasty kóterip edi, astynan hatqa uqsas birdeńe shyqty.

Bul aq qaǵazdan jasalǵan konvert eken. Kozetta oǵan bas saldy. Onda adres te joq, ekinshi jaǵynda mór de joq. Soǵan qaramastan jelimdelmese de konvert bos emes. İshinde bir qaǵazdar jatyr.

Kozetta ony ashyp jiberdi. Endi qyzdy úreı de emes, áýesqoılyq ta emes, mazasyzdyq bıledi.

Konverttiń ishinen ol dápter alyp shyqty, onyń ár beti nómirlengen, árqaısynda birneshe joldan turatyn ádemi etip jazylǵan sóılemder, jazýy Kozettaǵa tym usaqtaý kórindi.

Kozetta jibergen jannyń esimin izdep edi — ol bolmaı shyqty; qoıǵan qoly da joq. Sonda bul kimge baǵyshtalǵan? Teginde buǵan jiberilgen bolýy kerek, óıtkeni konvertti báz-bireýdiń qoly bunyń oryndyǵyna qoıyp ketken ǵoı. Kimnen boldy eken? Ol ózin beımálim bir tylsymnyń ýysynda qalǵandaı sezindi, qolynda dirildep turǵan mynaý paraqtardan kózin alyp ketkisi keldi de, aspanǵa qarady, kóshelerge kóz tastady, kún nuryna malynyp turǵan aq gúldi aǵashqa qadaldy, kórshiniń shatyrynda ushyp júrgen kógershinderdi tamashalady, aqyry janary qoljazbaǵa qaıta túsip, munda ne jazylǵanyn bilýim kerek degen toqtamǵa keldi.

Onyń oqyǵany mynaý:

Tórtinshi taraý
TASTYŃ ASTYNDAǴY JÚREK

*Aspan áleminiń bir zatqa osharylýy, bir jan ıesiniń táńirge aınalýy — mahabbattyń dál ózi. Mahabbat perishtelerdiń juldyzdarǵa joldaǵan sálemi.

*Mahabbatpen muńaıǵan júrekten qapaly ne bar!

*Bar bolmysyńdy baıytar jan ıesi janyńda bolmaǵanda aınalań qańyrap bos turǵandaı kórinedi. Súıgen jaryń táńirińe aınalady degen qandaı. Kúlli tirshilik ataýlynyń atasy — táńiriniń álemdi jan úshin, jandy mahabbat úshin jaratqany aıdan aıqyn.

*Kóńiliń qıal qanatyna minýi úshin kúlgin bant taqqan aq jibek qalpaqtyń astynan jalt etken bir jymıys jetip jatyr.

*Keıbir oı-pikirler týra duǵanyń ózi. Deneńniń qandaı jaǵdaıda turǵanyna qaramastan júregińniń aıaǵyńnyń astyna túsetin sáti bolady.

*Aıyrylysqan ǵashyqtar aıyrylysýyn qısapsyz qıalmen aldaǵysy keledi, alaıda sol qıaldardyń ózinde shyndyq bar. Olardy júzdestirmeıdi, hat ta jazystyrmaıdy, sonda baryp olar qarym-qatynastyń qupıa quraldaryn oılap tabady. Olar bir-birine qustardyń ánin, gúlderdiń juparyn, sábılerdiń kúlkisin, kúnniń sáýlesin, jeldiń kúrsinisin, juldyzdardyń jaryǵyn, baıtaq álemdi joldaıdy. Munda turǵan ne bar? Táńiriniń kúlli týyndysy mahabbatqa qyzmet kórsetý úshin jaralǵan. Dúıim tabıǵatqa joldaýlaryńdy jiberip tur dep mindet artýǵa mahabbattyń qudireti jetip jatyr.

O, kóktem! Meniń oǵan jazǵan hatymsyń ǵoı sen.

*Bolashaq kóbine kóp aqyldan góri júrekke tıesili. Súıý degen máńgilikti meńgerip, ony tolystyra túsýdiń birden bir tásili. Sheksizdik sarqylmaýdy talap etedi.

*Mahabbatta jannyń ózinen birdeńe bar. Ol da sol tabıǵattyń ózinen. Jan sıaqty ol da qudiretti ushqyn, jan sıaqty ol da tis batpastaı berik, bólinbesteı tutas, joıylmastaı myqty. Bul eshteńe de shekteı almaıtyn, eshteńe de bizden óshire almaıtyn otty túıin, máńgilik, sheksiz dúnıe. Onyń bir tal shashynan qara baqaıyńa deıin boılap ketetin qyzýyn sezinesiń, aspannyń tereńine deıin jetetin jarqylyn kóresiń.

*0, mahabbat! Qaster tutý! Birin biri túsinetin eki júrektiń, birine biri eki kózqarastyń lázzaty. Sen kelesiń ǵoı, keletiniń shyn ǵoı, o, baqyt! Ekeýdiń ońasha serýenine ne jetedi! Araıly raqat kúnder-aı! Keıde meniń perishtelerdiń ara-tura ómirden alystap, adam taǵdyryn kókteı ótý úshin jerge túskenine muńaıǵanym bar.

*Qudaı birin biri súıgenderdiń baqytyna eshteńe qospaıdy, tek sol baqytyń uzaǵynan súıindirýine septesedi. Mahabbatqa toly ómirden keıin mahabbatqa toly máńgilik tur; ol shyn máninde mahabbatty uzartý bolsa kerek, alaıda bul jalǵanda mahabbattyń janǵa berer adam aıtqysyz baqyt kúshin ústeý tipti qudaıdyń da qolynan kelmeıdi. Qudaı degenimiz aspannyń kemeldigi, mahabbat degenimiz adam zatynyń kemeldigi.

*Biz juldyzdarǵa eki sebeppen qaraımyz: óıtkeni ol jaryq shyǵarady, óıtkeni oǵan qol jetpeıdi. Alaıda bizdiń qasymyzda odan da názik shuǵyla, odan da ulyraq qupıa bar, ol — áıel!

*Mahabbat eki jan ıesiniń basyn qosyp, aspanı kıeli birlikke ulastyrǵanda ómirdiń qupıasyn olardyń ózderi-aq tabady, sodan soń olar bir taǵdyrdyń eki qyry, birtutas rýhtyń eki qanaty bolyp qana qalady. Súıińder de samǵańdar.

*Kim bolsaq ta bizdiń bárimizde tynys alatyn bir zat bar. Odan aıyrylsaq, aýadan aıyrylyp, tunshyǵyp ketemiz. Ólim degen osy. Mahabbattyń joqtyǵynan ólý degen sumdyq! Bul tunshyǵyp ólý ǵoı.

*Qasynan ótken áıelden jalt etken jaryq kórgendeı bolsań, ol kúni qurydym deı ber, súıip qalý degen sol. Onda saǵan qalatyny bireý ǵana: ol da seni oılaýǵa májbúr bolatyndaı ǵyp ol týraly tapjylmaı tabandap oılaı ber.

*Mahabbat bastaǵandy qudaı ǵana aıaqtaıdy.

*Shynaıy mahabbat joǵalǵan qolǵap nemese tabylǵan qol oramal úshin toryǵýǵa ne tańǵalýǵa soqtyryp, jankeshtiligiń men úmitiń úshin máńgilikti qajetsinedi.

*Tas bolsań — magnıt bol, ósimdik bolsań — burshaq bol, adam bolsań — mahabbat bol.

*Mahabbat eshteńemen qanaǵattanbaıdy. Adam baqytqa jetse jumaqty armandamaıdy, jumaqqa jetse — aspandy armandamaıdy.

*Ýa, birin biri súıetinder, osynyń báriniń ózeginde mahabbat jatyr. Sodan ony tek taba bilińder. Aspanda bardy kóre bilý mahabbatta da bar, aspandaǵydan onyń bir artyǵy — lázzaty.

*Lúksembýrg baǵynda ol taǵy da bola ma? — Joq, myrza. — Ol osy shirkeýge keledi ǵoı, shyn ba? — Ol qaıtyp munda kelmeıdi. — Ol burynǵysyndaı myna úıde tura ma? — Kóship ketken. — Qazir qaıda turady? — Ony aıtqan joq.

Óz janynyń meken-jaıyn bilmeý qandaı kúıinish deseıshi!

*Mahabbatqa balańdyq tán, basqa qumarlyqqa usaqtyq tán. Adamdy usaqtandyryp jiberetin qumarlyqqa laǵnet. Ony balalyqqa aınaldyrǵannyń abyroıy arta bersin.

*Qandaı sumdyq! Bilesiz be? Men — túnekte qaldym. Bir malǵun ketip bara jatyp, ózimen birge aspandy da ala ketipti.

*O, shirkin, búıirińdi búıirińe taqap, bir tabytta qatar jatyp, birińniń saýsaǵyńdy biriń aqyryn ustap qoısań — maǵan osy ómir-baqı jeter edi.

*Mender azap shegesińder, óıtkeni súıesińder, tipti qatty súıesińder. Mahabbat úshin ólý — mahabbatpen ómir súrý degen sóz.

*Súıińder. Juldyzdarmen jarqyldap qol jetpesteı qaıta túleýdiń ózi osy azappen ushtasyp jatyr. Alasurýdyń ózinde de raqat bar.

*Shirkin, qustardyń qýanyshy-aı! Olardyń áni bar, óıtkeni uıasy bar.

*Mahabbat — qudaıdyń jumaq aýasymen dem salýy.

*Sergek júrek, dana aqyl, ómirdi qudaı jaratqan qalpynda qabyl alyńdar; bul degeniń uzaq synaq, beımálim taǵdyrǵa tylsym ázirlik. Bul taǵdyr — shynaıy taǵdyr adamnyń aldynan tabytqa bastaıtyn alǵashqy satyda-aq ashylady. Sonda oǵan birdeńe onyń aldynan shyǵyp, ol aqyrǵynyń ne ekenin ajyrata bastaıdy. Aqyrǵy! Osy sózge zer salyńdar. Tiriler shetsiz-sheksizdi kóredi, al aqyrǵy núkte tek ólgenderge ǵana kórinedi. Tek tándi, túrdi, kózine túskendi ǵana súıetinderdi qarǵys atsyn. Ólim olardan bárin de tartyp alady. Jandy súıýge tyrysyńdarshy, sonda barlyǵyn qaıta tabasyńdar.

*Kóshede men óte kedeı, biraq ǵashyq bir jigitti kórdim. Basynda kónetoz qalpaq, ústinde qyrqylǵan kıimi; shyntaǵynyń jyrtyǵy da bar, sý onyń bashmaǵyna quıylyp jatyr, al juldyzdardyń nury júregine tógilip tur.

*Súıikti bolý qandaı jaqsy. Al súıý degen odan da artyq. Qushtarlyq kúshimen júrek batyrlanyp, batyldanyp ketedi. Ol ózinde tek taza degendi ǵana saqtaıdy, asqaq, uly degenderge ǵana arqa súıedi. Laıyqsyz oı oǵan tamyr jaıa almaıdy, kádimgi qalaqaıdyń muzda óspeıtini sıaqty. Asqaq ta aıqyn kóńil turpaıy sezimder men qumarlyqtarǵa qashan da jabyq, bulttar men jel álemniń kóleńkeleri ústinde, oısyzdyq pen jalǵandyqtyń, jekkórinishtilik pen mansapqorlyqtyń, ábigershiliktiń tas tóbesinde asqaqtap kógiljim aspanda ómir súredi, taǵdyrdyń tek tuńǵıyq tereńdegi astyrtyn terbelisterin ǵana túsinedi, jer asty silkinisterin taý shyńdary da osylaı sezýshi edi ǵoı.

*Jaryq jalǵanda súımeıtin tym quryǵanda bir jan tabylsa kún baıaǵyda sóner edi.

Besinshi taraý
KOZETTA HATTAN KEIİN

Hatty oqı otyryp Kozetta qıalshyl oıǵa ketti. Ol sońǵy joldan kózin alǵanda ádemi ofıser ádettegi ýaqytynda temirtordyń túbinen mardymsı qaryshtaı adymdap ketip bara jatty. Kozetta ony jeksuryn dep tapty.

Sosyn oqýǵa qaıta súńgidi. Jazýy Kozettaǵa tańqalarlyq bolyp kórindi; jazbalar jalpy bir qoldan shyqqanymen, sıasy ártúrli, keıde suıyq, keıde qoıý, qara, sıasaýytqa jańadan quıǵanda sıanyń osylaı bolatyn ádeti, demek, ol muny ár kúni jazǵan sıaqty. Endeshe bul kúrsine otyryp, tynys alyp alyp tógilgen oılar boldy, beıbereket, talǵaýsyz, kezdeısoq, maqsatsyz tize salynǵan. Kozetta ómiri mundaıdy oqyǵan emes. Bul qoljazba ol úshin túnekten góri shuǵyla sıaqtandy da kóz aldynda kólegeılenip turǵan shyraǵdan bolyp kórindi. Onyń árbir tylsym qoly júregin oqshaý bir sáýlemen jarqyratyp jibergen sekildendi. Alǵan tárbıesi jan týraly baqaıshaqtaǵanmen, mahabbat týraly tis jarmaıtyn, bulaı tek jalyn jaıyn eske almaı ot jóninde ǵana aıtýǵa bolar edi. On besten turatyn qoltańba oǵan oılamaǵan jerde bárin de ashty: mahabbat, qaıǵy, taǵdyr, ómir, baqı, bastaý, aıaqtaý, bár-bárin jaıyp saldy. Beınebir báz-bireý alaqanyn ashyp jiberip, bir shymshym nurdy shashyp jibergendeı. Ol bul joldardan jalyndy, qaıyrymdy, shabytty hám adal tulǵany, bekem erik-kúshti, sheksiz qaıǵy men shetsiz úmitti, azapty júrek pen albyrt qýanyshty ańǵardy. Bylaıynsha, bul qoljazba ne, ózi? Hat bolǵanda da aty-jóni joq, qol qoıylmaǵan, kúni belgisiz, eshteńe talap etpeıtin, jumbaq, aqıqattan túzilgen qaǵıda, perishteler ákelýge-aq laıyq, perishtedeı pák qyz oqýǵa tıis mahabbat habary, jumyr jerdiń aýmaǵynan tys jerde bolatyn kezdesý, elestiń kóleńkege joldaǵan mahabbat haty. Qaıtkenmen de ol kózge túskisi kelmeıtin, áljýaz, momaqan bireý boldy. Ólim uıasyna jasyrynyp, aıyrylyp qalǵanyna taǵdyrdyń qupıasyn ashyp, ómirdiń kiltin, mahabbatyn tapsyryp ketkeli jatqan bireý bop kórindi. Bul aspanǵa qarap turyp, qabirdiń jıeginde jazylǵan tárizdi. Birinen keıin biri qaǵazǵa toǵytylǵan bul joldardy jannyń tamshylary deýge bolǵandaı.

Biraq bul hat joldary kimnen túsýi múmkin? Ony kim jazýy tıis?

Kozetta bir sátke de bultaqtaǵan joq. Buny jibergen bir-aq adam.

Sol!

Onyń kóńili taǵy da nurlandy. Ón boıyna qan júgirdi. Qýanyshy qoıynyna syımaı, tereń tebirendi. Sonyń dál ózi! Buǵan jazǵan sol. Osynda da bolǵan. Onyń qoly temirtordan ótkeni anyq! Qyz ony umyta bastap edi, ol ózi qaıta izdep tapty. Biraq bul ony umytyp pa edi? Bir sát ony umyttym dep oılasa, munyń esinen adasqany. Ony bul udaıy súıip, qaster tutqan. İshtegi oty kúlge aınalyp, qolamtasy artynan qaıta tutanyp, tereńnen laýlap jalynǵa aınalyp, janyn tutas sharpyp barady. Mynaý dápter ózge júrekten óziniń júregine túsken ushqyn boldy. Ushqynnan órt shyǵyp, qalaı údep bara jatqanyn sezedi qyz. Ol qoljazbanyń árbir sózin sanasyna sińirip almaq. "Ýa, shirkin! — dedi ol ishteı. — Mynanyń bári maǵan qaıdan tanys? Á, buryn bárin de onyń janarynan oqyǵan ekenmin ǵoı".

Dápterdi ol úshinshi ret oqyp taýysqanda leıtenant Teodúl shporymen jol jıegin syńǵyrlatyp temirtordyń túbinde tur edi. Sol syńǵyr Kozettany oǵan kóz tastaýǵa májbúr etti. Qyz ony suryqsyz, ebedeısiz, esersoq, túkke turmaıtyn pasyq, ólermen, óńsiz dep tapty. Ofıser jymıyp kúlip qoıdy. Qyz túkke túsinbeı uıalyp teris aınaldy. Qolyna birdeńe tússe jigitti atyp jyǵardaı. Ol tura qashyp úıge kirdi, bólmesin jaýyp alyp, qoljazbany qaıta oqyp, jattap almaq ta, qıalǵa batpaq. Dápterdi qaıta oqyp shyǵyp, shóp etkizip súıdi de keýdesine basty.

Sonymen, bolary boldy. Kozetta qaıtadan pák perishte mahabbattyń yrqyna jyǵyldy. Peıishtiń túpsiz tereńi qarsy aldynan qaıta ashyldy.

Uzaqty kúndi Kozetta tylsymdalǵandaı jaǵdaıda ótkizdi. Ol tipti oılaı almaıtyndaı halge kelip, oılary oratylǵan jipteı matasty, kúmán-kúdikke shomdy, tebirene otyryp, úmitin aıalady. Bul ne úmit? Bir býaldyr birdeńe. Ol ózine birdeńe dep ýáde berýge batpady, biraq úmitinen bas ta tartpady. Onyń beti qyzaryp ketti de, ón boıynan bir diril júgirip ótti. Ara-tura ózin sandyraqtap ketetindeı sezinip: "Bul shyn bolǵany ma?" dep surap qoıady ózinen. Sonda ol kóıleginiń omyraýynda jasyrylǵan qun jetpeıtin dápterdi sıpap, júregine taqaı túsedi, onyń tánine tıgenin túısinedi. Eger Jan Valjan ony osy otyrǵan qalpynda, janarynan ot bop ushqyndaǵan araıly qýanyshyn kórse dir ete qalary sózsiz. "O, ıá, ol osy zaıyry! — dep oılady qyz. — Muny men úshin sol jazǵan".

Qyz ózin ol perishtelerdiń aralasýy arqyly oraldy, qudaıy kezdeısoqtyqtyń arqasy bul dep sendirdi.

Shirkin, mahabbattyń túleýi-aı! O, arman! Bul qudiretti kezdeısoqtyq, bul perishtelerdiń sharapaty Fors túrmesiniń shatyry arqyly Sharleman aýlasynan Arystan shuńqyryna bir urynyń ekinshisine laqtyrǵan dóńgelek nany ǵoı.

Altynshy taray

QARTTAR ÚIDEN ÝAQTYLY KETÝ ÚSHİN JASAIDY

Keshkisin Jan Valjan ketkende Kozetta ádemilenip kıinip jatty. Sylana taranyp, moıny men ıyǵy ashylyńqyrap turatyn omyraýy ádettegiden tómen kóılek kıdi, ondaı kóılekti jas qyzdar "sál yńǵaısyzdaý" der edi. Onyń tıtteı de yńǵaısyzdyǵy joq, qaıta sol kezdiń sáni bolatyn. Ol ne úshin munsha sándenip jatqanyn ózi de bilmeıdi.

Álde úıden shyǵýǵa jınaldy ma eken? Joq.

Bireýdiń kelýin kútti me eken? Joq.

Ymyrt úıirile ol baqqa shyqty. Týsen terezesi aýlaǵa qaraıtyn as úıde júr.

Ol aleıalarda qydyryp júr, aýyq-aýyq aǵashtardyń salbyraǵan butaqtaryn qolymen ysyryp qoıady.

Osylaı ol oryndyqqa da jetti.

Tas burynǵysynsha sol ornynda jatyr.

Otyryp ol appaq názik saýsaqtaryn tasqa basty, beınebir ony aıalap, alǵys aıtqysy kelgendeı.

Kenet ony boı bermes bir sezim bılep aldy, keıde tý syrtynda kózge kórinbeı bireý turǵanda adamda osyndaı túısik bolady.

Ol basyn buryp, ornynan turdy.

Sonyń dál ózi.

Jigit jalańbas eken. Óńi júdeý, bop-boz. Qarańǵyda onyń qara kıimin áreń ajyratasyń. Qarakóleńkede onyń ádemi mańdaıy jarqyrap, janary kóleńkege súńgip ketti. Ádetten tys tynyshtyq munarynyń arasynda odan tún men ólimge uqsas birdeńe ańǵarylady. Sóngen kúnniń jaryǵy, ushqan jannyń nıeti onyń júzin nurlandyryp tur.

Bul áli eles emes, biraq endi adam da emes bolyp kórindi.

Onyń qalpaǵy onsha alys emes shópte jatyr.

Talyqsyp ketýge taıaý Kozetta shyńǵyryp jiberýge shaq tur. Ol baıaý shegindi, óıtkeni ózin bir kúsh oǵan tartyp bara jatqanyn sezdi. Ol tyrp etken joq. Odan bir únsiz-tilsiz muń esedi, qyz onyń kózin kórmese de qadala qaraǵanyn baıqady.

Keri sheginip, Kozetta tý syrtynda aǵash baryn sezinip, soǵan súıendi. Bul aǵash bolmaǵanda onyń qulap qalýy kádik edi.

Sol sát ol onyń únin estidi, kádimgi buryn eshkimmen bulaı sóılespegen, japyraqtardyń sybdyrynan áreń aıyrarlyq daýys, ol sybyrlap qana:

— Keshirińiz meni, men osyndamyn, — dedi oǵan. — Júregim saǵynyshtan sarǵaıyp, qaıtyp bulaı tirlik ete almaıtyn boldym. Siz meniń oryndyqqa qoıyp ketkenimdi oqydyńyz ba? Meni siz tanısyz ba? Qoryqpańyz. Maǵan kóz qıyǵyńyzdy salǵan sol kún esińizde me? Odan beri qanshalyq kóp ýaqyt ótti! Bul Lúksembýrg baǵynda Gladıator statýıasynyń mańynda bolǵan edi ǵoı. Al ózińiz qasymnan ótken kún she? Ol on altynshy shilde men ekinshi tamyz kúnderi bolǵan edi ǵoı. Oǵan jylǵa jaqyn. Men sizdi óte uzaq ýaqyt kórgen joqpyn. Men oryndyqty jalǵa beretin áıelden surap edim, qaıtyp sizdi kórmedim dedi. Siz Batys kóshesindegi terezeleri kóshege qaraıtyn jańa úıdiń úshinshi qabatynda turǵansyz, — kórdińiz ǵoı, men ony da bilemin. Sizdi shyǵaryp ta salǵanmyn. Odan basqa ne lajym qaldy. Siz ǵaıyp bolyp kettińiz. Birde Odeon darbazasynyń astynda gazet oqyp otyrǵanymda siz ótkendeı boldyńyz! Jalma-jan tura júgirdim. Joq, siz emes ekensiz. Qalpaǵy sizdiki sıaqty basqa bir áıel bolyp shyqty. Túnde men osynda kelemin. Qoryqpańyz, meni eshkim kórmeıdi. Sizdiń terezeńizdi jaqynnan kórgeli kelemin. Siz estip qalmasyn dep eppen basamyn, áıtpese qorqyp qalýyńyz kádik. Taıaýda keshkisin sizdiń tý syrtyńyzda turdym, burylyp qaldyńyz da men tura qashtym. Bir ret án salǵanyńyzdy estidim. Sondaı shattandym. Bólmede án salǵanyńyzda meniń syrttan tyńdap turǵanym sizge bóget bolǵan joq qoı, ras pa? Munda turǵan oǵash eshteńe joq shyǵar. Ras joq pa? Kórdińiz ǵoı, siz — meniń perishtemsiz. Anda-sanda kelip turýyma mursat etińiz, uzamaı óletin shyǵarmyn. Shirkin, siz bilseńiz ǵoı! Men sizdi qaster tutyp, qatty qadirleımin! Keshirińiz, sizge ne aıtyp turǵanymdy bilmeımin. Bálkim, siz maǵan renjıtin bolarsyz. Aıtyńyzshy, ashýlanyp qalǵan joqsyz ba?

— Áj-je! — dep kúbir etti de qyz ólip bara jatqandaı onyń etegine baıaý eńkeıe berdi.

Jigit ony ustaı aldy, qyz aıaǵynan tura almaıdy, ol ony qushaqtap, ne istep turǵanyn ózi de bilmeı baýyryna qatty qysty. Ózi shaıqatylyp turǵanyna qaramastan ony demedi. Basy óziniki emes sıaqty, kózinen jaı oty ushqyndaıdy, aqyl-esi bir jaqqa aýyp ketken sekildi; ol shirkeý ǵurpyn oryndaımyn dep qasıetti birdeńeni qorlap jatqandaı kórdi ózin. Sonda da keýdesine jabysqan tańǵajaıyp arýǵa, yndyny quryp, qumarlyq baıqatqan joq. Mahabbattan esi shyqty.

Qyz onyń qolyn alyp, óziniń júregine basty. Ol omyraýyna jasyrǵan qaǵazdy ańǵaryp, kúbir etti:

— Demek, siz meni súıedi ekensiz ǵoı!

Qyzdyń jaýapty aqyryn bergeni sondaı, sózi kúrsinis sıaqty estildi.

— Úndeme! Sen óziń de bilesiń!

Qyzaryp ketken ol betin baqytqa mas menmen jigittiń keýdesine basty.

Jigit oryndyqqa otyrdy da, qyz qasyna jaıǵasty. Qaıtyp sózge kezek berilmedi. Aspanda juldyzdar jandy. Solaı bolýy kerek te shyǵar, aýyzdar jabysa qaldy. Qustar saıraǵanda, qar erigende, raıhan gúldegende, mamyr jaınaǵanda qaraýytqan aǵashtardyń ar jaǵynan taýdyń tońǵaq shyńynyń ıyǵynan shapaq jarq ete qalady ǵoı.

Bir ǵana súıis búkil bolmys emes pe!

Ekeýi de dir ete qalyp birine biri qarady, kózderi qarańǵyda jalt-jult etetin tárizdi.

Olar túnniń saf tazalyǵyn da, tastyń salqyndyǵyn da, jerdiń dymqyldyǵyn da, shóptiń sýsińdiligin de sezgen joq, bir birinen kóz almaı, júrekteri estelik áserge shyp-shyp tolyp ketti. Qoldary qalaı aıqasqanyn olardyń ózderi de ańdaǵan joq.

Qyz odan munda qalaı kelgenin, baqqa qalaı ótkenin suraǵan da joq, tipti ony oılaǵan da joq. Oǵan onyń osynda otyrǵany ábden tabıǵı tárizdi.

Keıde Marıýstiń tizesi Kozettanyń tizesine tıip ketedi de, ekeýi de dir ete qalady.

Ara-tura Kozetta túsiniksizdeý birdeńe sybyrlaǵandaı bolady. Gúlde móltildegen shyq tamshysyndaı dirildep, onyń júregi aýzyna tyǵylǵandaı tebirenedi.

Az-azdap olar áńgimelesýge aınaldy. Sezimniń lyqa tolyǵyn bildiretin únsizdikten keıin syr aǵytyla bastaıdy emes pe. Olardy aıalap juldyzdar jarqyrap jymyń qaqqan jaryq tún tur. Rýhtardaı pák, taza osynaý eki jan bir-birine ózderiniń tústerin, ózderiniń qýanysh-shattyǵyn, qumar-qyzyǵyn, armandaryn, saǵynyshyn aıtyp jatyr, birin-biri alystan-aq qaster tutyp, ish tartqanyn, bir-birine yntyq bolyp umtylǵanyn, asyq bolǵanyn, kórispeı ketkende qalaı qatty taryqqanyn búkpesiz jaıyp salyp otyr. Endi eshteńe de toqtata almaıtyn, tolystyra almaıtyn rıasyz jaqyndyqty túısinip, olar eń qupıa, eń qymbat degenniń bárimen bólisti. Olar ózderiniń arman-qıalyna degen qaltqysyz da qaıaýsyz senimmen bár-bárin aıtty; mahabbat pen jastyq shaqtyń, áli arylyp bolmaǵan balalyq shaqtyń oılaryna ne salǵanyn, ne qosqanyn eshteńe qaldyrmaı aıtty. Osynaý eki júrektiń bir-birine syr ashyp, syrlasqany sondaı, arada bir saǵat ótkende bozbala qyz balanyń janyn baýrap, bılep, menshiktep aldy. Olar birin-biri uǵynyp, birin-biri túsinip, tańdandyryp, baýrap áketti.

Olar áńgimelesip boldy degende, qyz basyn jigittiń ıyǵyna salyp turyp:

— Atyńyz kim? — dep surady.

— Marıýs. Al óz atyńyz?

— Kozetta.

ALTYNSHY KİTAP
KİSHKENTAI GAVROSH
Birinshi tapay
JELDİŃ ZULYM OIYNY

1823 jyldan bastap Monfermeıl dámhanasy jutaýdyń jylymynan góri usaq qaryzdardyń jýyndy shuńqyryna batyp qulaǵansha erli-zaıypty Tenardeler taǵy da eki bala, qolaqpandaı eki ul taýyp aldy. Sóıtip olardyń bes balasy: eki qyz, úsh uly boldy. Árıne, bul kóp edi.

Tenarde táteı sońǵy ekeýinen tipti náreste kezinde qutyldy jáne onysyna qýandy da.

Qutyldy degen onyń qylyǵyna laıyq sóz. Sebebi ol áıelde adam tabıǵatynyń bolmashy bólshegi ǵana qalǵan-dy. Mundaı miskinder, degenmen, sırek te kezdespeıdi. Marshal de la Mot-Gýdankýrdyń áıeli sıaqty Tenarde tek qyzdary úshin ǵana ana boly. Onyń analyq meıirimi tek solarǵa ǵana jetti. Adam áýletine degen onyń óshpendiligi de sol ul balalardan bastaldy. Uldarǵa degende onyń zulymdyǵy arnasynan asyp tógilip, júregi olardyń aldyna zulmat quz bop tartyldy. Ózimiz kórgendeı ol úlkenine jıirkene qarasa, kishilerin tipti ólerdeı jek kórdi. Nelikten? Sondyqtan. Eń sumdyq sebep, eń daýsyz jaýap — osy "sondyqtan". "Maǵan mundaı úıme-júıme "shyjyńdardyń" qajeti joq", — deıtin sheshe-symaq shimirikpeı.

Erli-zaıypty Tenardelerdiń eki kishkentaı balasynan qalaı qutylǵanyn, tipti sodan qandaı paıda túsirgenin baıandap óteıik.

Joǵaryda sóz bolǵan Manon óziniń eki balasyn aqkóńil Jılnormannyń qamqorlyǵyna ótkizýdiń qısynyn keltirgen bıkesh bolatyn. Ol Selestındikter jaǵalaýynda Kishi Kabarga kóshesiniń buryshynda turdy, odan shyqqan jaman ıisti jaqsy ataqpen basý úshin baryn saldy. Beıshara. Budan otyz bes jyl buryn Parıjdiń jaǵalaýdaǵy qadamdaryn qıdaı sypyryp typ-tıpyl etip ketken tamaq aýrýynyń kúshti indetin jurttyń bári biledi, ǵylym ony ashýdas engizýdiń paıdasyn tekserý úshin keńinen paıdalandy, keıin olar em syrtynan ıod jaǵýmen oryndy almastyryldy. Sol indettiń tusynda Manon — bir kúni erteńgilik — bireý, keshkisin ekinshisi qaıtys bolyp, — eki balasynan birdeı aıryldy. Budan artyq soqqy bolar ma! Balalar anasyna óte-móte qymbat edi. Olar aıyna seksen frank tabys túsirip turǵan-dy. Bul seksen frankty Jılnorman myrzanyń atynan onyń is basqarýshysy, otstavkadaǵy sot qadıy, Sısılıa kóshesinde turatyn Barj myrza muqıat ótep otyratyn. Balalardyń opat bolýyna baılanysty endi ol tabys kózden bul-bul ushqaly tur. Manon qıyndyqtan shyǵýdyń jolyn qarastyrdy. Ol múshesi bolyp sanalatyn qaskóı qara baýyrlastyqta bári barlyǵyn bilip otyrady, ózara qupıasyn saqtap, bir-birine kómek te jasaıdy. Manonǵa ondaı eki bala taýyp alý qajet boldy. Tenardede sol jastaǵy, sol jynysty balalar bar eken. Bireýi úshin bul paıdaly is, ekinshisi úshin aqshany utymdy ornalastyrý bolyp shyqty. Kishkentaı Tenardeler kishkentaı Manon bolyp shyǵa keldi. Manon Selestındikter jaǵalaýyn tastap, Kloshpers kóshesine kóshti. Parıjde bir kósheden bir kóshege kóshkende jeke bastyń uqsastyǵy óz ózinen joıylady.

Azamattyq bılik eshteńeden habarsyz bolǵan soń, qarsylyq jasamady, sondyqtan balalardy aýystyrý op-ońaı júzege asty. Alaıda Tenarde ustaı turý úshin bergen balalary úshin aıyna on frank talap etti, Manon oǵan kelisip, tipti tólep te turdy. Álbette, Jılnorman myrzanyń óz mindettemesin oryndap otyrǵany óz-ózinen belgili. Árbir jarty jyl saıyn ol kishkentaılarǵa kelip kórip te júrdi. Eshqandaı ózgeristi ol ańǵarǵan joq. "Olar ózińizden aýmaı qalypty ǵoı, myrza!" dep qaıtalap qoıady Manon.

Bireýdiń atyn alyp, jolyn jamyla qoıý ádettegi isi bolǵandyqtan Tenarde osy jaǵdaıdy paıdalanyp Jondret bolýǵa tyrysty. Onyń eki qyzy men Gavrosh eki kishkentaı baýyryn áreń baıqap úlgerdi. Qaıyrymdylyqtyń belgili bir satysynda adamdy eles enjarlyǵy bıleıdi, jandy zattarǵa o dúnıeden oralǵandaı qaraıdy. Eń jaqyn adamdardyń ózi tirliktiń tumandy sulbasynda túnektiń bir túri bolyp kórinip, elespen ońaı astasyp ketedi.

Sol kúni keshkisin Tenarde táteı eki kishkentaıyn Manonǵa alyp kelip, olardan máńgi bas tartatynyn tuspalmen bildirgende ar azabyn tartty ma eken, álde ádeıi kóz qyldy ma eken, kelgen soń kúıeýine: "Al, bul óz balalaryńnan óziń bezip, tastap ketý degen sóz ǵoı", — dedi. Ar azabynan abdyrap, alańdaýǵa kóship: "Endi polısıa túp izimizge túsip júrse qaıtemiz?! — dep mazasyzdandy. — Tenarde-aý, bizdiń jasaǵanymyzǵa ruqsat bar deseńshi tym quryǵanda". "Bári de ornyna keledi. Eshkim eshteńe bilmeıdi. Onyń ústine soqyr tıyny joq balalarda kimniń ne jumysy bar?!"

Manon qylmys álemindegi ákki sánqoı bolatyn. Malynyp kıinýdi unatatyn. Onyń nashar jıhazdalǵan, biraq molshylyqqa qumarlyqty ańdatatyn páterinde kánigi ury fransýzdanǵan aǵylshyn áıel turdy. Parıjdik bolyp ulan-ǵaıyr baılanystarynyń arqasynda senimge ıe bolǵan bul aǵylshyn áıeldiń kitaphana medaldary men madmýazel Marstyń jaýharlaryn urlaýǵa tikeleı qatysy bar, keıin ol sot shejirelerinde áıgili adamǵa aınalyp, "Mamzel mıss" atandy. Manonnyń qolyna túsken eki balanyń da alańdarlyq eshteńesi joq edi. Olarǵa dep berilgen seksen frank paıdasyn tıgizip, kútimderi jaqsy, junttaı ǵyp kıindiredi, táp-táýir azyqtandyrady, bylaıynsha "baıbatshanyń" jaǵdaıynda deýge bolady, olarǵa óz analarynan asyrap alǵan sheshesi durys sıaqty. Manon olardyń kózinshe qyzdaı syzylyp, ábes sóz aıtpaýǵa tyrysty.

Osylaı birneshe jyl ótti. Tenarde táte muny jaqsy yrymǵa jorydy. Birde ol on frank aılyq tólemdi ákep turǵan Manonǵa "Ákesi olarǵa bilim berse jaqsy bolar edi" dep aıtyp ta qaldy.

Kenet osy kúnge deıin ózderiniń qatal taǵdyrynyń qanaty astynda kelgen bul balalar aıaq astynan tirliktiń asaý tolqynyna turpaıylyqpen laqtyrylyp, óz betimen kún kórýdi bastaýǵa májbúr boldy.

Jondret urylar qordasynda zulymdardyń tutas shoǵyryn tutqyndap, odan keıingi tintýler men túrmege qamaý — osynaý jeksuryn qoǵamǵa qarsy kúshter zańdastyrylǵan qoǵamdyq formasıa degendi jamylǵy ǵyp júrgen jandar úshin naǵyz apat boldy; bul tektes oqıǵa osy bir qara júrek dúnıede talaı kúıreýge soqtyrady. Tenardeni shalǵan qyrsyq Manondy da sharpydy.

Birde Eponınaǵa Manon Plúme kóshesine qatysty jazbany tapsyrǵannan keıin kóp uzamaı polısıa Kloshpers kóshesinde qylmystylardy tuzaqqa túsirý bastaldy; Manon ustaldy, "mamzel mıss" te tutyldy, úıdiń kúmándi turǵyndarynyń bári qurǵan torǵa tústi. Eki balanyń ekeýi de artqy aýlada oınap júr edi, polısıanyń shabýylyn kórmeı qaldy. Olar oralǵysy kelgende esik jabyq, úıde eshkim joq bop shyqty. Qarsyda sheberhana ustaıtyn etikshi olardy shaqyryp alyp, qolyna "anasy" qaldyryp ketken bir qaǵazdy qystyrdy. Qaǵazda: "Barj myrza, basqarýshy, Sısılıa koroli kóshesi, № 8 úı" degen meken-jaı bar eken. "Sender budan bylaı bul úıde turmaısyńdar, — dedi olarǵa etikshi. — Andaǵy jerge baryńdar. Jap-jaqyn. Sol jaqtan birinshi kóshe. Mynaý qaǵaz boıynsha jolyn surap alyńdar".

Balalar jolǵa shyqty; úlkeni kishisin jetektep keledi, qolynda jol kórsetýge tıis qaǵaz. Ysqaıaq sýyq, tońyp búrseńdegen balalar qaǵazdy áreń ustap keledi. Kloshpers kóshesiniń burylysynda yzǵyryq jeldiń ekpini qaǵazdy julyp ap, ushyryp áketti, ýaqyt túnge taıanǵandyqtan bala ony taba almady.

Balalar kóshede adasyp, beti aýǵan jaqqa ketti.

Ekinshi taraý
KİSHKENTAI GAVROSH
ULY NAPOLEONNAN PAIDA TABADY

Kóktemde Parıjde óńmenińnen ótetin teristiktiń yzǵyryq jeli esedi, odan sózdiń shyn maǵynasynda muzdap qalmaǵanymen, qatty tońasyń; ádettegi kúnderdiń ózin kóńilsizdendirip jiberetin bul kúnder jyly bólmege terezeniń sańylaýynan nemese alqam-salqam esikten uryp turatyn salqyn sıaqty. Túnergen qystyń qaqpasy ashyq qalyp, jel sodan kirip keýlep bara jatqandaı kórinedi. 1832 jyldyń kókteminde Eýropada osy ǵasyrdaǵy eń sumdyq indet burq ete qalǵanda jel qashanǵysynan da qatal ári óńmenińnen óterlik boldy. Qystyń qaqpasynan góri de qatty muzdatatyn taǵy bir qaqpa ashylǵandaı kórindi.Teristiktiń bul jelinen tyrysqaqtyń demi seziledi.

Meteorologıalyq turǵydan bul sýyq jelderdiń ereksheligi — ol aýada elektr qýatynyń eresen mol jınalyp qalǵanynan emes áste. Sol kóktemde najaǵaıly bulttar jıi kúrkirep, jasyn oınady da turdy.

Birde keshkisin, jeldiń yzǵyryq sýyǵynan qańtar qaıtyp oralǵandaı bolyp, qalalyqtar jyly jadaǵaı kıip alǵanda qashanǵysyndaı kóńildi Gavrosh óz shoqpytynda jaýrap, dirdek qaǵyp, tańdanýdan sileıip, Orm-Sen-Jervege taıaý shashtarazdyń aldynda turdy. Qaıdan taýyp alǵanyn kim bilsin, ol moıynyna bókebaı ǵyp orap, áıeldiń jún shálisin jamylypty. Kishkentaı Gavrosh eki jaqtaýdyń arasyndaǵy terezede ótken-ketkenge jymıyp, omyraýy ashyq sar-jalqyn juqa matadan jasalǵan gúldestesi keýdesin kóz tartatyn balaýyzdan músindelgen qalyńdyqqa arbalyp turǵandaı kórinedi. Shyn máninde ol kórme-áınekten bir kesek sabyndy qaǵyp ketip, erteńine bir sýǵa kenttegi shashtarazǵa satý úshin shashtarazdy ańdyp turǵan. Talaı márte osyndaı tásilmen tamaqtanýyna týra kelgen. Bul tektes jumysqa ebi bar ol muny "saqal kúzeıtinderdi kúzeý" dep ataıtyn.

Qalyńdyqty tamashalap, sabyn kesegine qarap qoıyp ol: — Seısenbide... Joq, seısenbide emes... Álde seısenbide me edi... Iá, seısenbide, — dep mińgirledi.

Bul ishki syrdyń kimge arnalǵany sonymen aıqyndalmaı qaldy.

Eger ol Gavroshtyń sońǵy túski asyna qatysty bolsa, onda odan beri úsh kún ótti, óıtkeni búgin juma.

Óziniń jyp-jyly uıadaı bólmesinde turaqty kelýshisiniń saqal-murtyn qyryp jatqan shashtaraz óziniń tanys jaýyna, jaýrap tońǵan qyrsyq balaǵa ara-tura kóz tastap qoıady: qolyn qaltasyna salǵan onyń oı-qıaly qaıda sharlap júrgenin bir qudaı bilsin.

Ázir Gavrosh qalyńdyqty zerdelep, kórme-áınek pen Vındzor sabynyna zer salyp turǵanda birinen biri kishi ájeptáýir taza kıingen, bireýi jeti, ekinshisi bes jastar shamasyndaǵy eki bala esik tutqasyn burap ashyp, shashtarazǵa kirip keldi de kúrsinýge uqsas aıanyshty únmen birdeńe surady, jalynyshty túrlerine qaraǵanda qaıyr surap turǵandaı. Ekeýi qosylyp, qosarlana sóıleıdi de, sózinen eshteńe aıyryp bolmaıdy, óıtkeni kishisiniń daýsyn eńiregeni bólip jiberdi, al úlkeniniń sýyqtan tisi tisine tımeıdi. Ashýǵa býlyqqan shashtaraz qolynan ustarasyn tastamaı, buryldy da úlkenin oń qolymen ıterip, kishisin tizesimen nuqyp kóshege shyǵaryp jiberdi de esikti jaýyp aldy.

— Sýyq kirgizip jibergenderin qarashy, — dep burq etti ol.

Balalar jylap odan ári tartty. Osy eki ortada bulttar kóship, jańbyr sirkiredi. Gavrosh olardy qýyp jetip:

— Senderge ne bop qaldy, balapandar? — dep surady.

— Biz qaıda uıyqtaıtynymyzdy da bilmeımiz, — dep jaýap qatty úlkeni.

— Sol ǵana ma! — dedi Gavrosh tańdanyp. — Qaraı gór, sharýasynyń úlkenin! Sol úshin eńirep jylaýǵa bola ma eken? Aqymaqtar!

Eptep mysqyldy artyqshylyǵyn saqtaı turyp, ol kóńili túsken bastyqtyń keıpimen jumsaq sóılep:

— Káne, sońymnan erińder, qurtshabaqtar! — dedi.

— Jaqsy onda, myrza! — dedi úlkeni.

Eki bala montańdap onyń sońynan erdi, kádimgi arhıepıskoptyń sońynan bara jatqandaı. Olar tipti jylaýyn da qoıdy.

Gavrosh Sent-Antýan kóshesimen Bastılıa baǵytyna tartty.

Júrip kele jatyp buryldy da ol ańtarylyp, shashtaraz jaqqa qarady.

— Sondaı meıirimsiz bolar ma! Baryp turǵan tortashabaqtyń ózi! — dedi ol — Shynymen aǵylshynsymaq birdeńe shyǵar.

Jezókshe qyz Gavrosh bastap qazdaı tizilip kele jatqan úsh balany kórip, ishek-silesi qata kúldi, odan onyń bul topty jaratpaıtyny beseneden belgili boldy.

— Sálemetsiz be, barshaǵa ortaq mamzel! — dep sálemdesti.

Sálden soń shashtarazdy esine qaıta alyp:

— Men ony tortashabaq dep qatelesken ekenmin, ábjylannyń ózi eken ǵoı. Eı, saqalqyrǵysh, tabarmyn temirurǵysh, quıryǵyńa qońyraý taqsaq, onda da úsh, mynda da úsh.

Shashtaraz onyń ójettigin oıatty. Jylǵadan qarǵyp ótip ol qolyna sypyrǵysh ustap, Brokende Faýsty kútkendeı mańǵazdanyp turǵan saqaldy qaqpashy áıelge:

— Bıkesh! Siz udaıy óz atyńyzdy minip shyǵasyz ba? — dedi.

Aýzyn jıǵansha bolmaı ótip bara jatqan bireýdiń laktalǵan kebisine laı shashyratyp aldy.

— Ospadar! — dep aıqaı saldy terisine syımaı ashýlanǵan júrginshi.

Gavrosh óz shálisinen tumsyǵyn shyǵaryp:

— Kimge shaǵynýdy marhabat etesiz? — dep surady.

— Saǵan, — dep jaýap qatty júrginshi.

— Keńse jabyq, — dep burq etti Gavrosh. — Qaıtyp men aryz-shaǵym qabyldamaımyn.

Odan ári júrip, ol qaqpanyń astynan ábden jaýraǵan on úsh-on tórtter shamasyndaǵy qyp-qysqa kıiminen tizesi kórinip turǵan qaıyrshy qyzdy baıqady. Óz kıimi ózine tarylyp qalǵan. Boıdyń da keıde qyrsyǵy tıedi. Tizeden joǵary ashylý ersi bolǵan kezde qas qylǵandaı beldemsheń qysqaryp qalady.

— Beıshara! — dedi Gavrosh. — Bulardyń qurbylarynda dambal da joq shyǵar. Úsip qalmasa ıgi. Má, usta.

Moıynyna oraǵan jyly jún matany sheship alyp ol qyzdyń aryq, tońǵannan kógerip ketken ıyǵyna laqtyrdy, bókebaı qaıtadan shálige aınaldy.

Qyz bala oǵan tańdana qarap, únsiz ǵana shálini aldy. Joqshylyqtyń belgili satysynda kedeı ábden topastanyp, zulymdyqqa qaıtyp shaǵynbaıdy, jaqsylyq jasaǵanǵa alǵys ta aıtpaıdy.

Br-r-r! — dep tisin saqyldatty Gavrosh, eń kemi óz jadaǵaıynyń jartysyn saqtap qalǵan áýlıe Martınnen beter qalshyldap.

Onyń "Br-r-r" degenine yzalanǵandaı jaýyn burynǵydan da kúsheıip, shelektep quıdy. Qaskóı aspan jaqsy isiń úshin osylaı jazalaıdy ǵoı.

— Ah solaı ma! — dep daýystap jiberdi Gavrosh. — Munysy ne taǵy da? Qaıta quıdy ǵoı. O, táńiri qudaı! Eger osylaı jalǵasa beretin bolsa, sý úshin aqy tóleýden bas tartamyn!

Ol qaıta adymdap júrip ketti.

— Jaraıdy, oqa emes, — dedi ol búrisip shálige oralǵan qaıyrshy qyzǵa qarap. — Onyń terisi endi senimdi! — Sosyn bultqa qarap aıqaı saldy:

— Mine, seni de aldap soqtyq!

Balalar júgirip odan qalmaýǵa tyrysty.

Olar bir kórme-áınektiń tusynan ótkende, bul tortemiri jıi bólkenan dúkeni eken, altyn qusatyp nandy temirtorda ustaıdy. Gavrosh burylyp:

— Iá, ol ne ekenin bildik, aýqat jasap pa edińder, balaqandar? dedi.

— Biz tań atqannan beri nár tatqan joqpyz, myrza, — dep jaýap berdi úlkeni.

— Demek, senderde áke de, sheshe de joq qoı, tegi? — dep asqaq keıippen surady Gavrosh.

— Keshirińiz myrza, bizde áke de, sheshe de bar, tek biz olardyń qaıda ekenin bilmeımiz.

Keıde bilgenińnen osy bilmegeniń de jaqsy, — dedi Gavrosh. Ol oıshyl edi.

— Mine, bizdiń júrip kele jatqanymyzǵa eki saǵat boldy, — dedi úlkeni — jáshikterdiń mańynan birdeńe izdep edik, eshteńe de tappadyq.

— Bilemin, — dedi Gavrosh, — ıtter timiskip tapqan ǵoı, olar bárin qıdaı sypyrady.

Sosyn sál únsiz qalyp, sózin ári qaraı jalǵady:

— Demek, biz ata-analarymyzdan aıyrylǵan ekenbiz ǵoı. Jáne biz ne isteýimiz keregin taǵy da bilmeımiz. Bul túkke de turmaıdy, baýyrlar. Mundaı jasta adasý jón emes. Alaıda, tiske basyp shaınaıtyn birdeńe kerek qoı.

Qaıtyp ol balalarǵa suraq qoıǵan joq.

Baspanasyz qalýdan ońaı ne bar!

Balalyqqa ton qamsyzdyǵy qaıta oralyp úlken ul:

— Kúlkili! Mamamyz ǵoı bizge aldaǵy jeksenbide kıeli qyzyl talǵa aparamyn dep ýáde bergen edi ǵoı, — dep daýystap jiberdi.

— Shyqpyrtý úshin shyǵar, — dep túıdi Gavrosh.

— Meniń mamam, — dep qaıta bastady úlken ul, — naǵyz bıke, mamzel mısspen birge turady...

— Uqsaýyn uqsaýly, aıaǵy tusaýly, — dep ilip áketti Gavrosh.

Osy arada toqtap, óz shoqpytynyń kúlli qupıa jyqpyldaryn aqtara bastady.

Aqyry basyn kóterip, qanaǵat sezimin bildiretin raımen, tipti saltanatty túrde:

— Tynyshtalyńdar, balaqaılar! — dedi. — Keshki aýqat úsheýimizge qaptal jetedi.

Balaqaılar tańdanýyna da ýaqyt bermeı, ol ekeýin de ıterip, bólkenan dúkenine kirgizip, bir sý aqshany satýshynyń aldyna laqtyryp jiberip:

— Bes santımge nan berińiz, — dedi daýystap.

Qojaıynnyń ózi bolyp shyqqan satýshy qolyna nan men pyshaq aldy.

— Úsh tilim bolsyn, satýshy! — dedi taǵy da daýsyn kóterip.

Sosyn kisilik bir raımen:

— Biz úsheýmiz, — dep qosyp qoıdy.

Nan satýshy úsh alarmanyn muqıat sholyp ótip, qara bıdaıdyń nanyn alǵanyn baıqap qalyp, saýsaǵyn tanaýyna boılata tyǵyp, ol uly Frıdrıhtiń shaqshasynan syıǵa temeki ıiskegendeı óktem keıippen aýany tarta turyp satýshynyń betine týra qarap aıqaılap jiberdi:

— Bul ne? — dep.

— Bul neń ne? Bul nan, óte jaqsy nan, ekinshi sort.

— Shamasy, tastemir degińiz kep tur ǵoı, — dep sabyrmen ǵana qarsylyq bildirdi Gavrosh. — Aq nan berińiz! Tazasyn! Men syılap turmyn.

Satýshy jymımaı qala almady. Aq nandy bólip jatyp, balalarǵa esirkeı qarady, bul Gavroshtyń namysyna tıdi.

— Eı, naýbaı! — dedi ol — Siz ne, bizdiń boıymyzdy ólsheıin dep pe edińiz?

Eger osy úsheýin biriniń ústine birin qoısa, áreń degende bir sajyn bolar edi.

Nan týralyp, naýbaı bir sýdy jáshikke tastaǵanda Gavrosh balalarǵa qarap:

— Al, soǵyńdar endi, — dedi.

Balalar oǵan ańtaryla qarady.

Gavrosh kúlip jiberdi:

— O, solaı ma! Ras, olar muny áli túsinbeıdi, óse qoıǵan joq qoı, dep kidirip sózin qaıta jalǵap: — Má, jeńder! — dep árqaısyna bir-bir tilim nan ustatty.

Úlkeni áńgimege tartýǵa laıyq, sondyqtan syı-syıapaty da aıryqsha bolýy kerek óz tábetin qanaǵattandyrýda esh alańy bolmaýy shart dep túıgen ol nannyń eń úlken tilimin ustatyp:

— Japsyr mynany aranyńa, — dedi.

Bir týramy basqalarynan kishirek eken, ony ózi aldy.

Beıshara balalar ábden ashyqqan eken, Gavroshtyń da toıyp turǵany shamaly. Nandy qomaǵaılana qarbytyp olar dúkenshede bógelińkirep edi, aqysyn alyp alǵan satýshy ala kózimen qarady. Kóshege shyǵaıyq, — dedi Gavrosh.

Olar qaıtadan Bastılıa baǵytyna tartty. Ara-tura jarqyraǵan kórme-áınekterdiń janynan ótse, kishkentaı toqtaı qalyp, moıynyna jippen asqan qalaıy saǵatyna qaraıdy.

— Degenmen aqymaq ózderi, — dedi Gavrosh.

Sosyn tolǵana turyp:

— Mende balaqaılar bolsa bar ǵoı, olarǵa jaqsyraq qarar edim, dep kúbir etti.

Olar nandy jep taýysyp, qarańǵy Balet kóshesiniń buryshyna jetkende, onyń ar jaq túkpirinen Fors túrmesiniń alasa da susty kire beris esigi kóringende bireý:

— A, bul senbisiń, Gavrosh? — dedi.

— A, bul senbisiń, Monparnas? — dep jaýap qatty Gavrosh.

Oǵan báz-bir adam jaqyndap keldi, bul anaý-mynaý emes, Monparnastyń ózi bolatyn, kıimin ózgertip, dóńgelek kók áınek asyp alsa da Gavrosh ony jazbaı tanydy.

— Mássaǵan, sumdyq kerek bolsa, — dedi sózin ári qaraı sabaqtaǵan Gavrosh. — Shubatylǵan shekpeniń zyǵyrdyń tuqymynan túzilgen jaraǵa tańar dákeniń túsindeı, kók kózildirigiń aınymaǵan doktorlardiki. Biri-birine saı kelip tur, sen kártamyshqa.

— Aqyryn! — dep ony jeńinen tartty Monparnas. — Qatty aıqaılama.

Sosyn jaryq janyp turǵan kórme-áınekten aýlaq alyp ketti.

Eki kishkentaı qol ustasyp, yryqsyz sońdarynan erdi.

Olar ótken-ketkenniń kózi men jańbyrdan tasalaıtyn darbaza munarasynyń qarakóleńkesine túskende Monparnas:

— Meniń qaıda baratynymdy bilesiń be? — dep surady.

Eriksiz kóterý monastyrine barasyń, — dep jaýap berdi

Gavrosh.

— Qaljyńbas! Men Babetti izdep tapqym keledi, — dep jalǵady sózin Monparnas.

— Ah, ony Babeta deýshi edi ǵoı, — dep myrs etti Gavrosh.

Monparnas daýysyn baıaýlatyp:

— Áıel emes, erkek, — dedi.

— Ah, sen onda Babet týraly aıtyp tur ekensiń ǵoı.

— Iá, Babet jóninde.

— Men ol konvertke túsip ketken shyǵar dep oılaǵanmyn.

Ol ony ashqan, — dedi Monparnas, sosyn balaǵa búgin tańerteń konserjege aýystyrǵanda Babettiń ońǵa "jaýap alý dálizine" barýdyń ornyna solǵa burylyp qashyp ketkenin aıtýǵa asyqty.

Gavrosh onyń eptiligine qaıran qalyp:

— Mine, bul sheber! — dedi.

Monparnas qalaı qashqanyn búge-shigesine deıin aıtyp, sóziniń qorytyndysynda:

— Bar bolǵany osy eken dep oılama sen, — dedi.

Gavrosh Monparnasty tyńdaı turyp, onyń qolyndaǵy temir taıaǵyn lyp etkizip tartyp qalyp edi, tutqasynyń ishinen qanjardyń júzi shyǵa keldi.

— Oho! — dep qanjardy ol ornyna ol qaıta suǵa saldy. — Qarapaıym kıindirip, oqqaǵaryńdy birge alyp júr ekensiń ǵoı.

Monparnas kózin qysty.

— Táıiri alsyn! — dep daýystap qaldy Gavrosh.

— Perǵaýyndarmen ustasqaly ázirlenip júrgennen saýsyń ba, ózi?

— Retine qaraı, — dedi Monparnas súlesoq jaýap qatyp, — túıreýish eshqashan bóget bolmaıdy.

Búgin túnde ne istemek oıyń bar?

Monparnas qaıtadan mańǵazdana qap tisiniń arasynan syzdyqtatty:

— Bylaıynsha, birdeńeler bar.

Sosyn áńgimesin aýystyryp:

— Iá, aıtqandaı! — dedi daýystap.

— Al, tyńdadyq.

— Taıaýda bir oqıǵa boldy. Tek oılap qara. Bir býrjýany kezdestirdim. Ol maǵan ósıeti men ámıanyn syıǵa tartty. Barlyǵyn tabanda qaltama saldym. Mınót óter-ótpeste qolymmen sıpap, qaltamdy aqtarsam, túk joq.

Ýaǵyzdan basqa de, — dep qosty Gavrosh.

Al, óziń she? — dep sózin jalǵady Monparnas, — qaıda barasyń?

Gavrosh oǵan óziniń qamqorlyǵyndaǵylardy nusqap jaýap qatty:

— Myna jigitterdi uıyqtaýǵa aparamyn.

— Bulardy qaıda jatqyzasyń?

— Ózimizdikine.

— Ózimizdikiń qaıda?

— Ózimde.

— Demek, seniń páteriń bar eken ǵoı.

— Bar.

— Ol qaıda?

— Pilimde, — dep jaýap berdi Gavrosh.

Monparnasty birdeńemen tań qaldyrý qıyn, bul arada ol eriksiz tańdanyp:

— Pilde deıdi? — dep daýystap jiberdi.

— Iá, solaı, pilde, — dep sózin taǵandaı tústi Gavrosh, — Onda ne tur?

Balanyń astarly sózi Monparnasty tynyshtandyryp, sanasyn sáýlelendirdi. Shamasy, ol Gavroshtyń páteri jóninde jaqsy pikirde bolsa kerek.

— Al shyntýaıtyna kelgende, piliń pil bolsyn, — dedi ol — O ne, onda qolaıly ma?

— Óte qolaıly, — dep jaýap qatty Gavrosh, — Rasynda da, óte jaqsy onda. Kópirlerdiń astyndaǵydaı buralqy jel joq.

— Oǵan qalaı kiresiń?

— Kádýilgideı kiremin.

— Demek, oǵan kiretin sańylaý bar eken ǵoı.

— Táıiri alsyn! Ol jóninde jumǵan aýzyńdy ashpa. Aldyńǵy eki aıaǵynyń arasynda, jansyzdar ony baıqamaı júr.

— Sen sonda joǵarǵysyna shyǵasyń ba? Meniń túsinigimshe solaı!

— Qarapaıym kóz baılaý. Bir, eki — barlyǵy ázir, sen joqsyń.

Sál únsiz qalyp, sosyn sóz qosty Gavrosh:

— Mynaý kishkentaılar úshin mende saty tabylady.

Monparnas qarqyldap kúlip jiberdi.

— Táıiri alsyn seni, bul bozókpelerdi qaıdan taýyp alyp júrsiń?

— Bulardy maǵan estelik retinde shashtaraz syıǵa tartqan.

Kenet Monparnas oılanyp qaldy.

— Sen meni tym ońaı tanydyń, — dep mińgirledi ol.

Qaltasynan qaýyrsynnan qıyp, maqtamen oraǵan eki zat alyp, ekeýin eki tanaýyna tyǵyp edi, muryny múldem ózgerip shyǵa keldi.

— Myna murynyń betińe laıyq, — dedi Gavrosh. — Qazir sen onsha usqynsyz kórinbeısiń. Ylǵı da osylaı júr.

Monparnas kórkem jigit bolatyn, al Gavrosh — saıqymazaq.

— Qaljyńnan tys, — dedi Monparnas, — endi meni qandaı dep bilesiń?

Onyń daýysy da burynǵysynan basqa bolyp ketti. Qas qaǵymda Monparnas múldem tanymastaı bolyp shyqty.

— Kórsetshi, káne Pet-r-rýshka! — dep daýystady Gavrosh.

Buǵan deıin eshteńe tyńdamaı, saýsaqtaryn muryndaryna

tyǵyp, ózimen ózi áýre bolyp turǵan kishkentaılar álgi esimdi estı sala, jaqyndap kelip qýanyshty raımen Monparnasqa qadala qarady.

Ókinishke oraı Monparnas alańdaýly eken.

Ol qolyn Gavroshtyń ıyǵyna salyp, ár sózin qadaı aıtyp bylaı dedi:

— Beri qara, bozbala, kózińdi aıyrma: eger men alańda dogymmen, daǵymmen, dıgimmen qydyryp júrsem, onyń ústine sender eki eselengen on sýmen qoshemettep tursańdar men degen oınap berýge qarsy emespin ǵoı, solaı bolsyn, baıqańdar ańqaýlarym. Alaıda ázir meıram joq qoı.

Osynaý oqshaý sóz balaǵa tıisinshe áser etti. Ol kilt burylyp, jylt-jylt etken kishkentaı kózimen jan-jaǵyn sholyp shyǵyp, ózderinen birneshe qadam jerde syrtyn berip turǵan polıseıdi kórdi.

— Mine, gáp qaıda! — degen sóz Gavroshtyń aýzynan shyǵyp kete jazdady.

Alaıda ol ózin ózi ustap qaldy da, Monparnastyń qolyn qysyp:

— Al, qosh bol, — dedi, — óz kishkentaılarymmen pilge kettim men. Eger túnde keregim bop qalsam, meni sodan tabýyńa bolady. Joǵary jartyda turamyn ǵoı. Qaqpashym joq. Gavrosh myrzany surarsyń.

— Jaraıdy, — dedi Monparnas.

Olar eki aıyryldy. Monparnas — Gref alańyna, Gavrosh Bastılıaǵa bet aldy. Bes jasar balaqaı Gavroshtyń sońyna ergen baýyrynan qalmaı, tompańdap, uzap bara jatqan "Pet-r-rýshkany" kórip qalý úshin áldeneshe burylyp qarady.

Monparnastyń Gavroshqa polıseı turǵandyǵyn eskertken túsiniksiz sóz tirkesiniń jalǵyz ǵana qupıasy bar; ol túrli tásildermen bes-alty ret qaıtalanǵan "dıg" dybys úndestiginde jatyr. Sózdiń "dıg" býyny jeke aıtylmaıdy, al bázbir tirkestigi sózge qosa qoıǵanda "abaı bolaıyq, betimen sóıleýge bolmaıdy" degen maǵynany beredi. Onyń ústine Monparnastyń sóz tirkesinde Gavrosh ańǵara almaǵan ádemilik bar: "Meniń dogym, dagym jáne dıgim" degeni, "meniń ıtim, pyshaǵym jáne áıelim" degendi bildirip, Tampl túrmesiniń argosyn meńzeıdi, ony Moler shyǵarma jazǵan, Kallo sýret salǵan sonaý uly ǵasyrdyń saıqymazaqtary men syqaqshylary jıi qoldanǵan.

Budan jıyrma jyl buryn Bastılıa alańynyń tústik shyǵysynda aımaqqa jaqyn kóne shuńqyrdyń ornynan qazǵan kanaldan, baǵzy qamal-túrmeniń ornynan ǵajaıyp monýment tabyldy; parıjdikterdiń jadynda da saqtalmaı joıylyp ketken bul eskertkish bázbir iz qaldyrýǵa laıyq-aq edi, óıtkeni ol arqyly Instıtýt múshesi, Egıpet armıasynyń bas qolbasshysynyń oı-pikiri baǵzyda júzege asyrylǵan bolatyn.

Biz "monýment" deımiz, shyn máninde bul onyń maketi ǵana. Alaıda bul maket, bul alyp jobanyń alǵashqy nusqasy, Napoleon ıdeıasynyń oqıǵalar jelisiniń úrdis ekpinimen eki-úsh márte laqtyryp tastalyp, bizden jyraqtatyla túsken orasan zor máıiti tarıhı tanylyp, ýaqytsha belgilengen mártebesine qarama-qarsy bázbir bitken sharýanyń maǵynasyna ıe boldy. Bul ústinde munarasy bar úıge uqsaıtyn, tas pen taqtaıdan jasalǵan pil bolatyn; kezinde boıaýshy ony jasyl syrmen syrlaǵan kórinedi, ol aspan men jańbyr jáne ýaqyt ony qaraıtyp jibergen. Alańnyń osy bir qańyraǵan ashyq túkpirinde alyp janýardyń keń mańdaıy, tumsyǵy, tisteri, munara ornalasqan daladaı dalıǵan jon arqasy, baǵanalarǵa uqsas qap-qara aıaqtary túngi juldyzdy aspanda sumdyq úreıli, qıaldaǵy sulba bolyp kórinedi. Onyń ne bildiretini jáne beımálim. Bul halyqtyń qýatyn sıpattaıtyn beınelik týyndy sıaqty. Túnere túksıgen alyp ári jumbaq bir dúnıe. Bastılıanyń kózge kórinbeıtin elesimen qatar aspanǵa boılaǵan eresek zor jáne bir eles bul.

Sheteldikter bul qurylysty sırek tamashalaıdy, ótken-ketkender oǵan jalpy qaramaıdy. Pil jyldan jylǵa búlinip barady, túsip jatqan sylaq kesekteri onyń qabyrǵalaryn qojyr-qojyr etip, jıirkenishti qotyrdaı adam qaraǵysyz qylǵan. Salondardyń kórkem tilinde "Edılder" atalyp júrgender ony 1814 jyldan bastap tars umytqan. Mac kóshirlerdiń demimen sasyp, shirik sharbaqtardyń qorshaýynda qırap búlingen ol aýrý adamdaı túnerip osy buryshta áli tur: jaryq-syzattar búıirin soqalap, quıryǵynyń symdary shyǵyp qalǵan, aıaqtarynyń arasyna boılap shóp ósken. Topyraqtyń udaıy qordalanyp, baıaý qalyńdaýy saldarynan úlken qalalardyń jer qyrtysy qatparlanyp, bildirtpeı óse beretini sıaqty onyń aınalasyndaǵy alańnyń deńgeıi de otyz bes jyl ishinde edáýir bıiktep, pildiń ózi aıaǵynyń astyndaǵy jer otyrǵandaı shuńqyrda qalyp qoıǵan. Toǵysharlardyń kózqarasy turǵysynan alǵanda usqynsyz, ústi-basy las, kisi jıirkenerlik ol mańqıyp áli tur. Keıde ol uzamaı sypyryp áketetin kir-qoqystyń úıindisine uqsaǵanmen, ulylyǵy áli-aq ashylatyn alyp ekenine eshkim talaspasqa tıis.

Aldynda aıtqanymyzdaı túnde onyń beınesi ózgerip turady. Tún degenimiz báriniń túnekke týys stıhıasy ǵoı. Ymyrt úıirilisimen kári pil ózgerip ketedi de, túnektiń aıbarly tynyshtyǵynda sabyrly da qaharly keıipke enedi. Ótkenge tıesili bola turyp ol túnge de táýeldi: alyptyń kelbetine qarańǵy túnek jarasady.

Turpaıy, jyrym-jyrym, tórtbaq, yzbarly, aýyr, túk pishini joq, alaıda aıbarly, ǵajaıyp ári jabaıy tákapparlyqtyń taby basylǵan ol eskertkish ǵaıyp bolyp, endi onda ornyn qaraýytqan toǵyz munaraly Bastılıaǵa bosatqan murjasy syrlanǵan alyp pesh sıaqty birdeńe tur, ornyn býrjýazıalyq qurylysqa bergen feodalızm tárizdi. Peshke qudireti bý qazanynda jatqan dáýirdiń beınesi bolý ábden oryndy. Bul dáýir de ótedi, ótip te bara jatyr; jurt qýat qazanda bolsa, qudiret tek mıda ǵana bolatynyn uǵynyp keledi, bylaısha aıtqanda, dúnıeni sońyna ertip alǵa súırep kele jatqan lokomotıv emes, ıdeıa. Lokomotıvti ıdeıaǵa tirkeńder. Bul jaqsy ǵoı, biraq atty shabandoz dep qabyldamańdar!

Qalaı bolǵanmen de Bastılıa alańyna orala otyryp biz mynany ǵana aıta alamyz: gıpstiń kómegimen pildi jasaýshy ulylyqqa qol jetkizdi, al qoladan pesh murjasyn jasaýshynyń tyndyrǵany bolmashy ǵana.

Dabyldy esimmen Shilde tóńkerisi dep ataǵan shala týǵan revolúsıasymaqtyń sátsiz eskertkishi álgi pesh murjasy 1832 jyldyń ózinde-aq orasan zor aǵash jeıdemen jáne pildi túbegeıli kózden tasalap tastaǵan uzyn taqtaı albarmen jabylǵan edi, óz basym sol jeıdeniń joǵalyp ketkenine ókinemin.

Alystaǵy qolshamnyń jaryǵymen áreń buldyrap kóringen alańnyń dál sol buryshyna Gavrosh eki kishkentaıymen bet aldy.

Osy arada áńgimemizdi úzip, mynany eskerte ketken abzal bolar, biz shyndyqty burmalamaımyz, budan jıyrma jyl buryn jónge salý polısıasynyń soty sol Bastılıa piliniń ishinde uıyqtap jatqan jerinen ustap, qańǵybastyǵy men eskertkishti búldirgeni úshin dep sottaǵan eken.

Sol derekti ataı otyryp, áńgimemizdi ári jalǵastyraıyq.

Alyp statýıanyń túbine kelgende Gavrosh sheksiz úlkenniń sheksiz kishige qandaı áser etýi múmkin ekenin túsindi.

— Balapandar, qoryqpańdar, — dedi.

Sosyn albardyń taqtaılary arasyndaǵy sańylaýdan ótip, qorshaýdyń ishinen bir-aq shyqty da balaqaılardyń tesik arqyly kirýine kómektesti. Azdap úreılengen balalar myna bir shoqpyt kıgen kishkentaı eleske senip, nan berip, túnep shyǵatyn jer tapqan Gavroshtyń aıtqanyn eki etpedi.

Albarda kúndiz kórshi otyn qoımasynyń jumysshylary paıdalanǵan saty jatqan edi, Gavrosh ony kútpegen kúshpen kóterip ákep, pildiń aldyńǵy eki aıaǵynyń birine súıedi. Saty tirelgen jerden alyptyń búıirindegi úńireıgen tesikti kórýge bolatyn edi. Gavrosh óz meımandaryna saty men tesikti kórsetti.

— Órmelep shyǵyp, mynda kirińder, — dedi ol. Balalar úreılene bir-birine qarady.

— Qoryqpańdar, balaqaılar, — dep aıǵaılaǵan Gavrosh: — Qazir bárin kóresińder, — dedi.

Ol pildiń qojyr-qojyr aıaǵyn qushaqtap, satyǵa qaramaı-aq jarylyp turǵan jerden bir-aq shyqty. Órmelep tesikke engen sarbas jylandaı syp berip ol ishke kirdi, qas qaqqansha bolmaı balalar onyń qarańǵyǵa súńgigen sańylaýdan kómeski aq daq tárizdi bozǵylt júzin kórdi.

— Mine, boldy, endi sender shyǵyńdar, kishkentaılar, — dep aıqaılady ol. — Munda qandaı jaqsy ekenin kóresińder. Káne, sen shyq! — dep aıqaılady úlkenine. — Men qolymdy bereıin.

Balalar birin biri ıtermeledi. Gavrosh olarǵa úreı ǵana týǵyzbaı, senim de syılady, onyń ústine jańbyr jaýyp ketti. Úlkeni batyldanyp, táýekelge bel býdy. Aǵasynyń kóterilip bara jatqanyn kórip, kishisi alyp haıýannyń eki aıaǵynyń arasynda jalǵyz qaldym dep baqyryp jylap jibergisi kelip edi, biraq jylaýǵa batpady.

Úlken shaıqalaqtap, basqyshtyń satysymen joǵary órmeledi de, Gavrosh ony semserlesý ustazynyń shákirtine dem bergenindeı, qosshynyń qashyrdy aıdaǵanyndaı ysqyryp jigerlendirip turdy:

— Qoryqpa!

— Osylaı, durys!

— Órmele deımin, órmele!

— Aıaǵyńdy mynda sal!

— Qolyńdy anda!

— Batylyraq!

Bala qol jetetin jerge kelgende qolynan qatty ustap ózine tartty.

— Qolǵa tústiń be! — dedi Gavrosh.

Bala tesikke qarǵyp kirdi.

— Endi meni kút, — dedi Gavrosh. — Myrza, otyrýǵa marhabat etińiz.

Tesikten qalaı kirse, solaı jylt etip shyǵyp, ol maımyldaı ábjildikpen pildiń aıaǵyn qushaqtap jerge syrǵyp túse qaldy, shóp basyp turǵan bes jasar balaqandy qushaqtaı alyp, kóterip basqyshtyń eń ortańǵy satysyna kóterip, quıryǵynan joǵary ıterip, úlkenine aıǵaı saldy:

— Men ony ıtereıin, sen ózińe tart.

Kishkentaı ózine ózi kelip úlgermeı, qas-qaǵymda kóterilip, joǵary súırelip, qolynan tartylyp tesikke kirgizildi de, Gavrosh izinshe qarǵyp shyǵyp, bir teýip satyny shóptesin jerge qulatyp túsirdi de qolyn shapalaqtap:

— Mine, biz keldik te! — dep aıqaı saldy. — General Lafaıet jasasyn!

Shat-shadyman osy kóńildiliktiń jelimen:

— Al, qarabas taıpaqtarym, biz mine úıimizdemiz, — dedi qýanyp.

Qaıran, paıdasyzdyqtyń kútpegen paıdasy-aı deseıshi! Uly týyndylardyń sharapaty! Alyptardyń qaıyrymy! Imperatordyń pikiri órilgen mynaý alapat eskertkish panasyzdardyń uıasy boldy. Sábı alyptyń qorǵaýyna alyndy. Malyna kıingen býrjýa ǵoı, Bastılıa alańyndaǵy osy pildiń janynan ótip bara jatyp, kózin bajyraıtyp: "Osynyń ne úshin qajeti boldy eken?" — dep qaıtalaıdy mardymsyp. Al bul ákesi de, sheshesi de joq, jeıtin nany, toqtaıtyn turaǵy joq quıtymdaı jan ıelerin sýyq pen qyraýdan, jańbyr men burshaqtan qutqarý úshin, qystyń yzǵyryq jeli qorǵap, aqyry bezgekpen bitetin dymqyl las jerdi, aqyry ólimmen aıaqtalatyn qar ústinde túnetpes úshin kerek. Bul qoǵam keri ıterip shyǵaryp tastaǵan beıkúná jandardy panalatý úshin kerek. Bul qoǵamdyq kináni azaıtý úshin kerek. Bul, saıyp kelgende, aldynan barlyq esik tars jabylǵandardyń aıý apany. Arsa-arsa, kútimi joq, aıanyshty, betimen alǵan, ústi-basy saz batpaq, qyna basyp kók shalyp, qurt tesip shaıqatylǵan, sottalyp alastalǵan qaıyrshydaı ne qaıyrym, ne jyly qabaq kórmegen osynaý shombal deneli haıýan basqa qaıyrshylardy, jalań aıaq, jalań bas el kezip, qolyn demimen jylytyp, shoqpyt kıip, basyna lypa tappaı zyr júgirip, qaldyqpen azyqtanyp júrgen sorlylardy aıaıdy. Mine, Bastılıa piliniń keregi osynda. Jurt jek kórgen Napoleonnyń pikirin qudaı qoldady. Tek dańqty bolady degenniń ózi uly bolyp shyqty. Oılaǵanyn júzege asyrý úshin ımperatorǵa temir, qola, altyn, mármár kerek bolsa, qudaıǵa kóne taqtaılar men syrǵaýyldar jáne elge jetip jatty. Imperatorda danyshpannyń oı jospary boldy: ádetten tys qursanǵan, kóterilgen tumsyǵy, arqasynda munarasy bar, jan-jaǵyna jandy sý shashyp turǵan osynaý alyp pil arqyly ol halqyn toptastyrǵysy keldi. Qudaıtaǵala odan da ulyq zoryn jasady, sábıge toqtaıtyn turaq, jatatyn oryn berdi odan.

Gavrosh ótip júrgen tesik pildiń qaryn tusyndaǵy syrttan áreń kórinetin shaǵyn ǵana jaryq bolatyn, odan ishke balalar men mysyqtardan ózge eshkim kire almaıdy.

Mine, mynadan bastalyq, — dedi Gavrosh, — qaqpashyǵa biz úıde joq delik.

Sosyn Gavrosh qarańǵyǵa qaıta súńgip ketti. Balalar sirińkeniń shytyrlaǵanyn estidi, fosfor quramy bar shólmekke ot tastalǵannyń belgisi bul. O tusta hımıalyq sirińke bolmaıtyn, sondyqtan Fúmada shaqpaǵynyń ózi onda progrestiń belgisi bolyp tabylatyn.

Aıaq astynan janǵan jaryq olardyń kózin qypylyqtatty, Gavrosh qara maı sińgen pilteniń ushyn tutatty. Jurt "jerqoıma egeýquıryǵy" ataıtyn bul pilteniń jaryǵynan tútini basym bolatyn, sondyqtan pildiń ishin sholyp shyǵýǵa áreń jarady.

Gavroshtyń meımandary aınalasyn kózben sholyp, áıdik geıdelberg kespegine qamalǵan adamnyń nemese dálirek aıtqanda Táýrat kıtiniń qursaǵynda ne kórýge tıisti bolǵan Ionnyń kúıin bastan keshti. Kóz aldyna alyp súlder kelip, ózderin qushaqtaǵaly turǵandaı sezindi. Joǵaryda qaraıyp ketken uzyn bórenege ara qashyqtyǵy birkelki keregeler ustastyrylyp, shyn máninde bel omyrtqadan taraıtyn qabyrǵalarǵa uqsap qalǵan, olarǵa jabysqan gıps súńgiler ish qurylysyn elestetedi. Eki búıirdiń arasynan tartylǵan uzynnan uzaq órmekshi tory tozań baýyrdyń kók eti sıaqty. Buryshtardyń ana jerinde de, myna jerinde de qara daqqa uqsas birdeńeler shoshyna júgirip júrgen sekildi.

Pildiń qyr arqasynan tómen qulaǵan synyqtar búıiriniń tómengi jaǵyn toltyryp, tegistep tastaǵan, sondyqtan onymen eden basqandaı júrýge bolady.

Balalardyń kishisi úlkenine jabysyp jartylaı sybyrlap:

— Mynda qarańǵy ǵoı, — dedi.

Osy sóz Gavroshty sharasynan shyǵaryp jiberdi. Balaqandardy sileıip turǵan qalpy bir silkip alýdy qajet etti.

— Basymdy nege qatyrasyńdar sender? — dedi ol daýystap. — Biz saırandaýǵa kelip pe edik? Álde kúı tańdamaqsyńdar ma? Senderge Túılrı kerek bolǵan ǵoı. Osydan keıin senderdi mal demeske bola ma? Aıtyńdarshy! Eskertip qoıaıyn, men ańqaýlardyń qataryna jatpaımyn! Qaraı gór altyndatqan besiktiń balalary bolǵansyǵandaryn!

Qorqytqanda azdaǵan dórekiliktiń bógeti bolmaıdy, tez tynyshtandyrady. Balalar Gavroshqa kelip ózderi jabysty.

Mundaı senimge tebirengen Gavrosh qataldyqtan ákeniń aqkóńildiligine kóship, kishkentaıǵa:

— Aqymaǵym! — dedi ol ashýyn aıaly únge almastyryp. — Qarańǵy bolatyny aýlada da qarańǵy. Aýlada jańbyr, al munda jaýyn joq; aýlada sýyq, al munda jel soqpaıdy; aýlada qujynaǵan halyq, al munda eshkim joq; aýlada eń quryǵanda aı da joq, al munda shyraǵdan, aıyrma bar ǵoı, táıiri alǵyr.

Balalar turaqjaıdy batylyraq qaraı bastady, alaıda Gavrosh olarǵa uzaq túrtpekteýge ruqsat bermedi.

— Tezirek! — dep aıǵaılady ol kishkentaılardy biz qanaǵat tutyp "túpki bólme" ataıtyn qýysqa qaraı ıterip.

Onda onyń tósegi bolatyn.

Gavroshtyń tósegi shynynda da bóstegi, kórpesi bar, shymyldyq tutqan naǵyz tósek bolatyn, tipti ústinde úshbaqany da bar.

Bóstegi sabannan toqylǵan tósenish te, kórpesi qatty júnnen jasalǵan óte jyly, sý jańa deýge bolarlyq jabý edi. Al úshbaqany ne boldy eken deısiz ǵoı.

Úshbaqan degenimiz — aldynan ekeýi, artynan bireýi jerge qaǵylǵan úsh syrǵaýyl, basyn biriktirip arqanmen býǵan soń pıramıdaǵa uqsas birdeńe bolyp shyǵady. Onyń ústine jez symdardan toqylǵan tor jabylady da, olar ishten temir symmen úsh syrǵaýylǵa bekitiledi. Tordyń etegine aınala úıilgen tastar ony edenge bekite túsedi. Bul tor haıýanhanadaǵy qustardy qorshaıtyn sym torlarǵa uqsaıdy. Sol tordyń astyndaǵy Gavroshtyń tósegi kerege kózdiń ishinde turǵandaı kórinedi.

Bul tor oǵan jabý qyzmetin de atqarady. Osylardyń birin birge alǵanda bul eskımostardyń chýmyn, ıaǵnı kúrkesin eske túsiredi.

Gavrosh kúrkeni aldynan ustap turǵan tastardy ysyryp edi, birine biri ushtastyrylǵan eki jabý ashyldy.

— Al, balaqandar, endi eńbektep enińder! — dep ámir berdi Gavrosh.

Ol meımandaryn abaılap kúrkege engizip, sońynan eńbektep ózi kirip, tasty ornyna qoıyp, sańylaýdy muqıat japty.

Úsheýi de saban tósenishke kósilip jata ketti.

Balalar qansha jerden kishkentaı bolǵanymen mynaý shaǵyn kúrkede erkin kósilýi qıyn edi. Gavrosh "jerqoıma egeýquıryǵyn" qolynda áli ustap turǵandy.

— Endi qor ete qalyńdar! — dedi ol. — Men myna dóı shamdy sóndiremin.

— Al mynaý ne, myrza? — dep surady úlkeni tor kózderdi nusqap. Bul egeýquıryqtardan qorǵaný úshin qurylǵan, — dedi Gavrosh. — Uıyqtańdar!

Degenmen ol balaqandardy úıretý úshin birer sóz qosa aıtqandy jón kórdi:

— Bul dúnıe botanıka baǵynan alynǵan. Jalpy jabaıy haıýandarǵa arnalǵan. Onda bular tolyp jatyr, aıaq alyp júrgisiz. Tek oǵan qabyrǵadan qarǵyp, terezeden sekirip, esiktiń astynan eńbektep kiresiń. Sosyn alatynyńdy ala ber.

Osy maǵlumattardy habarlaı otyryp ol kórpeniń shetimen eń kishkentaıdy qymtap qoıdy.

— Qandaı jaqsy! Qandaı jyly! — dep kúbirledi balaqan. Gavrosh razylyq peıilmen kórpesine qarady. Bul da botanıka baǵynan, — dedi ol. — Maımyldan tartyp alǵanmyn.

Úlkenge astynda qalyń saban bóstekti nusqap:

— Al bul keriktiń tósenishi edi, — dedi.

Sosyn sál oılanyp baryp, sózin qaıta jalǵady:

— Bulardyń bári haıýandarǵa tıesili dúnıeler. Men olardan tartyp aldym. Olar renjigen joq. Men olarǵa: "Bul pil úshin kerek", dedim.

Taǵy da úndemeı qalyp, mynany qosty:

— Qabyrǵadan qarǵyp tússeń boldy, sosyn bastyqtarǵa túkirgeniń bar ma. Másele bitti deı ber.

Balalar qaıran qalyp, osynaý batyl da tapqyr bálekeı adamǵa úreıli qurmetpen tesile qarady. Ózderi sıaqty úısiz, kúısiz, ózderi sıaqty japadan jalǵyz, ózderi sıaqty, biraq tańǵajaıyp qudiretti, qaljyńbas qarttyń júzin áp-sátte aqkóńil, rıasyz sábı kúlkisimen nurlandyra qoıatyn osy jetkinshek olarǵa tabıǵaty tys erekshe kisi bop kórindi.

— Myrza! — dedi qysyla til qatyp úlkeni. — Siz sonda polıseılerden qoryqpaısyz ba?

— Balaqan! "Polıseı" demeıdi olardy, "perǵaýyndar" dep ataıdy. — Gavroshtyń oǵan bar jaýaby osy boldy.

Kishkentaı oǵan kózin keń ashyp baqyraıa qarady da, biraq eshteńe aıtqan joq. Ol saban bóstektiń shetinde, al úlkeni ortasynda jatqandyqtan, ekinshi sheti buıyrǵan Gavrosh kishkentaıdy anasyndaı aıalap, kórpeniń shetimen qymtap, tóseginiń bas jaq astyna eski-qusqy shúberekterdi tósep, jastyq qyp berdi. Sodan soń úlkenge burylyp:

— Al, qalaı? Munda jaqsy ma? — dep surady.

— Óte jaqsy! — dep jaýap bergen úlken ul Gavroshqa qutqarylǵan perishte raımen qarady.

Baqaıshyǵyna deıin sýǵa malshynǵan beıshara balalar jylyna bastady.

— Aıtqandaı, — dep qaıta sóz bastady Gavrosh, — baǵana sender nege jyladyńdar?

Sosyn kishkentaıdy nusqap, sózin jalǵady:

— Mynadaı támpishterge jylasa da jarasady, al sen sıaqty eresekterdiń ókirgenine jol bolsyn! Quddy buzaý — bul endi uıat.

— Endi qaıteıin! — dep jaýap qatty úlken ul. — Basymyzda páter joq, qaıda baramyz, qoryqqanym ǵoı.

— Balapandar! "Páter" demeıdi, "úısymaq" deıdi, — dep eskertti Gavrosh.

— Sosyn biz túnde jalǵyz qalýdan qoryqtyq.

— "Tún" demeıdi, "kózsiz qarańǵy" deıdi.

— Rahmet sizge, myrza, — dep jaýap qatty bala.

— Beri qara, — dep sózdi qaıta bastady Gavrosh, — bolmashyǵa bola eshqashan qyńqyldamaǵan abzal. Men senderge qamqorlyq jasaımyn. Bizge qandaı kóńildi bolǵanyn áli-aq kóresiń. Jazda meniń dosym Navemen Glaserge baramyz, onda sýǵa túsip, Aýsterlıs kópiriniń salymen jalańash júgiremiz, sonda kir jýatyn áıelderdiń qalaı burqyldaǵanyn kórseń. Olar tóńirekti basyna kóterip sharyldaıdy, sondaı qyzyq halyq ózderi! Sosyn biz qý súıek súlder adamdy kórýge baramyz. Ol tiri. Elıseı alabynda turady. Ózi jańqadaı juqa, aryq, sondaı májnún. Sosyn teatrǵa baramyz. Senderdi men Frederık Lemetrge aparamyn. Mende bıletter bolady, óıtkeni akterlermen tanyspyn. Birde meniń oınaǵanym da bar. Biz onda senderden kishkentaı edik, aq matanyń astynda júgirip, teńizdiń tolqynyn beınelegenbiz. Senderdi óz teatryma ornalastyramyn. Sosyn biz jabaıylardy kóremiz. Tek qana olar naǵyz jabaıylar emes. Olardyń ústinde tyrysqan, qurysqan qyzǵylt trıko bolady, al shyntaqtary aq jippen jórmeledi. Sodan soń biz operaǵa tartamyz. Oǵan qoshemetshilermen kiremiz. Operadaǵy qoshemet jolǵa óte jaqsy qoıylǵan. Al men býlvarǵa qoshemetshilermen barmas edim. Kóz aldyńa elestetip kórshi, operada jıyrma sýdan tóleıtinder bar, bul endi esýastyq. Olardy tyǵyn dep ataıdy. Taǵy da qalaı bas alatynyn kórýge baramyz. Senderge jendetti kórsetemin. Ol Mars kóshesinde turady. Sanson myrza. Onyń esigine hattarǵa arnalǵan jáshik ilip qoıylǵan. Iá, biz keremet kóńil suraıtyn bolamyz.

Osy sát Gavroshtyń saýsaǵyna bir tamshy qara maı tamdy da, ony shynaıy bolmystyń ózine oraltty.

— Á, shaıtan! — dep daýsy shyǵyp ketti onyń. — Pilte taýsylýǵa taıap qapty ǵoı. Nazar aýdaryńdar! Men aıyna jaryq túsirý úshin bir sýdan artyq tóleı almaımyn. Ágarákı jatqan ekenbiz, uıyqtaý kerek. Bizde Pol de Kok myrzanyń romandaryn oqıtyn ýaqyt joq. Onyń ústine jaryq qaqpamyzdyń sańylaýy arqyly syrtqa túsýi ábden kádik, onda perǵaýyndar birden baıqaıdy.

— Al, sosyn, — dep sóz qystyrdy úlken ul, Gavroshpen áńgimelesip, suraǵyna jaýap berýge ázir syńaımen. — Kómir shoǵy sabanǵa túsýi múmkin, úıdi órtep almas úshin saq bolýymyz kerek.

— "Úıdi órtep" demeıdi, "dıirmendi keptirip" deıdi, — dep túzetip qoıdy Gavrosh.

Aya raıy barǵan saıyn nasharlaı tústi. Kún kúrkiregenniń arasynda nóserdiń qalaı tópep, alyptyń jon arqasyn qalaı satyrlatyp jatqany estildi.

— Aldap soqtyq seni, jańbyr! — dedi Gavrosh. — Úıimizdiń sıraǵyn boılap, qutydan quıylǵan sý qalaı saýlap jatqanyn estý qandaı qyzyq. Qys aqymaqtaý, óz buıymyn bosqa búldirip jatyr, bizdi malshyndyramyn dep bosqa áýrelenedi, kári sý tasýshy sodan da jasyn tyımaı jylaı beredi.

XIX ǵasyrdyń fılosofy retinde bar saldar-sebebin óz moınyna alyp, naızaǵaıǵa degen Gavroshtyń tentek tuspalynyń izinshe jasyn oınap, alapat jarqyly pildiń búıirindegi tesikten de ótip ketti. Dál sol sát derlik qulaq tundyryp kún kúrkiredi. Balalar shyr ete qalyp atyp turdy, tor ushyp ketýge shaq qaldy, Gavrosh olarǵa betin buryp qarqyldap kúlip jiberdi:

— Tynyshtalyńdar, balalar! Úıimizdi shaıqaltpańdar. Ǵalamat naızaǵaı, tamasha! Bul saǵan momaqan jasyn emes. Jasa, táńirim! Shynyn aıtam, Ambıgú teatrynan kem oınalǵan joq.

Osydan keıin torkózdi túzep, balalardy tósekke ıterip, kósilip jatsyn dep tizelerinen basyp, qaıta sybyrlady:

— Qudekeń óz shyraǵyn jaqqan soń, ózimdikin men úrlep óshireıin. Jigitterge uıyqtaý kerek, bozbalalar. Uıyqtamaý degennen jaman joq. Iis-qońys bolmasyn, jaqsy qoǵamda aýzyń múńkip turmaıdy. Kórpege jaqsylap oranyńdar! Men qazir jaryqty sóndiremin. Daıynsyńdar ma?

— Iá, — dep sybyrlady úlken ul, — maǵan jaqsy. Basymnyń astynda mamyq jatqan sıaqty.

— "Bas" demeıdi, "Sorbonna" deıdi! — dep aıǵaılady Gavrosh.

Balalar birine biri jabysty. Aqyry, Gavrosh olardy bóstekke durystap ornalastyryp, kórpesin qulaǵyna jetkenshe japty da, úshinshi ret buıryq tilinde:

— Qor ete qalyńdar! — dedi.

Sosyn baryp pilteni sóndirdi.

Jaryqtyń sónýi-aq muń eken, astynda balalar jatqan torkóz bázbir oǵash silkinýden teńselip ketti. Temir shyńǵyrymen ulasqan qurǵaq úıkelis estilgendeı boldy. Qaptaǵan tyrnaqtar men tister jez symdardy julqylap jatqan sıaqty. Osynyń bári uzaq-sonar shıqylmen ulasa jalǵasty.

Bes jasar balaqan bas jaǵynan qulaq tundyrar shý estip, úreıden denesi túrshigip, shyntaǵymen janynda jatqan aǵasyn nuqyp edi, ol Gavroshtyń ámirimen qata qap, qorylǵa basypty. Amal joq, ol qoryqqannan esi shyǵyp, demin ishinen alyp:

— Myrza! — dep sybyrlady.

— O ne? — dedi uıqyǵa bas qoıǵan Gavrosh.

— Mynaý shıqyl ne?

— Bul egeýquıryqtar ǵoı, — dep jaýap qatty Gavrosh.

Sony aıtyp, basyn bóstekke qaıta túsirdi.

Shynynda da, pildiń ustynynda júzdep mekendeıtin, alǵash kórgende jandy qara daq bolyp jyljyp júretin egeýquıryqtar jaryq barda adamnan jyraqtaý júredi de, qarańǵy tússe-aq ertegishi Perro aıtqandaı "jas etke" jerik bolǵandaı, Gavroshtyń kúrkesine tarpa bas salady, keıbireýleri joǵaryǵa órlep ketip, masahananyń myna jańa túriniń symdaryn kemiredi.

Degenmen, balaqan uıyqtaı almady.

— Myrza! — dep qaıta mińgirledi ol.

— Iá?

— Egeýquıryq degen ne?

— Ol da tyshqan.

Gavroshtyń túsiniktemesi balany tynyshtandyrdy. Aq tyshqandardy kózimen kórip, olardan qoryqpaıtyn boldy. Áıtkenmen ol qaıta suraq qoıýǵa oqtalyp:

— Myrza! — dedi.

— O ne?

— Bizde nege mysyq joq?

— Mende mysyq bolǵan, — dep jaýap qatty Gavrosh, — osynda alyp kelip edim, biraq mynalar jabylyp jep qoıdy.

Mynaý ekinshi túsinikteme birinshisiniń jaqsy áserin joıyp jiberdi: bala qoryqqanynan qaıta qaltyrady. Sonymen, Gavrosh ekeýiniń arasyndaǵy áńgime tórtinshi ret jańǵyrdy.

— Myrza!

— Iá, ne?

— Mynalar neni jep qoıdy deısiz?

— Mysyqty.

— Mysyqty kim jep qoıdy?

— Egeýquıryqtar

— Tyshqandar ma?

— Iá, egeýquıryqtar.

Mundaǵy tyshqandardyń mysyqty da jep qoıatynyna ǵajap qalǵan bala qaıta sóıledi:

— Myrza! Demek, mundaı tyshqandar bizdi de jep qoıýy múmkin ǵoı.

— Árıne, o jaǵy túsinikti emes pe, — dep jaýap berdi Gavrosh.

Balanyń úreıi shegine jetti. Sony sezgen Gavrosh:

— Qoryqpa! — dedi. — Olar bizge jete almaıdy. Onyń ústine munda men barmyn. Má, qolymnan usta da, qor ete qal.

Gavrosh óz qolyn úlken uldyń basynyń ústimen sozyp, kishkentaıdy qolynan ustady. Ol ony betine basyp qysty da, tynyshtaldy. Erlik pen kúshtiń bir-birine beriletin osyndaı tylsym qupıasy da bar-aý, tegi. Aınalada tynyshtyq qaıta ornady, ý-shý daýys shoshytyp egeýquıryqtardy qýyp jiberdi, al olar áýdemnen soń qaıta oralyp, bilgeninshe tasyrlaǵanda úsh balanyń úsheýi de uıqy qushaǵyna enip, eshteńe estigen joq.

Túngi saǵattar aǵyp ótip jatyr. Bastılıa alańyn túnek basty, qar aralas qysqa jel údeı soǵady. Kúzetshiler qaqpalardy, saıajaılardy, qorshaýlar men qarańǵy buryshtardy sharlap shyqty, túngi qańǵybastardy izdep júrip únsiz ǵana pildiń qasynan ótti; turǵan ornynan tapjylmaı, nazaryn qarańǵyǵa aýdarǵan sıqyrly alyp osy turysynda qıalǵa batqandaı, ıgi bir is atqaryp qýanǵandaı syńaı tanytatyn, shynynda da ol uıyqtap jatqan panasyz balalardy jaýyn-shashyn men kisi kózinen qorǵap, aman saqtap qaldy emes pe.

Tómendegi jáıtterdi túsiný úshin, mynany da eske alǵannyń artyǵy bolmas: ol kezde Bastılıanyń polısıa kúzeti alańnyń basqa bir shetine ornalasqan bolatyn, sondyqtan pil tóńireginde ótip jatqannyń bárin kúzetshiler baıqamaıtyn, ári estı bermeıtin.

Kún shyǵardan sál buryn Sent-Antýan kóshesinen júgirip shyǵa kelgen bir adam alańnan zyrlaı ótip, shilde baǵanyn aınala berip aýla taqtaılarynyń arasynan syp ete túsip, týra pildiń qaryny astynan bir-aq shyqty. Eger jaryqtyń bolmashy ǵana sáýlesi tússe, onyń sýǵa malshynǵan jeıdesine qarap bul kisiniń túni boıy jańbyrdyń astynda bolǵanyn ańǵarý op-ońaı. Pildiń astynan bir-aq shyqqan ol eshbir adam tiline uqsamaıtyn oǵash bir únmen aıqaı saldy, ol daýysty tek toty qustar ǵana qaǵyp ap qaıta qaıtalaýy múmkin. Osy aıǵaıyn ol eki márte qaıtalady, onyń nusqasy jýyq máninde mynadaı:

— Kırıkıkıý!

Ekinshi aıǵaıǵa pildiń qarnynan ashyq, kóńildi bala daýsy jaýap qatty:

— Munda!

Sol sát tesikti jaýyp turǵan taqtaı ysyrylyp, pildiń aıaǵymen zyrǵyp túsip kele jatqan balaǵa jol ashty. Ol Gavrosh edi. Adamy Monparnas bolady.

"Kırıkıkıý" degen aıǵaıǵa kelsek, sóz joq, ol balanyń ózi aıtqysy kelgen "Gavrosh myrzany surarsyń" degen sóz tirkesi bolatyn.

Daýysty estı sala ol atyp turyp, kúrkesinen shyǵyp, torkózin uqyptap qaıta bekitti de tesikten syp berip tómen tústi.

Er azamat pen bala qarańǵyda únsiz ǵana kezdesti. Monparnastyń sózi qysqa boldy:

— Sen bizge kereksiń. Júr, kómektes.

Ekeýi Monparnas shyqqan Sent-Antýan kóshesine bet aldy; shapshań adymdaı otyryp olar osy mezgilde ádette bazarǵa asyǵatyn kókónisshilerdiń uzynnan uzaq kerýeniniń arasymen tartty.

Nóser jaýynnan qorǵanyp qalyń qaptaldarymen basy-kózin búrkep alǵan, arbalarynda kókónistiń ortasynda qalǵyp otyrǵan shala uıqy kókónisshiler bulardy tipti baıqaǵan da joq.

Úshinshi taraý
QASHÝDYŃ QIYN-QYSTAÝY

Sol túni Fors túrmesinde mynandaı oqıǵa boldy.

Babet, Brújon, Tirideıjutqysh jáne túrmege sońǵy bop túsip jalǵyz otyrǵan Tenarde qashý jaıyn aqyldasty. Monparnastyń Gavroshqa habarlaýyna qaraǵanda, Babet "isti" kúndiz oılastyrǵan kórinedi. Monparnas bolsa syrtta júrip sonyń bárine qolushyn berip kómektesýge tıis.

Bir aı túzetý kamerasynda bolǵan Brújon áýeli arqan esip, sosyn jospar qurdy tynys kezinde. Burynǵy kezde túrme tártibi sottalǵandardyń ózin ózimen qaldyratyn bul qatal qamaý orny "karser" atalyp, tórt tas qabyrǵadan, taspen jabylǵan tóbeden, torly terezeden, temirmen qaptalǵan esikten turatyn; alaıda karser tym jeksuryn mekeme dep tanyldy, sondyqtan onyń jabdyǵy men jaǵdaıyn sol qalpynda qaldyryp, "túzetý kamerasy" ataıtyn boldy. Oǵan álsiz jaryq tek túste ǵana túsedi. Joǵaryda baıandalǵannan aıqyn bolyp otyrǵandaı bul kameralardyń qolaısyzdyǵynyń sáni karserliginde emes, májbúrlep jumys istetip qoıatyn adamdardyń oılanyp-tolǵanýyna múmkindik berýinde.

Sonymen, Brújon ábden oılandy da, túzetý kamerasynan shyǵarda arqandy ala ketti. Ony Sharleman saraıy úshin asa qaýipti sanaıtyn, sondyqtan Jańa ǵımaratqa otyrǵyzǵan-dy. Jańa ǵımarattan onyń alǵany birinshi — Tirideıjutqysh boldy, ekinshisi — shege. Tirideıjutqysh qylmysty bildirse, shegesi bostandyqty bildiretin.

Tolyq maǵlumat beretin ýaqyt bolǵan shyǵar, endi Brújonnyń ózine keleıik: kúıki tirligine, eseppen qasaqana sylbyr qozǵalatynyna qaramastan aqylsyz jas emes, sypaıy da suńǵyla, onyń ústine júzi jyly, jymıysy jymysqy, tájirıbeli ury. Onyń kózqarasy — erik kúshinen, al kúlkisi bolmysynan jaralǵan. Óz ónerindegi alǵashqy tájirıbesin ol shatyrlarda jasady, "ógiz kóbigi" dep atalatyn tásilmen sýaǵarlar men shatyr qańyltyrlaryn tonap, "qorǵasynshylardyń" sheberligin alǵa jyljytty.

Belgilengen kún qashyp shyǵýǵa aıryqsha qolaıly boldy, óıtkeni shatyr jabýshylar sol kúni túrme shatyrynyń bir bóligin qaıta jaýyp, jańartyp jatqan-dy. Sen-Bernar aýlasy endi Sharleman men Sen-Lýı aýlalarynan burynǵydaı múldem bólek bolmaıtyn. Joǵarydan qurylys satylary men basqyshtar paıda boldy, basqasha aıtqanda azattyq jolyndaǵy kópirler men satylar tartyldy.

Syrty jarylyp sıqy ketken, jaryq dúnıedegi eń tozǵan úı Jańa ǵımarat túrmeniń álsiz jeri bolatyn. Dymqyldyqtan qabyrǵalardy túz jep, tastary bosap jatty, ony ustastyrý úshin ish jaǵynan taqtaımen kómkerip, tastardyń úgilip tósekke túsýin toqtatqan boldy. Jańa ǵımarattyń osylaı qaýsap turǵanyna qaramastan, ákimshilik ántektik jasap, oǵan eń mazasyz tutqyndardy, bylaısha aıtqanda, "erekshe qaýipti qylmyskerlerdi" qamaıdy.

Jańa ǵımarat biriniń ústine biri ornalasqan tórt jalpy kameradan jáne sharbaq shatyrdaǵy "Erkin aýa" atanatyn jalǵyz kisilik orynnan turatyn. Shamasy de la Fors gersogtyń burynǵy bir as úıiniki bolýy kerek, aýqymdy pesh turbasy tórt qabatty túgel kókteı ketip, kameralardy eki bólip tastaıdy, keıde ol shatyrdy tesip ótip, sopaıyp turatyn ashaǵa da uqsaıdy.

Tirideıjutqysh pen Brújon bir kamerada turdy. Saqtyq saqtap olardy tómengi qabatqa qamady. Olardyń tóseginiń basy kezdeısoq pesh turbasyna tireletin.

Tenarde týra solardyń ústinde "Erkin aýa" atalatyn shatyrda jatty.

Ótken-ketken órt sóndirýshiler kazarmasynan asyp, Qasıetti Ekaterına kóshesine aıaldasa, monsha qaqpasynyń aldynan qarasa, gúl otyrǵyzylyp, jáshikterde shoq-shoq bolyp jaınap turǵan aýlany kóredi, onyń túkpirinde eki qanatyn jaıyp jibergen kúmbezdi dóńgelek úı bar, Jan Jaktyń arman-muńy atalatyn onyń tereze qaqpalary jasylmen syrlanyp jaltyrap tur. Osydan on jyl shamasy buryn dóńgelek úıdiń tóbesinen tónip, orasan zor, úreıli, jalańash qabyrǵa kóterildi, úı soǵan janasyp ketti. Qabyrǵanyń ar jaǵynan Fors túrmesi kúzetshileriniń soqpaǵy tartyldy.

Dóńgelek úıdiń syrtyndaǵy bul qabyrǵa Berkenniń ar jaǵynan kórinip turatyn Iltondy eske túsirýshi edi.

Bul qabyrǵa qansha bıik bolǵanymen de onyń ústinen ekinshi jaǵyna qaraı bıik shatyr tartyldy. Ol Jańa ǵımarattyń shatyry bolatyn. Odan tórt sharbaq terezesi kórinip turatyn, bul torly terezeler "Erkin aýaniki" edi. Shatyrdy aýmaqty turba tesip ótedi, bul jalpy kameralardy kókteı ótetin ortaq turba.

Jańa ǵımarattyń sharbaq shatyry "Erkin jel" jeke-jeke mansardtarǵa bólingen asa úlken saraı sıaqty bolatyn, terezeleri úsh qabat temir tordyń ishinde, esikteri qalyń qańyltyrmen qaptalǵan, beti dáý shegelerdiń qalpaqshalarynan kórinbeıdi. Eger oǵan teristik jaǵynan kirer bolsań, shatyrdaǵy tórt tereze sol jaǵyńda qalǵandaı bolady da, oń jaǵyńda úlken-úlken tórtkúl tórt kamera turady. Bólek-bólek bul kameralar jińishke óter joldarmen bir-birinen bólip tastalǵan, tereze jaqtaýlaryna deıingi jer kirpishten órilip, joǵarǵy jaǵyna bilek temirler tóselgen.

3-shi aqpannyń túninen bastap Tenarde osy kameralardyń birinde otyr. Onyń Dero oılap taýyp "uıyqtatýshylar" toby dańqyn jaıǵan uıyqtatqysh ý aralastyrylǵan bir shólmek sharapty qandaı jolmen taýyp, kimderdiń qatysýymen jasyryp júrgeni sol betimen anyqtalmaı qaldy.

Kóptegen túrmelerde satqyn qyzmetkerler bar, olar ne túrmedegilerdiń, ne qashýǵa kómektesetin urylardyń, ne ótirik-shynnyń bárin paıdalanyp qarynyn qampıtýdy oılaıtyn polısıa qyzmetkerleriniń ishinen de shyǵýy yqtımal.

Sóıtip Gavrosh adasqan eki balany taýyp alǵan túni qashyp ketken Babet Monparnaspen birge ózderin kóshede kútetinin bilip, Brújon men Tirideıjutqysh Brújon taýyp alǵan shegemen kereýetteri taqalyp turǵan pesh turbasyn burǵylaı bastady. Úgindiler Brújonnyń tósegine tústi, sondyqtan tasyr-tusyr estilgen joq. Oıanyp ketken tutqyndar Tirideıjutqysh pen Brújonnyń bastaǵan isimen shuǵyldanýyna múmkindik berý úshin qasaqana kózin jumyp, uıyqtaǵan bolyp jata berdi. Brújon epti is, Tirideıjutqysh kúshti bolatyn. Terezesi kameraǵa qaraǵan tortemirmen qursaýlanǵan úıshiginde uıyqtap jatqan baqylaýshynyń qulaǵyna dybys jetpes buryn turba tesilip, murja kórindi. Murjanyń joǵarǵy sańylaýyna qurylǵan tortemir syndyryldy, sóıtip eki qaterli bandıt shatyrdan bir-aq shyqty. Jańbyr men jel údeı tústi, shatyr taıǵaq edi.

— Ushýǵa osy qaratúnek jaqsy, — dedi Brújon.

Olardy qabyrǵa túbindegi kúzetshiler soqpaǵynan eki alty fýt, tereńdigi seksen fýttaı tereń jar ǵana bólip turdy. Olar tereń jardyń túbinde jaltyraǵan kúzetshiniń myltyǵyn kórdi. Brújon jalǵyz otyryp esken arqannyń ushyn tortemirden syndyryp, aıaǵyn symmen bekitip, ekinshi ushyn sholǵynshylar qabyrǵasynan asyra laqtyryp, batyl qarǵyp tereń jardan asyp túsip, qabyrǵanyń qyryna jarmasyp, odan biriniń sońynan biri arqanmen syrǵyp, monshaǵa janasyp turǵan shaǵyn shatyrǵa shyqty, odan arqandy tartyp monshanyń aýlasyna tústi, odan júgirip qaqpashy býdkasynyń jelkózin ıterip qap, onyń túbinde turǵan jipti tartyp qap, qaqpany ashty da, kósheden bir-aq kórindi.

Qarańǵyda olardyń qolyna shege ustap, oıyna josparyn alyp iske kiriskenine bir saǵat ta bolmaı jatyp jerge túsken olar áýdem bolmaı jýyq mańda qydyrystap júrgen Babet pen Monparnasqa qosyldy.

Arqandy ózderine tartyp qol jetken jerden kelip tastady, al turbaǵa bekitilgen jaǵy shatyrda qalyp qoıdy. Alaqandarynyń terisi sydyrylǵany bolmasa, olar eshqandaı jamandyq kórgen joq.

Qandaı jolmen habarlandyrylǵany belgisiz, áıteýir sol túni Tenarde de eskertildi, sondyqtan ol uıyqtaǵan joq.

Tún ortasynda saǵat birde kóz túrtkisiz bolǵanyna qaramastan ol shatyrdan syrǵyp túsip bara jatqan ekeýdiń kóleńkesin kórip qaldy. Jaýyp turǵan jańbyrǵa, soǵyp turǵan daýylǵa qaramaı táýekelge bel býǵan ekeýdiń biri bunyń kamerasynyń aldyndaǵy shatyr terezesine sál aıaldaǵandaı boldy. Ol Brújon edi. Tenarde ony tanydy da, bárin túsindi. Oǵan budan artyǵynyń keregi de joq.

Asa qaýipti tonaýshylardyń bas tizimine ilikken ári qarýly shabýylmen túngi torýdy uıymdastyrǵany úshin aıyptalyp, qamaýǵa alynǵan Tenardeni qyraǵy kúzetetin. Onyń kamerasy aldynda eki saǵatta bir aýysyp oqtaýly myltyqpen ilgerili-keıindi adymdap qaraýyl júredi. Qabyrǵa shyraǵdanyna salynǵan balaýyz sham "Erkin aýaǵa" jaryq túsirip turady. Tutqynnyń aıaǵynda salmaǵy elý qadaq aýyr kisen bar. Kún saıyn túski saǵat tórtte eki dog ıtpen kameraǵa kúzetshi kirip, tósektiń aldyna eki qadaq qara nan, bir kúrishke sý men ishinde birer ǵana burshaq júzip júretin bir tegesh kóje qoıyp, kisendi qarap, qolymen tortemirdi qozǵap kóredi. Sol kezdiń bul buljymas tártibi. Dogtarymen kúzetshi túnde de eki ret kirip shyǵady.

Tenarde ózinde taǵanyń shegesi tárizdi bir temirdi qaldyrýǵa ruqsat alǵan-dy, sonymen qabyrǵadaǵy sańylaýlardyń birine "egeýquıryqtar kirip ózin jep ketpes úshin" dep nannyń qoqymyn tyǵa beretin. Tenarde úzdiksiz baqylaýda bolǵandyqtan ol kishkentaı temirdi eshkim de qaýipti dep sanaǵan joq. Alaıda keıin sol esine túsip, kúzetshilerdiń biri "odan da oǵan bir aǵash birdeńe qaldyrǵan durys bolatyn edi" depti.

Túngi saǵat ekide kúzetshi qart soldat pen bir jas qaraýyl keldi. Birazdan soń ol kúzetshi ıtterin ertip kirip shyqty, onyń aýzynan áli ana sútiniń dámi ketpegen balań jas ekeninen, ańǵyrt ańqaý ekeninen ózge eshteńe baıqalmady. Eki saǵat ótken soń, ony aýystyrýǵa kelse, Tenarde kamerasynyń aldynda dińgekteı sereıip edende túk bilmeı uıyqtap jatyr. Tenarde bolsa, shý qaraquıryq ornynda joq. Byt-shyt bolǵan kisen tas edende jatyr. Qapastyń tóbesine qarasa tesik tur, onyń ústinde shatyrda taǵy bip tesik tur. Kereýettiń bir taqtaıy julyp alynypty, onyń eshqaıdan tabylmaǵanyna qaraǵanda ózimen birge ala ketse kerek. Kameradan taǵy da bas aınaldyryp, uıyqtatyp tastaıtyn suıyq quıylǵan jartylaı ishilgen shólmek tabyldy, tegi soldattyń túbine sol jetse kerek. Soldattyń súńgisi de joq bop shyqty.

Tenardeniń bul qylyǵy alǵash ashylǵan sátte ony qol da, aıaq ta jetpeıtin bir jaqqa zytty dep oılady. Shyn máninde ol Jańa ǵımarattyń qabyrǵasynda bolmaǵanmen onsha qaýipsiz jerde júrgen joq-ty.

Jańa ǵımarattyń shatyryna jetkende Tenarde Brújon arqanynyń úzigin kórdi, ol pesh turbasynyń aýzyna ustalǵan tortemirge berik qyp baılanǵan eken, biraq úzigi Brújon men Tirideıjutqyshqa uqsap sholǵynshylar soqpaǵynan ári asyp sekirý úshin tym qysqa boldy.

Eger Balet kóshesinen Sısılıa koroli kóshesine burylsańyz, tabanda oń jaqtan mıbatpaq alańqaı kórer edińiz. Ótken ǵasyrda ol arada úı turǵan, qazir onyń qulaǵan artqy qabyrǵasy tur, sonyń ózi kórshidegi úsh úımen deńgeıles. Bul qabyrǵa osy kúnge deıin saqtalǵan eki úlken terezesimen kózge túsedi, oń jaq buryshqa taqaý onyń qurt tesken jaqtaýlary maıysqan qalqanǵa uqsap ıilip turady. Baǵzy zamandarda osy terezeler arqyly Fors túrmesiniń sholǵyn soqpaǵy boılaı tartylǵan qorshaýdyń bir bólegi bop tabylatyn túksıe túnergen qabyrǵa kórinetin.

Qulaǵan úıdiń ornynda kósheniń ortasynda qalyptasqan alańqaıdyń bir tusynda bes tas dińgekke tirep eski shirik taqtaılardan jasalǵan albar kesekóldeneń tur. Onyń syrtynda qulaǵan qabyrǵaǵa japsyra salynǵan tasada turǵan bir lashyq jáne bar. Albarda birneshe jyl buryn syrly temirmen jabylatyn esik te bolǵan.

Tenarde saǵat úshterdiń shamasynda sol qabyrǵanyń ushar basynan bir-aq shyqty.

Ol buǵan qalaı jetti? Ony eshkim baıandap ta, túsindirip te bere almaıdy. Jarqyldaǵan jasyn kedergi bolýy da, kómektesýi de múmkin ǵoı. Bir shatyrdan bir shatyrǵa, bir qorshaýdan bir qorshaýǵa, bir ýchaskeden ekinshisine túsý úshin, Sharleman aýlasyndaǵy, sosyn Sen-Lýı aýlasyndaǵy qurylystarǵa, sosyn sholǵyn soqpaqtarǵa, odan ári Sısılıa koroli kóshesindegi qulaǵan qabyrǵaǵa jetý úshin ol shatyr jabýshylardyń satylary men basqyshtaryn paıdalanǵany, paıdalanbaǵandyǵy jáne belgisiz. Biraq bul jolda ótý múmkin emes bolyp kórinetin bógetter az bolmaıtyn. Kereýetten julyp ap shyqqan taqtaıyn ol "Erkin aýanyń" shatyrynan sholǵyn soqpaǵyna syrǵanap túsý úshin paıdalana aldy ma eken? Alaıda qabyrǵanyń qyry bir tegis emes, oıqyl-shoıqyl edi ǵoı. Birde kóterilip, birde tómendeı otyryp ol órt sóndirýshiler kazarmasynyń túbinde alasaryp, monshanyń mańynda qaıta bıikteıtin, ony ár-ár jerde qurylystar kesip tastap, Lamýanonnyń derbesjaıyndaı bıiktigi árkelki bolatyn, kúlli tas tóselgen kóshesindegideı qurylystardyń biri oǵan ne tikburysh jasap, ne dóńgelek kelip tireletin. Onyń ústine qaraýyldar qashqynnyń kúńgirt sulbasyn kórýi kerek edi. Ne kerek, Tenardeniń júrip ótken joly jumbaq bolyp qaldy. Qandaı tásil qoldansa da qashyp shyǵý múmkin emes kórinedi. Degenmen bostandyqqa degen qushtarlyq tereń quzdy shuńqyr, tortemirdi tal sharbaq, múgedekti batyr, quıańdy qus etip, topastyqty túısikke, túısikti aqylǵa, aqyldy danalyqqa aınaldyryp jiberedi emes pe. Bálkim Tenarde úshinshi bir tásil oılap taýyp, sony qoldanǵan shyǵar. Sonymen ony da eshkim bile almaı qoıdy.

Qashyp shyǵý qandaı ǵalamatpen júzege asatynyn udaıy túsine bermeısiń. Qaıtalap aıtqanda qashý arqyly bas saýǵalaǵan adamdy bir kúsh túý joǵarydan qoldaıdy: belgisiz juldyzdar men jalt etken jarqyl qashqynǵa jol kórsetedi; bostandyqqa degen qulshynys aspanǵa samǵaǵan qanattardan kem emes; qashyp ketken ury týraly "Mynaý shatyrǵa qalaı shyǵyp, qalaı túsip, qalaı qutylyp ketip júr?" desip jatady, kádimgi Kornel týraly "Meıli, ol óle bersin!" degen joldy qaıdan taýyp alyp júr" deıtin sıaqty.

Qalaı bolsa solaı bolsyn, Tenarde áıteýir qara terge túsip, jaýynnyń astynda malshynyp, kıimin dal-dal ǵyp, qolyn jyryp ap, shyntaǵyn qanatyp, tizesin jaralap, qulaǵan qabyrǵanyń balalar óz tilinde "pyshaq" ataıtyn tusyna da jetip, ál-dármeni ábden taýsylyp, sereıip qulaı ketti. Bıiktigi úsh qabat úıdeı qulama jar ony jol jıeginen bólip turdy.

Ózimen alyp kelgen arqany tym qysqa edi.

Ázir túndi tasalanyp ábden tıtyqtap, qup-qý bolǵan, bar úmitten aıyrylǵan ol sileıip áli jatyr, biraq oısha tańsáriniń jaqyndap kele jatqanyn topshylap, uzamaı Sen-Pol munarasy qońyraýynyń saǵat tórtti soǵatynynan úreılenedi — qaraýyldar aýysyp, tesilgen shatyrdyń astynan uıyqtap jatqan áriptesterin taýyp alady-aý. Ol demin ishine tartyp, qolshamnyń jaryǵymen úńireıgen tereń jar sıaqty tómenge kóz tastady da tóseýli dymqyl kósheni kórdi, ári ańsatatyn, ári qorqytatyn tóseýli kóshe oǵan ne erkindik, ne ólim bolatyn.

Ol ózinen úsh serigi qashyp shyǵa aldy ma eken, bul jaıynda estidi me eken olar, kómekke keler me eken dep surady. Jan-jaǵyna qulaq túrdi. Ol osynda bolǵaly beri kóshemen jalǵyz qaraýyldan basqa eshkim ótken joq. Montreıl, Sharon, Vensen jáne Bersıdiń kúlli kókónisshileri bazarǵa Sent-Antýan kóshesimen barady ǵoı.

Saǵat tórtti soqty. Tenarde dir ete qaldy. Azdan soń túrmede beıbereket dúrbeleń shý bastalady, tutqyn qashsa, qashanda solaı bolatyn ádeti. Qashqynnyń qulaǵyna ashylyp-jabylyp jatqan esikterdiń sartyly, tortemirlerdiń shıqyly, ábigerge túskenderdiń shýyly, túrme saqshysynyń qyryldaǵan aıqaıy, aýlanyń tas qabyrǵasyna soǵylǵan myltyq dúminiń shyńyly keldi. Kameralardyń tortemirlengen terezelerinen bir qabattan bir qabatqa aýysyp, kóterilip, túsip júrgen jaryqty kózi shaldy. Jańa ǵımarattyń shardaǵynda ersili-qarsyly alaý jarqyldaıdy, kórshi kazarmalardan órt sóndirýshiler shaqyryldy. Olardyń alaýǵa shaǵylysqan kaskalary jaltyldaıdy. Aqyry Tenarde Bastılıa jaǵynan aspannyń etegin túrgen bozǵylt jaryqty kórdi.

Ol eni on dúım qabyrǵada nóser jańbyrdyń astynda kósilip jatyr, eki jaǵy: ońy da, soly da qulama jar, qulap ketse bitkeni, sony oılap basy aınaldy, aldaǵy sózsiz tutqyndalýdan úreılengen onyń oıy qońyraýdyń tilindeı ersili-qarsyly terbetilip: "Eger qulap ketsem — ólemin, eger osynda jata bersem — katorgaǵa ketemin", degendi ishteı qaıtalaı berdi.

Osy bir azapty úreıdiń ýysynda jatqan ol áli onsha qarańǵy bolmasa da, bir adamnyń qarańdaǵan sulbasyn kórdi, qabyrǵany boılaı otyryp Moshen kóshesinde aıaldap, joǵaryda Tenarde jatqan alańǵa kep toqtady. Oǵan osyndaı saqtyqpen abaılaı basyp taǵy bir adam, sosyn úshinshisi qosyldy, sońynan tórtinshisi de keldi. Bul kisiler jınalyp bolǵan soń albardaǵy esiktiń serippesin kóterdi de, tórteýi túgel lashyq úı turǵan aýlaǵa kirdi. Olar týra Tenarde jatqan jerdiń astynan shyqty. Sóz joq, bul kisiler ótken-ketkenniń jáne Fors túrmesiniń aýzyn kútken qaraýyldarǵa bildirmeı aqyldasý úshin osy alańqaıda ádeıi bas qosty. Al kúzetshini óz býdkasynda jańbyr tutqyndap jibermeı otyrǵanyn eskerte ketken jáne artyq bolmas. Tenarde beıtanystardyń bet-júzin ajyrata almaı, óletinin bilgen beıbaqtyń keıpimen olardyń áńgimesine qulaq túrdi.

Tenardeniń kózinen álsiz bir úmit jylt ete qaldy: álgi adamdar argosha, ıaǵnı jargonmen sóılesip tur eken.

Alǵashqysy baıaý, biraq aıqyn sóıledi:

— Sylpyldap ári tarttyq. Bul arada sendetilip júre berýdiń qajeti ne?

Ekinshisi oǵan bylaı jaýap berdi:

— Mynaý jańbyryń jaratqannyń alaýyn da túkirip sóndirer. Onyń ústine timiskiler de túrtinektep kelip qalýy kádik. Turǵan jerde shashyrap qalyp júrmeıik.

Osy arada sózge úshinshisi aralasty:

— Qaıda asyǵamyz. Az-maz kúte turalyq. Oǵan bizdiń kómegimiz kerek joq dep kim aıta alady?

Fransýzsha durys shyqqan osy sózderge qarap Tenarde onyń Monparnas ekenin tanydy, jaqsy tárbıelengen bul jigit argo tilin bile tura sóılegende bir jargon qospaıdy.

Tórtinshisi úndemedi, biraq keń ıyǵy ony ustap berdi: Tenarde onyń Tirideıjutqysh ekenine kúmándanǵan joq.

Brújon shapshań toıtaryp tastasa da, Monparnas óz aıtqanynan qaıtpady, Tenardeni tastap júre bereıik, ony jansyzdar ustap bergen shyǵar, degenge baqpady.

— Dostardy qıyndyqta tastamas bolar, — dep burq etti.

— Men saǵan aıtyp turmyn ǵoı, ol saý emes, — dedi Brújon qasaryp. — Qazir sylqymnyń jany soqyr tıyn turmaıdy. Biz eshbir laj jasaı almaımyz. Bul aradan tabanymyzdy jaltyrataıyq. Men perǵaýynnyń jaǵamnan alǵanyn sezip turmyn.

Monparnas bul joly shamaly qarsylasty: shynynda da, mynaý tórteý bir-birine degen bandıtterge tán adaldyqpen túni boıy Fors túrmesiniń tóńiregin kezip júr, qanshalyqty qaýipti bolsa da bázbir qulaǵan qabyrǵanyń ushar basynda jatqan Tenardeni kórmekshi. Sol nıetterine qaraı tún de sátti bolǵaly tur edi, nóser jaýyp, búkil kóshe qańyrap bos qaldy. Áıtkenmen súıekten ótken sýyq, malmandaı bolǵan kıim, jyrtyq bashmaq, túrmede kóterilgen dabyl, ótip bara jatqan ýaqyt, ersili-qarsyly júrgen qaraýyldar, sýı bastaǵan úmit, qozdaǵan úreı, — osynyń bár-bári olardy sheginýge ıtermeleı berdi. Keı jaǵdaıda Tenardege kúıeý bolyp keletin Monparnastyń ózi de bosańsı bastady. Endi bir mınót ótkende olar ketip te qalar ma edi, qaıter edi. Tenarde qabyrǵasynyń qyrynda jatyp apatqa ushyraǵan "Medýza" kemesindeı kózge shalynǵan keme kókjıekke qaıta súńgip kete me dep qoryqqan teńizshideı aýyr kúrsindi.

Olardy shaqyrýǵa batpady, eger onyń aıqaıyn qaraýyl estip qalsa, bári qurıdy; alaıda oǵan úmittiń sońǵy sáýlesi sıaqty buldyraǵan bir oı keldi: Jańa ǵımarattyń pesh turbasynan sheship alǵan Brújon arqanynyń ushyn qorshaýdan asyra laqtyryp jiberdi.

Arqan olardyń aıaǵynyń astyna tústi.

— Tuzaq! — dedi Babet.

— Meniń baýym ǵoı, — dep rastady Brújon.

— Traktırshi osynda, — dep túıdi Monparnas.

Olar kózderin joǵary kóterdi, Tenarde qabyrǵanyń ústinen basyn qyltıtty.

— Shapshań! — dedi Monparnas. — Arqannyń ekinshi ushy sende me, Brújon?

— Iá, mende.

— Ekeýin jalǵap baıla, arqandy oǵan laqtyraıyq, ony qabyrǵaǵa bekitip baılasyn, sekirip túsýine sol jetip jatyr.

Tenarde batyldanyp daýys berdi:

— Men ólerdeı bop tońdym.

— Jylynasyń.

— Qazir qozǵala da almaımyn.

— Sen tek tómenge syrǵyp tússeń boldy, ózimiz-aq qaǵyp alamyz.

— Qoldarym tas bop qatyp qaldy.

— Arqandy qabyrǵaǵa baılasań boldy.

— Baılaı almaımyn.

— Bizdiń bireýimiz oǵan kóterilýimiz kerek, — dedi Monparnas.

— Úshinshi qabatqa ma! — dep qıtyqtady Brújon.

Bir kezde lashyqtan jaǵylatyn peshtiń qabyrǵa boılap syrtqa shyǵatyn eski murjasy bolatyn, onyń ushy Tenarde jatqan jerge deıin sozylady. Kezinde jarylyp, dal-daly shyǵyp qulaǵan sol turbanyń izi áli kórinip jatyr. Biraq ol óte tar.

— Osymen órmeleýge bolady, — dedi Monparnas.

— Myna turbamen be? — dep qyshqyrdy Babet. — Eresek erkek eshqashan barmaıdy jáne oǵan syımaıdy. Mundaıda shabaq kerek.

— Bala kerek, — dep rastady Brújon.

— Balany qaıdan tapsaq eken? — dep surady Tirideıjutqysh.

— Toqtaı turyńdar, — dedi Monparnas. — Men oılap taptym.

Ol esikti baıaý ashyp kóshede eshkim joǵyna kóz jetkizgen soń abaılaı shyǵyp esigin qaıta japty da, Bastılıa jaqqa tura júgirdi.

Jeti, segiz mınót ótti, ol Tenarde úshin segiz myń ǵasyrǵa teń boldy; Babet, Brújon men Tirideıjutqysh tis jaryp bir sóz aıtqan joq; aqyry esik qaıta ashylyp, odan alqynǵan Monparnas pen ol ertip kelgen Gavrosh kórindi. Jańbyrdyń arqasynda kóshe burynǵysynsha bos eken.

Gavrosh typ-tynysh kirip mynaý qaraqshylardyń bet álpetin sholyp ótti. Óz shashynan sý tamshylap tur edi.

— Balaqaı! Sen ózi erkeksiń be, álde erkek emessiń be? — dedi oǵan qarap Tirideıjutqysh. Gavrosh ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Men sıaqty balaqan erkek bolady, al siz sıaqty erkek baqa-shaıan ǵana, — dep jaýap berdi ol.

— Mynaý shabaǵyńnyń ózinen sózi úlken ǵoı, — dep aıǵaılap jiberdi Babet.

— Sýdan shyqqan tyshqan emes, tabıǵat tóli ǵoı, — dep qostady Brújon.

— Al, sizderge keregi ne ózi? — dep surady Gavrosh.

— Mynaý turbamen órmeleýiń kerek, — dep jaýap qatty Monparnas.

— Mynaý tuzaqpen, — dep eskertti Babet.

— Jipti burap baılaısyń, — dep qosarlandy Brújon.

— Qabyrǵanyń ústine, — dep sóz qosty Babet.

— Áınek turǵan ataǵashqa, — dep naqtysyn aıtty Brújon.

— Al odan ári? — dep surady Gavrosh.

— Bary osy, sosyn boldy, — dep túıdi Tirideıjutqysh.

Balaqaı arqandy, turbany, qabyrǵa men terezeni sholyp

shyǵyp, ernimen "sol ǵana ma?" degendi bildiretin aıtyp bolmas jekkórinishti bir ún shyǵardy syzdyqtatyp.

— Anaý joǵaryda kisi jatyr, sony qutqarý kerek, — dedi Monparnas.

— Kelisesiń be? — dep surady Brújon.

— Aqymaq! — dep jaýap berdi bala onyń suraǵy ózin qorlap, namysyna tıgendeı, sosyn bashmaǵyn sheshti.

Tirideıjutqysh Gavroshty kóterip ap shirigen taqtaılary aýyrlyqty kótere almaı qaıysyp jatqan lashyqtyń shatyryna shyǵardy da, qolyna Monparnas joqta Brújon kúrmep berik etip jalǵaǵan arqandy ustatty. Bala turbaǵa bet aldy, shatyrdyń tusyndaǵy dalıǵan jaryǵynyń arqasynda oǵan kirý ońaı boldy. Ol turbaǵa kirgeli jatqan sátte qutqarý men tirlik qurýdyń jaqyndap kele jatqanyn sezgen Tenarde qabyrǵadan eńkeıip tómen qarady; tańnyń álsiz sáýlesi onyń tershigen mańdaıyna jaryq túsirdi, onyń kógerip ketken betine, qobyrap ósken aq saqalynyń arasynan sostıyp turǵan jyrtqyshtykindeı úshkir murnyna qarap Gavrosh ony tanydy.

— Qaraı gór, — dedi ol, — bul meniń áketaıym ǵoı! Al jaraıdy, áketaıym bolsa bolsyn!

Arqandy aýzyna tistep alyp ol batyl órlep kóterile bastady. Qıraǵan kóne qabyrǵanyń basyna shyǵyp, oǵan attaı minip alyp, arqandy kóldeneń terezeniń jaqtaýyna berik qyp baılady.

Qas qaqqansha bolmaı Tenarde kósheden bir-aq shyqty.

Tóseýli kóshege tabany tıip, ózin qaýipsiz sezingende sharshaǵany da, tońǵany da, qoryqqany da izim-qaıym joq boldy; sumdyq úreı týǵyzǵannyń bári tútindeı jelge ushty; bostandyqtyń ıisin sezip onyń odaǵaı, turpaıy aqyly qaıta oıanyp, odan arǵy qyzmetine kirisýge ázir ekenin pash etti.

Bul kisiniń alǵashqy sóziniń sıqy mynandaı boldy:

— Endi kimdi jeıtin bolamyz?

Bul sózdiń maǵynasyn túsindirip jatýdyń qajeti bolmas, ol óltirý kerek, azaptap tonaý kerek degenge saıady. Sózdiń shynaıy maǵynasy — jalmap jutý.

— Tabandy jaltyratý kerek, — dedi Brújon. — Eki-aq sózben sheship, taraıyq. Plúme kóshesinde jap-jaqsy is tap boldy; kóshe bos, úı oqshaý, baǵy tot basqan tortemirdiń ishinde, úıde jalǵyz áıelder ǵana.

— Tamasha! Tonaýǵa nege bolmasyn? — dep qaldy Tenarde.

— Seniń qyzyń Eponına oǵan kirip shyqqan, — dedi Babet.

— Odan ákelgeni Manonnyń kepken nany, — dep sóz qosty Tirideıjutqysh. — Onda isteıtin eshteńe joq.

— Qyzym aqymaq emes, — dep eskertti Tenarde. — Áıtkenmen baıqap kórý qajet.

— Iá, ıá, qarap kórý kerek, — dedi Brújon.

Bul áńgimeniń kezinde aýlany tirep turǵan bir bórenede otyrǵan Gavroshqa tiri pende nazar aýdarǵan joq. Ákesi esine alatyn shyǵar dep oılady ma eken, ol sol dińgekte kútip biraz otyrdy da úmiti aqtalmaǵan soń bashmaǵyn kıip:

— Al, bary osy ma? — dedi. — Qaıtyp sizderge keregim joq pa, erkek myrzalar. Mine, endi sizder bul oqıǵanyń da shyrǵalańynan shyqtyńdar. Men kettim. Balalardy turǵyzatyn ýaqyt boldy.

Osyny aıtyp ol ketip qaldy.

Bes adam birikken soń biri qorshaýdan shyqty.

Gavrosh Balet kóshesine burylyp kóz ushynan kórinbeı ketkende Babet Tenardeni ońasha alyp shyǵyp:

— Sen álgi qurtshabaqty baıqadyń ba? — dep surady.

— Qaı shabaq?

— Álgi qabyrǵaǵa órmelep, saǵan arqan aparyp bergen balany aıtamyn.

— Durystap qaraǵanym joq.

— Endeshe, meniń de senimim shamaly, biraq ta maǵan ol seniń ulyń sıaqty kórindi.

— Mássaǵan! Sen solaı oılaısyń ba? — dep surady Tenarde.

JETİNSHİ KİTAP
ARGO
Birinshi tapay
SHYǴÝ TEGİ

Pigritia2 — sumdyq sóz.

Ol tutas álem týǵyzdy — la pegre degen, ony "urlyq" dep oqyńdar, la regrenne degen tutas tozaq jasady, ony "ashtyq" dep oqyńdar.

Sóıtip, jalqaýlyq degen — ana.

Onyń uly — urlyq, al qyzy — ashtyq.

Endi biz qaıdamyz? Argonyń, ıaǵnı jargonnyń aýqymynda júrmiz.

Al argo degen ne? Bul ári ult, ári sóz; bul halyq jáne til degen eki júzi bar urlyq.

Osydan otyz tórt jyl buryn osy kóńilsiz ári áıgili oqıǵany aıtýshy sondaı maqsatpen jazylǵan bir shyǵarmasyna3 argo tilinde sóıleıtin bir uryny engizgende tańdanys týǵyzyp, qaıran qalǵan jurt: "Qalaısha? Argo deıdi! Bul múmkin emes! Argo degeni sumdyq qoı. Shyntýaıttap kelgende bul keme qaraqshylarynyń, túrme men katorganyń, qoǵamda jıirkenishti de jekkórinishti ne bar, sonyń báriniń tili" dep aıǵaı shyǵarǵan.

Bul tektes qarsylyqty biz eshqashan túsingen emespiz.

Sosyn eki uly romanshy, biri adam janynyń tereń bilgiri, ekinshisi halyqtyń qajymas dosy bolǵan Balzak pen Ejen Sú 1828 jyly "Ólim jazasyna kesilgenniń sońǵy kúni" kitabynyń avtory jasaǵandaı, bandıtterdi óz tilinde sóıleýge májbúr etkende aıǵaı qaıta estildi. "Jazýshylar bul óreskel sózdermen qulaǵymyzdy sarsytyp, qorlaýǵa aınaldy. Argo degen jıirkenishti! Argo kisini qaltyratyp jiberedi!" dep qaıtalady.

Muny joqqa shyǵaryp otyrǵan kim ózi? Árıne, solaıy solaı da.

Jara, tereń jar nemese qoǵamdy zertteý jóninde sóz bolǵanda, máselege tereń boılap, túbine jetkizý qashan uıat sharýa sanalýshy edi? Biz buny qashanda erlik kórsetý dep sanaǵanbyz, bylaısha aıtqanda, ish tartyp, nazar aýdararlyq paıdaly da laıyqty is, óz moınyńa alǵan qarymyńnyń oryndalýy dep biletinbiz. Endeshe nege barlyǵyn barlamaı, barlyǵyn zerttemeı orta jolda toqtaýymyz kerek? Toqtap qalý tejegishtiń isi, ol kimniń qolynda ekeniniń bul arada esh qatysy joq.

Árıne, qoǵamnyń qatty qyrtysy aıaqtalyp, saz-batpaǵy bastalatyn eń tómengi qabatyn izdestirýge attanyp, sazdaýytty qatparlaryn qoparyp, jıirkenishti saptaýdy shap berip ustap, zári tosyp otyrǵan ústińgi jaqqa ylaı-lasynan arshymaı, irińi burq ete túskeli turǵan sózdik retinde laqtyrsa, onyń árbir sózi keseldi. Baldyr men túnektiń turǵyny — saýytty qubyjyqtyń bir býyny bolyp kórineri haq, munyń bári, bylaıynsha, ońaı da mindet emes. Oıdyń jaryq sáýlesinde argonyń ábes jalańashtanyp qujynap ketýinen jaman eshteńe joq. Shynynda da, qarsy aldyńnan tún qarańǵylyǵynyń jeksuryn maqulyǵynyń qatparshaǵyn oıda joqta qaptap shyǵa kelgen bir pále dep oılap qalasyń. Jalbyraǵan jandy qopa tárizdi teńsele syńsyp, shaıqala sýsyp záreńdi ushyryp, túnegine qaıta tyǵyp jiberýdi talap etetin tárizdi bir kórinis kóz aldyńnan ketpeıdi. Mine, myna bir sóz — tyrnaqqa, al ekinshisi qantalap turyp sóngen kózge uqsaıdy, al myna bir tirkes búrge balyqtyń saqyldap turǵan tisi ispetti. Osynyń bári irip-shirý kezindegi dúnıege keletinderdiń bárine tán júrek aınytar ómirsheńdikke ıe.

Álqıssa, qashannan úreı zertteýdi joqqa shyǵara bastap edi? Qashannan beri aýrý dárigerdi qýa bastap edi? Sur jylan men jarqanatty, búıi men shaıandy, basqa da ýly jándikterdi: "Qandaı jıirkenishti!" dep qarańǵyǵa qaıta laqtyryp tastaǵan jaratylystanýshyny kóz aldyńa keltirýge bola ma? Onda ol bázbir tildik qubylyspen shuǵyldanýǵa bel býmaıtyn dıalogqa, qoǵamdyq ómirdiń bázbir qubylysyna oı júgirtýge batpaıtyn fılosofqa uqsar edi. Óıtkeni argo — ádebı qubylys, sonymen birge belgili bir qoǵamdyq qurylystyń saldary. Tól maǵynasynda argo degenimiz ne? Argo — qaıyrshylyqtyń tili.

Osy arada sózimizdi bólýi múmkin; keltirilgen derekke keńirek túsinikteme berýi múmkin, keıde ol onyń mańyzdylyǵyn kemitetin is qural bolýy yqtımal; bizge barlyq kásip, barlyq mamandyq, ol az deseńiz qoǵamdyq ıerarhıanyń kúlli satysy, oı-pikirdiń kúlli túriniń óz argosy bar deýi yqtımal. Máselen satýshy: "Qolda bar Monpele osy", "sapasy jaqsy jelken", deıdi; Bırja makleri: "Kóterilýge qyzmet etemin", "saqtandyrý syılyǵy", "aǵymdaǵy esep" deıdi, oıynshy: "Barlyǵynan júremin, qarǵa basyldy" deıdi; Normand araldaryndaǵy qadı: "Jalǵa alýshy, ýchaskege tyıym salyndy, bas tartýshynyń qozǵalmaıtyn múlikke degen muragerlik quqyǵyn málimdeýi kezinde ol ýchaskeden ónim talap ete almaıdy" deıdi; jazýshysymaq — "pesamdy ysqyrtyp , jiberdi", akter — "quladym", fılosof — "qubylystyń úshkildigi", saıatshy — "qyzyl qus — ashana máziri", frenolog: "dosjarlyq, qupıa qumar, soǵysqumarlyq" dep sóıleıdi, jaıaý ásker myltyǵyn "klarnet", atty ásker sáıgúligin — "kúrke-taýyq" ataıdy, semserlesýdiń jattyqtyrýshysy — "tersıa, kvarta, tap berý", baspahanaly — "shpon qoıyp terý" degen mátinder qoldanady. Baspahanashy, jattyqtyrýshy, atty ásker, jaıaý ásker, frenolog, saıatshy, fılosof, akter, jazýshy, qadı, oıynshy, bırja makleri, satýshy — bár-bári óz argosynda sóıleıdi. Sýretshi: "Meniń shımaıym", notarıýs "meniń ushqalaǵym", shashtaraz: "meniń qolǵanatym", etikshi: "meniń kómekshim" dep óz argosynda aıtady. Shyn máninde oń jáne sol jaq degenderdi belgileý de argoǵa jatady: matros — shtırbort jáne bakbort, teatr sýretshisi — aýla men baq, ýaǵyzshy — apostoldyq jáne İnjildi, dep ajyratady. Sánqoılar men qylymsıtyndardyń da óz argosy bar. Rambýle derbes jaıy keı jerinde Ǵajaıyptar aýlasymen shektesedi. Gersog áıelderiniń de argosy bar, onyń mysaly bir zaıyrly bıkeshtiń ári Jańartý dáýiri arýynyń mahabbat jazbasyndaǵy myna sóz tirkesi: "Osy bir ósek-aıańdardyń bárinen siz meniń qutylýyma bolatyn kóptegen negizder tabasyz" dep jazady.

Dıplomatıalyq shıfrlar da argoǵa qurylǵan: papa keńsesi "Rımniń" ornyna "26" sanyn qoldanady; jóneltýdiń ornyna grkztntgzyal degendi jáne gersog Modenskııdiń ornyna abfxustgrnogrzutu Hİ-di jazady. Sábiz, shalǵam jáne shalqannyń ornyna ororopash, perfroschinum, reptitalmus, dracatholicum angelorum, postmegorum deıtin orta ǵasyr dárigerleri de argo tilinde sóılegen. Qant zaýytyn ustaıtyn qadirmen kásipker de: "qumsheker, bir bas qant, rafınad, naýat, klerlengen, kesek, shaqpaq" dep bárin de argomen aıtady. Jıyrma jyl buryn "Shekspır shyǵarmalarynyń teń jartysy sóz oınatý men bura sóıleýden turady" dep dáleldeıtin syndaǵy belgili baǵyt argony aıtyp otyr. De Monmoransı myrzaǵa "býrjýa" dep durys anyqtama bergen aqyn men sýretshi eger ol óleń men músin ónerinen eshteńe túsinbese óz oılaryn argomen beınelegen bolar edi. Gúlderdi — Flora, jemisterdi — Pomona, teńizdi — Neptýn, mahabbatty — qandaǵy ot, atty — sáıgúlik, aq nemese úshtústi kokardany Bellona raýshany, úshkúldi — Mars úshburyshy ataıtyn akademık-klassık te argoshe aıtqan.

Algebra, medısına, botanıkanyń da óz argosy bar. Kemelerde qoldanylatyn til, teńizshilerdiń tańqalarlyq tamasha tili kórkemdigimen qosa kemel jetilgen til, Jan Bar, Dúken, Súfren men Dúpere sóılegen til, qural-saımandardaǵy jeldiń ysqyryǵy, rýpordyń ókirigi, baltalardyń dúrsili, zeńbirekterdiń gúrsili, daýyl men quıyn, shaıqatylý astasyp ketetin til — naǵyz argo osy; jarqyldaǵan batyrlyqtyń bul argosy qaıyrshylyqtyń úrkek argosynyń qasynda qorqaý qasqyrdyń aldynda turǵan arystan ispetti.

Bári dál osylaı. Áıtkenmen, qalaı aıtsa da, "argo" sóziniń túsinigi onyń túsindirilýi arqyly keńı túsedi, biraq onymen jurttyń bári birdeı kelise bermeıdi. Biz bul sózdiń burynǵy naqty shekteýli, anyq maǵynasyn saqtaı otyryp bir argony ekinshisinen bólip qaraımyz. Naǵyz argo, eń taza argo degen qadym zamannan kele jatqan, tutas patshalyq bolyp kórinetin eki sóz úılesetin bolsa, onda, qaıtalap aıtaıyq, basqa sumpaıy, úrkek, búrkeýli, opasyz, uly, qatygez, ekiuryq, jeksuryn argo da bar, ol — tamyryn tereń jaıǵan qaıyrshylyqtyń qaterli tili. Kúlli qorlyq pen zorlyqtyń, baqytsyzdyqtyń sońǵy sheginde baryp turǵan bultartpas qaıyrshylyq jatyr, bas kóterip ol raqat turmys keshýshiler men bılik etýshi quqyqtardyń jıyntyq qordasyna qarsy kúreske shyqqysy keledi, al kúres qaterli, onda birde qýlyq, birde zorlyq jasap, ashynǵan álsiz jurt qoǵamdyq tártipke tarpa bas salyp, pasyqtyqtyń sheńgelin batyrady nemese qylmystyń shoqparyn silteıdi. Osynaý kúrestiń qajeti úshin qaıyrshylyq joryq tili — argony oılap tapqan.

Peshenesine joıylý jazylǵan baǵzy tildiń tym quryǵanda bir úziginiń tuńǵıyq tereńinen qalqyp shyǵyp, umytylmaı turyp qalýy, ıaǵnı órkenıetti qıýlastyratyn nemese qıyndatatyn jaqsy ıa jaman tetikterdiń biriniń saqtalýy — qoǵamdy qadaǵalaýǵa qajet maǵlumattardy ulǵaıtý degen sóz, órkenıettiń ózine qyzmet etý degenimiz de osy. Bilip-bilmeı, oılanyp-oılanbaı Plavt eki karfagen jaýyngerin fınıkıa tilinde sóıleýge májbúr etip, órkenıetke qyzmet kórsetti; qanshama keıipkerlerin levant tilinde jáne jergilikti dıalektiniń barsha túrinde sóıleýge májbúrlep Moler de osy maqsatqa qyzmet etti. Osy arada qarsylyq qaıta jandanyp: "A, fınıkıalyqsha sóıleý, ǵajap!" Levantınshe me qosh kelipsiń! Tipti jergilikti sóz saptaýlarǵa da jol ashyq. Bul ulttyń, bolmasa ýálaıattyń tili, al argoń? Argoǵa qandaı ǵana qajettilik bap? Jaratqannyń jaryq dúnıesine argony ne úshin súırep shyǵaramyz?" dep san saqqa tartady.

Barlyǵyna biz bir-aq jaýap beremiz. Eger ult nemese ýálaıat sóılegen til ynta qoıýǵa laıyq bolsa, bylaıynsha nazar aýdaryp, zertteýge de jarasa, onda bul qaıyrshylar men kedeıler sóılegen til.

Bul Fransıada shamamen tórt ǵasyrdan astam adamzat qaıyrshylyǵynyń bir túri ǵana emes, jalpy qaıyrshylyq, kez kelgen qaıyrshylyq sóılegen til.

Sosyn biz talap etemiz — qoǵamnyń usqynsyz jaqtary men dertin zerttep, odan aıyqtyrý úshin keleńsizdikterdi ashyp kórsetý kerek, bul jaltaqtaýǵa jiberer jumys emes dep. Ádet-ǵuryptar men ıdeıalardyń tarıhyn zertteýshiniń mindeti oqıǵalardy zertteýshilerden jeńil emes. Bireýiniń qaraýynda órkenıettiń ústińgi jaǵy ol bıleýshi áýletterdiń kúresin, taq muragerleriniń týýyn, korólderdiń nekelesýin, joryqtar men urystardy, zań shyǵaratyn jınalystardy, iri qoǵam qaıratkerlerin, tóńkeristerdi zerdeleıdi, munyń bári kún jaryqta, syrtta bolatyn qubylystar. Kelesi zertteýshige onyń qoınaýy, eń tereńi qalady, ol jumys isteıtin, azap shegip, birdeńe kútetin halyqty, qanalǵan áıelderdi, ólgeli jatqan balalardy, adam men adamnyń ishten tynar kúresin, eshkimniń oıyna kelmeıtin aıýandyqty, túrli nanymdardy, ádiletsizdikti, jerasty dúmpýlerin, kóńilderdiń qupıa túleýin, buqaranyń áreń baıqalatyn qalshyly, ashtardyń, jalańashtardyń, úısizderdiń, kúısizderdiń, qorlanǵandar men zorlanǵandardyń — bir sózben aıtqanda túnekti kezgen baqytsyzdardyń elesin qadaǵalaý qalady. Onda oǵan meıirbandyq pen ustamdylyqqa toly júrekpen baryp, qansyrap jatqandar men qorǵaǵandar, ashtar men toqtar, qurbandyqtar men qurbanǵa shalýshylar, momyndar men jaýyzdar mıdaı aralasyp qatar jatqan kazemattarǵa deıin jetýi kerek. Jan men júrek tarıhshylarynyń mindet-boryshy syrtqy oqıǵalar tarıhshylarynan kem dep kim aıta alady? Dantege Makıavellıden kem aıtý kerek bolyp pa edi, sirá? Órkenıet zyndany sonshalyq tereń de túnek bola turyp óziniń jerasty bóliginen az uryqtanyp pa edi? Baýyrynda baıqalmaı jatqan úńgirin bilmeı turyp taý silemderin jaqsy bilýge bola ma?

Joǵaryda aıtylǵandardan mynadaı oı túıýge bolady: tarıhshylardyń osy eki júıesiniń arasynda úlken aıyrmashylyq bar. Al bizdińshe sol aıyrmashylyq joq ta. Halyqtardyń kózge uryp turatyn syrtqy, ashyq ómirin jete bilgenińmen, onyń jabyq ómiriniń qoınaýlaryna tereń úńile almasań áste jaqsy tarıhshy bolmaısyń; qajet bolǵan jerinde árqashan syrtqy bolmystyń tarıhshysy bop ketpeseń, ishki bolmystyń tarıhshysy bolý múmkin emes. Ádet-ǵuryp pen ıdeıalar tarıhy oqıǵalar tarıhyn kókteı ótedi, óz kezeginde ony tula boıyna túgel sińiredi. Bir-birine sáıkes ártúrli qubylystardyń osynaý eki tártibi ózara baǵynyshty, keıde birinen biri týyp ta jatady. Kóregendik ulttyń betin aıqyndaıtyn sıpattardyń bárinde tereńinde jatqan jumbaqta naqty sáıkestik bar, sol tereńdigi diril ataýly joǵaryda ózgeris týǵyzady. Shynaıy tarıh barlyǵymen sapyrylysyp aralasyp ketken, sondyqtan shyn tarıhshy bárine de aralasýǵa tıis.

Adam degenimiz bir ortalyqta aınalǵan sheńber emes, bul eki túıiser núktesi bar elıps. Sonyń biri — oqıǵa da, ekinshisi — ıdeıa.

Argo artıserdiń kıiner bólmesi sıaqty birdeńe, bázbir jaısyz qylyq kórsetkisi kelip kıimin aýystyrady. Sonda otyryp ol ózine betperde sózderdi, shoqpyt teńeýlerdi japsyrady. Ony sosyn áreń tanıdy. Qalaısha bul shynymen fransýz tili, adamzattyń uly tili dep tań qalady. Mine, ol sahnaǵa shyǵa kelip zulymdyq repertýaryndaǵy barlyq qoıylymdarǵa tán qylmysqa qarsy daýys kóterýge daıar. Ol tura júgirmeı, sholtańdaı basyp, ǵajaıyptar aýlasynyń baldaǵyna súıenip aqsańdap barady, al baldaǵy qas qaǵymda shoqparǵa aınalyp ketýi de kádik; ol óziniń eles kostúmerleriniń kómegimen ábden boıanǵan, birese jer baýyrlap jorǵalaıdy, birese qalyqtap kóteriledi — ekiudaı qımyly qat-qabat. Ol kez kelgen róldi oınaı alady: qujatty qoldan jasaýshy ony qylı qyp qoıdy, ýlandyrýshy jez jalatqan jasylǵa boıady, órt qoıýshy qara kúıege maldy, kisi óltirýshi qurbandyǵynyń qanyn jaqty.

Eger qoǵam esiginiń adal adamdar tabylatyn basqa jaǵynan kelseń, esiktiń syrtynda turǵandardyń áńgimesin tyńdaýǵa bolady. Saýaldar men jaýaptardy ajyratýǵa da múmkindik bar.

Maǵynasyn tolyq túsinbeseń de daýysy adamsha shyqqanmen, sózi ıttiń úrgenine uqsas jeksuryn sóz saptasty estı alasyń. Munyńyz argo. Onyń sózderi usqynsyz, beınebir qıalı haıýandyqpen tańbalanǵandaı. Sóıleıtin jeti basty ajdahany tyńdap turǵandaı kórinesiń.

Saǵymmen tumshalanǵan túsiniksiz birdeńe bul. Ol qarańǵylyqty jumbaqpen qoıyltyp syqyrlaıdy da sybyrlasady. Tereń túnekti baqytsyzdyq tıtyqtatady, odan da tereńiniń túbine qylmys jetedi; qorytylǵan osy eki túnekti argo quraıdy. Aınala túnek, qarekettegi qarańǵylyq, daýystaǵy kúńgirttik. Bul tildiń derti sumdyq; ol ilgerili-keıindi julqynyp, orǵyp-qarǵyp, jata qap jorǵalap, aýzynan silekeıin shubyrtyp, jańbyr men túnnen, ashtyq pen keselden, ótirik pen ádiletsizdikten, jalańashtyq pen qylqynýdan hám qystan turatyn shetsiz-sheksiz surǵylt tumanda, alastalǵandarǵa shańqıǵan shańqaı tústi aýystyratyn tumanda dene titirkendirip birdeńe izdep timiskip jatady.

Olarǵa da bir meıirim tanytaıyq ta. Áttegen-aı! Aldymen, ózimizdiń kim ekenimizdi bilip alsaqshy. Osy sózdi arnap otyrǵan men kimmin? Meni tyńdap otyrǵandar kim? Qaıdan shyqtyq ózi? Týǵanymyzdan basqa esh kinámiz joq ekenine kámil senimdimiz be? Jer túrme tórtkúline uqsastyqtan áste de aman emes. Adamnyń táńiri sotymen ekinshi ret aıyptalǵan qylmysker emes ekenin kim biledi.

Ómirge jaqynyraq úńileıikshi. Onyń ózi de qaı qıyryna barsań da jaza sezilip turatyndaı etip jaralǵan ǵoı.

Mine, siz baqytty atalatynnyń ózisiz. Joq, siz de qudaıdyń qutty kúni muńaıasyz. Árbir kúnge tıesili ózińniń úlken qaıǵyń nemese kishkentaı qam-qareketiń bar. Keshe siz ózińizge qymbat jannyń densaýlyǵy úshin qaltyradyńyz, búgin óz qara basyńyz úshin qorqyp otyrsyz, erteń aqsha máselesi alańdatady, búrsigúni jalaqordyń ósegi, onyń artynan dosyńyzdyń baqytsyzdyǵy mazańyzdy alady, sosyn aýa raıynyń nasharlyǵy, sosyn synǵan ne joǵalǵan zatyńyz, esesin ar azabymen nemese omyrtqańyzdyń aýyrýymen qaıtaratyn lázzat raqaty, al keıde tipti memlekettik isterdiń jaı-kúıi de mazalaıdy. Júrektiń qaıǵy-qasiretin bylaı qoıǵanda, osynyń bári shetsiz, sheksiz jalǵasa bermeı me? Bir bult seıilgenimen ekinshisi túrin ǵana ózgertedi ǵoı. Júz kúnnen qýanysh pen nurǵa toly bir kún tabyla ma, tabylmaı ma? Al siz ǵoı, saýsaqpen sanarlyq baqyttylar qataryna jatasyz! Al ózge adamdarǵa kelsek, ómiri qarańǵy tún, kózsiz qarańǵy tún.

Áli jetilmegen aqyl ıeleri: baqytty, baqytsyz degen sózderdi paıdalanady. O dúnıeniń tabaldyryǵy bolyp tabylatyn bu dúnıede, zaıyry, baqyttylar joq.

Adamdardy eń durysy: sáýlemen nurlanǵan, túnekte júrgen dep qana bólý kerek.

Maqsat — qarańǵylardyń sanyn azaıtyp, kózi ashylyp aǵarǵandardyń sanyn kóbeıtý. Mine, sondyqtan da "Oqý! Bilim!" dep aıǵaı salamyz. Oqyp úıretý — ot tutatý, árbir taldanǵan sóz jaltyrap turady.

Aıtqandaı, "jaryq" dep aıtý "qýanysh" degendi árkez bildire bermeıdi. Jaryqqa malynyp otyrǵandar da qaıǵyrady, artyq jaryq órtep jiberedi. Jalyn — qanattardyń jaýy. Usha júrip jalyndaý — danalyqtyń eń keremeti.

Tanyp, túsingen saıyn, súıip, uǵynǵan saıyn kóbirek muńaıasyń. Kúnniń ózi kóz jasymen týady. Jaryqpen nurlanǵandardyń ózi túnekte júrgender úshin jylaıdy.

Ekinshi taraý
TÚP-TAMYRLAR

Argo — túnekte júrgenderdiń tili.

Bul jumbaq sóz saptaý, masqara, búlik sózder, oı-pikir óziniń tuńǵıyq tereńinde tolqytady da, áleýmettik fılosofıany eń qasiretti qoǵamdarǵa ákep tireıdi. Jazanyń tańbasy da dál sodan aıqynyraq kórinedi. Onda ádettegi tildiń sózderi jendettiń qyzǵan temiriniń ushynda byrysyp, qıqy-shıqysy shyǵady. Keıbireýleri áli tútindep jatqandaı bolady. Endi bir sóz tirkesteri shyjǵyryp tańba basylǵan urynyń jalańash ıyǵyndaı áser etedi. Oı mundaı tutqyn sózdermen órnektelýden bas tartatyn tárizdi. Teńeýleriniń keıde ujdansyz, ustamsyz keletini sondaı, olardyń masqara dińgegimen tanystyǵy sezilip turady.

Alaıda osynyń bárine qaramastan jáne osynyń báriniń sebep-saldarynan sonshalyq oǵash sóz saptaý ádebıet atalatyn beıtarap qoımadan óz sóresin alýǵa haqyly, óıtkeni onda kók shalǵan shar sıaqty altyn medalǵa da oryn bar. Bálkim, kelisersiz, kelispessiz, argonyń óz sıntaksısi, óz poezıasy bar. Bul til. Eger keıbir sózderdiń suryqsyzdyǵyna qarap, ony Mandren búldirgen dep tapsań, keıbir metopolıalardyń aıshyqtylyǵyna qarap, bul tilde Vııon sóılegenin sezesiń.

Sondaı mánerli, sondaı máıekti óleń joly mynaý:

Mais on sont les neiges d′ antan?4

Bul argomen jazylǵan. Antan — ante annum. — Ǵajaıyptar aýlasynyń argosynan alynǵan sóz, ol "ótken jyl" degendi, keń maǵynasynda alǵanda "báz-birde" degendi bildiredi. Otyz jyl buryn, 1827 jyly katorjandardyń orasan mol legin jóneltken dáýirde Bısetr kazemattarynyń biriniń qabyrǵasyna shegemen tyrnap jazylǵan naqyldy oqýǵa bolatyn edi, ony keme tutqyny — galerlikke kesilgen Argo memleketiniń koroli jazypty: Les dabs d′ antan trimaient siempre pour la pierre du coesre, — dep. Ózge sózben aıtqanda bul "Qadym zamannyń korólderi qashanda ulyqtalýǵa attanǵan" degen maǵynany bildiredi. Myna "koról" úshin katorganyń ózi "ulyqtalý" bop kóringen.

Aýyr kúımeniń jele tartyp attanýyn bildiretin decarade sózi Vııonǵa tańylyp júr, soǵan ol laıyq ta. Ushqyn shashyratatyn bul sóz Lafontenniń tamasha óleńinde sheber áýezdilikpen berilgen:

Six forts chevaux tiraient un coche5

Taza ádebı turǵydan alǵanda argo salasyndaǵydan qyzyqty da jemisti zertteý shamaly.

Bul tilderdiń ishindegi naǵyz til, syrqaýly bezdiń bir túri, tamyryn ejelgi gall dińine jiberip, dimkás tomarǵa jabysqan keseldi ósimdik, ol óziniń japyraǵyn til báıtereginiń bir butaǵyna jaıǵan. Alǵash kóziń túskende ol osylaı kórinedi, argodan alatyn jalpy áser de osy deýge bolady. Biraq tildi tilge uqsatyp zertteýshilerdiń aldynda, jerdi zerdelegen geolog sıaqty úńilse, argo qatpar-qatpar bolyp jatary haq. Bul qabat-qabat qatparlardy qanshalyq tereń tilip qaraýǵa baılanysty argoda ejelgi fransýz halyq tiliniń astynan provansal, ıspan, ıtalán, Jerorta teńizi porttarynyń tili — levant, aǵylshyn, nemis, roman-fransýz, roman-ıtalán, roman-roman degen úsh túri bar roman, latyn, aqyrynda bask pen kelt tilderin tabar edi. Bul tereń qoınaýda jatqan tańǵajaıyp formasıa. Barsha adasqandar men alastalǵandar bilek biriktirip salǵan jerasty ǵımaraty. Qarǵys tańbasy basylǵan árbir býyn óz qabatyn qalyptastyryp, árbir qasiret oǵan óz tasyn laqtyrdy, árbir júrek óz kesegin tastady.

Ómirdi belden basyp, máńgilikke súńgip ǵaıyp bolǵan ujdansyz, ashynǵan, qylmysty jandardyń tobyry buǵan túgel derlik qatysqany bázbir qubyjyq sózdiń túkpirinen jarqyrap kórinip turady.

Ispanshańyz kerek emes pe? Ertedegi got argosynda ıspanızm qujynap júr. Mine, mysaly boffette — shapalaq, bofeton-nan shyqqan; vantane — tereze, ventana-dan, gat — mysyq, gato-dan; acite — maı, aceyte-den alynǵan. Italánshańyz kerek bolsa, mine mysal: spade — semser, spada-dan, caivel — keme, caravella-dan shyqqan. Aǵylshynshańyz kerek bolsa, taǵy da mysal: bishot — epıskop, bishop-tan, raille — shpıon, rascal-dan shyqqan, al rascalion — jeksuryn, pilche — fýtlár, pilcher — qyn degen sóz. Nemissheńiz kerek bolsa, mysaly mine: caleur — qyzmetshi, Kellner-den, hers — qojaıyn, Herzog — gersog degennen shyqqan. Latynshańyz kerek pe, taǵy da mysal: frangir — buzý, frangere-den, affurer — urlaý, fur-dan, cadene — buǵaý, catena-dan shyqqan. Bázbir joǵarǵy bıligi arqasynda búkil Eýropa tilderinde udaıy kórinetin latyn sózderi bar; máselen magnus sózi "uly" degendi bildiredi. Shotlandıa odan áýlettiń basy degendi bildiretin tas sózin shyǵaryp aldy: Mak-Farlan, Mak-Kallúmor — uly Farlan, uly Kallúmor degenderi; argo odan mecr, keıinirek meg, ıaǵnı qudaı jasady. Baskishe kerek bolsa onyń da mysaly bar: gahisto — dıý-peri, gaiztoa-zulym degennen, sorgabon — qaıyrly tún, gabon — qaıyrly kesh degennen shyqqan. Keltsheńiz kerek pe, mine mysaly: blavin — qol oramal, blavel — shashyraǵan sý degennen, menesse — áıel (nashar maǵynada), meinec — jasqa toly degennen, barant — qaınar, baranton — fontan degennen, goffeur — slesar, goff usta degennen, guedouze — ólim, guenn-du — aq-qara degennen shyqqan. Aqyr sońynda, tarıh kerek emes pe? Argo ekú-di malta galerlerinde qoldanylǵan teńgeniń qurmetine maltııka ataǵan.

Biz qazir ǵana meńzegen fılologıalyq negizderden basqa argonyń budan da tabıǵı, bylaıynsha, adam aqyl-oıy týǵyzǵan túp-tamyrlary bar. Birinshiden, tikeleı sóz jasam. Til jasaýdyń jasyryn syry mine osynda. Sóz arqyly sýret salý, nege ekeni belgisiz, ózinde bir beıne jasyrady. Olar kez kelgen adam tiliniń eń qarapaıym negizi, ony tildiń qurylys granıti deýge de bolady. Argoda bul tektes sózder byjynap júr, olar aıaq astynan týǵan, eshqandaı materıalsyz jasalǵan, qashan, qaıda, kim dúnıege ákelgeni beımálim, etımologıasy da, analogıasy da, týyndysy da joq sózder, olar oqshaý turatyn, jyrtqyshtaı azýly, keıde tipti jıirkenishti kórinetin, biraq eren beıneleý kúshi bar jandy sózder. Jendet — kat, orman — oksım, úreı, qashý — plet, kútýshi — lakýza, general, prefekt, mınıstr — kovrýg, albasty — deder ári búrkep, ári ashyp turatyn bul sózderden oǵash eshteńe joq shyǵar. Máselen, deder jalǵyz kózdi dáýdi kóz aldyńa elestetetin sumdyq úreıli sóz.

Ekinshiden, metaforalar. Barlyǵyn aıtqysy, ári barlyǵyn jasyrǵysy keletin til ereksheligi — beıneli sózderdiń asta-tók moldyǵy. Metafora — tasasynda qylmysty oılaǵan ury, qashýdy oılaǵan tutqyn jasyrynatyn jumbaq. Argoda metaforly buljymas sóz tirkesteri jalpy joq. Jańǵaqty burap ashý — moınyn burap tastaý, qytyrlatý — jeý, nekelesý — sotty bolý, egeýquıryq — nan urlaýshy, alebarda — jańbyr degenderdiń bári aýystyryp, astarlap aıtýdyń aılasy. Qaıran qalarlyq kóne metaforalardyń ózi belgili maǵynada shyqqan ýaqytyn da ashyp turady. Keıde argonyń óz damýynda bir satydan kelesisine qaraı jyljýyna baılanysty alǵash týǵan jabaıy qalpynda turǵan sózder metaforalyq maǵynaǵa ıe bolady. Albasty endi deder bolmaı, peshti tóńirektegen naýbaıǵa aınalady. Aqyldyraq bolǵanmen bul usaqtaý, kádimgi Kornelden keıingi Rasın, Eshılden keıingi Evrıpıd sıaqty. Argonyń óz damýyndaǵy eki satysyna da qatysty keıbir naqyshty sózder párýarlyq hám metaforalyq sıpatymen qıal, eleske de uqsap ketedi. Mysalǵa myna sóılemdi alyńyz: Tún perileri aı astyndaǵy aq bozdy qaǵyp ketýdi mılap júr (Qańǵybastar túnde at urlaýǵa ázirlenip jatyr). Bunyń bári oı-sanańnyń aldynan buldyrap, elester toby bolyp ótedi. Kórýin kóresiń, biraq ne ekenin bilmeısiń.

Úshinshiden, onyń ábjil eptiligi. Argo jandy tilderdiń ústinen kún kóredi. Olardy qalaı oılasa, solaı paıdalanyp, sátti sapyryp, shaıqap tógip, meıli bilgenshe simiredi qajet jerinde. Osylaı óńi aınaldyrylyp, túri buzylǵan ádettegi sózderdi taza argodaǵy sózdermen kiriktirip, biriktirip, tikeleı sóz týǵyzý men sóz almastyrý tárizdi eki tetikten keremet kelisti sóılemder quraıdy. "Keb bylshyldap tur, pantenniń saldamasy shýyldaqpen zyrǵymaq" deıdi, bul "ıt úrdi, dılıjans Parıjden shyǵyp, ormanmen ótpek" degeni. Kóbine tyńdaýshysyn jańylystyrý úshin argo talǵamaı, tańdamaı sózderdiń bárin "aıl, org, erg nemese ıýsh" sıaqty sasyq quıryqtardy jalǵaı beredi. Sondaı jeksuryn jalǵaýdyń biri "mar" nedáýir beri qosyldy.

Argo irip ydyraýdyń sózsaptaýy bolǵandyqtan ba, ózi shapshań irip-shirip barady. Onyń ústine óziniń shyn mánin jasyrýǵa tyrysyp, ydyrap bara jatqanyn bildirmeı, reńin ózgertip qaıta qurylyp jatyr. Ónip-ósýdiń kez kelgen túrine qarama-qarsy ol juǵysqanynyń báriniń de jaryq nuryn joq etedi. Sóıtip argo qulap turyp, qalpyna kelip, alǵa sherý tartyp barady, bul ózi eshqashan toqtaýdy bilmeıtin ábjil jumys. On jylda argo tili júz júrip taýysa almaıtyn joldan ótedi. Sonymen larton, nan — lartif gail, jylqy — gaye, fertanche, saban — fertille, momignard, kishkentaı bala — momacge, figues, kıim — frusgues, chigue, shirkeý — ergugeoir, colabre, moıyn — colas bolady. Albasty — áýeli haýshen, sosyn deder, sosyn naýbaı, pop áýeli qarpyǵysh, sosyn qaban, qanjar — jıyrma eki, sosyn qalam, sosyn túıreýish, polıseıler — kóseý, sosyn aıǵyr, sosyn jıren, sosyn satýshy, sosyn tazy, aqyry perǵaýyn, jendet — aǵaı, sosyn Sharlo, sosyn kat, sosyn baldaqshy atandy. XVII ǵasyrda urý — temeki syılaý delinse, XIX ǵasyrda "temekilendirý" boldy. Osy ekeýiniń arasynda ár alýan jıyrma sóz kelip ketti. Kartýshtyń tili Lasnerge evreı tili bolyp kóriner edi. Bul tildiń sózderi shyǵarǵan ıeleri sıaqty udaıy qashyp-pysyp júrdi. Alaıda ara-tura dál osy qashyp-pysqan qozǵalys-qımyldyń saldarynan argo qaıta túlep, qaıta jańaryp shyǵady. Munyń turaqtap tutynylatyn óz ortalyǵy bar. Tampl túrmesi XVII ǵasyrdyń argosyn saqtady, ózi túrme bolyp turǵan kezinde Bısetr Tún patshalyǵynyń argosyn saqtady. Odan bul patshalyqtyń eski bodandarynyń "ansh" jalǵaýyn estýge bolatyn edi. Ol adamdarda "soǵý" degendi "sıaqtanady" deıdi, máselen, "uıqy soǵyp jatyr" deýdiń ornyna "uıyqtaǵan sıaqtanady" deı salady, olardyń — kúshi qýlyqta.

Olar úshin adam ıdeıasy túnek ıdeıasynan bóle jarǵysyz: túndi túnek dese, adamdy túnektik deıdi. Adamnyń ózin túnnen shyǵarady. Qoǵamdy olar ózderin qyryp jatqan orta, qaterli kúsh dep qaraýǵa úırenip ketken; bostandyq týraly olar óz densaýlyǵyndaı aıtýǵa daǵdylanǵan. Tutqyndalǵan kisini — aýrý, sottalǵan kisini — ólik dep sanaıdy olar.

Tórt tas qabyrǵaǵa qamalyp, sonda jerlengen tutqyn úshin eń sumdyǵy — bázbir muńdatyp jiberetin tazalyq, zyndandy ol taza dep ataıdy. Osynaý qarańǵy qapasta oǵan erkindiktegi ómir osyndaı shuǵylaly bolyp kórinedi. Aıaǵyna kisen salynǵan tutqyn aıaq júrý úshin qajet dep oılaıdy deıtin shyǵarsyzdar. Joq, ol bıleý úshin kerek dep oılaıdy, kisendi aralap kesýdiń sáti tússe, oǵan eń aldymen endi men bıleı alamyn degen oı túsedi, sondyqtan da arany skrıpka ataıdy. Esim degenimiz ózek, uqsatylýynan máni kóp. Bandıtte eki bas bar: bireýi onyń kúlli is-qımylyn josparlap, ǵumyr boıy oǵan basshylyq etedi, jaza kúni jendettiń aıbaltasynyń astyna túsetin de sol, qylmysty isterinde aqyl berip otyratyn sol basty ol "sorbonna" ataıdy, sazaıyn tartqaly turǵan ekinshisin "kebek" deıdi. Adamnyń tánine shoqpyttan ózge eshteńe, al júreginde jamandyqtan basqa eshteńe qalmaǵandaı, eki joqty materıaldyq hám adamshylyq quldyraýǵa jetkende ony eki maǵynasynda da qaıyrshy (gueux) dep sıpattaıdy, ol qaıyrshyń qajetti zamanda eki júzi bar qanjarǵa uqsap qylmysqa ázir turady, sondyqtan ony argo gueux demeı, reguise — yńǵaıly deıdi. Katorga degenimiz ne? Sottalǵandar úshin máńgi azap pen tozaqqa jaǵylǵan alaý ot katorjandy qýarǵan qýbutaq ataıdy.

Aqyr sońynda sum jaýyzdar túrmeni qalaı ataıdy deseńshi? Akademıa deıdi. Al tutas túzetý júıesi bir-aq sózden týýy múmkin ǵoı. Urynyń da "zeńbirek eti" atalatyn óz sybaǵasy bar, ol senen de, menen de, kez kelgen júrginshiden de, bir sózben aıtqanda bárimizden urlaýy múmkin, pantre-miz ǵoı barlyǵymyz (Pan — kúlli adam).

Katorga ánderiniń deni qaıda paıda bolǵanyn bilgińiz kele me, arnaýly sózdikterde lirlonfa6 atalatyn qaıyrmalar qalaı shyqty?

Olaı bolsa, tyńdańyzdar.

Parıj Shatlinde uzyn jertóle bolatyn. Ol Sena ózeninen segiz fýt deńgeıde tómen qazylǵan. Onda ne tereze, ne jeldetkish joq, jalǵyz sańylaý esik qana edi, oǵan adam kirgenmen aýa kirmeıtin. Tas kúmbez-tóbesi, on qabat laı edeni sanalatyn. Jertóle bir kezde kebý bolsa kerek, oǵan sý quıylyp, edenniń tas taqtalary jarylyp, ýatylyp qalǵan. Edennen segiz fýt bıiktikte bul zyndannyń o sheti men bu shetine uzynnan uzaq jýan bórene tartylǵan, oǵan ara qashyqtyǵy birkelki shynjyrlar bekitilip, ushyna qarǵy buǵaýlar dánekerlengen, astynan ótken kez kelgendi qaba túsip qylǵyndyratyndaı-aq úreıli. Jazaǵa kesilgen adamdardy osynda qamap, Týlonǵa attandyrǵansha ustaǵan. Bárin de buǵaýlap qoıǵan. Buǵaý tym qysqa bolǵandyqtan tutqyndar jata da almaǵan. Olar osy jertólede, osy qapasta, mynaý bóreneniń astynda tyrp etip qozǵala almaı turǵan; asylyp qalǵannyń ar jaq-ber jaǵynda bir úzim nan men bir krýjka sýdy alýǵa qyrýar kúsh jumsaýǵa májbúr bolyp, túnergen tas kúmbezdiń astynda, tolarsaqqa deıin qoqysta turyp, ózinen shyqqan ıis-qońys óne boıyn lastap, ábden tıtyqtap, qaljyrap, aıaqtary qaltyrap, sál tynys alý úshin qolymen shynjyrdy qarmaǵan beıbaqtardyń kóz shyrymyn alýǵa da múmkindigi joq, uıyqtaıyn dese qarǵy buǵaý qysyp qylǵyndyra bastaıdy, keıbireýi sodan qaıtyp oıanbaı da qalady. Tamaqtaný úshin sazǵa tastaǵan nandy kóterip qolyna alý úshin bir aıaǵynyń tabanymen ekinshi tizesin demeı turýǵa týra keldi. Osyndaı jaǵdaıda ol qansha ýaqyt bolady? Bir aı, eki aı, keıde jarty jyl bolady, bireý bir jyl otyrysty. Bul katorganyń kirer esigi tárizdi. Buǵan koról ormanynda qoıan soqqany úshin de qamalǵan. Olar mynaý tabytta, mynaý tamuqta ne istegen? Tabytta ólý, tozaqta ólý ǵana kerek qoı. Qaıtyp úmit qylatyn eshteńe qalmaǵan jerde, ulyp án salýdan basqa ne laj bar? Malta sýlarynda galerler jaqyndaǵanda áýeli án, sosyn ǵana eskektiń sýyly estiledi eken. Shatl jertóle túrmesin bastan keshirgen beıshara brakoner Súrvensan aıtar edi: "Meni tek uıqastar ǵana aman alyp qaldy" dep. Poezıanyń paıdasyzdyǵy jóninde aıtady. Uıqastyń ne keregi bar deıdi. Al argonyń barlyq ánderi tap osy jertólede týdy emes pe! Mongomerı galeriniń "Tımalýmızen, tımýlamızon" dep keletin muńdy qaıyrmasy týra Parıjdiń Úlken Shatl túrmesinde dúnıege kelgen.

Bul ánderdiń deni yzaly, keıbireýi kóńildi, myna bir án názik:

Mergenniń7 týmasy

Mundaǵy teatr.

Qansha qara ter bop tyryssań da, adam júreginiń synbaıtyn súıegi — mahabbatty qurta almaısyń.

Kúńgirt isterdiń myna áleminde bireýdiń qupıasyn bireý saqtaıdy. Qupıa — ortaq menshik. Anaý alastalǵandar úshin qupıa degeniń olardyń odaǵynyń negizi bolyp tabylatyn baılanys. Qupıany ashý — osynaý jabaıy qaýymdastyqtyń árbir múshesiniń bir bólshegin julyp tastaýǵa bara-bar. Argonyń jigerli tilinde "sóz jetkisiz" degenińiz "kesegińdi qarpý" dep aıtylady. Sóz tasýshy beınebir tánińniń bir bólegin qarpyp úzip ap sol etti jep jatqan tárizdi.

Shapalaq berý degenniń máni ne? Jaýabyn ádettegi metafora beredi: otyz alty shyraqty jaǵý! Bul arada argo aralasyp, shyraq emes, kamýflá deıdi. Sondyqtan ádettegi aýyzeki til shapalaq úshin kamýflet degen sınonım tapty. Sóıtip, metaforalar men traektorıalardy paıdalana bilýi arqasynda argo úńgirden akademıaǵa deıin kóterildi. Pýlaıe: "Men óz kamýflámdy jaǵamyn", deıdi, al Vólter: "Langlevel La Bomel júz kamýflet jeýge laıyq" dep jazady.

Argony qazý — attaǵan saıyn jańalyq tabý degen sóz. Osynaý oǵash sózsaptaýdy tereńdep zertteý ónegeli adamdar qoǵamynyń qarǵys atqandar qaýymymen qıylysýynyń qupıa núktesine alyp barady.

Argo — katorjan bolǵan sóz. Adamnyń oılaı bastaýy óz qolymen aıaǵyn qaterdiń qara zulmatyna baılatyp qoıyp, ózin túpsiz tuńǵıyqqa dýshar etip, sol tuńǵıyqtyń ázáziline boı aldyrdy degenge sený qıyn.

O, alastalǵandardyń beıshara oıy!

Osy túnekte adam janyna qolushyn berý úshin qalaısha eshkim kelmeıdi? Qalaısha onyń sybaǵasy — azatker rýhty, dúldúl men samuryqty qatar jekken tabansyzdy, qanatymen shapaqtap samǵap shyǵyp raýan túsin jamylǵan jıhankezdi, bolashaqtyń shat-shadyman serisin máńgi tosý bolmaq? Qalaısha ol udaıy jaryq nurdan soǵylǵan uly murat naızasyn kómekke shaqyra beredi? Qalaısha ol osy túpsiz meńireý túnekte zulymdyqtyń ózine tarpa bas salǵaly kele jatqanyn máńgi-baqı estip, jıirkenishti sýlardyń astynan sol ajdahanyń basyn, kóbik shashqan apan aýzyn, soıaý tyrnaq sıraqtarynyń jylandaı ıreleńdegenin, isip-keýip basylǵan saqınalaryn kórip tura beredi? Qalaısha jaryq nursyz, úmitsiz, ajal ıisin sezgendeı jorǵalap jaqyndap kele jatqan jan shoshyrlyq ajdahaǵa arbalyp, shashy jelbirep, qoly sermelip, tún jartasyna tańylǵan, qarańǵyda da jalańash táni jarqyrap turǵan Andromeda osy orynda qala beredi?

Úshinshi taraý
JYLAÝYQ ARGO, KÚLEGESH ARGO

Kórip otyrǵanyńyzdaı, argonyń bári tutas tórt ǵasyr buryn ómir súrgeni de, qazirgisi de barlyq sózderge birde jalynyshty, birde úreıli reńk beretin tuńǵıyq beıneli rýhty tal boıyna túgel sińirgen. Odan Ǵajaıyptar aýlasy qaıyrshylarynyń ejelgi qaskóı qaıǵysy seziledi, ol qaıyrshylar jáne oınaý úshin aıryqsha kartalar paıdalanǵan ǵoı, olardyń keıbir kolodasy bizge deıin jetti. Máselen, shytyrdyń segizdigi segiz orasan úlken úshkil japyraqty aǵash sıaqty, ormandy beıneleıtin dáý aǵashtardyń bir tuqymy dese de bolady ony. Ol aǵashtyń túbinde ot janyp tur, onda ańshy shanyshqysymen aınaldyrylyp úsh qoıan qaqtalyp jatyr, al ar jaǵynda basqa otta býy burqyrap qazan tur, odan ıttiń basy kórinedi. Sýret ónerindegi bul jazadan qaterli eshteńe joq shyǵar, oıyn kartasyndaǵy beınelengen otqa negizinde kontrabandıster shyjǵyrylǵan da, qaınap turǵan qazanǵa jalǵan aqsha jasaýshylar tastalǵan. Argo patshalyǵynyń oılaryn bidiretin ár alýan túrli, tipti óleń men mysqyldyń ózinde de lajsyzdyq pen muqalǵandyqtyń taby bar. Saqtalǵan ánder men qaıyrmalarynyń bári kózge jas úıirerdeı aıanyshty ári jýas ta momyn. Ury qashanda beıshara atanady, ol qashanda qashqan qoıan, ushqan qus, bas saýǵalaǵan tyshqan. Argo jalpy shaǵynbaıdy, kúrsinispen ǵana shekteledi, onyń bir zary bizge de jetti: "Je n'entrave gue le dail comment meck, le daron des orgues, peut atiger ses momes et ses momignards et les locher criblant sans etre atige lui-meme"8Alastalǵan adam oılanýǵa ýaqyty bar kezdiń bárinde óziniń zań aldynda túkke turǵysyz ekenin moıyndaıdy; jalynyp, jalbarynyp, aıaýshylyq bildirýin suraıdy, soǵan qaraǵanda ol óz kinásin moıyndaǵan syńaıly.

Ótken ǵasyrdyń orta sheninde ózgeris boldy. Túrme ánderi, urylardyń áýeni órshil, ójet minez tapty. Aıanyshty qaıyrma "malúre" "larıfalǵa" aýysty. XVIII ǵasyrda galerlerdiń, katorga men jer aýdarylǵandardyń kúlli derlik ánderinen jumbaq bir eresen oınaqylyq baıqalady. Olardy fosforlyq jarqylmen nurlanǵan, eliktirip erte jóneler oınaqy qaıyrma jelpintip, jetelep otyratyn tárizdi, onyń ózi buldyraǵan jaryqtyń ormanda umyt qalǵan sybyzǵyny jelpip, syzyltyp turǵanyndaı.

Mırlábabı, súrlababo,

Mırlıton rıbon rıbet.

Súrlábabı, mırlábabo,

Mırlıton rıbon rıbo.

Qarańǵy jerqoımada nemese meńireý ormanda kisiniń joqtaýyn bir-aq shyǵarǵanda osylaı ándetken.

Bul ájeptáýir eleýli nyshan. XVIII ǵasyrda qoǵamnyń bul taqsyretti tarabynyń qaıǵysy seıile bastaıdy. Olar endi kúletin bolady. Ulyq qudaı men uly koróldiń ózin kelemej qylady.

Lúdovık XV-tiń patshalyq qurýyn "Bıshi markızdiń" bıligi ataıdy. Olar tipti kóńildi de. Ar-ujdany aldynda aqtalǵandaı osynaý alastalǵandardan bir álsiz sáýle shashyraıtyndaı kórinedi. Qarańǵylyqtyń bul beıshara taıpalary óz erliginiń ójettigi men rýhynyń alańsyz alǵyrlyǵymen daralanady. Bul olardyń óz qylmystaryn sezinýden qol úzip, tipti oıshyldar men qıalshyldar arasynan qoldaý tapqanynyń belgisi. Bul talaý men tapaýdyń, urlyqtyń doktrınalary men taqýalyqty da sharpyp, olarǵa óz keleńsizdigi men párýeısizdiginen biraz úles bergeniniń belgisi. Aqyr sońynda bul, kezdeısoq bir kedergi kezdesip qalmasa, qaýlap gúldeýiniń jaqyn ekeniniń belgisi.

Sál ǵana toqtaı qalaıyq. Bul arada kimdi kinálap otyrmyz ózi? XVIII ǵasyrdy ma? Álde onyń fılosofıasyn ba? Árıne, joq. XVIII ǵasyrdyń tyndyrǵan isi — paıdaly is. Basynda Dıdro turǵan ensıklopedıster, basynda Túrgo turǵan fızıokrattar, basynda Vólter turǵan fılosoftar, basynda Rýsso turǵan ýtopıser — qasıetti tórt legıon emes pe. Adamzattyń alǵa keremet umtylysy, jaryqqa talmaı talpynysy — solardyń eńbegi. Progrestiń tórt núktesine qaraı adamzat áýletin jetelep kele jatqan osy aldyńǵy qatarly tórt jasaq: Dıdro — sulýlyqqa úndese, Túrgo — paıdalyǵa, Vólter — aqıqatqa, Rýsso ádildikke shaqyrady. Al fılosoftarmen qatar olardan tómenirek sofıster esirkep shyqty, bul da deni durys ósimdikke jabysyp shyǵatyn ýly buta, qaz qalpynda saqtalǵan ormandaǵy aramtamyr. Jendet Ádilqazy saraıynyń bas baspaldaǵynda dáýirdiń azatshyl uly kitaptaryn órtep jatqanda, qazir umyt bolǵan jazýshylardyń koról ruqsatymen basylǵan qandaı ádebıet jasaǵanyn kim bilsin, eldi iriter áseri bar sol oǵash dúnıeni alastalǵandar qumarta oqyp, qylǵyta jutty. Bir hanzada qyzǵyshtaı qorǵaıtyn sol basylymdardyń keıbiri búge-shigesine deıin Qupıa kitaphananyń tiziminde tur. Alaıda bul mańyzdy, biraq beımálim derekterdi joǵarydaǵylar eskerýsiz qaldyrdy. Keıde derektiń qaterli ekenin ony tumshalap turǵan túnek te aıǵaqtaıdy. Ol kúńgirt, óıtkeni jer asty zyndanynda ótetin jaıt. Bálkim, Retıf de la Breton onda halyqtyń qalyń qyrtysynan densaýlyq úshin eń apatty galereıany qazyp alǵan bolar.

Búkil Eýropa boıynsha atqarylǵan bul is bárinen buryn Germanıany qaýsatyp, qý taqyrǵa aınaldyryp ketti. Belgili bir kezeńde, Shıller óziniń ataqty dramasy — "Qaraqshylarda" beıneleıtin Germanıada menshik pen eńbekke qarsy bas kóterý quqyǵyn óz betimen ıelenip, keıbir kópke belgili, ústirt shalǵanǵa sypaıy, al shyn máninde jalǵan, bylaıynsha ádiletti, biraq maǵynasyz ıdeıalardy jamylǵan urlyq pen qarlyq, tonaý men talaý joıylyp bitkendeı kórinip, dereksiz ataýǵa ıe bolyp, kórineý kózge teorıa atanyp, azap shekken adam, eńbeksúıgish adamdardyń arasyna bildirtpeı sińip ketti, tipti osy dárini ázirlegen beıqam hımıkterge de, ony qabyldaıtyn buqaraǵa da bildirgen joq. Mundaı jaıttyń týýy qashanda qaterdi bildiredi. Azap tartý ashý-yza týǵyzbaı qoımaıdy. Zor tabysqa jetken taptar sonymen qatar ózin ózi kórsoqyr etip, ózin ózi uıyqtatyp, ekeýinde de kózin tars etip jumyp alady da, ashynǵan kedeı taptardyń óshpendiligi ońashada tolǵanyp qana bolǵan zulym oıdan ot alyp, óz alaýyn tutatyp, qoǵamdy zertteı bastaıdy. Óshpendilikpen júrgiziletin bul zertteý sumdyq qaýipti!

Qaterli ýaqyttyń yǵynda bolsa, osydan kelip bir kezde jakerıa atalǵan sumdyq silkinister shyǵady; onyń qasynda taza saıası tolqýlar balanyń oıyny. Bul endi qanalǵandardyń qanaýshylarmen kúresi emes, bul kembaǵaldardyń baqytqa batýshylarǵa qarsy stıhıalyq búligi. Al onda bári de tas talqan bolady.

Jakerıa — halyq qoınaýyndaǵy janartaý bulqynystary.

Bálkim, XVIII ǵasyrdaǵy Eýropa úshin sózsiz dál osyndaı qaterge adamzat adaldyǵynyń orasan zor qadamy — Fransýz revolúsıasy shek qoısa kerek.

Murat tutýǵa bolarlyq Fransýz revolúsıasy semsermen qarýlanyp-aq bar eńsesin kóterip, bir ǵana tóte qımylmen jamandyqtyń qaqpasyn jaýyp, jaqsylyqtyń qaqpasyn ashty.

Ol oıǵa erkindik berdi, aqıqatty jarıalady, ıis-qońysty seıiltti, ǵasyrdy saýyqtyrdy, halyqqa patshalyq táj kıgizdi.

Adamdy ol ekinshi jan — quqyq berip, ekinshi ret qaıta jaratty deýge bolady.

XIX ǵasyr onyń isin enshilep, kodeksine jaratty, búginde biz qazir ǵana atap kórsetken áleýmettik apat bolýy múmkin emes. Odan tek soqyr ǵana saqtandyrady. Odan tek aqymaq qana qorqady. Revolúsıa — jakerıaǵa qarsy dári egý.

Revolúsıanyń arqasynda qoǵamdyq ómirdiń jaǵdaıy ózgerdi. Qanymyzda endi feodalızm men monarhıanyń bakterıalary joq. Endi memlekettik qurylysymyzda orta ǵasyr qaldyqtary joq. Biz endi qaıtyp ishte burqanǵan sumdyq tolqyndar býyrqanyp, syrtqa shyǵatyn ýaqytta ómir súrip otyrǵan joqpyz, endi aıaǵyńnyń astynda túsiniksiz gýildiń qulaq jarar dúrsili estilmeıdi, endi kórtyshqandardyń jerasty joldaryn jasyratyn kózge kórinbes adyrlar qalqyp, órkenıettiń betine shyqpaıdy, endi jer jarylyp, túpsiz shyńyraý ashylmaıdy, endi úńgirlerdiń kúmbezi qulap, jer astynan qubyjyq júzder kenet shyǵa kelmeıdi.

Revolúsıalyq sezim — parasat sezimi. Quqyq sezimi damyp, borysh sezimin damytady. Jalpyǵa ortaq zań degenimiz bostandyq, Robesperdiń tamasha anyqtamasyna sáıkes, ol bitken jerde basqa bireýdiń bostandyǵy bastalady. 89-jyldan bastap halyq tutasymen bázbir asqaq tulǵa dárejesine deıin ósti, óz quqyǵyn moıyndaı otyryp, aldynan jaryq nur kórmeıtin kedeı joq; ashtan ólgeli turǵandar óz boıynan Fransıanyń adaldyǵyn sezinedi; azat adam aq-adal; daýys bergen bılik te qurady. Osydan kelip qıanatqa qadam baspaýshylyq, osydan kelip dertti yndynnyń sátsizdigi, osydan kelip ázázil aldyna kózdi batyl tómen qaratý shyǵady. Revolúsıalyq saýyqtyrý degenimiz mynaý: azattyq týraly jar salynǵan kúni, meıli ol 14 shilde, meıli 10 tamyz bolsyn, qara tobyr degen jalpy bolmaıdy. Kózi ashylyp saýattanǵan, parasat turǵysynan asqaqtaǵan halyq buqarasynyń bastapqy urany "Urylarǵa ólim kelsin!" bolmaq. Progres — adal azamat; murat pen absolút qalta aqtarmaıdy. 1848 jyly Túılrıdiń baılyǵy tıelgen arbalardy kim kúzetti? Sent-Antýan kentinen shyqqan matajandylar kúzetti. Shoqpyt kıgender qazynanyń kúzetinde turdy. Qaıyrymdylyq shoqpyt kıgenderdi de jadyratty. Sol arbalardyń birindegi bir jartylaı ashyq jáshikte jaltyraǵan júzdegen asyl tastardyń arasynda jarqyrap Fransıanyń ejelgi táji jatady, túgel almaspen bezendirilgen, mańdaıynda patshalyq jaýhary "Regent" bar, onyń bir ózi ǵana otyz mıllıon turatyn. Jalańaıaqtar jan jýytpaı sol tájdi kúzetken.

Demek, endi jakerıa joq. Sondyqtan pysyqaı jandarǵa kóńil aıtamyn. Jakerıamen birge óz áreketin aqtyq ret jasap, endi qaıtyp saıasatqa qoldanylmaýǵa tıis ejelgi úreı de ǵaıyp boldy. Qyzyl elestiń sońǵy serippesi syndy. Endi ol jaıynda jurttyń bári biledi. Qubyjyq qaıtyp qorqyta almaıdy. Qustar qaraqshy tulyppen qoryqpaı tildese beredi, shaǵalalar onyń tóbesine qonady, oǵan býrjýa máz bolyp kúledi.

Tórtinshi taraý
EKİ BORYSH: UIYQTAMAÝ JÁNE ÚMİTTENÝ

Al osymen birge kez kelgen áleýmettik qater seıildi me ózi? Árıne, seıilgen joq. Jakerıa joq endi. Qoǵam tynysh bolýy kerek, qoly bosqa shapshymaýǵa tıis; al ol erkinshe tynys alý jaıyn oılastyrýy qajet. Ustamalydan onyń qoryqpaýyna bolady, biraq ókpe aýrýy bar. Áleýmettik ókpe aýrýy qaıyrshylyq dep atalady.

İshten jegideı jep jatqan aýrý jasyn urǵannan kem emes.

Talmaı qaıǵylylar men qorǵansyzdar týraly úndemeı oılaıyq, olarǵa kómekteseıik, taza aýamen tynystaýyna qamqor bolaıyq, oqytyp, saýatyn ashaıyq, jaqsy kórip, kókjıegin keńeıteıik, neshe túrli tárbıeni aıamaı bereıik, yrdý-dyrdý emes, shynaıy eńbeksúıgishtiktiń ónegesin kórseteıik, moıynǵa túsetin jeke aýyrtpalyqtyń salmaǵyn jeńildeteıik, baılyqty shektemeı kedeılikti shekteıik, qoǵam men halyq qyzmeti úshin keń óris ashaıyq, Brıareı sıaqty álsizder men ezilgenderge jan-jaqtan sozatyn júz qolymyz bolýyna jeteıik, ortaq kúsh-jigerimizben uly boryshymyzdy ótep, kúlli qoly epsektiler úshin mektepter ashaıyq, kúlli estiler úshin ýchılısheler uıymdastyraıyq, jalaqyny kóbeıtip, eńbekti jeńildeteıik, debet pen kredıtti teńestireıik, ıaǵnı jumsalǵan kúsh-jiger men onyń qalpyna kelýin, tutyný men qanaǵattandyrýdy sáıkestendireıik, — bir sózben aıtqanda, áleýmettik júıeni japa shekkender men qarańǵy bop qalǵandarǵa molyraq jaryq, molyraq ıgilik berýge májbúrleıik. Alǵashqy týysqandyq mindet mine, osynda — muny adam súıetin jandar umytpasyn, alǵashqy saıası qajettilik te, mine, osynda — muny ózimshil júrekter bilip qoısyn.

Alaıda bul tek basy ǵana. Mindet mynaý: quqyq bolmaıynsha eńbek zańǵa aınalmaıdy.

Biz óz oıymyzdy óristetpeı-aq qoıaıyq, bul arada ol orynsyz.

Eger tabıǵat qudiret dep tanylsa, qoǵam kóregen boljaýshy dep atalýǵa tıis.

Bilimdarlyq hám adamgershilik ósý qamy materıaldyq jaǵdaıdy jaqsartýdan esh kem emes. Bilim — bata, oı — birinshi qajettilik, aqıqat — nan sıaqty azyq. Bilim men danalyqtan ashyqqan aqyl azyp júdeıdi. Azyǵynan aıyrylǵan asqazan men aqyldy aıaıyq ta. Nannyń jetispeýinen óletin tánnen asqan sumdyq — jaryqty ańsaýmen ólgen jan ǵana.

Progres tutas alǵanda osy máseleni sheshýge talpynady. Barlyǵy qaıran qalatyn da kún týady. Adam áýletiniń asqaqtaýyna oraı onyń tereń taraptarynyń kedeılik beldeýinen shyǵatyny ábden tabıǵı. Qaıyrshylyqty qurtý jalpy deńgeıdi kóterý arqyly júzege asady.

Mundaı sheshim ıgi sheshim, oǵan kúmándaný qate bolar edi.

Ras, bizdiń kezimizde ótkenniń kúshi áli óte zor. Onyń rýhy qaıta oıandy. Máıittiń bulaı jandanýy ǵalamat. Ótkeniń alǵa sherý tartyp, barǵan saıyn jaqyndap keledi. Ol, álgi ólik basqynshy jeńimpaz bop kórinedi. Óziniń jáne besqarýyn asynyp, órshil nanymymen, óktem semserimen, jalaýy — nadandyǵymen kelip, on urysty utyp shyqty. Ol saqyldaı kúlip, shoshyta úreılendirip kelip te qaldy, esiktiń aldynda tur. Oǵan opynbaıyq.

Gannıbal shatyryn tigip, jasaǵyn jaıǵan dalany satamyz.

Biz senemiz — neden qaýiptenemiz ózi?

Ózender sıaqty ıdeıalar da teris aqpaıdy.

Meıli, bolashaqty qalaıtyndar osy tóńirekte oılansyn da tolǵansyn. Progreske jol joq deýi arqyly olar bolashaqty emes, ózderin aıyptaıdy. Olar óz boılaryna ótkenniń uryǵyn seýip, ózderin aýyr naýqasqa baılap berip otyr. Endi olarǵa erteńnen bas tartyp óle qalý degen jalǵyz-aq amal qaldy.

Biz tánniń múmkindiginshe keshirek ólgenin, al jannyń máńgi jasaǵanyn qalaımyz.

Iá, qupıa ashylyp, sfınks tilge keledi, mindet sheshiledi. Iá, halyq beınesiniń on segizinshi ǵasyrda bastalǵan nobaıy on toǵyzynshy ǵasyrda túgel qalanyp bitedi. Buǵan tek aqymaq qana shúbálansa kerek. Jalpyǵa ortaq raqat turmystyń bolashaq gúldenýi, taıaý arada gúldenýi aspan táńiriniń ózi aıqyndaǵan qubylys.

Tutasqan halyqtyń qudiretti qaıraty adam isin basqaryp, olardy belgilengen ýaqytta aqylǵa qonar jaǵdaıǵa, ıaǵnı tepe-teńdikke, ádilettilikke alyp keledi. Adamzat jer men kókten jınalǵan kúshin týyndatyp, ol ózderine basshylyq etedi, ol kúni jáne ǵajaıyptar jasaýǵa qabiletti, ol úshin ádetten tys ózgerýden sıqyrly sheshim qıynyraq. Adam jasaǵan ǵylymnyń jáne basqa bireýler jibergen oqıǵalardyń kómegi arqasynda ol kúrmeýi qıyn máselelerdi sheshýdegi qaıshylyqtardan onsha qaımyqpaıdy. Salystyrylǵan derekterden tálim alý sıaqty salystyrylǵan ıdeıalardan ol sheshimdi óte sheber shyǵarady; progrestiń qupıa qudiretin qolyna ustaǵandardan bárin de kútýge bolady. Birde olar tabyttyń tereńinde Shyǵys pen Batysty betpe-bet júzdestirgen, pıramıdanyń ishinde ımamdar men Bonopartty betpe-bet júzdestirgen emes pe.

Al ázirshe aqyl-oıdyń alǵa qaryshtaǵan uly sherýinde eshqandaı aıaldaý, eshqandaı tolqý, eshqandaı toqtaý bolmasqa tıis. Áleýmettik fılosofıa shyn máninde ǵylym men álem. Onyń qyzmetiniń maqsat-múddesi de, qajetti jemisi de antagonızmderdi zerdeleý jolymen býyrqanǵan qaýip-qaterdi sabasyna túsirip tynyshtandyrý. Ol zertteıdi, ol jerine jetkizedi, jiliktep bólip-bólip tastaıdy; sonan soń basyn qaıtadan biriktiredi. Ol óshpendilik degendi eshqashan esepke almaı, bir qorytyndyǵa keltirý jolymen qımyldaıdy.

Biz adamdarǵa jyndaı túıilgen alapat daýyldardan qoǵamnyń toz-toz bolǵanyn talaı kórgenbiz; tarıh halyqtar men memleketterdiń kúıreýine toly, kúnderdiń kúninde kózge kórinbeıtin sol jyndy quıyn ádet-ǵurypty da, din men zańdy da sypyryp-sıyryp ózimen ala ketýi kádik. Úndistan, Haldeıa, Persıa, Assırıa, Egıpettiń órkenıetteri birinen keıin biri ǵaıyp boldy. Nege deısiz ǵoı? Bilmeımiz. Bul baqytsyzdyqtyń sebep-saldary qaıda jatyr? Munda olardyń kinási joq pa? Ózderin qurtyp jibererlik qaterli qyrsyqqa shaldyqpady ma eken? Ulttar men ulystardyń, taıpalardyń osynaý sumdyq ajalynda ózine ózi qol jumsaýdyń úlesi qanshalyq? Bul saýaldardyń bári de jaýapsyz qalyp keledi. Apatqa ushyraǵan órkenıetterdi túnek tumshalap tur. Olar tuńǵıyqqa batsa, aǵyp ketýine de jol tabylǵan, bizge basqa aıtar eshteńe joq; biz abdyrap "ótken" atalatyn teńizdiń tereńinde taýdaı-taýdaı tolqyn ǵasyrlardyń ar jaǵynda túnektiń kúlli ańǵar-saǵasynan julqynyp shyqqan alapat daýyl-dem aıdaǵan Vavılon, Nınevıa, Tır, Fıvy, Rım alyp kemeleri túpke qaraı qalaı batyp bara jatqanyn kórip turmyz. Bizdiń ony qaıdan bolsyn kórsetýge qaqymyz bar; olardyń sulýlyǵyn tamashalaı turyp, usqynsyzdyǵyn da ashyp beremiz. Biraq onda túnek te, bizde ashyq qoı. Biz ejelgi órkenıettiń dertterin bilmeımiz, biraq ózimshildiktiń syrqatyn jete bilemiz. Aýrýdyń osharylǵan jeri kórinip tursa, zond paıdalanamyz, syrqaty bilinse, ony zerdeleý dári ázirleýge ıtermeleıdi. Bizdiń órkenıet, jıyrma ǵasyrlyq jumys, bir mezette ǵajaıyp ta qubyjyq; ony qutqarý úshin eńbektenýge týra keledi. Jáne ol qutqarylatyn da bolady. Onyń dertin jeńildetýdiń ózi qyrýar sharýa, al oǵan jaryq berý odan da zor qareket. Jańa áleýmettik fılosofıanyń kúlli eńbekterin osy maqsatqa shoǵyrlandyrý kerek. Qazirgi oıshyldardyń uly jaryǵy — órkenıettiń ókpesi men júregin tyńdaı bilý.

Qaıtalaıyq: mundaı zertteý ójettilik beredi, sondyqtan erlikke tabandylyqpen úndeı otyryp qaıǵyly dramadaǵy qatań antrakt sıaqty osy bir betterdi aıaqtaǵymyz keledi. Qoǵamdyq formasıalardyń turlaýsyzdyǵyna qaramastan adamnyń máńgi ólmeıtini sezilip tur. Jer sharynyń ólmeıtin sebebi, onyń ana tusynda da, myna tusynda da jaralary — kraterleri jáne qotyrlary — kúkirt taýlary kezdesedi, jaralar jarylyp, irińderi janartay bolyp atylyp jatady, al halyqtyń aýrýy adam óltirmeıdi.

Áıtkenmen áleýmettik dertti qadaǵalaıtyndar basyn jıi shaıqaıdy. Eń kúshtilerdiń, eń aqkóńilderdiń, eń aqyldylardyń keıde ıini túsip ketedi.

Keleshek keler me eken? Sondaılyq sumdyq túnekti kórgende ózińe osyndaı saýal qoıýyń tabıǵı da sıaqty. Ózimshilder men alastalǵandardyń betpe-bet qaqtyǵysyp qalýy sondaı kóńilsiz kórinis. Ózimshilderdiki — eski nanym, baılyqtan týǵan kórsoqyrlyq, masaıǵan saıyn ashyla túsetin aran, raqat turmystyń nátıjesi — topastyq pen meńireýlik, qaıǵylarǵa degen jıirkenishke deıin jetetin qasiret-qaıǵydan qorqý, sezimsiz qanaǵatshyldyq, búkil jan-júrekti keýlep ketken mardymsyǵan "men"; al alastalǵandardiki — yndynqumarlyq, qyzǵanshaqtyq, lázzatty kórgendegi óshpendilik, aıýan-adamnyń qumaryn qandyrýǵa degen aýyzdyqsyz arany, túnekke toly júrek, qaıǵy-muń, joqshylyq, dýsharlyq, ábes hám ańǵal nadandyq.

Taǵy da endi aspanǵa kóz qadaýdyń qajeti bar ma? Tý bıikten kózge túsip, jarqyrap turǵan núkte sónýge tıistilerdiń sanatyna kire me eken? Muratyńdy tereńderde joǵalyp, kózge áreń shalynatyn túnektiń tóbe seńderiniń arasynan jalǵyz ǵana jyltyldaǵan quıtymdaı núkte ǵyp kórý sumdyq, alaıda ol bulttardyń aýzyndaǵy juldyzdaı qater ústinde emes.

SEGİZİNSHİ KİTAP
ARBAÝ MEN ZARLAÝ
Birinshi taraý
JARYQ SÁÝLE

Oqyrman túsingen shyǵar: Eponına tortemir arqyly Manon jibergen Plúme kóshesiniń turǵynyn bilip, aldymen ol kósheden bandıtterdiń betin buryp jiberip, sosyn oǵan Marıýske baǵyt nusqady. Al Marıýs sol temirtordyń túbinde kóńili kóldeı tasyp ótkizgen birneshe kúnnen keıin temirdi tartqan magnıtteı, súıgeniniń úıi qalanǵan tasty qushqan ǵashyqtaı sıqyr bir kúsh jetelep, aqyry Kozettanyń baǵyna kirdi, kádimgi Djýlettanyń baǵyna barǵan Romeo sıaqty. Oǵan bul Romeodan ońaıyraq tústi; Romeoǵa qabyrǵaǵa órmelep baryp túsý qajet bolsa, Marıýske tot basyp tozyp, shaldyń tisindeı onsyz da qaýsap turǵan tortemirdiń birer symyn burap jiberse boldy, onyń aryq denesi molynan syıyp ketetin tesik shyǵa keledi, sondyqtan ol baqqa op-ońaı kirdi.

Ádette kóshede kóp eshkim bolmaıdy, onyń ústine Marıýs baqqa túnde keledi, sondyǵynan kózge túsip qalarmyn-aý degen qaýip joq.

Eki júrekti qosqan súıisýdiń sol bir bataly da qasıetti saǵatynan bastap baqqa Marıýs kún qurǵatpaı keletin boldy. Eger Kozetta sol sátte arsyz bir azǵyn adamdy súıip qalsa, ólip keter edi, óıtkeni ol júregi jomart, bir berilse jan-tánimen óle beriletin tulǵalardyń qataryna qosylatyn-dy. Áıeldiń eń bir izgi qasıeti — yryqqa kóný. Óz bıigindegi kemeldi mahabbatqa uıalshaqtyqtyń ǵalamat bir kózsizdigi tán. Alaıda qandaı qaterge bas tigetinderińdi bilesińder me, abzal da asyl jandar! Sender kóbine jandaryńdy beresińder, biz bolsaq tánderińdi alamyz. Júrekterińdi biz keri serpip tastasaq, sender oǵan qarańǵyda tebirene qaraısyńdar. Mahabbat teńorta degendi bilmeıdi, ol ne qurtady, ne qutqarady. Kúlli adam taǵdyry osy ekiniń birin alýǵa kep tireledi. Bul tańdaýdy mahabbattan qatal ustanatyn qater joq, onyń ustanymy: ne ajal qushý, ne aman qalý. Mahabbat ólim bolmasa, ómir. Besik, biraq ol tabyt ta. Adam júreginde baıaǵy bir sezim "ıány" da aıtady, "joqty" da aıtady. Qudaı jaratqannyń ishinen jaryq nurdy eń kóp shashyratatyn tek adam júregi ǵana, júrekti kóbirek túretin de sol.

Qudaıdyń qudiretimen Kozettaǵa qutqarýshy mahabbat tap keldi.

1832 jyldyń mamyry mamyrlap, udaıy tartqandaı tún saıyn kútimsiz baqta qalyń aǵashtyń saıasynda kún asqan saıyn juparyn molyraq shashqan japyraqtardyń astynda túp qurǵatpaı boıyna páktik pen tazalyqtyń qazynasyn qapysyz jınaǵan táńiriniń rahman nuryna bólengen adamdardan góri perishtelerge kóbirek jaqyn, aq, adal, kirshiksiz asyl, mereıli de meıirimdi, qarańǵyda biri úshin biri jarqyrap sáýle shashatyn eki tirshilik ıesi bas túıistirip otyrady. Kozettaǵa Marıýstiń basynan táj elestese, Marıýs Kozettanyń tóńireginen nur shapaq kóredi. Olar bir-birine súıkenip, biriniń betine biri qarap, qol ustasyp, qushaqtasqanmen, ádepten ozbaıdy, shekten aspaıdy. Birin-biri syılaǵandyqtan ǵana emes, sodan artyq eshteńe bilmegendikten de sóıtedi olar. Marıýs bir bóget baryn túsinedi — ol Kozettanyń páktigi. Kozetta bir tirek baryn sezinedi, ol Marıýstiń adaldyǵy. Alǵashqy súıisý sonymen birge sońǵy boldy. Odan keıin Marıýs tek ernin Kozettanyń qolyna, bas oramalyna ne shashyna ǵana tıgizetin boldy. Kozetta ol úshin áıel emes, átir boldy. Ol jupardy jutty. Qyz eshteńege qarsylyq jasamady, al jigit eshteńe tilemedi. Kozetta baqyt qushty, Marıýs sony qanaǵat tutty. Olar tańǵalarlyq shuǵylanyń arasynda ómir keshti, kóńil shaǵylatyn shapaq dep sony aıtsa kerek. Ol eki pák tirliktiń, Iýngfraýda kezdesken qos aqqýdyń aýyzben aıtyp jetkizgisiz tańǵajaıyp tamasha qaýyshýy, qaıran qalarlyq qushaq aıqastyrýy edi.

Kóńil toıatynyń qudiretti yqpalymen sezimtaldyq sap bolǵan mahabbattyń sol bir mezetinde Marıýs, minsiz taza, perishtedeı pák Marıýs Kozettanyń kóılegin tolarsaqqa deıin túrgennen, tánin satqan áıelderdiń birine barǵandy beıil kórdi. Birde aıly túnde Kozettanyń jerden birdeńe kótergeli eńkeıgeni bar, sonda omyraýy ashylyp qap, Marıýs kózin taıdyryp, basqa jaqqa qaraǵan-dy.

Osynaý eki tirshilik ıesiniń arasynda ne bolyp, ne qoıdy deısiz ǵoı? Eshteńe de bolǵan joq. Olar birin-biri qaster tutty.

Túnde olar baqta bolǵanda, ol kóńildi de kıeli oryn kórindi. Olardyń aınalasynda barlyq gúlder ashylyp, jupar shashyp turǵanda olar da óz júregin aıqara ashyp, sharapatyn gúlge sebeledi. Tátti qumar, shyryny shyp-shyp etip turǵan shalamas qudiretti ósimdik osy bir qos órim sábı jastyń tóńireginde terbetilip, olar mahabbat sózin aıtqanda aǵash bitken dir ete qalady.

Bul ne sóz boldy eken? Lúp etken lep. Bar bolǵany sol ǵana. Sol lúp etken leptiń ózi tabıǵatty tebirentip, tolǵandyrýǵa jetip jatyr. Olardyń tylsym bıligin kitap betterindegi áńgimeden oqyp túsine almaısyń, ol suhbat jel aıdaǵan tútindeı, jaıqalǵan japyraqtaı shashyrap, mańyp ketý úshin jasalǵan. Qos ǵashyqtyń sybyryn júrekten júrekke quıylǵan áýezinen aıyrshy, onda tek kóleńkesi ǵana qalady... Bar bolǵany osy ma deıtiniń de sodan. Iá, ıá, balalyq, birdeńeni qaıta-qaıta qaıtalaý, bolmashyǵa kúlý, eserlik, betimen sóıleý asqaq ta tereń álemde bola beretin qubylys. Qıyndyqqa túsetini jalǵyz-aq týrasyn aıtyp, tyńdata bilý.

Bos sóz ben bóspe sózdi eshqashan estimegen adam, ony ózi eshqashan estimegen adam, ony ózi eshqashan estimegen adam topas ári aqymaq.

Kozetta Marıýske:

— Bilesiń be?.. — dep qarady.

(Qudaıy páktigine qaramastan olar "senge" qalaı kóshkenin ózderi de ańǵarmaı qaldy).

— Bilesiń be? Meniń atym Efrazı.

— Efrazı deıdi? Jo-joq, seniń atyń — Kozetta.

— Joq. Kozetta nashar esim, ol atty maǵan kishkentaı kúnimde qoıypty. Meniń shyn esimim — Efrazı. Saǵan Efrazı degen esim qalaısha unamaıdy.

— Unaıdy, biraq Kozetta jalpy jaman esim emes.

— Sonda ol saǵan Efrazıden artyǵyraq unaı ma?

— İm... ıá.

— Ondaı jaǵdaıda maǵan da osy unaıdy. Ras, Kozetta degen ádemi... Meni Kozetta dep ataı ber.

Qyzdyń jymıysy bul áńgimeni peıishtegideı jan raqatyna bóledi.

Kelesi joly qyz oǵan tesile qaraı otyryp:

— Siz ǵajapsyz, sulýsyz, alǵyrsyz, aqyldysyz, — dedi únin shyǵara. — Siz árıne, menen áldeqaıda bilimdisiz. Biraq men sizben salǵastyrǵanda "Seni súıemin!" dep teńelip ketemin.

Jer betinde joq qumarlyqpen kóńili tolyǵyp, raqatqa batyp otyrǵan Marıýske bul lebiz juldyz shyrqaǵan án áýenindeı bop estildi.

Mine, taǵy da ol jótelgende qyz baıaý qaǵyp qalyp:

— Jótelme, — dedi. — Meniń ruqsatymsyz jótelgenińdi qalamaımyn. Jótelip meni alańdatýyń ádeptilik emes. Men seniń ózińdi ámse jaqsy sezinýińdi qalaımyn, áıtpese óte baqytsyz bolamyn ǵoı. Sonda men ne isteýim kerek?

Osynyń bári keremet boldy. Taǵy birde Marıýs Kozettaǵa:

— Óziń oılashy: bir kezde men seniń atyń Ýrsýla dep oılaǵanmyn, — dedi.

Soǵan olar bir kesh kúldi.

Kelesi joly ol oılamaǵan jerde:

— Al bir op-ońdy kúni Lúksembýrg baǵynda bir múgedektiń janyn jahannamǵa jibergim kelgeni bar, — dedi daýystap.

Alaıda ol ózin kilt toqtatty. Kozettaǵa onyń aspasy týraly aıtqysy kelip edi, biraq ol múmkin bolmady. Bul arada tánge baıqaýsyz qol tıip ketetini sezildi, al ondaıdan sheksiz beıkúná mahabbat qasıetti úreımen bas tartady.

Marıýs Kozettamen ómirin artyq ábes qımylsyz kóz aldyna bylaı keltiredi: kesh saıyn Plúme kóshesine kelip, tozǵan tortemirdiń symyn burap kirip, oryndyqqa qatar jaıǵasyp, ıyqtaryn túıistire otyryp, aǵashtardyń arasynan aqjeleńdetip jerge túnniń qalaı qonǵanyn qyzyqtap, tizesimen Kozettanyń mol kóılegin súıkep, kip-kishkentaı saýsaqtaryn sıpap, oǵan "sen" dep sóılep, gúldiń ıisin kezek alyp otyrsa bolǵany, osylaı jáne máńgi sozyla berse raqat. Zańǵar bıikte bulttar júzip júr. Úp etip jel soqqan saıyn aspannyń bultynan góri adamnyń arman-qıalyn kóbirek jelpip ákete me, qalaı ózi!

Alaıda osy qatań mahabbattyń ózi eki jastyń bir-biriniń kóńilin tabýsyz órbı almaıdy ǵoı. Súıgen qyzyńa "maqtaý aıtý" — aıalaýdyń alǵashqy satysy ári batyldyǵyńdy synaýdyń bir túri. Maqtaý degeniń torperde arqyly súıýge uqsas birdeńe. Tasalanǵan sezimtaldyq ózinde ótkirdiń júzindeı tátti bir nárseni jasyryp turǵandaı kórinedi. Kúshtirek súıý úshin júrek lázzatqumarlyq aldynda keri sheginýge tıis. Marıýstiń armanmen aıalanǵan meıirban kóńilin aspan tústes kógildir qıal deýge bolar edi. Qustar shyrqaý bıikte perishteler turaǵyna taıaý ushqanda osyndaı úndi estýi kerek sıaqty. Alaıda oǵan Marıýstiń qolynan keletin kúlli ómirlik, adamı, jaǵymdy nárseler aralasyp ketti. Olar úńgirde aıtylatyn, masahanada qaıtalanatyn sózderdiń álqıssasy, tamyljyǵan lırıka, sonet pen ánurannyń qospasy, gúrsildegen ǵashyqtyń súıikti asyra silteýleri, qımastyqtyń qasteri, — bári jınalyp jupar shashatyn keremet gúldestege aınalyp, júrektiń júrekke aıtar lebizin jetkizip jatqandaı.

— O, sen qandaı tamashasyń! — dep sybyrlady Marıýs. — Saǵan tipti qaraýǵa da batpaımyn. Seni tek qıalymda kóremin. Qudaıdyń rahmanysyń ǵoı sen. Maǵan ne bolǵanyn ózim de bilmeımin. Kebisińniń tumsyǵy kórinip turǵan kóılegińniń etegine deıin meni esimnen tandyrady. Al oıyńnan sál syr berseń-aq ol sıqyrly sáýle sebeleıdi. Sen ǵajap aqyldysyń. Keıde sen maǵan túsim sıaqtysyń. Sóıleı ber, bir sózińdi shashaý shyǵarmaı tyńdaımyn, saǵan qaıran qalamyn. O, Kozetta! Bul netken eren ǵajaıyp! Men esten aıyryldym. Qandaı kerim súıiktisiń, bıkesh. Seniń quıtaqandaı ǵana aıaǵyńdy mıkroskoppen, jaısań janyńdy teleskoppen kórsem deımin.

— Búgin tańnan beri seni men udaıy súıgenimnen de sál artyǵyraq súıetin sıaqtymyn, — dedi Kozetta.

Bul áńgimede saýaldar men jaýaptar almasa otyryp, elektrmen zarádtalǵan oıynshyqtardyń ortaǵa tartyp turatyny tárizdi aınymaı mahabbatqa tireldi de turdy.

Kozettanyń bar bolmysy ańqaýlyqtyń, aqkóńildiktiń, aıqyndyqtyń, páktiktiń, tazalyq pen móldirliktiń beınesi degen bir-aq sóz aıtýǵa bolar. Ózin kórgenniń árqaısysyna ol kóktem men tańǵy shapaqtaı áser etti. Onyń kózinen shyq jyltyrap turatyn. Kozetta áıel beınesindegi tańǵy shuǵyla bolatyn.

Marıýstiń ony qaster tutyp, qaıran qalatyn reti de bar. Shynynda da osynaý kishkentaı ǵana monastyr shákirti mektep oryndyǵynan jańa shyqqanyna qaramastan, sóıleskende sondaı suńǵyla jáne kóbine aqıqat pen sulýlyq tilinde suhbattasady. Onyń myljyńynyń ózi naǵyz áńgime. Eshteńeden de qatelespeı, pikirin nyq aıtatyny ǵalamat. Áıel zaty júrektiń baıypty paıymyna baǵyna otyryp sezimmen sóıleıdi ǵoı. Tek áıel ǵana jumsaq sóz aıtyp, tereńnen tolǵap sóıleıdi. Áıeldiń búkil bolmysy náziktik pen tereńdikten turady, sonysymen ol aspannan aýmaıdy.

İİİúp-shúp toly osy baqyttyń arasynda olardyń kózine sát saıyn jas úıiriledi. Janshylyp qalǵan qyzyl qońyz, uıadan túsken qaýyrsyn, dolananyń synǵan butaǵyna sheıin aıanysh týǵyzady: turpaıylyqtan týǵan raqat da kóz jasyn tileıtin taǵyletti. Mahabbattyń eń anyq nyshany — eljireý, keıde tipti baýyry ezile eljireý.

Al sonymen qatar mundaı qaıshylyqtar bar bolǵany mahabbattaǵy kún men kóleńkeniń oıyny — olar tańǵajaıyp erkindikpen syqylyqtap kep kúledi, keıde tipti balaǵa da uqsap ketedi. Áıtkenmen pák tazalyqpen masaıǵan júrekter úshin qalǵýdy bilmeıtin tabıǵat udaıy janynda júretini beımálim. Ol óziniń óreskel de órshil maqsatymen qashanda osynda, jan-júrek qansha berik bolmaǵanmen de, ońasha, beıkúná kezdesýdiń ózinde de qos ǵashyqty eki dostan ajyratatyndaı tańǵajaıyp tylsym birdeńe bolady.

Olar birin-biri táńir tutty.

Myzǵymaıtyndar men máńgi qozǵalystaǵylar bir mezgilde tirlik etedi. Adamdar birin biri súıedi, birine biri jymıady, kúledi, ezýin tartyp tyrjıady, saýsaqtaryn aıqastyrady, bir-birine "sen" deıdi, biraq bul máńgilikke bóget bolmaıdy. Qos ǵashyq ymyrt jamylyp, kesh qushaǵyna jasyrynady, qustarmen, gúldermen birge kózge túskisi kelmeıdi, túnde olar bir-birin kózimen arbap, oǵan óziniń júregin tosady, sybyrlasyp syrlasady. Sol bir shaqta jaryq álemniń baıtaq ta birkelki qozǵalysy sheksizdikti syqaı toltyryp jatady.

Ekinshi taraý
KEMEL BAQYTTYŃ RAQATYN KESHÝ

Olar baqyttan eseńgirep uıqyly-oıaý ómir súrdi. Dál sol aıda Parıjdi typ-tıpyl qyla jazdaǵan tyrysqaqty da baıqamady. Bir-birine olar qolynan kelgenniń bárin sendi, al bul "bári" esimderin habarlasýdan ári asqan joq. Marıýs Kozettaǵa óziniń jetim ekenin, aty-jóni Marıýs Ponmersı ekenin, kitap satýshylarǵa maqala jazýmen kún kóretin advokat ekenin, ákesi polkovnık, batyr bolǵanyn, ózi baı atasymen ursysyp qalǵanyn aıtty. Taǵy da ol óziniń baron ekenin aıtyp edi, onysy Kozettaǵa eshqandaı áser etpedi. Marıýs baron ba? Qyz túsinbedi, munyń ne ekenin bilmedi, oǵan Marıýs Marıýs qana. Ózi týraly ol Kishi Pıkpús monastyrinde tárbıelengenin, óziniń de anasy qaıtys bolǵanyn, ákesiniń aty Foshlevan ekenin, óte qaıyrymdy kisi ekenin, kedeılerge kóp kómektesetinin, biraq ózi kedeı ekenin, ózin bar jaǵynan shekteıtinin, biraq Kozettasynan eshteńe aıamaıtynyn aıtty.

Qandaı oǵash bolǵanmen de, Kozettany kórgen kúnnen bastap ózindik bir sımfonıaǵa aınalǵan ómirinde Marıýske ótkeni, tipti taıaýda ótkeniniń ózi bulyńǵyrlanyp alystap ketkendeı bolyp kórindi, sondyqtan ony qyzdyń aıtqany tolyq qanaǵattandyrdy da. Ol tipti lashyqtaǵy túngi oqıǵa týraly, Tenarde jóninde, kúıik jaıynda, onyń ákesiniń oǵash tártibi men túsiniksiz qashýy týrasynda aıtýdy oılaǵan da joq. Marıýs munyń barlyǵyn taban aýzynda umytyp ketti, erteńgilik ne istegenin keshkilik esine túsire almaıtyn boldy, qaıda tamaqtanǵany, kimmen áńgimeleskeni de oıynda qalmaıdy, onyń qulaǵynda bir áýen yzyńdaıdy da turady, sol ony basqanyń bárine kerek ǵyp qoıǵan, al Kozettany kórgen shaqta ǵana tirilip, tirlik qura bastaıdy. Onda ol aspanǵa shyrqap ketip, jerdi múldem umytady, bylaıynsha munysy ábden tabıǵı. Olardyń ekeýi de tıtyqtap, qol jetpeıtin tánı emes, rýhanı lázzat keshedi. Ǵashyqtar atalatyn aıkezbeler osylaı ómir súredi ǵoı.

Osynyń bárin bastan keshpegen kim bar? Atamańyz! Baýyr basqan sol aspanymyzdy tastap keter sot nege týady, ómir nege odan ári jalǵasa beredi deseńshi!

Mahabbat oıdyń ornyn túgel basyp qalady. Mahabbat — qalǵannyń bárin ushty-kúıli umytý. Adam júreginen múltiksiz logıkalyq baılanysty taba almaısyń, quddy kámil jetilgen geometrıalyq fıgýralardyń aspan tetiginen tabylmaıtyny tárizdi Kozetta men Marıýs úshin ózderinen basqa tirlik keshken eshkim joq sıaqty. Olardyń aınalasyndaǵy bar álem kúırep, aıtaqyrǵa aınalǵan sekildi. Olar qas-qaǵym sátpen ǵana ómir súrip jatyr. Aldynda da, artynda da eshteńe bolmaǵandaı. Marıýs Kozettanyń ákesi baryn kóz aldyna ázer keltiredi. Jady onyń kózi kete bastaǵandaı býaldyr tartyp barady. Ǵashyqtar ne jaıynda áńgimelesedi eken? Gúlder men qarlyǵashtar, batqan kún men týǵan aı, basqa da mańyzdy nárseler týraly áńgimeleskenin bilemiz. Olar bir-birine "qalǵanynan" basqasynyń bárin aıtty. Ǵashyqtar úshin "qalǵany" eshteńe de emes. Al áke, aqıqat ómir, qylmys kekti, bandıtter jaqyndaǵy oqys oqıǵa — túkke turmaıdy. Taıaýdaǵy sumdyq shataqtyń naqty bolǵanyna da onyń kámil senimi joq. Basqa eshteńe bolmaǵan sıaqty. Bálkim, jumaqqa jetsek, arttaǵy tozaq joıylatyn shyǵar. Jalpy biz jyn-perini kórdik pe kózimizben? Olar ómirde bar ma, ózi? Úreıden qaltyraýshy ma edik? Osy biz qapa shektik pe? Olardyń biri de esimizde joq. Qyzǵylt munar bárin kólegeılep tur.

Eki jas osylaı qol jetpes bıikte, tabıǵatta jıi kezdesetin shyndyqqa janasymy joq qıal áleminde ómir súrip jatty; shyńyraýda da emes, shyrqaýda da emes, adam men arýaqtyń arasynda, jer batpaǵynyń betinde, naǵyz efırdiń astynda, bulttardyń qoınaýynda tirlik qurdy: jany tánsiz, raqaty ársiz, jermen júrýge tym bıiktep ketken, kókjıekke sińip ketýge jaratylysy jibermeıdi, otyryp qalar aldynda alasuratyn atom sıaqty ádettegi arnany bilmeı, keshe, búgin, erteń degenmen sanaspaı, taǵdyrdan tys turmys keshýli olar; esi ketip eseńgirese de, dymy quryp tıtyqtasa da samǵaýyn qoımaı, keıde jep-jeńil býdaı sheksiz keńistikke sińip, máńgilikke qaraı ushýǵa daıyndalyp júrgendeı kórinedi.

Olar osy jandy áldıleıtin baıaý terbeliste qalǵyp otyr. Shirkin, shyndyqtyń murat múlgitken tamasha, tátti uıqysy-aı!

Keıde Kozetta qansha kelisti bolsa da Marıýs ol qatar otyrǵanda kózin jumady. Kóz jumý — janǵa úńilýdiń eń jaqsy tásili.

Marıýs pen Kozetta bul qylyqtary qaıda aparyp soǵaryn oılanǵan emes. Olar joldyń bir shetine shyqtyq dep sanady. Adamdarda bir oǵash dáme bar: olar mahabbattyń bázbir jaqqa bastaǵanyn qalaıdy.

Úshinshi taraý
ALǴASHQY KÓLEŃKELER

Jan Valjan eshteńeden kúdiktengen joq.

Marıýske qaraǵanda qıalshyldyǵy shamaly Kozetta kóńildi júrdi de, Jan Valjanǵa ózin baqytty seziný úshin osynyń ózi jetip jatyr. Qyzdyń kóńilin óziniń oılary, júrek tebirenisteri, Marıýstiń beınesi lyqa toltyryp, ol onyń udaıy jymıyp turatyn tap-taza sulý óńine onsha áser etpegendeı. Ol qyzdyń óz mahabbatyn perishteniń aq gúldi aıalaǵanyndaı aıalaıtyn jasta edi. Sonymen Jan Valjan da tynysh bolatyn. Onyń ústine ǵashyqtar arasynda jarastyq ornasa, barlyǵy jaqsy bolýǵa tıis, al úshinshi bireý sol mahabbatqa kóleńke túsirse, onda ol ásire saqtyqpen adasqany. Ózi de saq Kozetta Jan Valjannyń eshqashan betine kelgen emes. Ol qydyrǵysy kele me? Jaqsy, áketaı, bara ǵoı, deıdi. Keshin ol Kozettanyń janynda ótkizgisi kelse, qyzy qýanyp ketedi. Ádette ol ózine keshki saǵat onda jınalady, sondyqtan Marıýs bul merzimnen buryn baqta tóbesin kórsetpeıdi, Kozetta áınekti esikti ashqanda ǵana keledi. Álbette, Marıýs kúndiz munda eshqashan kórinbeıdi. Jan Valjan Marıýstiń bar ekenin umytyp ta ketken. Tek bir kúni erteńgilik ol Kozettaǵa "Arqań appaq qoı, birdeńe tıgen be?" dedi. Sonyń aldynda keshkisin Marıýs shattyq shabyty ústinde Kozettany qushaqtap, baıqamaı qabyrǵaǵa qysqan.

Týsen kempir tek qana uıqysyn qandyrýdy oılap, jumysyn erte bitirip tósekke jantaıady, sondyqtan onyń da oıyna kúdik degen kirip shyqpaıdy.

Marıýs úıge birde-bir ret bas suqqan emes. Kozettamen baqta bolǵanda da kósheden bireý-mireý kórip, ne aıtqandaryn estimesin dep esiktiń syrtyndaǵy qýysta otyrady; áńgimeniń ornyna olar kóbinese biriniń qolyn biri qysyp, aǵash butaqtaryna qaraýmen bolady. Eger sol sátte otyz qadam jerde jasyn oınap jaı tússe, ony olar ańǵarmas edi, óıtkeni biriniń qumarlyǵynan biri toıat ala almaı ózderimen ózderi áýre-tuǵyn.

Beıkúná móldir kóńilder-aı! Jaryqpen nurlanǵan sátter qashanda birkelki. Mundaı mahabbat aq gúl japyraqtary men kók qaýyrsyndardyń daýyly syndy.

Olarmen kósheniń arasynda kósilip baq jatyr. Marıýs kelgen saıyn, ketken saıyn tortemirdiń ózi burap ashyp ótken symdaryn qaıta túzep, ornyna muqıat salyp otyrady, eshqandaı iz qaldyrmaıdy.

Ádette ol tún ortasyna qaraı ketip, birden Kýrfeırakqa tartady. Birde Kýrfeırak Baorelge aıtty:

— Seniń oıyńa kele me osy? Marıýs úıge túngi saǵat birde oralady.

— Onda ne tur? — dep jaýap qatty Baorel. — Úndemegennen úıdeı pále shyǵady degen bar.

Keıde Kýrfeırak salmaqtana qalyp, qolyn keýdesine qoıyp, Marıýske eskertý jasaıdy:

— Jas jigit! Siz aqıqat jolynan taıyp barasyz!

Kýrfeırak istiń adamy bolatyn, Marıýstiń júzindegi kózge

kórinbes jumaqtyń jarqylyna sondyǵynan da yqylassyz qarady, jerden tys qushtarlyqtar oǵan túsiniksiz, ondaıdy baıqasa ózin-ózi ustaı almaı, sabasynan asyp ketedi, Marıýske ol shyn ómirge qaıta oral dep talap ta qoıdy.

Birde erteńgilik ol mynadaı málimdeme jasady oǵan:

— Qymbattym! Sen maǵan aıǵa qonystanyp, qıal patshalyǵynda júrgen jandaı kórinesiń, adasý aýmaǵynan shyǵa almaı, Sabyn kóbigi astanasynda júrgen sıaqtysyń. Jónińe kelip, onyń aty kim ekenin aıtshy!

Alaıda Marıýsti syr ashýǵa eshteńe kúshtep májbúr ete almady. Ol úsh býynnan turatyn Kozetta atty sıqyrly esimniń bir býynyn ataǵannan góri tyrnaǵyn julyp alyp bergendi artyq kóredi. Shyn mahabbat tańdaı araıly, kórdeı qarańǵy hám únsiz. Degenmen Kýrfeırak Marıýsten jańalyq baıqamaı qalǵan joq, ol onyń baqytpen nurlanǵan únsizdigi edi.

Sol bir lázzatty mamyr aıy boıynda Marıýs pen Kozetta uly raqattyń ne ekenin tanydy.

Kelispeı qalyp bir-birine "siz" dep sóıleý tek keıin keremet qushtarlyqpen "sen" deý úshin kerek eken;

Bir-birine tipti eshbir qatysy joq kisiler týraly uzyn-sonar áńgimeler aıtý mahabbat atanatyn tań-tamasha operada lıbrettonyń eshqandaı máni joq ekeniniń taǵy bir dáleli Marıýs úshin Kozettanyń sándi kıim týraly aıtqanyn tyńdaý raqat;

Kozetta úshin Marıýstiń saıasat jaıynda aıtqandaryn tyńdaý raqat;

Birine biri jabysa túsip Vavılon kóshesindegi dońǵalaqtardyń tarsylyn tyńdaý da qyzyq;

Aspandaǵy juldyzdarǵa nemese shalǵyndaǵy jarqyraýyq qońyzǵa qaraý tipten jaqsy;

Biriniń aýzyna biri qarap birge únsiz otyrý — áńgimeden áldeqaıda artyq lázzat sekildi;

Ne kerek, raqat pen lázzat taýsylar emes.

Osylaı otyrǵanda kún kúrkirep, jańbyr ıisi bilinedi.

Birde keshkilik Marıýs kezdesýge bet alyp, Múgedekter býlvarynan ótip, Plúme kóshesine burylǵaly ádettegideı basyn tómen salyp kele jatyr edi, jaqyn jerden sańq etken bir daýysty estidi:

— Qaıyrly kesh, Marıýs myrza!

Ol basyn kóterip Eponınany tanydy.

Bul oǵan keremetteı áser etti. Ol ózin Plúme kóshesine alyp kelgen kúnnen beri bul qyzdy esine de almaǵan, qaıtyp kórmegen, sondyqtan jadynan shyǵa bastapty. Óz baqyty úshin qaryzdar qyzǵa ol dán razy bolyp alǵys qana aıtýǵa tıis edi, nege ekeni belgisiz, myna kezdesý oǵan aýyr soqty.

Mahabbat taza da baqytty bolsa kisini kemeldikke jetkizedi dep oılaý qate, ol umytýǵa soqtyrady, ony-muny biz anyqtaǵanbyz. Mundaı kóńil kúıde adam jaman bolýdy ǵana emes, jaqsy bolýdy da umytyp ketedi. Razylyq, paryz, eń eleýli, eń úzilmes estelikterdiń ózi ǵaıyp bolady. Kez kelgen basqa ýaqyt bolsa Marıýs Eponınaǵa múldem basqasha qarar edi. Kozettaǵa ábden baýranǵan ol bul qyzdyń aty-jóni Eponına Tenarde ekeni, ol ákesiniń ósıetinde syzyp kórsetken famılıasymen júrgenin, budan birneshe aı buryn ǵana sol esim úshin ózin qurbandyqqa shalýǵa da ázir bolǵany týraly ózine aıqyn esep te bere almady. Biz Marıýsti boıamasyz kórsetip otyrmyz. Tipti mahabbattyń jaryq nury astynda ákesiniń beınesi de onyń kóńilinde kómeski tarta bastady.

— Ah, Eponına, bul siz ekensiz ǵoı, — dep jaýap qatty ol biraz abdyrap qalyp.

— Siz maǵan nege "siz" dep aıtasyz? Álde men sizge jaman birdeńe jasadym ba?

— Joq, — onyń qyzǵa qarsy eshteńesi de joq. Alaıda ol Kozettaǵa "sen" degen soń Eponınaǵa "siz" dep aıtýǵa tıistimin dep uqty ózin.

Ol qyzǵa únsiz ǵana qarady.

— Aıtsańyzshy... — dep bastaı berip qyz múdirip qaldy. Osynaý alańsyz da adýyn týmaǵa bir kezde aıtar sóz tabylmaı qaldy dep oılaýǵa da bolar. Onyń jymıyp kúlgisi kelip edi, kúle almady.

— Al!.. — dep qaıta bastady qyz.

Sosyn kózin tómen salyp, qaıtadan úndemeı qaldy.

— Qaıyrly tún. Marıýs myrza, — dep kilt qaıyrdy da, burylyp júre berdi ol.

Tórtinshi taraý
KEB — AǴYLSHYNSHA DOMALANATYN NÁRSE, AL ARGOSHA ÚREDİ DEGEN SÓZ

Kelesi kúni (bul 3 maýsym edi, al 1832 jyldyń 3 maýsymy Parıj kókjıegine sol tusta naızaǵaıly bult bolyp tóngen mańyzdy oqıǵalaryna oraı aıtýly kúnderdiń biri) Marıýs qarańǵylyq túsisimen shat-shadyman oılarymen qanattanyp, ádettegi jolymen kele jatyr edi, kenet aǵashtardyń arasynan ózine jaqyndap kele jatqan Eponınany kózi shaldy. Eki kún qatarynan munysy ne dep oılady. Ol býlvardan burylyp basqa jolǵa túsip, Plúme kóshesine Prıns kóshesi arqyly tartty.

Mine, sondyqtan da Eponına áli bir de ret istemegenin istep, onyń sońynan Plúme kóshesine deıin erip keldi. Osyǵan deıin ol oǵan býlvarmen ótkende aldynan qarsy shyǵýǵa tyryspaı syrttaı qaraǵanǵa ǵana qanaǵattanatyn, tek osynyń aldynda ǵana onymen sóılesýge bel býǵan edi.

Sonymen, Eponına onyń sońynan erdi de, jigit ony baıqaǵan joq. Ol Marıýstiń tortemirdiń symyn burap ashyp, ishke kirgenin kózimen kórdi.

"Qaraı gór! — dedi qyz ózine ózi. — Onyń úıine baryp júredi eken ǵoı".

Ol da tortemirge taıap kep sıpap kórip, Marıýstiń syrǵytyp júrgen symyn tapty.

— Jo-joq, olaı bola qoımas! — dep burq etti. Sosyn ony kúzetken kisideı symnyń túbindegi tastaǵanǵa otyrdy. Bul tortemirdiń kórshi qabyrǵamen túıisetin jerindegi burysh edi, sondyqtan Eponınanyń eshteńeni kórip-bilýine múmkindik bolmady.

Osylaı ol óz oılarymen azaptanyp miz baqpaı, qozǵalmaı bir saǵattan astam otyrdy.

Saǵat keshki ondarda Plúme kóshesimen ótken eki ne úsh adamnyń biri, keshigińkiregen qart býrjýa jaman aty jaıylǵan bul kósheden tezirek ótýge tyrysyp, tortemir men qabyrǵanyń túıisken tusyndaǵy buryshqa taıaı berip zildi, qatań daýyspen:

— Ol osynda kesh saıyn keledi degenge senýge bola ma! — degen sóz estidi.

Júrginshi aınala úńile qarap eshkimdi kóre almady, qyz otyrǵan qarańǵy buryshqa kelýge batpady. Qatty qorqyp, shapshań adymdap jónele berdi.

Onyń jónele beretin jóni bar sıaqty, uzamaı onsha kóp ýaqyt ótpeı Plúme kóshesiniń buryshynan tórt adam kórindi, aralaryna biraz qashyqtyq salyp, qabyrǵa boılaı bólek-bólek kele jatyr; olardy sál iship alǵan túngi sholǵynshylar deýge de bolady.

Alǵashqysy baqtyń tortemirine jetip, qalǵandaryn kútip toqtady, araǵa mınótteı ýaqyt salyp altaýy da sol arada túıisti.

Álgi kisiler bir-birimen baıaý áńgimelese bastady.

— Týtkaıl, — dedi olardyń biri.

— Baqta keb bar ma eken? — dep surady ekinshisi.

— Bilmeımin. Saqtyqta qorlyq joq dep sobalaqty ala shyqtym. Shaınap kórsin.

— Sende áınekti túsiretin shaıyr bar ma?

— Bar.

— Tortemiri eski eken, — dep sóz qosty daýsy ishten gúrildep shyǵatyn besinshi bireý.

— Onda tipti jaqsy, — dedi ekinshi. — Demek, skrıpkanyń astynda daryldamaıtyn bolady da, parsha-parshasyn shyǵarý qıynǵa túspeıdi.

Osyǵan deıin aýyz ashpaǵan altynshysy jańaǵy Eponına sıaqty tortemirdi zertteı, ár symdy sıpalap qozǵap kóre bastady. Osylaı ol Marıýs qozǵap qoıǵan symtemirge de jetti. Sol symdy ustaı berýi muń eken, qarańǵydan shyǵa kelgen bir qol onyń ıyǵyna sart etti, ol týra keýdesinen keri ıtergen serpindi sezdi de, qyryldaǵan qarlyǵyńqy bir daýys baıaý ǵana:

— Munda keb bar, — dedi.

Sol mezet ol aldynda bop-boz bop turǵan qyzdy kórdi.

Kútpegen kezdeısoqtyqtan ol eseńgirep qaldy. Onyń búkil túgi syrtqa tepkendeı boldy, mazasyn alǵan jyrtqysh ańnyń ashýynan jaman qorqynyshty kórinis bola ma, onyń úreılengeniniń ózi úreılendiredi ǵoı. Shegine berip kekeshtenip:

— Bul taǵy qandaı jálep? — dep dúńk etti.

— Sizdiń qyzyńyz.

Shynynda da bul Eponına edi, sóılesip turǵany Tenarde.

Eponınany kórisimen Syńǵyrteńge, Tirideıjutqysh, Babet, Monparnas pen Brújon ún-túnsiz tún adamdaryna tán qaterli sylbyrlyqpen asyqpaı oǵan jaqyndap keldi.

Olardyń qolynda kesapat saımandar bary ańǵarylady. Tirideıjutqysh qolynda urylar bas oramal ataıtyn qısyq qysqash bar.

— Sen bul arada neǵyp júrsiń? Bizden saǵan ne kerek ózi. Esińnen adasqannan amansyń ba? — dedi qyryldaǵan daýyspen Tenarde. — Bizdiń jumysymyzǵa bóget bolǵaly keldiń be?

Eponına qarqyldaı kúlip, onyń moınyna asyldy.

— Men mundamyn, áketaı, munda bolǵan soń mundamyn, aınalaıyn. Álde maǵan tasta otyrýǵa tyıym salynǵan ba? Al sizderge dál osy arada isteıtin eshteńe joq dep aıtyp edim ǵoı. Jaraıdy, endi meni bir súı, qymbatty áketaıym. Sizdi kórmegenime kóp boldy ǵoı. Demek, siz erkindikke shyqtyńyz.

Tenarde Eponınanyń qushaǵynan bosanýǵa tyrysyp taǵy da dúrs etti.

— Tamasha. Súıdiń ǵoı — sol jetedi. Iá, men bostanmyn. Endi eriksiz emespin. Al bara qoı.

Alaıda Eponına ony bosatpaı erkeligin údete tústi.

— Áketaı! Bosanyp shyǵýdy qalaı uıymdastyrdyńyzdar? Odan bosap shyǵa alǵan qandaı aqyldy edińiz? Maǵan sol týraly aıtyp berińizshi. Al mamam she? Mamam qaıda? Aıtyńyzshy, mamama ne boldy?

— Ol aman, — dep jaýap qatty Tenarde. — Aıtqandaı, bosat dep turmyn ǵoı, bosat ta, jónińe tart.

— Aqy berseńiz de ketpeımin, — dep báldendi erke balanyń qylyǵyna salyp. — Siz meni qýasyz ba, al meniń sizdi kórmegenime tórt aı boldy, áli súıip te úlgergenim joq.

Osyny aıtyp ol ákesiniń moınynan qaıta qushaqtady.

— Ah, saıtan, bul esýastyq qoı endi, — dep dyzyldady tózimi taýsylǵan Babet.

— Ýaqyt ketip barady! — dep aıqaılap jiberdi Tirideıjutqysh. Óstip turǵanda álgiler kelip qaldy. Ernin qımyldatpaı sóıleıtinniń kókireginen gújildep eki jol óleń shyqty:

Jańa jyl emes janyǵar,

Súıýdiń óz jóni bar.

Eponına bes bandıtke buryldy.

— A, ıá, mynaý Brújon myrza! Sálemetsiń be, Babet myrza! Armysyz, Syńǵyrteńge myrza! Siz meni tanymaı qaldyńyz ba, Tirideıjutqysh myrza! Qalaı turyp jatyrsyń, Monparnas.

— Alań bolma, seni barlyǵy tanydy! — dep burqyldady Tenarde. — Sálámat bol, qosh endi, qarańdy óshir bul jerden. Bizdi jaıymyzǵa qaldyr.

— Bul taýyq uıyqtap, túlki qydyratyn shaq qoı, — dedi Monparnas.

— Bul arada biz jumys isteýimiz kerek, túsinikti me? — dep qostady ony Tenarde.

Eponına Monparnastyń qolynan ustaı aldy.

— Saqtan! Pyshaqqa túsip qalasyń, meniń qolymda qalam tur, — dep eskertti ol.

— Monparnas, aınalaıyn, — dedi jalynyshty momaqan únmen Eponına, — adamdar birine biri senýi kerek qoı. Myna men óz ákemniń qyzy emespin be? Babet myrza, Tirideıjutqysh myrza! İstiń mán-jaıyn anyqtaýdy maǵan tapsyrǵan joq pa edińizder?

Bir ǵajaby, Eponına qaıtyp argomen sóılespedi. Marıýspen tanysqannan beri ol til qyz úshin jaramsyz bop qaldy.

Súlderdiń saýsaqtaryna uqsas taramys, kishkentaı, áljýaz qolymen Tirideıjutqyshtyń dúrdıgen ernin basyp turyp:

— Sizder meniń esýas emes ekenimdi bilesizder ǵoı, — dedi sózin jalǵastyryp. — Maǵan qashanda senedi. Oraıy kelgende sizderge qyzmet te kórsettim. Endeshe men mundaǵy jaǵdaıdy da anyqtap kórdim. Bilseńizder bar ǵoı, sizder ózderińizdi qaterge beker baılap bergeli tursyzdar. Qudaı aqyna, bul úıde sender ister túk te joq.

— Onda jalǵyz áıelder emes pe? — dedi Tirideıjutqysh.

— Joq. Barlyǵy ketip qalǵan.

— Al shyraǵdany qalypty ǵoı, — dep qaǵytty Babet.

Eponınaǵa ol aǵashtardyń joǵarǵy japyraqtarynyń arasynan qosalqy úıdiń shatyrynan jyltyraǵan jaryqty kórsetti. Bul uıyqtamaı, jýǵan kirin keptirip júrgen Týsen bolatyn.

Eponına sońǵy áreketin jasady.

— Onda turǵan ne bar! — dedi ol. — Onda múldem taqyr kedeıler turady, odan emge dep bir sý tappaısyńdar.

— Joǵal dedim ǵoı! — dep aıǵaı saldy Tenarde. — Búkil úıdiń astyn ústine túsirip tóńkergende odan jırender de, aqtar da shyqqanyn, baqyrlardyń shyldyraǵanyn saǵan aıtyp beremiz.

Ol alǵa ótý úshin qyzyn ıterip jiberdi.

— Monparnas myrza, dostym, — dedi Eponına. — Sen sondaı áıbat jigitsiń, ótinemin, onda barmashy.

— Saqtan, pyshaqqa túsesiń dedim ǵoı! — dep jaýap qatty Monparnas.

Tenarde ózine tán óktem, batyl únmen:

— Taıyp tur dedim ǵoı, saıtan, erkekterdiń óz isin ózine qaldyr, — dedi.

Eponına Monparnastyń qolyn qoıa berip oǵan qaıta jarmasa jazdady.

— Demek, sizderdiń mynaý úıge kirgilerińiz keledi ǵoı? — dep surady.

— Tek tumsyq tyqsaq boldy! — dep myrs etti ernin qozǵamaı sóıleıtin qý.

Sonda qyz tortemirge arqasyn súıep, baqaıshyǵyna deıin qarýlanǵan bandıtterge jyn-perilerdeı zildene qarap, baıaý, biraq nyq únmen:

— Al, meniń jibergim kelmeıdi, — dedi.

Olar tańǵalǵannan tastaı qatyp turyp qaldy. Kókireginen sóıleıtin qý áli mysqyldap tur. Qyz qaıtadan sóz bastady:

— Dostar! Meni muqıat tyńdańyzdar. Eger baqqa kirseńizder, tortemirge qol tıgizseńizder, men aıǵaı salyp, qaqpany urǵylaımyn, halyqty kóterip, polıseılerdi shaqyramyn, altaýyńdy birdeı ustap alatyndaı jasaımyn.

— Budan shyǵady, — dedi Tenarde Brújon men kókireginen sóıleıtinge.

Qyz basyn silkip tastap:

— Basy áketaıym ǵyp ustatamyn, — dep qosty.

Tenarde oǵan taıap baryp edi:

— Menen aýlaǵyraq tur, shaleke, — dep eskertti.

Ákesi keri sheginip, tisiniń arasynan syzdyqtata: "Mynany ne túlen túrtip júr?" dep mińgirledi. Sosyn:

— Qanshyq! — dep gúr etti.

Qyz yzalanyp kekete kúldi.

— Aıta berińiz, aýyz ózińizdiki, ne qylsańyzdar da munda kirmeısizder. Men qanshyq emespin, óıtkeni qasqyrdyń qyzymyn. Sizder altaýsyzdar, odan maǵan kelip-keter ne bar. Sizder erkeksizder. Olaı bolsa, men — áıelmin. Biraq sizderden qorqady eken dep oılamańyzdar. Sizderge aıtyldy ǵoı: mynaý úıge kirmeısińder, óıtkeni kirgenderińiz maǵan unamaıdy. Tek jaqyndap kórińizder, úrip qoıa beremin. Sizderge aıttym ǵoı, keb degeniń men dep. Bárińe meniń pysqyrǵanym bar. Óz joldaryńyzben júre berińizder. Qaıda barǵylaryńyz kelse, sonda tartyńyzdar, munda kelmeńizder, men tyıym salamyn. Sizder pyshaq silteseńizder, men kebispen soǵamyn, maǵan báribir. Káne, jaqyndap kórińdershi!

Qarqyldaı kúlip ol bandıtterge qarsy attady, onyń túri úreıli edi.

— Eı-eı, qoryqpaımyn sizderden. Maǵan báribir, bıyl jaz ashyǵyp, qysta úsip ólemin. Mynaý aqymaq erkekter qaradaı kúlkińdi keltiredi. Olar ózderinen qyz bolǵan soń qorqady dep oılaıdy. Sonda neden qorqady? Qorqytyp kórsin. Olar yryldasa boldy, kereýettiń astyna kirip ketetin ózderiniń qoıqańdaǵan ashynalarynan dándegen. Men ondaılardyń tobynan emespin, eshteńeden de qoryqpaımyn!

Eponına Tenardege tesile qarady.

— Tipti sizden de qoryqpaımyn, áketaı! — dep elesteı janǵan kózimen bandıtterdi sholyp shyǵyp, sózin ári qaraı sabaqtady:

— Maǵan báribir emes pe, ákem baýyzdaǵan meni erteń meıli Plúme kóshesiniń tabanynda tapsyn, meıli jyl ótken soń Sen-Klýda tormen tapsyn, meıli Aqqý aralynda shirigen eski tyǵyndar men sýǵa ketirgen ıtterdiń arasynan tapsyn — maǵan báribir.

Osy arada toqtaýǵa májbúr boldy, ony kúrk-kúrk qurǵaq jótel selkildetip, aryq ta tar keýdesinen tynysy qyryldap áreń shyqty.

— Aıqaı salsam boldy, — dep jalǵastyrdy ol sózin, — munda jetip kelip, shap berip bárińdi ustaıdy da alady. Sizder altaýaqsyzdar, al meni kúlli halyq qoldaıdy.

Tenarde oǵan qaraı jyljydy.

— Jolamańyz! — dep aıqaı saldy qyzy.

Ol toqtaı qalyp, múláıimsip sóıledi:

— Al, jaraıdy, jolamaıyn. Qasyńa kelmeıin, tek qatty aıqaılama. Qyzym! Demek, sen bizdiń jumysymyzǵa kedergi keltirgiń keledi ǵoı. Bizge aýqattaný úshin de birdeńe tabý kerek emes pe? Demek sen óz ákeńdi endi jaqsy kórmeısiń, á?

— Siz meni toıdyryp boldyńyz, — dep jaýap qatty Eponına.

— Bizge birdeńe ǵyp kún kórý, iship-jeý kerek qoı...

— Ólmeseńder ómirem qabyńdar.

Sosyn ol tortemirdiń tastuǵyryna jaıǵasyp ándete bastady:

Qoly názik aıaly,

Sondaı ásem aıaǵy,

Ýaqyt ótip barady...

Tizesine shyntaǵyn qoıyp, alaqanymen jaǵyn taıanyp nemquraıdy reńmen ol aıaǵyn qaıshylady. Jyrtylǵan kóıleginen yrsıǵan buǵanasy kórinip tur. Qolsham onyń bar keıpin qyrynan da, tiginen de ashyp berdi. Dál mundaı moıymaıtyn da ıilmeıtin ǵalamatty kóz aldyńa keltirýdiń ózi qıyn.

Qabaǵy qars jabylyp túnergen alty tonaýshy ózderin úreıde ustaǵan qarshadaı qyzǵa qaıran qyla almaı, sham ilingen baǵannan aýlaq ketip, qorlanǵan, yzalanǵan olar ıyqtaryn qozǵap qoıyp aqyldasýǵa kiristi.

Qyz bolsa olarǵa sabyrmen yzǵarlana qarady.

— Saıtannyń basyna birdeńe kirip alyp, shyǵar emes, — dedi Babet. — Báz-bir sebebi bolýy kerek. Álde qojaıyndy súıip qaldy ma eken? Degenmen mundaı múmkindikti ýystan shyǵaryp alý obal. Eki áıel, artqy aýlada jalǵyz shal; terezelerdiń perdesi de jaman emes. Shal jebireı bolýy kerek. Menińshe, paıdaly-aq jumys edi...

Shamnyń jaryǵynda jeńnen sýyrylǵan pyshaq jarq ete qaldy.

— Jaraıdy, sender onda bara berińder, — dep zekip qaldy Monparnas. — Sharýa tyndyryńdar. Qyzben men qalaıyn, eger tyrp etse...

Tenarde lám-mım dep til qatqan joq, tegi bárine de ázir bolsa kerek.

Olardyń arasynda sáýegeı sanalatyn Brújon da ádettegideı iske jumyldyryp qoıǵanmen, ázir ún joq. Ol oılanyp qaldy. Eshteńeden qaımyǵyp toqtamaıtyn adam degen ataǵy bar edi onyń, ol polıseı kúzetin de jaýjúrektigin kórsetý úshin tonaǵanyn jurttyń bári biledi. Oǵan qosa óleń jazyp, án shyǵarady, shıdyqtan zor bedelge ıe.

— Al sen ne aıtasyń, Brújon? — dep surady Babet.

Brújon bir mınótteı únsiz turdy da, sosyn basyn shaıqap, ún shyǵarǵysy keldi.

— Mine, bylaı. Búgin erteńgilik men tóbelesip jatqan eki torǵaıdyń ústinen tústim, al keshkisin doly qatynǵa tap boldym. Munyń bári jaqsylyq emes. Osy aradan tabanymyzdy jaltyraıyq.

Olar ketti.

Jolda Monparnas mińgirlep:

—Báribir, eger kerek bolsa onyń joqtaýyn bir-aq asyratyn edim, — dedi.

— Al men óıte almaımyn, — dedi Babet. — Bıkeshterge men tımeımin.

Buryshta toqtap, daýsyn báseńdetip, olar syry jumbaq sózder almasty:

— Búgin qaıda túneımiz?

— Pantenniń astynda.

— Tenarde! Seniń janyńda tortemirdiń kilti bar ǵoı.

— Mende bolmaǵanda kimde bolady ol!

Eponına olardan kózin aıyrmaı, kelgen jolymen qaıta qaıtqanyn kórip otyrdy. Sosyn ornynan turyp, albarlar men úılerdi kókteı ótip, olardyń izimen júrip otyrdy. Olardy býlvarǵa deıin uzatyp saldy. Sol arada alty adam ajyrasyp, jan-jaqqa tarady da, qarańǵyǵa súńgip, sonda erip ketkendeı boldy.

Besinshi taraý
TÚNDE NE SYR BAR

Bandıtter ketkennen keıin Plúme kóshesi qaıtadan óziniń túngi tynysh keıpine kirdi. Bul kóshede qazir ǵana ótken oqıǵa ormandy eshbir tańdandyrmas edi. Dińi bıik aǵashtar, shoq-shoq butalar, máńgi kók qopalar, aıqasqan butaqtar, boılap ósken shalǵyndar kómeski kúńgirt tirlik keshedi; byjynap qaınap joǵarǵyny ajyrata beredi; keýdesinde jany bar biz bilmeıtin zattarǵa tún qoınynda betpe-bet júzdesýge múmkindik beredi. Túgi syrtyna tepken taǵy tabıǵat báz-birdeńeniń jaqyndap kele jatqanynan shoshıdy, onda jaratylystan tys birdeńe baryn sezedi. Túnek kúshteri birin-biri biledi, olardyń arasynda tylsym tepe-teńdik bar. Tic pen tyrnaq ustatpaıtynnan qaýiptenedi. Qanqumar haıýandyq, oljaǵa qunyqqan toıymsyz yndyn, tyrnaqpen, tispen qarýlanǵan túısikter bastaýy men maqsaty qaryn bolyp, mazasyzdana timiskilenip, bolmystyń beıtarap, adasqan eles syndy sýretine kóz tastaıdy, ol olardyń aldynan tumandaı býaldyr, tógile teńselgen kıimmen shyǵyp, óli tirlik ketip jatqan sumdyq bolyp kórinedi. Bul maqulyqtar turpaıy materıanyń tutasqan túri, olar sheksiz, shetsiz túnektiń aldynda buldyrap úreı shaqyrady. Joldy bógeıtin sol qara sulba jyrtqysh ańdy birden toqtatady. Kórden shyqqandar apannan shyqqandardy shoshytady, qanisher jaýyzdan qorqady, qasqyr qasqyr-adamnyń aldynda maımańdaıdy.

Altynshy taraý
MARIÝS NAQTY ÓMİRGE ORALYP, KOZETTAǴA MEKEN-JAIYN AITADY

Adam beınesindegi qanden tortemirdi kúzetip, qyz baladan bata almaı, alty tonaýshy keri shegingende Marıýs qannen-qapersiz Kozettanyń qasynda otyr edi.

Aspan eshqashan dál mundaı juldyzy jypyrlaǵan emes, tamasha aǵashtar mundaı terbelip, shópterdiń ıisi mundaı qalampyr tatyǵan emes; japyraqtarda qalǵyp otyrǵan qustardyń qybyry eshqashan mundaı názik bolǵan emes; aspan áleminiń mızamshýaq jarasymy mahabbattyń ishki áýenimen eshqashan mundaı úılesken emes; Marıýs te eshqashan dál mundaı ǵashyq, dál mundaı baqytty, dál mundaı tań-tamasha bolǵan emes.

Qyzdyń kózi qyzaryp ketipti.

Ol tańǵajaıyp qıaldyń tóbesine qonaqtaǵan alǵashqy bult edi.

— Saǵan ne bolǵan? — Marıýstiń alǵashqy sózi osy boldy.

— Qazir... — dep bastady qyz esik mańyndaǵy oryndyqqa jaıǵasyp jatyp, tolqyǵannan tebirenip Marıýs qasyna kep qatar otyrǵan soń sózin ári qaraı sabaqtady. — Búgin tańerteń ákem ázip bol dedi, onyń bir sharýasy bar eken, bálkim, bizdiń ketip qalýymyzǵa týra keler.

Marıýs qaltyrap ketti.

Ómirdiń sońynda "ólý" — aıyrylysý degen sóz; al ómirdiń basynda "aıyrylysý" — ólý degen sóz.

Bir jarym aı boıy Marıýs az-mazdap, birte-birte, baıaý ǵana kún asqan saıyn Kozettany baýrap kele jatyr edi. Bul taza rýhanı, biraq kemel bıleý bolatyn. Buryn baıandaǵanymyzdaı, alǵashqy mahabbat tusynda jandy áldeqaıda buryn ıgeredi, keıinirek jannan góri tándi áldeqaıda buryn bılep, keıde tándi áldeqaıda buryn bılep, keıde jandy umytyp ta ketedi. "Óıtkeni jan joq", — dep qosarlanady Foblazdar men Prúdomdar, biraq baqytqa oraı bul mysqyldary sezimdi qorlaý ǵana. Sonymen Marıýs Kozettany rýhtar meńgergendeı meńgeredi, alaıda ol ony óz kóńiline qamap, qyzǵanyshpen bıledi, onysynyń durystyǵyna bultaryssyz sendi de. Ol onyń jymıysyn, tynysyn, jupar ıisin, kógildir kózin, terisiniń qolyna qoly tıip ketkendegi náziktigin, moınyndaǵy tańǵajaıyp meńin, kúlli oı-pikirin meńgerdi. Olar birin biri tún saıyn túsinde kórýge kelisti — sózderinde turdy da. Sóıtip ol Kozettanyń búkil uıqy-kúlkisin bıledi. Ol qoımaı-qoımaı onyń jelkesindegi shashynyń qysqa buırasyna úńilip, keıde ony demimen jelpip, shashtyń myna buırasynyń árqaısy maǵan tıesili deıdi ózine ózi. Marıýs onyń ústinde bardyń bárine telmire qaraıdy: ortasyn shalyp shashyna baılaǵan lentany da, qolǵapty da, jeńine ustaǵan aqty da, báteńkesin de qasıet tutyp, ózin sonyń báriniń ıesi sanaıdy. Ol onyń shash bastyrǵan tasbaqa saýytynan jasalǵan ádemi taraǵynyń ıesi de ózimmin dep oılaıdy, tipti birde, sezimtaldyqtyń, syrtqa tepken túsiniksiz byldyry ma, oǵan tıesili emes qyz kóıleginiń, birde-bir órnegi, shulyǵynyń birde-bir ilgegi, korjasynyń birde-bir qyry joq dep soqqany bar. Olardyń jandary mıdaı aralasyp ketkeni sondaı, eger ózderinikin qaıtyp alar bolsa, qaısysy kimdiki ekenin ajyrata almaıtyndaı kórinedi. "Mynaý meniki". — "Joq, meniki". "Kózińdi jetkizeıin, sen qatelesip tursyń. Bul, árıne, men". — "Seniń ózim dep turǵanyń myna men ǵoı" dep talasyp qalýlary da kádik. Marıýs Kozettanyń bir bóligi, Kozetta óz boıynda ómir súrip jatqandaı sezindi. Kozettaǵa ıe bolý, Kozettany bıleý ol úshin tynys alý tárizdi. Mine, osy sezimge, osy raqatqa, osy beti ashylmaǵan bılikke, kóz kórip, qulaq estimegen birtutas ıelikke kenetten: "ketip qalýymyzǵa týra keler" degen sóz oq meńdeı enip, bolmystyń qatqyl úni oǵan "Kozetta seniki emes" dep aıqaılaǵandaı boldy.

Marıýs kilt oıandy. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, ol bir jarym aı boıy ómirden tys tirlik etti, "ketip qalý" degen sóz ıyǵynan julqı tartyp ómirge qaıtyp oraltty.

Ol ne aıtaryn bilmedi. Kozetta onyń qoly muzdaı sýyq ekenin sezdi. Endi odan qyz surady:

— Saǵan ne bolǵan? — dep.

Onyń jaýaby sondaı pás boldy da, Kozetta áreń estidi.

— Seniń ne aıtyp otyrǵanyńdy túsinbedim.

Qyz qaıta qaıtalady:

— Búgin tańerteń ákem maǵan barlyq zattaryńdy jınap ázir bol dedi, óziniń de kıim-keshegin jınap jol sandyǵyna salyp qoıýymdy tapsyrdy, oǵan bir jaqqa baryp qaıtý kerek, ekeýmiz birge ketemiz, sondyqtan bizge jol sandyqtary qajet, maǵan úlkenirek bireýin, oǵan kishirek bireýin alý kerek, bári bir aptanyń ishinde daıyn bolýy shart, múmkin biz Anglıaǵa attanatyn shyǵarmyz.

— Al bul sumdyq qoı! — dep daýystap jiberdi Marıýs.

Sóz joq, sol sátte Marıýstiń topshylaýynsha, birde-bir bılikti asyra paıdalaný, birde-bir zorlyq, eń suńǵyla sumyraı tırandardyń birde-bir qaskóıligi, Bjýzırıs, Tıberıı men Genrıh VIII-niń birde-bir qylyǵy qataldyǵy jóninen Foshlevannyń qylyǵymen salystyrýǵa kelmeıdi, bul doıyr bázbir sharýasy bolǵandyqtan ǵana qyzyn Anglıaǵa ózimen birge alyp ketsem dep otyrǵan joq pa?

— Sonda sen qashan júresiń? — dep surady ol pás únmen.

— Qashan ekenin ol aıtqan joq.

— Al qashan oralmaqsyń?

— Onyń da qashan ekenin aıtqan joq ol.

Marıýs ornynan turyp:

— Siz barasyz ba, Kozetta? — dep surady.

Kozetta oǵan saǵynysh pen muńǵa toly kógildir kózimen eljireı qarap, abdyraı sóılep:

— Qaıda? — dedi.

— Anglıaǵa. Siz barmaısyz ba?

— Sen maǵan nege "siz" deısiz?

— Men sizden barasyz ba dep surap turmyn ǵoı.

— Al meniń ne isteýim kerek, aıtshy óziń? — dep suraǵan qyz jalynǵandaı qolyn jaıdy.

— Demek, siz júresiz ǵoı?

— Eger ákem barsa?

— Demek, birge júresiz.

Kozetta únsiz ǵana Marıýstiń qolyn alyp, qatty qysty.

— Jaqsy, — dedi Marıýs. — Olaı bolsa men de bir jaqqa baratyn shyǵarmyn.

Kozetta bul sózdiń maǵynasyn túsingennen góri sezindi. Onyń qup-qý bolyp bozaryp ketkeni sondaı, júzi qarańǵynyń ózinde appaq bolyp kórindi.

— Seniń ne aıtqyń kelip tur? — dep sybyrlaı surady qyz.

Marıýs oǵan qarady, sosyn kózin baıaýlatyp aspanǵa kóterdi.

— Eshteńe de aıtqym joq, — dep jaýap qatty ol.

Kózin tómen túsirip ol Kozettanyń jymıyp otyrǵanyn kórdi. Súıikti áıeldiń jymıýy júrekte jarqyrap turady ǵoı.

— Biz qandaı aqymaqpyz! Marıýs, men taptym!

— Neni?

— Eger biz jol júrsek, sen de ketesiń ǵoı. Men saǵan qaıda baratynymdy aıtamyn. Sosyn ekeýimiz men barǵan jerde kezdesemiz.

Marıýs endi erkek boldy, oıanǵany da anyq jáne tolyq oıandy. Ol jerge oraldy.

— Sendermen birge júr deısiń be? — dep ol Kozettaǵa aıqaı saldy. — Sen esińnen tanǵan shyǵarsyń! Bul úshin aqsha kerek qoı, bul qurǵyryń mende joq. Anglıaǵa barý degeniń ońaı dep otyrmysyń! Al men qazir Kýrfeıraktyń ózine shamamen on lýndordan artyq qaryzbyn, ony sen bilmeısiń, meniń bir jaqyn tanysym ol. Basymdaǵy sý tegin eski qalpaq, beshpentimniń aldyndaǵy bir túımesi jetispeıdi, jeıdem jyrtyq, shyntaǵy qyrqylǵan, etigimnen sý ótedi; bir jarym aıdan beri ony oılaýdy qoıǵan edim, tipti saǵan da aıtqan joqpyn. Kozetta, men qaıyrshymyn ǵoı! Sen meni tek túnde ǵana kórip, mahabbatyńdy syılaısyń, eger meni kúndiz kórseń, sý syılar ediń. Anglıaǵa baraıyq deısiń. Al mende tólqujatqa tóleıtin de túk joq.

Aıaǵynan táltirektep áreń turyp, qolyn sytyrlatyp basyna qoıyp aǵashqa qaraı attady da, qatty qabyǵynyń betin tyrnaǵanyna qaramastan júzin dińge basty, sheke tamyryna qan uryp, denesiniń kóterilip ketken ystyǵyn da sezbeı, ókinishtiń tas músinin eske túsirip sileıip turdy da qaldy.

Osylaı ol uzaq turdy. Mundaı qaıǵy qushaǵynda máńgi-baqı qalýdy tileıtin túpsiz tuńǵıyq qoı. Aqyry ol beri buryldy. Oǵan jeńil býlyqqan názik te muńly bir ún estildi.

Bul eńirep otyrǵan Kozetta edi.

Qasiretti oıǵa batqan Marıýstiń janynda onyń jylap otyrǵanyna eki saǵattan asty.

Ol Kozettaǵa kelip, tizerlep otyra ketip, eteginen kórinip turǵan baqaıyn súıdi.

Qyz oǵan únsiz ǵana yryq berdi. Mahabbattyń taǵzymyn áıelderdiń meıirimsiz táńirdeı túnerip qabyldaıtyn da sáti bolady.

— Jylama, — dedi ol.

— Bálkim, maǵan ketip qalýǵa týra keler, al sen maǵan kele almasań qalaı bolady? — dep sybyrlady qyz.

— Sen meni súıesiń be? — dep surady ol.

Eńireı otyryp qyz oǵan sol peıish sózimen jaýap qaıyrdy, kóz jasyna jýylyp úzdikken sybyrmen shyqqan sol sózden artyq baýraıtyn ne bolsyn-aý!

— Men seni súıgennen beter qaster tutamyn!

Aıtyp jetkizgisiz meıirban únmen sózin jalǵap:

— Jylama. Men úshin jylamashy! — dedi ol.

— Al sen she? Sen meni súıesiń be? — dep surady qyz.

Ol onyń qolyn aldy.

— Kozetta! Men eshqashan eshkimge shyn sózimdi bergen emespin, óıtkeni sóz berýden qatty qorqamyn. Men qasymda ákem turǵandaı sezinemin. Olaı bolsa, men saǵan shyn sózimdi bereıin, eń buljymas ýáde dep uq: eger sen ketseń, men ólemin.

Osy sózdi aıtqan maqamynda saltanatty bir qasiret lebi eskendeı boldy da, Kozetta dir ete qaldy. Ol bir yzǵar túısingendeı boldy, janynan taǵdyr zý etip, qaramaı óte shyqqanda qapaly, qaıǵyly sátti bastan keshiredi ǵoı.

— Endi tyńda, — dedi ol — Erteń meni kútpe.

— Nege?

— Búrsigúni kút.

— Nege?

— Sosyn túsinesiń.

— Tabandatqan bir kún boıy seni kórmeı qalaı otyramyn. Ol múmkin emes qoı.

— Bir kúndi qurbandyqqa shalaıyq, onyń esesine tutas bir ómirdi utyp alarmyz, bálkim.

— Ol kisi óz daǵdysyn eshqashan ózgertpeıdi, tek keshkilik qana qabyldaıdy, — dedi ózimen ózi sóıleskendeı kúbirlep Marıýs.

— Kim týraly aıtyp tursyń? — dep surady Kozetta.

— Men be? Men eshteńe aıtqanym joq.

— Sen nemenege senesiń?

— Búrsigúnge deıin shyda.

— Sony qalaısyń ba menen?

Qyz qolymen onyń basyn qysyp, odan bıigirek bolý úshin aıaǵynyń ushymen turyp, kózinen úmit týǵyzatyn birdeńe oqýǵa tyrysty.

— Mine, meniń oılaǵanym mynaý, — dep qaıta sóz bastady Marıýs. — Sen meniń meken-jaıymdy bilýiń kerek, ne bolyp, ne qoıaryn kim bilipti. Men ózimniń tanysym Kýrfeırakta turyp jatyrmyn. Áınek kóshesi, on altynshy úı.

Qaltasyn aqtaryp ol bákisin alyp qabyrǵanyń sylaǵyna oıyp:

"Áınek kóshesi, №16" dep jazdy.

Kozetta taǵy da onyń kózine týra qarady.

— Maǵan aıtshy, Marıýs, sen oıyńa ne aldyń? Sen birdeńe oılap júrsiń? Ol ne jaıynda? Maǵan aıt, áıtpese túndi nashar ótkizemin.

— Ne jaıynda oılaısyń deısiń be? Mine, bylaı: qudaı bizdi ajyratqysy keledi, — biraq onysy eshqashan iske aspaıdy. Meni búrsigúni kút.

— Oǵan deıin men ne isteımin? — dep surady Kozetta. — Sen anda-munda kelip-ketip júresiń. Erler baqytty ǵoı! Al men japadan jalǵyz qalamyn. Maǵan qandaı kóńilsiz, muńǵa batyp otyrǵanym ǵoı. Erteń keshke ne istemeksiń sen? Aıtshy.

— Men birdeńe oılastyryp júrmin.

— Al men qudaıǵa qulshylyq etip, saǵan tabys tileımin, udaıy seni ǵana oılaımyn. Sen qalamaıdy ekensiń, endi suraq qoıyp mazańdy almaımyn. Sen meniń ámirshimsiń. Erteń uzaqty kesh "Evrıantadan" sen súıetin ánderdi oryndaımyn, esińde me, men shyrqap jatqanda sen syrtta tyńdap turypsyń ǵoı, terezemniń túbinde. Biraq búrsigúni erterek kel. Men seni týra saǵat toǵyzda kútemin, qaperińde bolsyn osy. Qudaıa, myna kúnderdiń uzaǵy da bir azap boldy-aý. Estidiń ǵoı, týra saǵat toǵyzda baqta bolamyn.

— Men de.

Elektr toǵyndaı elpildetip, esepsiz jyljyǵan bir ǵana oı ǵashyqtardy úzdiksiz qapasta ustap, ekeýi de sol bir qaıǵyly shaqta qushtarlyq raqatyna boı aldyryp, biriniń biri qushaǵyna qulaı ketti, erinderdiń qalaı túıiskenin, aýyzdardyń qalaı súıiskenin de sezgen joq, al jasqa toly shat-shadyman janarlary juldyzdarǵa qadalyp qalǵan.

Marıýs ketkende kóshe bos edi, Eponına bandıtterdiń izimen býlvarǵa deıin qýyp ketken-di.

Álginde Marıýs betin aǵashqa úıkep tolǵanyp turǵanda, oǵan jalt etip bir oı kelgen edi, ony ózi de oryndalmaıtyn bos áýre dep sanaǵan-dy. Sonda da ójet, kúrt sheshim qabyldady.

Jetinshi tapay

QART JÚREK PEN JAS JÚREK BİR-BİRİNE QARSY

Jılnorman ataıdyń jasy toqsan ekige qarady.

Burynǵysynsha qyzy Jılnormanmen Qudaıdyń qumarlyq bıkeshteri kóshesindegi óziniń №16 eski úıinde turady. Oqyrmannyń esinde bolsa, burynǵynyń bolattaı shyńdalǵan bul adamy ólim kútkenine qaramastan áli tip-tik, jyldardyń aýyrtpalyǵy belin búge almaǵan, tipti qaıǵynyń ózi de qajyryn muqaltpaıdy.

Degenmen de biraz ýaqyttan beri qyzy "ákemniń qaıraty qaıta bastady" dep júr. Ol burynǵydaı qyzmetshilerge shapalaq jegizbeıdi, burynǵy qýlyǵymen baspaldaq alańynda taıaǵyn taqyldatpaıdy, Bask esik asharda keshigip qalsa zirkildemeıdi. Jarty jyldan beri Shilde tóńkerisin burqyldap aýyzǵa almaıdy. "Monıterden" mynaý sóz tirkesterin nedáýir sabyr saqtaı otyryp oqyp shyqty, onda: "Gúmblo-Konte myrza, Fransıanyń peri" dep jazylǵan-dy. Qarıa sóz joq ýaıym qushaǵynda. Ol shókken de, shegingen de joq — óıtse onysy tánı de, rýhanı da tabıǵatyna qaıshy keler edi, alaıda jany jabyrqap, kóńili kúızelip júrgeni anyq. Tabany kúrekteı tórt jyl boıy ol bir qadam da sheginbeı Marıýsti kútti, erte me, kesh pe, sol "jaman balanyń" esikti bir qaǵatynyna senedi, endi keıbir saǵynǵan sátterinde, eger ol taǵy kútýge májbúr etip kelmeı qoısa qaıtemin degen oı keledi basyna. Oǵan ólim qaterli emes, al Marıýsti qaıtyp kóre almaı qalamyn ba degen oı bárinen de qaýipti. Bul oı kúni osy ýaqytqa deıin basyna kirip-shyqqan joq, endi ol jıi tolǵantyp, qanyn muzdatatyn boldy. Aıyrylysý qashanda bolady, tek sezim shynaıy da tabıǵı bolsyn de, onda mahabbat kúsheıe túsedi, atanyń jaqsylyqty bilmeı joıylyp ketken nemeresine degen nıeti de sondaı. Jurttyń jeltoqsannyń saqyldaǵan sary aıazynda tún jamylyp otyryp kúlimdegen kúndi armandaıtyny sıaqty, bul da ony bir kórýge yntyǵady. Soǵan qaramastan Jılnorman qaýyshýdyń alǵashqy adymyn ata jasamaýy kerek dep ózin ábden sendirip qoıǵan. "Odan da ólgen artyq" deıdi ol. Ózin eshteńege de kináli sanamasa da ol Marıýsti ol túnekke bet túzegen qarıanyń tereń meıirimimen, únsiz ókinishimen eljireı kútedi.

Onyń tisi túse bastady, sonyń da sebebi bar shyǵar, saǵynyshy da údeı tústi.

Jılnorman birde-bir jandy Marıýsten artyq kórgen emes, anay bir kóztanysyńdy odan artyǵyraq kórýshi ediń ǵoı dese, ol jyndanyp kete jazdar edi.

Óziniń bólmesine, kereýettiń bas jaǵyna ol kenje qyzy, marqum bolǵan Ponmersı hanymnyń eski sýretin ilip qoıýǵa buıryq etti. On segiz jasynda bir sýretshiniń ózine qarap otyryp salǵan bul sýretin ol oıanǵanda alǵash kóretinim osy bolsyn dep ádeıi qoıǵyzdy. Birde sýretke qaraı otyryp:

— Menińshe, ol osyǵan uqsaıdy, — dep áldeqalaı aıta saldy. Sińlime deısiz be? — dep surady otyryp qalǵan kári qyz Jılnorman. — Árıne, solaı!

— Anaǵan da uqsaıdy, — dep qosty qart.

Birde ol ábden muńaıyp, kózin ashyp-jumyp tońǵan tizesin ýqalap otyrǵanda qyzy batyldanyp:

— Áke! Siz oǵan áli kúnge deıin ashýlanyp júrsiz be? — dep surady da múdirip qaldy.

— Kimge? — dep surady shal.

— Beıshara Marıýske.

Ol óziniń appaq basyn kóterip, qur súıek ájimdi judyryǵymen ústeldi pergilep, terisine syımaı ashýlanyp, qaltyraǵan daýyspen aıǵaı saldy.

— Siz "beıshara Marıýs" deısiz be. Ol myrzań — qyrsyz qyńyr, tońmoıyn toǵyshar, bóspe, maqtanshaq, jaqsylyqty bilmeıtin raqymsyz, meıirimsiz, tákappar-shamshyl shadyr!

Osyny aıtyp burylyp ketti de, qyzy onyń kózindegi jasty kórmeı qaldy.

Úsh kún ótkennen keıin tórt saǵat úndemeı otyryp kenet ol qyzyna qarap:

— Mamzel Jılnormannan ol týraly maǵan eshqashan eshteńe aıtpaýyn marhabatpen ótinip suraımyn, — dedi.

Jılnorman táteı barlyq sózden bas tartyp, ózi úshin tereń maǵynaly túıin jasady: "Ákem sińlime sonaý bir aqymaqtyq jasaǵan ábes qylyǵynan keıin ábden sýypty. Shamasy, endi ol Marıýsti kórgisi de kelmeıdi".

"Ábes qylyǵynan keıin" dep otyrǵany sińlisiniń polkovnıkke turmysqa shyqqan shaǵyn meńzegeni.

Aıtqandaı, kári qyz Jılnormannyń Marıýsti óz súıiktisi, ulan ofıseri Teodúlmen onyń orynbasary retinde aýystyrý jónindegi áreketi sátsizdikke ushyrady, eshqandaı nátıje shyqpady. Shyntýaıttap kelgende, solaı bolýy kerek te edi, Jılnorman jalǵan tulǵaǵa kónbedi. Kóńil qýysyn tyǵyndap toltyra almaısyń. Onyń ústine Teodúl de bul arada muragerliktiń ıisi ańqyp turǵanmen minsiz unaýdyń aýyr salmaǵyn kótere almady. Qarıa ulandy mezi qyldy, ulan qarıaǵa jekkórinishti boldy. Leıtenant Teodúl eshbir kúmánsiz kóńildi jigit bolatyn, alaıda shekten shyqqan myljyń edi, jeńiltek, pasyqtaý, jaqsy ómir súrýdi súıedi, biraq tárbıesi jaman, ashynalary kóp, ony jáne maqtanyp barshaǵa jaıyp júredi, sóziniń deni bylapyt.

Onyń qasıetteriniń bári aqaýly ǵana emes, zararly da bolatyn. Jılnormandy onyń kazarmaǵa taıaý Vavılon kóshesindegi seıil-saırany týraly bylshyly mezi qyldy. Aqyr aıaǵynda leıtenant Jılnorman bolyp úsh tústi kokardasy bar mýndırmen de keldi. Munysy endi shaldyń shydamyn sheginen shyǵaryp jiberdi. Aqyry ol qyzyna:

- Mynaý Teodúliń meniń jerime jetip boldy. Qalasań ony óziń-aq qabylda. Beıbit ýaqytta meniń áskerılerge degen yqylasym onsha joq. Semserdi men sýaıaqtyń belinen emes, sarbazdyń qolynan kórgim keledi. Súńginiń urys dalasyndaǵy shyńyly kóshe tabanyndaǵy tarsyldaı jıirkenishti emes. Onyń ústine qoqılanyp batyrsynǵandaı bolady, qatyn qusap belin qynap, saýyttyń astynan korset tańatynyn qaıtersiń — munysy endi kúlkiniń kókesi. Naǵyz erkek maqtanýdan da, mardymsýdan da aýlaq bolýy kerek. Maqtanyp maqtana almaıdy, jaǵynyp jaǵyna almaıdy. Óz Teodúlińdi óziń al.

Shal aıtty-bitti, qyzy: "Bul sizdiń nemere jıenińiz ǵoı" dep dáleldeımin dep bosqa áýre boldy. Baqaıshyǵyna deıin ózin ata sezinetin Jılnormannyń nemerege naǵashy bolǵysy jalpy joq.

Salıqaly aqyl ıesi bolǵandyqtan ol salystyra biletin, Teodúl ony Marıýs jóninde burynǵydan beter ókinýge májbúr etti.

Bul 4 maýsym bolatyn, onyń tor peshke shaldyń ot jaǵýyna bógeti bolǵan joq, ottyń aldyna jaıǵasyp, keshkilik qyzyna ruqsat berip, óz bólmesinde keste tiksin dep jibergen-di.

Ol óziniń jatynjaıynda otyr. Bir qabyrǵasy baqtashy ómiriniń kórinisteri beınelengen sýret, ony aǵashtan jasalǵan toǵyz butaqty perdemen jartylaı jaýyp qoıypty, kilem jabylǵan mamyq taqta kósilip, aıaǵyn peshtiń tor temirine salǵan, qolynda kitap, biraq ony oqyp otyrǵan joq, jasyl abajýrdyń astynda eki shyraǵdan janyp tur. Óziniń ádeti boıynsha ol jas shaǵyndaǵy sánqoılyq saltymen kıinip, Gardyń ertedegi sýretine uqsap otyr. Eger ol qyzy syryp tigilgen keń epıskop qaptalyn ıyǵyna jappaı kóshege shyqsa, jurttyń bári topyrlap, onyń eski úlgidegi kıimderin qyzyqtary haq. Óz bólmesinde ol shapanyn erteńgilik nemese uıyqtaýǵa jatar aldynda ǵana kıedi. "Shapan tym qartaıtyp jiberedi" deıtini jáne bar.

Jılnorman Marıýsti súıinishpen de, kúıinishpen de oılaıdy. Onyń zyǵyrdany qaınap, keıde kúıinishten eljiregen meıiriminiń ózi óshpendilikke aınalyp, terisine syımaı ketedi. Ol adam óz taǵdyryna bas ıip, janyn aýyrtqan tirliktiń ózimen kelisetindeı jaǵdaıǵa da jetti. Ol ózine Marıýsyn endi kútýdiń qajeti joq, keletin bolsa endigi oralatyn edi ǵoı, úmit bitkenniń bárinen bas tartý kerek dep ózine ózi dáleldep baqty. Osymen bári bitti, "ol myrzany" kórmeı ólý pesheneme jazylǵan eken degen oıǵa kónýge de tyrysty. Alaıda bolmysy buǵan qarsy shyǵyp, tabandy ákelik túısik onymen kelisýden bas tartty.

"Qalaısha, — deıdi ol ózine, bul onyń kúndelikti qaıǵyly qaıyrmasy. — Qalaısha ol oralmaıdy?" Onyń qasqaıǵan basy salbyrap keýdesine túsip ketedi de qasiretke toly qapaly janaryn torpeshtegi kúlge tireıdi. Tereń oıǵa shomǵan osyndaı sátte óziniń qart qyzmetshisi Bask kirip:

— Taqsyr, Marıýs myrzany qabyldaı alar ma ekensiz? — dep surady.

Qarıa ólikteı bozaryp, qup-qý bolyp, galvanıkalyq toktyń áserimen kóterilgendeı mamyqtaqqa tistenip otyrdy. Barlyq qany shapshyp júrekke quıyldy. Ol mińgirlep kekeshtenip qaldy:

— Qalaısha? Marıýs myrzany deısiń be?

— Bilmeımin, — dep jaýap qatty qojaıynnyń túrinen shoshyp, degbiri qashqan Bask. — Ózim ony kórgen joqpyn. Nıkoletta maǵan: "Jas jigit kelip tur, ol Marıýs myrza eken dep baıandańyz" dedi.

Jılnorman estiler-estilmes etip:

— Shaqyr, — dep mińgirledi.

Ol sol tistengen qalpynda otyrdy, basy qaltyldap, kózi esikti tesip barady. Esik te ashyldy. Jas jigit kirdi. Ol Marýıs edi.

Kir dep shaqyrady eken dep kútken ol esik aýzynda toqtap qaldy. Onyń júdeý kıimi abajýrdan túsken kóleńkemen baıqalmady. Tek onyń sabyrly da salmaqty, biraq aıryqsha muńly júzin ajyratýǵa bolatyn edi.

Tańǵalý men qýanýdan eseńgirep qalǵan Jılnorman qart birneshe mınót boıy jaryq sáýleden ózge eshteńe kórmeı qaldy, ádette kózińe eles kóringende osylaı bolýshy edi. Ol túısik-sezimnen aıyrylyp qala jazdady, Marıýsti áıteýir kóz qaryqtyrǵan perde arasynan tanyǵan syńaıly. Iá, bul sol, bul Marıýs boldy.

Aqyry oraldy-aý! Attaı tórt jyldan soń! Ol ony bir qaraǵannan-aq tartyp aldy. Marıýsti ol sulý da symbatty, abzal, eresek, qalyptasqan erkek, ózin ózi ustaı alatyn aqyldy, aıaýly azamat dep tanydy. Oǵan qushaǵyn aıqara ashyp, ózine shaqyrǵysy, qarsy umtylǵysy keldi, qýanyshtan balqyp, kókiregin shabytty sózder kernep, keýdesinen lyqsyp tógilgeli turdy, aqyry meıirim shapaǵat jol taýyp aýyzǵa kep tirelgende, shal mineziniń ózegi bolyp tabylatyn qaıshylyq kúshimen zahar bop tógilip, qatygezdikke ulasty.

— Sizge ne kerek? — dep zildene surady.

— Taqsyr... — dep abdyrap qaldy Marıýs. Jılnormanǵa Marıýstiń qushaǵyna qulaǵany kerek edi. Ol ózine de, Marıýske de rıza emes. Jılnorman ózin qatal, Marıýsti salqyn dep sezindi. Barǵan saıyn ulǵaıǵan qaıǵyny, júregin eljiretip, janyn alaýlatqan meıirim men aıanyshty seziný beıshara shal úshin sondaı tózgisiz boldy, sóıte turyp qatygezdikti aýyzdyqtaı almady. Aıaýsyz ashshy sezim ony qaıta bılep aldy:

— Degemen, siz ne úshin keldińiz? — dep qabaǵyn qars jaýyp Marıýstiń sózin bóldi ol.

"Degenmen" degen sózdiń astarynda "eger sen meni qushaqtaýǵa kelmeseń, nege keldiń?" degen eskertý jatyr. Marıýs atasynyń betine qarady, onyń bozǵylttyǵy mármár tastan aýmaıdy eken.

— Taqsyr...

Shal yzbarlanyp sózin qaıta bóldi:

— Siz menen keshirim suraǵaly kelgen shyǵarsyz? Siz óz kináńizdi moıyndadyńyz ba?

Ol Marıýsti aqıqat jolyna salamyn da, balanyń jany jumsarady dep topshylady. Marıýs dir ete qaldy: odan ákesinen bas tartýdy talap etedi, ol kózin tómen salyp:

— Joq, taqsyr! — dep jaýap berdi.

— Olaı bolatyn bolsa, — dep azapty da yzaly qapalyqpen aıqaı saldy shal, — menen ne tilep keldiń?

Marıýs qolyn jumyp, bir adym ilgeri jyljyp álsiz, dirildegen únmen jaýap berdi:

— Taqsyr! Meni aıaı kórińiz.

Bul sóz Jılnormandy arnasynan asyryp, bulqan-talqan qyldy, burynyraq aıtylǵanda bul ony tolǵandyrýy múmkin edi, al qazir tym kesh. Ol ornynan turdy, qos qoldap taıaǵyna súıendi, erini aǵaryp, basy qaltyldap ketti, onsyz da uzyn boıy basyn ıgen Marıýsten bıikteı tústi.

— Sizdi aıaýym kerek pe! Bozbala toqsandaǵy shaldan aıaýshylyq tileıdi, á! Siz ómirge enip kelesiz, men ketip baramyn, siz teatrǵa, balǵa, dámhanaǵa, bılárd oınaýǵa barasyz, aqyldysyz, áıelderge unaısyz, sulý, jas jigitsiz, al men bolsam, jazdyń jalpaǵynda janyp turǵan tór peshtiń aýyzynda tońyp, jaýrap otyramyn, siz ómirdegi birden-bir naǵyz baılyqtyń — jastyqtyń ıesisiz, al meniki — káriliktiń qaýqarsyzdyǵy, aýrý men jalǵyzdyq. Sizdiń tisterińiz túgel, asqazanyńyz jaqsy, janarlaryń jarqyn, kúsh, tábet, densaýlyq qaz-qalpynda, kóńildisiz, shashtaryńyz qap-qara shómele sıaqty, al mende aq shashtyń ózi joq, tis degen túsip bitti, aıaq yryqqa kónbeıdi, jadym sansyrady, úsh kósheniń - Sharlo, Shom jáne Sen-Klodtyń attaryn udaıy shatastyramyn, mine meniń jetken jerim, sizdiń aldyńyzda kún shapaǵyn shashqan bolashaq, .al men aldymdaǵynyń ózin ajyrata almaımyn, máńgi túnge qanshalyq taıap qalǵanymdy osydan baıqarsyz; siz ǵashyqsyz, bul beseneden belgili, meni jaryq jalǵanda eshkim súımeıdi, soǵan qaramastan siz meniń aıaýshylyq etýimdi tileısiz. Táıiri alsyn! — Moler jaqsy sújetti ýysynan shyǵaryp alypty. Eger siz dál osylaı Ádil sot saraıynda qyzyq qaljyńdaıtyn bolsańyz, onda endi shyn júrekten quttyqtaımyn, advokat myrza. Baıqap turmyn, tentek tárizdisiz.

Qarıa túsin sýytyp qaıtadan:

— Sonymen, siz menen ne tileısiz? — dep surady doldanyp.

— Taqsyr, — dedi Marıýs, — meniń kelýimdi unatpaıtynyńyzdy bilemin, biraq men sizge báz-birdeńeler týraly suraǵaly keldim, buıymtaıymdy aıtamyn da qazir-aq taıyp turamyn.

— Siz aqymaqsyz! — dedi daýystap shal. — Ketýge kim ruqsat ete qoıady sizge?

Bul onyń júrek túkpirindegi: "Al, menen keshirim surasaıshy, asylsaıshy moıynyma!" degen meıirban sózderdiń aýdarmasy edi. Jılnorman Marıýstiń qazir ketip qalatynyn, mynaý dúrdaraz qabyldaýdyń ony keýdeden keri ıtergenin, qataldyq ony ári qýyp tastaıtynyn sezip te, túsinip te tur, áıtkenmen qaıǵy-qapasy órship, taban aýzynda ashý-yzaǵa aınalǵan soń, qatygezdigi de kúsheıe tústi:

— Qalaı! Siz myna meni, ózińizdiń atańyzdy unatpadyńyz, basyńyz aýǵan jaqqa taıý úshin úıimnen ketip qaldyńyz, táteńizdi renjittińiz, osynyń bárin boıdaqtyń ómir saltyna qolaıly bolýy úshin, ózińizdi sánqoı seri etip kórsetý úshin, kóńil kóterip úıge qalaǵan ýaqytta bir-aq kelý úshin jasadyńyz. Muny boljap bilýdiń esh qıyndyǵy joq. Ózińiz týraly tyrs etip habar da bermedińiz, qanshama qaryzǵa batyp, menen ony óteýdi de suramadyńyz, daýkes, tóbelesqoı atandyńyz, sosyn mine, araǵa tórt jyl salyp súmireıip maǵan kelip tursyz, al maǵan osydan artyq aıtaryńyz bar ma?

Nemeresiniń ózine degen meıirimin oıatýdyń osynaý zildi tásili Marıýstiń aýzyn bógedi. Jılnorman ózine tán óktemdik raımen qolyn aıqastyryp, qapalana Marıýske qarap:

— Jetti endi, — dedi. — Zaıyry siz maǵan báz-birdeńe jaıynda suraǵaly keldińiz-aý deımin. Al ol ne týraly? Ol ne? Aıtyńyz.

— Taqsyr! — dep aqyry sózin bastady Marıýs, qazir ǵana quzǵa qulap ketkeli turǵanyn sezgen adamnyń úreıli kózimen oǵan qarap. — Sizden men úılenýime ruqsat berýińizdi suraǵaly keldim.

Jılnorman qońyraý shaldy. Bask esikten syǵalady.

— Qyzyma osynda kelýin ótinińiz.

Bir mınótten soń esik qaıtadan jartylaı ashylyp, madmýazel Jılnorman tabaldyryqtan kórindi, biraq bólmege kirgen joq. Marıýs qylmysker qusap qolyn túsirip únsiz tur; Jılnorman shal ersili-qarsyly júr. Qyzyna burylyp ol:

— Erekshe eshteńe joq, — dedi. — Mynaý Marıýs myrza. Amandasyńyz. Bul myrzanyń úılengisi keledi eken. Al, baryńyz.

Shaldyń úzik-úzik qyryldaq daýsy yzasynyń aıryqsha qattylyǵyn pash etkendeı. Abdyraǵan syńaımen naǵashy tátesi Marıýske qarady, beınebir ony tanymaǵandaı, birde-bir qımyl jasamaı, tis jaryp til qatpastan ákesiniń siltegen qolynyń yrqymen áp-sátte ǵaıyp boldy, dál bir daýyldyń ekpinimen dedekteı tartqan saban sabaǵy sıaqty.

Jılnorman tór peshke qaıta eńkeıip, tutas bir sóz sóılep tastady:

— Úılenemin deısiz be? Jıyrma bir jasta ma? Sharýalaryńnyń bári jaıǵasqan ba? Qalǵany tek menen bata surap, ruqsatymdy alý ǵana ǵoı. Bolmashy ǵana rásim ǵoı bul, tegi. Otyryńyz, myrza. Al endi sizdiń qarańyzdy kórmeý mártebesine ıe bolǵannan beri sizderde tóńkeris bolyp ótti emes pe.

Iakobındikter ústemdik aldy. Siz oǵan razy shyǵarsyz. Baron bolǵannan beri respýblıkashyldar qataryna qosylǵan joqsyz ba? Óıtkeni siz birdi birge salǵastyrýdy bilesiz ǵoı. Respýblıka — barondyqqa jaman tuzdyq emes. Bálkim siz shilde ordenin de alǵan bolarsyz. Múmkin, Lývrdy alǵanda azdap qolǵabys tıgizgen shyǵarsyz. Osy arada tym jaqyn jerde Sent-Antýan kóshesinde, Nonender kóshesiniń qarsysynda bir úıdiń úshinshi qabatynyń qabyrǵasyn tesip ótken ıadro tur, sonyń janynda: "Myń da segiz júz otyzynshy jylǵy jıyrma segizinshi shilde" dep oıyp jazylǵan jazý bar. Baron, óz kózińizben kórińiz. Ol kúshti áser qaldyrady. Ah, sizdiń dostaryńyz jaqsy-aq is jasady. Aıtqandaı, olar gersog Berrııskııdiń eskertkishi ornyna fontan ornatqaly júrgen joq pa eken? Sonymen, sizdiń úılenýińiz kerek bolyp tur ǵoı. Ábesteý bolsa da kimge úılenesiz dep suraýyma bolar ma eken?

Osylaı toqtady da, Marıýs jaýap berip úlgermeı, qaıta sóıleı jóneldi.

— Aha, demek, sizdiń jaǵdaıyńyz bar eken ǵoı. Siz baıyp ketken boldyńyz. Advokattyq kásibińizben qansha jalaqy tabasyz?

— Eshteńe de tappaımyn, — dep Marıýs shadyr sheshimmen qatqyl jaýap qatty.

— Eshteńe deısiz be? Demek, sizderdiń kúnkóristerińiz tek men beretin myń eki júz lıvr ǵana ma?

Marıýs esh jaýap qatpady. Jılnorman sózin ári jalǵady:

— A, túsindim. Demek, qyzyń baı ǵoı?

— Menen baı emes.

— Ne deıdi? Qalyńsyz qalyńdyq pa?

— Iá.

— Keleshekke ne úmit bar?

— Bar dep oılamaımyn.

— Múldem taqyr kedeı me? Al ákesi kim?

— Bilmeımin.

— Aty-jóni kim?

— Madmýazel Foshlevan.

— Fosh... qalaı, qalaı?

— Foshlevan.

— Pfff! — dep pysqyrdy shal.

— Taqsyr! — dep aıqaılap jiberdi Marıýs.

Jılnorman onyń sózin qulaqqa de qystyrmaı, ózimen ózi sóılesken kisiniń maqamyna salyp:

— Solaı de. Jıyrma bir jas, dáýlet atymen joq, jylyna myń eki júz lıvr. Baronesa Ponmersıge kókónisshige baryp, eki sýǵa aqjelkek satyp alyp júrýge týra keledi.

— Taqsyr! — dedi tózimi taýsylǵan Marıýs eń sońǵy úmitiniń úzilip bara jatqanyn kóre turyp. — Aspan atymen jalynyp jalbarynaıyn, qolymdy jaıaıyn, taqsyr, aıaǵyńyzǵa jyǵylaıyn, tek qana oǵan úılenýge mursat berińiz!

Shal yzaly kekesinmen kúrk-kúrk jóteline qaramaı qarqyldap kúldi.

— Ha, ha, ha! Bolsa boldy, bolmasa soldy, ne bolaryn kim bilsin, dym sezbes keńkeles, kári qaraqshy tulypty taýyp alaıyn! Meniń áli jıyrma beske kelmegenim qandaı ókinishti! Sonda men oǵan qurmet degenniń ne ekenin kórseter edim! Onsyz-aq kún kórip, jer basar edim-aý. Sonda da báribir onyń betine basyp bylaı der em: "Aljyǵan esek! Seniń baqytyń — meni áli kórip otyrǵanyń, meniń úılenýim kerek, aty-jóni kim bolsa o bolsyn, kimniń qyzy bolsa, sonyń qyzy bolsyn madmýazelmen nekege turamyn, ózimniń etigim, onyń jeıdesi joǵyna qaramaımyn, onsyz da turmys qurýǵa bolady, mansabyńa, bolashaǵyńa, jastyǵyńa, jaqsy turmysyńa túkirgenim bar, maǵan áıelimdi moınyma assam, qaıyrshylyǵyń da túk emes, meniń armanym mine osy, al sen kedergi keltirme!" dep aıtamyn dep ózińe óziń sert berip kelgensiń ǵoı, sirá. Eski kenish kedergi keltirmeıdi. Bar, bilgenińdi iste aınalaıyn, qalasań moınyńa tas baılap al, Kashlevanyń ba, Peklevanyń ba, bar da úılen... Joq, myrza, onyń bolmaıdy, eshqashan bolmaıdy, eshqashan...

— Áke!

— Eshqashan!

Osy "eshqashannyń" aıtylý maqamyna qaraǵanda, úmittiń bári úzilgenin Marıýs túsindi.

Ol basy salbyrap, shaıqalaqtap esikke qaraı baıaý bettedi, qarsy aldyndaǵy bólmeniń tabaldyryǵy emes, ólimniń tabaldyryǵy bolyp kórindi. Jılnorman ony kózimen uzatyp salyp turdy da, esik ashylyp, Marıýs shyqqaly shaq qalǵanda, shapshań shadyr, erke de tentek shaldarǵa tán shalt qımylmen jetip kelip, jaǵasynan julqyp ony mamyqtaqqa ıtere saldy ol.

— Al, aıt áńgimeńdi!

Bul tóńkeristi jasaǵan Marıýstiń aýzynan shyǵyp ketken "áke" degen jalǵyz sóz ǵana.

Marıýs oǵan apalaqtaı qarady. Jılnormannyń qubylmaly júzi ózinen raqym sózdi taba almaǵan turpaıylyqty aıshyqtap turdy. Baba ornyn ataǵa berdi.

— Al jaraıdy, kórelik, káne ózińniń mahabbat hıkaıalaryń jaıynda saıra, maǵan túgin qaldyrmaı aıt. Táıiri alǵyr, bul jastar qandaı aqymaq!

— Áke... — dep bastady Marıýs qaıtadan.

Shaldyń bet júzi erekshe bir shapaqpen araılanyp ketti.

— Mine, dál osylaı! Meni ákem de, sosyn is ońǵaryla bastaıdy!

Osy bir dórekiliginde dál qazir eń jaqsy, eń názik, eń ashyq

ákelik sezim jatty da, Marıýs osy ókinishten úmitke shuǵyl bet burǵan qubylystan eseńgirep, masaıyp qaldy. Ol ústeldiń basynda otyrǵan, janyp turǵan shyraqtardyń jaryǵymen kıiminiń jupynylyǵy kózge erek túsip, Jılnorman oǵan tańdana qarap qaldy.

— Sonymen, áke... — dep bastady Marıýs.

— Mine, gáp qaıda! — dep toqtatty ony Jılnorman. — Sende shynynda da soqyr tıyn joq pa? Sen uryǵa uqsap kıinipsiń.

Ol jáshikti aqtaryp, ámıanyn aldy da, ústeldiń ústine qoıdy.

— Mynadan júz lýıdor al da, ózińe qalpaq satyp al.

— Áke! — dep sózin jalǵady Marıýs. — Qadirli áke, eger siz bilseńiz ǵoı. Men ony sondaı súıemin. Kóz aldyńyzǵa keltirýińizge bolady, alǵash ony Lúksembýrg baǵynda kórdim. Ol sonda kelgen eken, áýeli oǵan onsha kóńil qoıǵanym joq, sosyn qalaı bolǵanyn ózim de bilmeımin, ǵashyq bolyp qalyppyn. O, men qandaı baqytsyz boldym deseıshi! Al qazir onymen kún saıyn sonyń úıinde kezdesip turamyz. Ákesi ol jaıynda eshteńe bilmeıdi. Endi oıǵa salyp kórińizshi, olar júrgeli jınalyp jatyr, biz keshkisin baqta kezdesip turamyz, ákesi ony Anglıaǵa alyp ketkeli jatyr, al men "atama baryp, barlyǵyn aıtaıyn" dep oıladym. Óıtkeni esimnen adasyp óletin, aýyryp sýǵa ketetin túrim bar. Men oǵan sózsiz úılenýim kerek, áıtpese jyndanyp ketemin. Mine, sizge aıtar bar shyndyq osy, shamasy eshteńe umyt qaldyrǵan joqpyn-aý deımin. Ol Plúme kóshesinde tortemirli baqta turady. Múgedekter úıinen ol alys emes.

Jılnorman razylyqtan shyraılanyp, Marıýstiń qasyna kelip otyrdy. Ony zeıin qoıa tyńdap, daýysynyń ashyqtyǵynan lázzat alyp, aqyryn ǵana temekiniń untaǵyn murnyna tartyp, ıiskep otyrdy. Plúme kóshesiniń atyn estip, ol demin ishine tartyp, temekiniń qalǵan untaǵyn tizesine shasha saldy.

— Plúme kóshesi deısiń be? Sen Plúme kóshesi dep otyrmysyń! Toqtaı qal! Onda kazarma joq pa edi? Iá, bul dál sonyń ózi. Seniń nemere baýyryń Teodúl maǵan birdeńeler aıtyp edi. Álgi ulan, ofıser bar ǵoı. Qyz bala, qyz bala týraly birdeńe myljyńdaǵany bar, dostym. Táıiri alsyn, ıá, Plúme kóshesi. Dál sol Blome atalatyn kóshede. Esime endi tústi. Plúme kóshesinde tortemirdiń ar jaǵynda otyratyn búldirshin týraly estigenmin. Baqta. Talǵamyń jaman emes. Ádemi-aq deıdi ózi. Ekeýmizdiń aramyzda qalsyn, álgi qýys keýde ulan sonymen az-muz áýeıilengen-aý dep oılaımyn. Onysy qanshaǵa barǵanyn kim bilsin. Aıtqandaı, onda alyp-julyp bara jatqan eshteńe joq. Onyń ústine oǵan senýge de bolmaıdy. Ol maqtangóı, sýaıt. Marıýs! Eger jas jigit ǵashyq bolsa, onysy maqtaýǵa turady dep oılaımyn. Seni men ıakobınshil retinde emes, ǵashyq retinde kórgim keledi. Robesper myrzaǵa jabysqannan beldemshege, tipti jıyrma beldemshege jabysqan durys qoı, táıiri alǵyr. Men ózime ádil baǵa berýim kerek: baýyryna tartatyndardyń báriniń ishinen men áıelderdi artyq kóretinmin. Jaqsy qyz qashanda jaqsy qyz bolyp qalady. Buǵan daý joq. Demek búldirshin seni ákesinen jasyryn qabyldap júr ǵoı. Munda turǵan esh ábestik joq. Mundaı oqıǵalar mende de bolǵan. Jáne bireý de emes. Bilesiń be, mundaıda ne jasaý keregin? Qatty abyrjyp, qaıǵy oılamaý kerek, nekege turyp, basty bálege baılamaý kerek. Ánsheıin ǵana aqyldy jigit bolsań jetip jatyr. Aqyl-esten aıyrylmaý qajet. Kúlip-oınaǵan shyǵarsyzdar, al úılený shart emes. Jany jomart bir atany taýyp alsa, onyń ústeliniń tartpasynda altyn salynǵan birneshe túıinshek jatady, "Ata, mynandaı másele bolyp tur" deıdi oǵan, al atasy: "Á, bul ońaıdyń ońaıy. Jasyńda qutyrsań, qartaıǵanda basylasyń. Men de jas bolǵanmyn, sen de shal bolasyń. Má, balam, bir zamanda bul qaryzyńdy nemereńe qaıtararsyń. Munda eki júz pıstol. Sal saırandy, táıiri alǵyr! Bul jalǵanda odan artyq eshteńe joq" deıdi. İs osylaı isteledi. Nekege turmaıdy, biraq ol bóget emes. Sen meni túsindiń ǵoı?

Marıýs tastaı bolyp, bir sóz aıtýǵa shamasy kelmeı, basyn jaqtyrmaı shaıqaı berdi.

Shal qarqyldaı kúlip, kózin syǵyraıtyp, ony tizesinen qaqty, jymysqy júzi shyraılanyp, onyń kózine qadalyp, ıyǵyn qýlana qıqań etkizip:

— Aqymaǵym! Ony ashynań qyl, — dedi.

Marıýs qup-qý bop bozaryp ketti. Atasy aıtqannyń bárinen túk te túsinbedi. Blome kóshesindegi sapyrylys, Pamelalar, kazarmalar, ulandar buldyraǵan eles bolyp qasynan ótip jatqandaı kórindi. Biraq bunyń appaq gúldeı Kozettaǵa qatysy bolmasqa tıis. Shal sandyraqtap ketti. Biraq bul sandyraq Marıýs túsingendeı Kozetta úshin ólerdeı qorlaý sózdermen aıaqtaldy. "Ony ashynań qyl" degen sózder beti ashylmaǵan bozbalanyń júregin semserdiń súńgisindeı tilip ótti.

Ol ornynan turyp, qalpaǵyn kóterip, senimdi de nyq qadammen esikke bettedi. Sosyn burylyp atasyna basyn ıdi de bylaı dedi:

— Budan bes jyl buryn siz meniń ákemdi qorlaǵansyz, búgin siz meniń áıelimdi qorlap tursyz. Men sizden endi eshteńe suramaımyn, taqsyr. Qosh bolyńyz!

Tańdanǵannan Jılnorman tas bop qatyp, aýzyn ańqıtyp, qolyn sozyp, turýǵa yńǵaılandy, biraq ol til qatyp úlgergenshe esik sart jabylyp, Marıýs ǵaıyp boldy.

Shal az-kem qozǵala almaı sileıip otyrdy da qaldy, jaı urǵandaı ne sóıleýge, ne tynys alýǵa shamasy kelmedi, beınebir áleýetti qol keńirdekten alyp, syǵyp jatqandaı. Aqyry ol mamyqtaǵynan turyp, toqsan birdegi shaldyń bar múmkindigimen shapshań umtylyp, esikti ashty da baqyryp qoıa berdi:

— Kómektesińder! Kómektesińder!

Áýeli qyzy, sosyn qyzmetshileri keldi. Ol qaıtadan bajyldap aıanyshty, qarlyǵyńqy únmen:

— Júgirińder sońynan! Qýyp jetińder ony! Men oǵan ne istedim? Ol esinen aýysqan jyndy! Ol ketip qaldy. Qudaıym-aı, qudaıym-aı! Endi ol qaıtyp oralmaıdy! — dep baıbaılady.

Kóshege shyǵatyn terezege umtylyp, ol dirildegen qolymen ony ashyp, belýaryna deıin syrtqa shyǵyp, taǵy da aıǵaılaı bastady, Bask pen Nıkoletta ony artynan ustap turdy.

— Marıýs! Marıýs! Marıýs! Marıýs!

Alaıda Marıýs ol aıqaıdy estı alǵan joq, bul kezde ol Sen-Lýı kóshesine burylǵan edi.

Toqsan jastaǵy shal aýyr azappen qolyn shekesine aparyp, teńsele basyp, terezeden shegindi de, mamyqtaqqa gúrs etip otyra ketti, tynyssyz, dybyssyz, jassyz, maǵynasyz basyn shaıqaı beredi, erini jybyrlap, kózi jansyzdanyp, júregi qańyrap qalǵan onyń aldynda endi tún sıaqty túnergen, qarańǵy birdeńe ǵana turǵandaı edi.

TOǴYZYNSHY KİTAP
OLAR QAIDA BARADY?
Birinshi tapay
JAN VALJAN

Dál sol kúni Jan Valjan Mars alańynyń eshkim joq eńisinde otyrǵan-dy. Saqtyqtan ba, álde ózimen ózi ońasha bolǵysy kelgennen be nemese árbir adamnyń ómirinde az-azdap qalyptasa bastaıtyn sezimge urmas ózgeristerden be, ol Kozettany ertip nedáýir sırek shyǵatyn bolyp júr. Ol jumys kúrtesi men sur kenep shalbar, kúnqaǵary uzyn kartoz kıgen, onysy betin kólegeılep tur. Qazir Kozetta týraly oılaǵanda ol alańsyz, baqytty sıaqty, taıaýda ǵana ony tolqytyp, qorqytqan sekem sezik seıilgen; alaıda eki apta buryn onda basqa bir mazasyzdyq paıda boldy. Birde ol býlvarda serýendep júrip, Tenardeni baıqap qaldy; Jan Valjannyń kıimi basqa bolǵan soń, alystan Tenarde ony tanymady. Biraq sol kúnnen bastap ony birneshe ret kórdi, endi Tenardeniń tegin timiskilep júrmegenine kózi jetti. Mańyzdy sheshim qabyldaý úshin osynyń ózi-aq jetip jatyr. Tenarde munda bolsa, qater qaıda qashady. Onyń ústine birdeńe jasyrýǵa negizi barlardyń bári Parıjde ózin mazasyz sezindi; saıası dúrbeleń de qolaısyzdyq týǵyzdy: polısıa da kúmánshil bolyp aldy, kúdikti Pepen nemese More sıaqty bireýlerdiń túp izine túsip júrip, Jan Valjan sekildi kisilerdi de áshkereleýi múmkin ǵoı. Sondyqtan ol Parıjdi, tipti Fransıanyń ózin tastap, Anglıaǵa kóship ketýge bel baılady. Kozettaǵa ol eskertip qoıdy. Onyń jolǵa osy aptada shyqqysy keldi. Mars alańynyń qulama eńisinde otyryp ol tereń oıǵa shomdy: ony Tenarde, polısıa, saıahat, tólqujat, olardaǵy qıyndyq týraly oılar eńsere berdi.

Osynyń bári ony qatty mazasyzdandyrdy.

Qazir áserinen aıyǵa almaı otyrǵan qaıran qalarlyq túsiniksiz jaıt onyń qaýpin kúsheıtip jiberdi. Tańerteń jurttyń bárinen buryn turyp, Kozettanyń terezesi áli jabyq jatqanda baqta serýendep júrip, qabyrǵaǵa shegemen tyrnap jazylǵan bir jazýǵa tap boldy:

Áınek kóshesi, №16

Bul tipten taıaýda jazylǵan, tyrnaǵandary eski kúńgirt sylaqta appaq kórinedi, al qalaqaı butasyna usaq ák ushtaqtary shashyrapty. Qalaı bolǵanymen de jazý túnde jazylǵan. Bul neni bildiredi? Bul kimniń meken-jaıy? Kimge berilgen shartty belgi? Kimge eskertpe? Ne deseń o de, baq aıaq asty bolýǵa aınalǵany, buǵan belgisiz bir kisiler kirip júrgeni aıdan anyq. Ol úıdi bir emes, birneshe ret biriktirgen oqıǵalardy eske aldy. Munyń ózi oıdyń shapshań jumys isteýine arna tartty.

Ol qabyrǵaǵa tyrnap jazylǵan bul jol týraly Kozettaǵa jumǵan aýzyn ashqan joq, óıtkeni qyzyn shoshytyp alarmyn dep qoryqty.

Onyń mazasyz oılary aıaq astynan úzilip ketti. Ol óziniń qataryna túsken kóleńkeni baıqady, eńiste tý syrtyna bireý kelip toqtady, ol buryla beremin degende, tizesine kep tórt búktelgen qaǵaz tústi, bireýdiń qoly ony basynan asyra laqtyryp jibergen sıaqty. Ol qaǵazdy alyp, jalma-jan jaıyp jibergende qaryndashpen arbıtyp, úlken áriptermen jazylǵan:

Kóshińder

degen sózdi oqydy.

Jan Valjan atyp turyp edi, eńiste eshkim bolmaı shyqty. Jan-jaǵyn sholyp, ol boıy baladan sál bıik, erkekten alasa kisini kózi shaldy, ústinde sur keýdeshesi, temeki tústes maqpal shalbar kıgen ol tas jaqtaýdan attap túsip, Mars alańynyń orynyna qaraı syrǵı jóneldi.

Jan Valjan tereń tolǵanyp, úıge qaıtty.

Ekinshi taraý
MARIÝS

Marıýs Jılnormannan júregi kúl-parsha bolyp qaıtty. Oǵan attanǵanda kóńiline búkken úmiti bar edi, biraq atasynan ókinip te opynyp shyqty.

Jalpy, adam júreginiń zańdaryn zerdelegender bilýge tıis, nemere baýyr, jeńiltek ofıser, ulan Teodúl onyń sanasynda eshqandaı iz qaldyrǵan joq, tipti tıtimdeı de iz. Oqıǵalardyń syrtqy órbýi boıynsha dramatýrg shal nemeresiniń áshkereleýi saldarynan nedáýir qıyndyq týatynyn kútse kerek. Alaıda drama utqan jerde aqıqat utylady. Marıýs jaman ataýlynyń eshqaısyna senbeıtin jasta; barlyǵyna senetin shaq keıin keledi. Kúmán-kúdik te ájim sıaqty. Jas shaǵyńda ol bolmaıdy. Otellony silkintken jaıt Kandıdke de soqpaı qoımaıdy. Kozettaǵa kúdiktenýden góri Marıýske bir qylmys jasaǵan ońaı. Jany jadap, azap shegetinderdiń ádetimen ol kóshede sandalyp qydyrdy da júrdi. Qydyryp júrgende ne oılaǵanyn ózi de bilmeıdi. Túngi saǵat ekide Kýrfeıraktikine oralyp, sheshinbesten bóstekke qulaı ketti. Túni boıy bytyqy-shytyqy tús kórip, nashar uıyqtap, erteńgilik oıanǵanda ol Kýrfeırakty, Anjolrasty, Feıı men Kombeferdi kórdi. Barlyǵy qalpaq kıip, bir sharýamen shyqqaly turǵan syńaı tanytady.

Kýrfeırak odan:

— Sen general Lamarktiń jerleýine barasyń ba? — dep surady.

Oǵan Kýrfeırak qytaısha sóılep turǵandaı kórindi.

Olar ketkennen keıin azdan soń shyqty. Qaltasyna ol 3 aqpan oqıǵasy kezinde Javer senip tapsyrǵan, sodan ózinde qalǵan tapanshany saldy. Ol sol oqtaýly qalpynda kúni búginge deıin jatypty. Ony qazir ne úshin alǵanyn, basyna túsiniksiz qandaı oı kelgenin aıta qoıý qıyn.

Kúni boıy ol qaıda júrgenin ózi de bilmeı qańǵyryp qydyrýmen boldy, aýyq-aýyq jańbyr jaýdy, biraq Marıýs ony baıqamady. Túske dep ol nan dúkeninen bir sýǵa toqash alyp, qaltasyna saldy da, ony umytyp ketti. Shamasy ol Senaǵa túsip shomylyp shyqqan tárizdi, biraq ol da esińde joq. Keıde adamnyń basynda tozaq oty lapyldap janyp turǵandaı sátteri bolady. Marıýs úshin de sondaı sát týdy. Ol endi eshteńege senbeıdi, ol endi eshteńeden qoryqpaıdy, solardyń báriniń basynan ol keshe-aq attap ótken. Bezgek tıgendeı bir tózimsizdikpen ol keshti kútti, onda belgili bir ǵana oı bar, ol saǵat toǵyzda Kozettany kórý. Osy sońǵy baqytyna onyń búkil bolashaǵy tirelip tur, odan arǵysy — qarańǵy túnek. Ol tiri pende joq bos býlvarlarmen júrdi, keıde qala jaqtan bir oǵash aıqaı-shý estilgendeı. Sonda ǵana ol oıdan bir sát arylyp: "Ana jaqta tóbelesip jatqan joq pa eken? " dep suraıdy ózinen.

Qarańǵylyq túse, týra saǵat toǵyzda Kozettaǵa ýáde bergendeı Marıýs Plúme kóshesinde boldy. Tortemirge jaqyndap kelgende ol barlyǵyn umytty. Kozettany kórgennen beri tabany kúrekteı eki táýlik ótipti, endi ony qaıta kóredi; budan basqa oıdyń bári ǵaıyp boldy, ol tek aıtyp jetkizgisiz zor qýanyshty ǵana sezindi. Adam bir sátte bir ǵasyrdy bastan keshirgendeı bolatyny bar, al ol ǵasyr sondaı óktem, sondaı kórkem tańǵalarlyq bop shyǵyp, onyń búkil júregin lyqa toltyrdy.

Marıýs symtemirdi ysyryp baqqa kirdi. Kozetta ádette kútip alatyn ornynda bolmaı shyqty. Ol qopany keship ótip, esiktiń syrtyndaǵy qýysqa keldi. "Ol meni osynda kútýshi edi ǵoı" dep oılady. Kozetta onda da joq. Ol kózin kóterip, úıdiń tereze qaqpaqtarynyń jabyq ekenin kórdi. Baqty aınalyp ótip edi, eshkimdi kóre almady. Úıge oralyp, mahabbattan esi ketken ol basy aınalyp, úreılenip, qaıǵy men mazasyzdyqtan sabasynan shyǵyp, úıine keshigip kelgen qojaıyndaı, terezeniń qaqpaǵyn qaqty. Ol qaqpaqty qaǵyp tur, qaǵyp tur, ústin-ústin qaǵady, záýde tereze ashylyp, arjaǵynan qojaıyn shyǵa kelip, "Sizge ne kerek?" — dep surasa, ne aıtaryn da bilmeıdi. Biraq munyń bári qazirgi onyń kóńilindegi álemtapyryqpen salystyrǵanda túk te emes. Ol qattyraq qaǵyp Kozettany shaqyrdy. "Kozetta!" dep óktemdeý qaıtalady. Eshkim ún qatqan joq. Barlyǵy da bitti. Úıde de, baqta da tiri pende joq.

Marıýs ókinishti janaryn qaraýytqan, qapas, tabyt sıaqty únsiz, biraq ishi bos úıge aýdardy. Qanshama qımas, qymbat sátterdi birge otyryp ótkizgen oryndyqqa qıyla qarady. Sosyn kirer aýyzdyń baspaldaǵyna otyrdy, júregi onyń meıirim men náziktikke, batyldyqqa toly edi. Kóńiliniń túkpirinde ol bul mahabbatyna alǵys aıtyp, ózine Kozetta ketip qalǵan soń ólýden basqa amal joq degisi keldi. Kenet ol bir daýys estidi, ol budan aǵashtar tasalap turǵan kóshe jaqtan shyqqan sekildi:

— Marıýs myrza!

Ol ornynan turdy.

— Marıýs myrza!

— Iá.

— Marıýs myrza! — degen daýys taǵy estildi. — Dostaryńyz sizdi Shanvrerı kóshesindegi barıkadada kútip tur.

Daýys oǵan tanys tárizdi kórindi. Ol Eponınanyń qyryldaǵan dórekileý daýsyna uqsas. Marıýs tor temirge júgirip kep, qozǵalyp qalǵan symdy ysyrdy da, basyn shyǵaryp bir adamdy kórdi, túrine qaraǵanda qarańǵyǵa súńgip bara jatqan bir bozbala sıaqty.

Úshinshi taraý
MABEF

Jan Valjannyń ámıany Mabefke paıda bergen joq.

Abzal da ańǵal qataldyǵyna baǵyp Mabef juldyzdardan syılyq qabyldamaıtyn, óıtkeni juldyzdan altyn teńgeler shashylyp jatady degen onyń oıyna kirip shyqpaıtyn. Ol aspannan túskenniń Gavroshtyń syılyǵy ekenin bilgen joq, ámıandy túsip qalǵan zat retinde oramnyń polısıa qadıyna aparyp berdi, al ol ony joǵalǵan buıymy týraly aryz bergen adamǵa tapsyrýy tıis. Ámıan endi shynymen joǵaldy. Ony eshkimniń de suraý sap izdemegeni óz-ózinen belgili, al Mabefti ol qıyndyqtan qutqara almady.

Mabef barǵan saıyn taýdan tómen quldılap kele jatty.

Botanıka baǵyndaǵy ındıgomen tájirıbesi Aýsterlıstegiden asyp kete qoıǵan joq. Ótken jyly ol óziniń qyzmetshi áıeline qaryz bolyp qaldy, oqyrmanǵa belgili bolǵandaı, bıyl úı ıesine bereshegi bar. Lombard on úshinshi aıdyń aıaǵynda onyń "Florasynyń" klıshesin satyp jiberdi. Bir mysshy usta odan kástrólder jasady. Klıshesiniń joıylyp ketýine oraı "Florasynyń" qalǵan bólek-bólek danalarynyń basyn qurastyra almaı, basylǵan mátinderdi quny shamaly dep gravúra býkınısine sý teginge berdi. Sóıtip, búkil ómiriniń eńbeginen eshteńe de qalmady. Satylǵan danalardyń aqshasyn jumsap ta qoıdy. Jumyrtqa men etten baıaǵyda-aq bas tartqan. Ony ol nan men kartopqa aıyrbastady. Oǵan da qarjy jetpeıtin bolǵan soń baqty jalpy qoıyp, kútýsiz qaldyrdy. Sosyn ol aqyrǵy jıhazyn satty, artyq kıimderin, aqyr aıaǵy kórpesi men tósekke jabatyn aǵyna deıin satty, tipti gerbarıılerin de satty, alaıda onda satylmaı eń baǵaly kitaptar qaldy, olardyń arasynda óte sırek kezdesetin 1560 jyly basylǵan "Tarıhı Táýrat tórttaǵandary", Per de Besstiń "Táýrattar jınaǵy", Jan de Laenyń "Margarıtanyń injý-marjandary" (Koroleva Navarrskaıaǵa arnalǵan), Ser de Vıle-Hotmannyń "Elshiniń mindetteri men kisiligi", 1644 jylǵy "Ravvın óleńsózi", "Manýsıa úıindegi Venesıa" degen ǵajaıyp jazýy bar 1567 jylǵy Tıbýll, aqyry Dıogen Laersııdiń 1644 jyly Lıonda basylǵan danasy, oǵan XIII ǵasyrda Vatıkannan shyqqan qoljazbalardyń ataqty 411 nusqasy jáne Anrı Eten jemisti zerttegen 393 jáne 394-shi eki Venesıa qoljazbasy engen, sondaı-aq onda Neapol kitaphanasynan shyqqan XII ǵasyrdyń qoljazbasynda ǵana kezdesetin dorı sózsaptaýyndaǵy úzindiler bar. Mabef jatynjaıdaǵy tór peshti jaqpaıtyn, shyraǵdandy jaqpaý úshin qarańǵy túspeı jatady. Onda endi kórshiler de qalmaǵan sıaqty, ony kórgende olardyń qashqaqtaıtyn da yńǵaıy baıqalady. Sábıdiń jetimdigi áıel kóńilin alańdatady, jigittiń jetimdigi qyz kóńilin alańdatady, al shaldyń jetimdigi eshkimdi de alańdatpaıdy. Beısharalyq ataýlynyń eń júrek muzdatary osy. Alaıda Mabef ákeı aqyl aıqyndyǵy men balalyq alǵyrlyǵynan aırylǵan joq. Kitapqa úńilgende onyń janary jaınap ketedi, Dıogen Laersııdiń sırek danasyn kórgende jymıyp qoıady. Onyń eń qajetti dúnıelerinen satylmaı aman qalǵany áınek esikti kitap shkaf ǵana.

Birde oǵan Plýtarh apaı:

— Tústik as ázirleıtin eshteńe qalmady, — dedi.

Onyń tústik as dep otyrǵany birneshe kartop pen qatqan nan bolatyn.

— Al qaryzǵa almaısyń ba? — dep surady Mabef.

Maǵan qaryzǵa bermeıtinin jaqsy bilesiń ǵoı.

Mabef sosyn kitap shkafyn ashyp, kitaptaryn uzaq qarady, ulyn qurbandyqqa berýge májbúr bolyp, qaısyn berýge qımaı anasyna bir, mynasyna bir qınala qaraǵan áke sıaqty tolǵanyp biraz turdy da, sosyn bireýin shapshań ala salyp, qoltyǵynyń astyna basyp úıden shyǵa jóneldi. Sodan eki saǵat ótken soń kitapsyz oralyp, otyz sýdy ústel ústine tastaı salyp:

— Mine, sizge tústik as, — dedi.

Plýtarh apaı shaldyń betine sol kúnnen bastap kóleńke túsip jybyrlap turatynyn baıqady, sol kóleńke qaıtyp joıylǵan joq. Alaıda erteń, búrsigúni, kún saıyn bárin basynan bastaý kerek boldy. Mabef kitap alyp ketip, keıde kúmis teńgelermen oralyp júrdi. Býkınıser onyń kitap satýǵa májbúr ekenin kórgende, onyń kezinde kitapsatýshylarǵa jıyrma frank tólegen kitaptaryn jıyrma-aq sýǵa alyp otyrdy. Tom-tomdap búkil kitaphana solardyń qolyna kóshti. Keıde ol: "Men seksenge keldim ǵoı", dep qoıatyn, beıne óz ómiriniń aqtyq sátine kitaptary bitkenshe jetermin degen qupıa úmitten de ada emes adamdaı. Bir kúni Rober Etenniń kitabyn alyp ketip, Malake jaǵalaýynda otyz bes sýǵa satyp, Gre kóshesinde qyryq sýǵa Aldti alyp keldi. "Bes sý qaryzbyn", dedi ol Plýtarh apaıǵa, júzi shyraılanyp ketipti. Sol kúni ol tústik as ishken joq.

Ol Baǵbandar qoǵamynyń múshesi bolatyn. Ondaǵylar bunyń kedeıligin bilýshi edi. Qoǵamnyń tóraǵasy oǵan jaǵdaıyn bilýge kelip, ol týraly eginshilik jáne saýda mınıstrimen aqyldasatynyn aıtyp, ýáde berip ketti jáne ýádesin oryndady da. "Óıtpeske bola ma, — depti mınıstr daýsyn shyǵara. — Árıne kómektesý kerek. Qart oqymysty! Botanık! Eshkimge qıanaty joq kisi! Ol úshin birdeńe jasaýymyz kerek!" Kelesi kúni Mabef mınıstrge tústik jasaýǵa shaqyrý qaǵaz aldy, tipti qýanǵanynan ony Plýtarh apaıǵa da kórsetti. "Biz qutqaryldyq!" dedi kempirge. Belgilengen kúni ol mınıstrge bardy. Ol óziniń ýmajdalǵan galstýgi, etegi tik eski beshpenti men taǵalanbaǵan bashmaǵy qaqpadaǵylardyń ózin tańyrqatqanyn baıqady. Mınıstrden basqa eshkim til qatyp onymen sóılespedi de. Keshki saǵat onda ózimen sóılesetin shyǵar dep áli kútip otyrǵan ol mınıstrdiń zaıyby, ózi qasyna barýǵa batpaǵan, omyraýy ashyq kóılek kıgen sulý áıeldiń: "Mynaý shal kim?" degen daýysyn esitti. Ol úıine tún ortasynda quıyp turǵan nóser jaýynynyń astynda jaıaý oraldy. Mınıstrdiń úıine aparyp tastaǵan arbakeshtiń aqysyn tóleý úshin ol Elzevırdiń tomyn satty.

Árbir kesh saıyn uıyqtar aldynda ol Dıogen Laersııden birneshe paraq oqyp tastaýǵa daǵdylanǵan. Ózine tıesili túpnusqanyń sulýlyǵynan lázzat alardaı grek tilin ol jaqsy biletin. Endi onda oqýdan basqa qýanysh qalmady. Osylaı birneshe apta ótti. Aıaq astynan Plýtarh ájeı aýyryp qaldy. Nan satýshyǵa nan úshin, dárihanaǵa dári úshin aqy tóleýge múmkindiktiń joqtyǵynan artyq qınap, qapalandyratyn jáıt bolady eken. Birde keshkisin dáriger oǵan óte qymbat mıkstýra alyp ishýdi usyndy. Onyń ústine aýrý ózin tipten nashar sezinip, qasynda otyratyn aıashy qajet boldy. Mabef shkafty ashyp kórip edi, qańyrap bos tur. Sońǵy tom satylyp ketken. Ózinde tek Dıogen Laersıı ǵana qalǵan.

Osy biregeı danany qoltyǵyna qysyp ol úıden shyqty. Bul 1832 jyldyń 4 maýsymy bolatyn, ol Sen-Jak darbazasyna Rýaıol muragerdiń ózine tartty, odan júz frankpen oraldy. Besfranktik teńgelerdi tiginen tizip qyzmetshi áıeldiń túngi ústeliniń ústine qoıdy da, únsiz ǵana óz bólmesine ketti.

Kelesi kúni ol kún shyǵa baqshaǵa kelip, tóńkerilgen jáshiktiń ústine kelip otyrdy; albar arqyly onyń tań atqannan beri qozǵalmaı basyn salbyratyp, kútimsiz qalǵan kóshetterge qarap otyrǵanyn kórýge bolatyn. Ara-tura jańbyr jaýyp ótti, shal ony baıqamaǵan sıaqty. Tústen keıin Parıjde adam aıtqysyz aıǵaı-shý kóterildi. Bul dabyra-dyrdý atylǵan zeńbirek daýsyna, tobyrdyń aıǵaı-súreńine uqsaıdy.

Mabef basyn kóterdi. Kúregin ıyǵyna salyp ótip bara jatqan baǵbandy kórip:

— Bul ne shý? — dep surady. Baǵban asyp-saspaı, sabyrmen:

— Búlik qoı, — dep jaýap berdi. Qandaı búlik?

Kádimgideı. Tóbelesip jatyr.

— Nege tóbelesedi?

— Al ony qudaıdyń ózi bilsin! — dedi baǵban.

Qaı jerde? — dedi taǵy da Mabef.

— Shamasy Arsenaldyń mańynda bolsa kerek.

Mabef óz bólmesine baryp, qalpaǵyn alyp, daǵdy boıynsha qoltyǵyna qysatyn kitap izdeı bastady, eshteńe tappaı: "Ah, ıá, men umytyp qalyppyn ǵoı", dep abdyrap apalaqtaǵan raımen úıden shyqty.

ONYNSHY KİTAP
1832 JYLǴY 5 MAÝSYM
I tapay
MÁSELENİŃ SYRTQY JAǴY

Búlik neden shyǵady? Búlik joq nárseden shyǵady. Elektr qýatynyń az-azdan jınalyp qalýynan da, aıaq astynan lap etken jalynnan da, boıǵa syımaı, qaıda urynaryn bilmeı júrgen kúshten de, jelpip ótken lepten de shyǵady. Jelpip ótken lepke jolda sóılegende tili oramdy, qıaldaǵanda oıy oryndy aqyldy bastar, qaıǵyra da alatyn, qumarta da biletin qulshynǵan jandar, arpyldaǵan ashtyq pen qaıyrshylyqqa tap bolady da dúrliktirip ertip júre beredi.

Qaıda ertedi?

Áıteýir bir erkindikke jeliktiredi. Qoǵamdyq qurylysqa qarsy, zańdarǵa qarsy, keıbireýlerdiń zorlyǵy men qorlyǵyna qarsy qasaqana.

Qorlanǵan senim, yzalanǵan jiger, shaıqalǵan sezim, taptalǵan órshil túısik, shat-shadyman, áýesqoılyq, ózgeris dámi, tańsyq nársege qushtarlyq, jańa spektákl jaıyndaǵy qulaqtandyrýdy qyzyǵa oqyp, teatrda sahna mashınısiniń albaty ysqyryǵyna qumartý; buldyrsyz óshpendilik, burqanǵan yza, aldanǵan úmit, taǵdyr qaramaı ketti dep qapalanǵan dańqqumarlyq, narazylyq, oryndalmaǵan arman, tis batpas bógettermen qorshalǵan mansapqorlyq, úmitiniń byt-shyt bolǵanyna taǵdyrdy kinálaıtyn ataqqumarlyq, eń sońynda eń tómendegi tobyr, byqsyǵan pasyqtyq — búliktiń quramdas tetikteri, mine, osylar.

Sáttilik tilep, qoǵamnan tys qańǵyp júrgen eń ulyq hám eń kishik jan ıeleri, nıeti qara tulǵalar, qala shetiniń qańǵybastary, úı salynyp ketken alańqaılarda túnep júrgen, bulttan basqa baspanasy joq úısiz-kúısizder, qudaıdyń qutty kúni eńbekten emes, ermekten nan suraıtyn qaıyrshylyqtyń aty-jóni joq, ash-jalańash, jalańaıaq uldary — osynyń bári búliktiń menshigi.

Kóńilinde memleketke, ómir men taǵdyrǵa qarsylyq qyjyly bardyń kez kelgeni búlikke qatysty, ol burq ete qalsa, kisi óz-ózinen órekpip, oıda joqta bir daýyl ózin kóterip áketip bara jatqandaı sezinedi.

Búlik degeniń belgili bir áleýmettik ahýaldyń ystyq-sýyǵyna oraı shyǵa keletin alapat quıyn. Shyr aınalyp, uıtqı soǵady, aspanǵa kóterilip, zelmen zýlap, kúrkirep-sarqyrap jer betindeginiń bárin julqyp, jalmap jutyp jiberedi, tóńirekteginiń bárin tamyrymen qoparyp, tas-talqan ǵyp qıratyp, typ-tıpyl qylady, asqaq ta aıanyshty tulǵalardy, áleýetti de áljýaz aqyldardy, aǵashtyń dińin de, sabannyń sabaǵyn da uıtqytyp ertip ala ketedi.

Ol ertip alyp ketkender de, haq jolynan taıdyrǵandar da sazaıyn tartyp, sory qaınaıdy. Birin-birine soǵyp kúl-parsha etedi.

Qapsyra qushaqtap kóterip alyp ketkenderine ol teńdesi joq qudiretin habarlaıdy. Alǵash kórgen kez kelgen adamnyń ishin oqıǵalar kúshimen keptiredi, sosyn bárin atylatyn snarádqa aınaldyrady. Tastan ıadro, júkshiden general jasaıdy.

Qupıa saıasattyń keıbir sáýegeılerine sener bolsaq, bıliktiń kózqarasy turǵysynan shamasyn biletin búlik zıandy emes kórinedi. Olardyń ornyqqan pikir jelisi mynandaı: búlik tóńkerip tastamaǵan úkimetin nyǵaıtady. Ol armıany synnan ótkizedi, býrjýazıany toptastyrady, polısıanyń bulshyq etin shyńdaıdy, áleýmettik uıytqynyń beriktigin kýálandyrady. Bul degeniń gımnastıka, bul degeniń kádimgi gıgıena. Bılik denesin sylaǵan kisi sıaqty búlikten keıin ózin jaqsy sezinedi.

Osydan otyz jyl buryn búlik basqa kózqarastar turǵysynan da qaralǵan-dy.

Ózin-ózi "salaýatty aqyl" sanaǵan asa aýqymdy teorıa boldy, Fılınt Alsestke qarsy aqıqat pen jalǵannyń arasyndaǵy deldal etip ol ózinshe túsindirýdi, úgitteýdi, bir para menmen tilek ıildirýdi uıǵardy; uıaltý men keshirýdi qosqabattaı otyryp, ol ózin danalyq sanaıdy, al shyn máninde ol taqýalyq qana. "Altyn orta" sanalatyn tutas bir saıası mektep osydan shyqqan. Ystyq jáne sýyq sýdyń arasynan shyqqan jyly sýdyń partıasy degen osy. Jalǵan tereńdigi men atústiliginen bul mektep sebepterge tereń úńilmeı saldarlardy zertteıdi, shala bilimniń bıiginen halyq tolqýlaryn sybaıdy.

Eger bul mekteptiń ýaǵyzyn tyńdar bolsań, "1830 jylǵy tóńkeristi qıyndatqan búlikter biraz deńgeıde uly oqıǵany tazalyǵynan aıyrdy". Halyq ashý-yzasynyń aıaq astynan bultsyz aspanǵa aınalǵan daýylynan týǵan Shilde tóńkerisi ǵajaıyp qımyl edi ǵoı. Búlik degender onyń basyna qaıtadan bult úıirdi. Olar basynda biraýyzdylyǵy atap ótilgen revolúsıany iritkige aınaldyrdy. Aryndaı umtylǵan árbir qozǵalysta kemshilikter bolady, Shilde tóńkerisindegi sol aqaýlardy búlik múldem jalańashtap berdi. "Oho! Úlken ózgeris bastaldy!" dep jar salýǵa negiz qalady. Shilde tóńkerisinen keıin jurt azattyqty sezindi: búlikterden keıin apatty sezdi.

Kez kelgen búlik dúkenderdi jaýyp, baǵaly qaǵazdardy qunsyzdandyrady, bırjalarda abyrjý týǵyzyp, saýdany toqtatady, iske bóget jasap, bankrottyqty shapshańdatady; aqsha endi joq, iri baılyq ıeleri abyrjýly, qoǵamdyq nesıe shaıqalǵan, óndiris ydyraýǵa jaqyn, baılyqty jasyryp jatyr, eńbekte qun qalmady, qaıda barsań da úreı, kúlli qalalarda osy soqqynyń jańǵyryǵy baıqalady.

Aıaq astynan túpsiz shyńyraýdyń shyǵa kelý sebebi osy. Fransıaǵa búliktiń alǵashqy kúni jıyrma mıllıonǵa, ekinshisi — qyryq, úshinshisi alpys mıllıonǵa túskeni eseptep shyǵaryldy. Úsh kúndik búlik júz jıyrma mıllıon zıan keltirdi, buǵan tek qarjy turǵysynan qaraǵannyń ózinde bul alapat aýyrtpalyqqa, kemeniń apatqa ushyraýyna nemese utylǵan shaıqasqa teń edi, sol aıqasta jelilik alpys kemeden aıyrylǵanmen para-par dese de bolady.

Árıne, tarıhı turǵydan búlik ózinshe bir tamasha; kóshe urystary shabyt jaǵynan partızan soǵysynan artyq bolmasa, kem emes, bireýinde aǵashtyń jany sezilse, ekinshisinde qalanyń júregi týlaıdy, onda Jan Shýan bolsa, munda — Jann. Búlikter qyzyl bolsa da ǵajaıyp sáýlemen tarıh mineziniń erekshelikterin aıshyqtady. Onyń aqkóńildiligi aıqyn kórindi; onda ántek batyldyq saýatty aqylǵa tán ekenin dáleldep bergen stýdentter qaýymy, ulttyq ulannyń qaısar dúken satýshylarynyń qaraýyl kúzeti, kóshe balalarynyń bekemdigi, ótken-ketkenniń ólimdi jek kórýi — bár-bári bar. Oqý oryndary áskerlermen qaǵysyp qaldy. Aıtpaqshy, aıqasshylardyń arasynda bir-aq aıyrmashylyq bar, ol olardyń jas alshaqtyǵy, áıtpese bári bir násilden, ıdeıa úshin jıyrma jasta, otbasy úshin qyryq jasta jan qıǵandardyń tabandylyǵy da, shydamdylyǵy da bir. Qashanda azamat soǵysy opyntatyn armıa erlikke aqyl-parasatyn qarsy qoıdy. Halyqtyń jaýjúrektigin pash etken búlikter sonymen birge býrjýazıanyń batyrlyǵyn da tárbıeledi.

Jaraıdy. Biraq osynyń bári tógilgen qanǵa tatı ma? Al tógilgen qanǵa bulyńǵyrlanǵan bolashaqty, lastanǵan progresti tańdaýlylar arasyndaǵy úreıdi, adal lıberaldardyń ókinishin revolúsıanyń ózine ózi salǵan jarasyna alaqaılaǵan jatjerlik absolútızm 1830 jyly jeńilip: "Onda ne tur, biz muny aldyn ala kórip bilgenbiz" dep sáýegeısigenderdiń saltanatyn qosyńyz. Buǵan bálkim asqaqtaı túsken Parıjdi, sózsiz álsiregen Fransıany qosarsyz. Qanypezer tártiptiń esirip ketken bostandyqty aýyzdyqtaýyna jıi masqaralaıtyn qantógisterdi qosyńyz. Sebebi bárin sypyra aıtýǵa týra keledi. Jalpy nátıjede búlikter qyrǵyn apat boldy.

Jalǵan halyq — býrjýazıa barynsha qanaǵattanatyn bul jalǵan danalyq dál osylaı paıymdaıdy.

Al biz bolsaq, tym aýqymdy, sondyǵynan tym qolaıly "búlik" sózin laqtyryp tastaımyz. Biz bir halyq qozǵalysyn ekinshisinen ajyrata alamyz. Búlik urystyń qulyna túse me dep suramaımyz da. Bárinen buryn nege urysty aıtyp otyrmyz? Osydan kelip soǵys týraly másele týady. Soǵys qamshysy soryńdy búlikten kem qaınata ma? Jáne kez kelgen búlik apat ákele me? 14 shilde júz jıyrma mıllıonǵa tústi-aq deıik. Fılıpp V-ni Ispan taǵyna otyrǵyzý eki mıllıardqa túsken joq pa edi. Biz 14 shildeni osy baǵadan da joǵary qoıar edik. Aıtqandaı, biz bos sandardy alyp tastaımyz, óıtkeni olar dálel bolyp kóringenmen de bos sóz ǵana. Bizdiń oılap-tolǵanýymyzdyń nysanasy — búlik, endeshe sonyń mánin zerdeleıik. Joǵaryda baıandalǵan doktrınerlik qarsylyqta sóz saldar jóninde bolyp otyr, al bizdiń izdeıtinimiz — sebep.

Ony anyqtaımyz da.

Ekinshi taraý
MÁSELENİŃ MÁNİSİ

Búlik bar jáne kóterilis bar; bul ashý-yzanyń eki túrli kórinisi: bireýi — burysy, ekinshisi — durysy. Birden bir ádilettilikke negizdelgen demokratıalyq memleketterde bılikti keıde bir top adamnyń basyp alýyna múmkindik týady; sonda búkil halyq kóterilip, óz quqyǵyn saqtap qalýdyń qamy onyń qolyna qarý alǵyzady. Ujymnyń derjavalyq bıliginen týyndaıtyn máselelerdiń bárinde tutastyń óziniń jeke bólikterine qarsy soǵysy kóterilis bolyp tanylady da jeke bólikterdiń tutasqa shabýyly búlik bolyp tabylady; Túılrıdi kim bılep otyrǵanyna baılanysty koról me, álde Konvent pe, Túılrıge shabýyl jasalsa, ol ádiletti nemese ádiletsiz bolýy múmkin. Halyqqa kezelgen sol bir qarý 10 tamyzda kináli boldy da, 14 mızamda durys bop shyqty. Syrttaı uqsas, shyn máninde ár túrli; Shveısarıalyqtar jalǵandy jaqtady, al Bonopart shyndyqty qorǵady. Óz bostandyǵyn sezine otyryp, jappaı daýys óz sanasynda bostandyqqa jáne ústemdikpen jasalǵan nárse kóshede talqandalýǵa tıis emes. Sol sıaqty órkenıetke qatystynyń bárinde de solaı, buqaranyń túısigi keshe kóregen bolsa, erteńine ol aınyp ketýi ábden múmkin. Sol bir jalǵyz kernegen kek Terreıge qarsy zańdy da, Túrgoǵa qarsy maǵynasyz. Mashınelerdi qıratý, qoımalardy tonaý, relsterdi búldirý, keme doktaryn talqandaý, buqaranyń adasýy, halyqtyq ádil sotpen progresti aıyptaý, shákirtter óltirgen Ramús, tasty burshaqtaı jaýdyryp, Shveısarıadan Rýssony qýý — bul da búlik. Izraıl Moıseıge, Afına Fokıonǵa, Rım Sıpıonǵa qarsy bolsa — bul da búlik. Parıj Bastılıaǵa qarsy bolsa, bul endi kóterilis. Soldattary Aleksandrǵa, matrostary Hrıstofor Kolýmbqa qarsy shyqsa — bul búlik, abyroısyz búlik. Nege deısiz ǵoı. Sebebi Aleksandrdyń Azıaǵa semserdiń kómegimen jasaǵanyn, Hrıstofor Kolýmb Amerıkaǵa kompastyń kómegimen jasady: Aleksandr da Kolýmb sıaqty tutas álem ashty. Bul álemderdi órkenıetke tartý jaryq dúnıeniń ıelikterin keńeıtý bolyp shyqty, bul arada qarsy qımyl qylmys. Halyq keıde ózine adaldyǵynan aınyp qalady. Tobyr halyqty satyp ketedi. Máselen, tuz kontrabandısteriniń uzaqqa sozylǵan qandy qarsylyǵynan artyq ne bolý kerek, osynaý qasarysqan qandy qarsylyq sheshýshi sátte, Qutqarý kúninde, halyqtyń jeńis saǵatynda koról jaǵyna shyǵyp, taqpen kirigip ketti de "qarsynyń" kóterilisi jaqtastardyń búligine ulasty. Nadandyqtyń ne kóńil qulazytar kórinisteri emes pe! Tuz kontrabandısi koról darynan qutylyp, moınynda salbyraǵan dar arqanynyń úzigi men aq kokardany taǵýyn kórmeısiń be: "Tuz zeketi joıylsyn!" degen úkim "Jasasyn koról!" degen uranmen almasty. Varfolomeı túniniń jaýyzdary, 1792 jyldyń sentábrısteri, Avınon janalǵyshtary, Kolınıdi óltirýshiler, Lambal hanymdy óltirýshiler, Brúndi óltirýshiler, Ispanıadaǵy Napoleon jaqtaýshylarynyń shaıkalary, jasyl orman aǵaıyndylary, termıdorlyqtar, Jegúdiń bandalary, shúberek baılanǵan shabandozdary — mine, bul búlik. Ashynǵan quqyqtyń daýysyn ajyratý qıyn emes, biraq ol udaıy janaıqaı kúızelgen, dúrlikken, qozǵalysqa kelgen buqaraniki bola bermeıdi, oısyz esýastyq bar, jaryqshaq túsken qońyraýlar bar, barlyq dabylda qolanyń syńǵyry joq. Qumarpazdyq pen nadandyqtyń terbelisi progrestiń serpininen múldem basqa. Kóterilińder, tek qana ósý úshin kóterilińder! Qaıda bararlaryńdy nusqasańdarshy maǵan. Kóterilis degenimiz alǵa jyljý. Basqa órekpýlerdiń bári zararly. Artqa tartqan árbir ashýly adym — búlik; keri qozǵalys — adam áýletine zorlyq. Kóterilis — aqıqatty sharpyǵan ashý-yzanyń jarylysy; kóterilis qazyp tastaǵan kóshe tabandary shyndyq ushqyndaryn shashyratady. Bul tabandar búlikke teń, batpaǵyn ǵana tartady. Dantonnyń Lúdovık XVI-ǵa qarsylyǵy — kóterilis, Geberdiń Dantonǵa qarsylyǵy — búlik.

Osydan kelip, eger kóterilis joǵaryda aıtylǵandaı bolsa, Lafaıet atap kórsetkendeı, eń qasıetti borysh bolady, onda búlik eń qaterli, qylmysty qastandyq bop qalady. Munyń deńgeı-dárejesinde birshama aıyrmashylyq ta bar: kóterilis beınebir janartaý sıaqty, al búlik janǵan sabanǵa kelińkireıdi.

Búlik keı-keıde bıliktiń óz ishinen shyǵa keletinin biz buryn aıtqanbyz. Polınák — búlikshi, Kamıll Demýlen — bıleýshi.

Narazylyqtyń órshý deńgeıinde keıbir aıyrmashylyqtar bar, kóterilis kóbine janartaý tárizdi, al búlik — janyp jatqan saban.

Keıde kóterilisti túleý deýge bolady.

Barlyq máselelerdi jappaı daýys berý arqyly sheshý — múldem jańa qubylys, onyń aldyndaǵy tórt myń jyl halyqtyń quqyǵyn aıaqqa basýmen jáne qaıǵy-zarymen sıpattaldy, sóıte tura árbir tarıhı dáýir óz múmkindigine qaraı qarsylyqtyń túr-túrin týǵyzdy.

Grakhtardyń ornyna ashynýdan týǵan jyr "Facit indignatio"9 keledi.

Sezarlardyń tusynda sıen qýǵyndalýshysy boldy, odan ózge "Analdardy" jazǵan taǵy bir adam boldy.

Uly qýǵyndalýshy Patmosa týraly aıtyp otyrǵanymyz joq, ol óz ashý-yzasyn murattaǵy álem úshin osy dúnıege tókti, óziniń kórý túısigimen keremet satıra týǵyzyp, Apokalıpsıstiń jalyndaǵan jarqylyn Rım-Nınevıanyń, Rım-Vavılonnyń, Rım-Sodomnyń betine laqtyrdy.

Óz jartasyndaǵy Ioann — tastuǵyrdaǵy sfınks, ony túsinbeı-aq qoıýǵa bolady, óıtkeni ol — jebireı, tili tym qıyn; biraq "Analdardy" jazǵan adam latyndyq, týrasyn aıtsaq rımdik.

Nerondardyń patshalyq qurýy messo-tıntoǵa basylǵan kóńilsiz gravúraǵa uqsaıdy, sondyqtan olardyń ózin sol tásilmen beıneleý kerek. Jonǵysh aspappen bir ǵana oıyp jasaý tym solǵyn shyǵar, sondyqtan oıylǵan izderdi qoıý, qıǵash qara sózben qalyńdatqan lázim.

Jaýyz patshalar oıshyldarǵa biraz yqpal jasaıdy. Buǵaýǵa túsken sóz — sumdyq sóz. Ámirshi halyqty únsizdikke dýshar etse, jazýshynyń qalamy óz qýatyn eselegenniń ústine eseleı túsedi. Osynaý únsizdikten tylsym tolysý týyndap, ol shym-shymshymdap oıǵa sarqyp, qola bop qatyp qalady. Tarıhtaǵy qanaý tarıhshylardy qysqa qaıyryp, túıindi tujyrym jasaýǵa úıretedi. Olardyń dańqty prozasynyń granıtteı beriktigi jaýyz patshalardyń tyqsyrýynyń nátıjesi.

Jaýyzdyq jazýshylardy shyǵarma kólemin azaıtýǵa májbúrleıdi, budan óz qýatyn arttyra túsedi. Veres áreń sezgen Sıseron kezeńiniń ótkirligi Kalıgýlaǵa kelgende muqalyp qalýy múmkin, sóılem qurǵanda qulashty keń jaıýǵa bolmaıdy — soqqyda kerneý molyraq bolýǵa kerek. Tasıt bar qýatymen oılanǵan kisi.

Aqıqat pen ádilettik qospasyna aınalǵan uly júrektiń adaldyǵy jasyndaı jaıpap túsedi.

Sóz arasynda eskerte ketelik: tarıhta Tasıttiń Sezarǵa qarsy kelmegeni ǵajap. Ol úshin taǵdyr Tıberııdi daıarlaǵan sıaqty. Sezar men Tasıt — sabaqtas eki qubylys, olardyń kezdesýin ǵasyrlar qoıylymynyń sahnasynda kimniń kirip, kimniń shyǵýy kerektigin rettep turatyn, myqtynyń ózi tylsym túrde boldyrmaı tastady. Sezar — uly, Tasıt te uly. Osy eki ulyny bir-birine soqtyqtyrmaı qudaı shynynda aıady. Ádilet saqshysy Sezarǵa soqqy bere turyp tym qatty ketse, ádil bolmas edi. Jaratqan jabbar ıe oǵan barmady. Afrıka men Ispanıadaǵy uly soǵystar, Sısılıa teńiz qaraqshylaryn joıý, Gallıa, Bolgarıa jáne Germanıada órkenıet ornatý — munyń báriniń dańqyn Rýbıkon jýyp jiberdi. Bul arada qudaıy ádil sottyń sergektiginiń de áseri boldy, ol zaharyn barlyǵyn ýysynda ustaýshy qaharly tarıhshyǵa túsirmeı, Sezardy Tasıtten qutqardy, ádette danyshpandar úshin úkimdi jumsartatyn da jaǵdaı bar ǵoı.

Árıne, jaýyzdyq tipti kemeńger jaýyz patshanyń tusynda da jaýyzdyq bolyp qala beredi. Dańqty tırandardyń zamanynda da buzylǵandyq bolady, al abyroısyz jaýyz patshalardyń tusynda azǵyndyq aýrýy bel alyp, jıirkenishti jaǵdaıǵa jetedi. Olardyń bıligi kezinde uıaty keterdi eshteńe búrkemeleı almaıdy, sondyqtan ónegeniń asqan sheberleri Tasıt pen Iývenal olardy adamzat aldynda paıdasy tıerdeı ǵyp qamshylap, masqaranyń betin shıedeı qyldy, qarsylyqqa tipti sańylaý da qaldyrmady.

Vıtellııdiń tusyndaǵy Rım Sýllanyń kezindegiden de jıirkenishti sasyq. Klavdıa men Domısıannyń tusyndaǵy júrek aınyr jorǵalaýshylyq pen lábbaıshyldyq jaýyz patshanyń kesirligine sáıkes keletin. Quldardyń qulshylyǵy óktem qoldardyń isi, ámirshileriniń beınesi kórinetin olardyń tamtyraǵan uıat-ary tóńiregine shirik ıisin taratady, bılep-tósteýshilerden, ókimeti pasyq, júrekteri usaq, ojdany áljýaz, jandary búksik, týra baıaǵy Karakallandyń, Kommodtyń, Gelıogabaldyń kezindegideı, al sonda Sezar zamanynda Rım senatynan qyran uıasyna tán sańǵyryq ıisi ǵana shyǵýshy edi ǵoı.

Tasıtter men Iývenaldardyń keshigip jetýiniń de sebebi osydan; aıqyndyq daýsyz bolǵanda saralaýshy keledi emes pe.

Al Iývenal da, Tasıt te týra Táýrat tusyndaǵy Isaııa sıaqty adam, orta ǵasyrdaǵy Dante sıaqty adam; búlik pen kóterilis — keıde durys, keıde burys halyq.

Búlik kóbine materıaldyq aýandaǵy sebepterdiń saldary bolady, kóterilis qashanda adamgershilik aýandaǵy qubylys. Búlik degenimiz Mazanello, kóterilis — Spartak. Kóterilis — aqylmen, búlik asqazanmen dos. Qaryn ashady, biraq udaıy qaryn kináli emes. Halyq ashyqsa, máselen Búzanstegi búliktiń syltaýy shyn, tolǵantarlyq ári ádiletti. Soǵan qaramastan ol búlik bolyp qana qoıdy. Nege deısiz ǵoı? Ádil bolsa da adýyn, qýatty bolsa da qajyǵan onyń kózdegeni bosqa ketti; ol jolyndaǵynyń bárin jaıpap, tapap, soqyr pilshe qımyldady. Ol artyna shaldar men áıelderdiń, balalardyń óligin tastap ketti, nege ekenin ózi de bilmeı jazyqsyzdar men kinásizderdiń qanyn tókti. Halyqty toıyndyrý — jaqsy maqsat, al ony qyrý — bul baǵyttaǵy jaman tásil.

Halyqtyń kez kelgen qarýly qarsylyǵy, tipti ol eń zańdy bolsyn, tipti ol 10 tamyzdaǵy, 14 shildedegi baskóterýler bolsyn, bári de dúrbeleńnen bastalady. Kóbine kóterilistiń bastaýy búlik bolady, kádimgi ózen óz bastaýyn taýdaǵy tasqynnan alatyny tárizdi. Ol tasqyn ádette muhıtqa — Revolúsıaǵa baryn quıady. Aıtqandaı, parasat kókjıeginde asqaqtap turǵan sol taý shyńdarynda týǵandar keıde izgi murattyń taza qarynan jaratylǵan ádilet pen danalyqtyń, aqyl men quqyqtyń bıiginen qaraıdy; tastan tasqa sekirgen qar kóshkini óz móldirinde aspandy shaǵyltyp, júzdegen jylǵalarǵa sý bop tarap jatatyn aǵyndaı, kóterilis te kenet bázbir mı-batpaqqa sińip sap bolady, kádimgi shalshyqqa aınalǵan Reın sekildi.

Munyń bári ótkendegi, bolashaq basqasha. Jappaı daýys berý tamasha, óıtkeni ol búliktiń ustanymdarynyń ózin joıyp, kóteriliske daýys quqyǵyn berip, ony sol arqyly qarýsyzdandyrady. Kóshedegi soǵys bolsyn, memleketter shekarasyndaǵy soǵys bolsyn, jalpy soǵys ataýlyny joıý bolmaı qoımaıtyn progreske sózsiz áser etedi. Qandaı bolsa da bizdiń Búginimiz ben Erteńimiz — beıbitshilik.

Aıtqandaı, kóterilis pen búlik, birinshisi ekinshisinen qalaı ajyratylsa da, shyn býrjýanyń kózine ekeýi de báribir, olardyń reńkin ol nashar aıyrady. Ol úshin bulardyń bári ánsheıin ǵana tártipsizdik, qıratý, búldirý, búlik ıtiniń qojaıynǵa úrgeni, arpyldaǵany, shaptyqqany, qabýǵa tyrysqany, ony sózsiz shynjyrlap, úıshigine tyǵý kerek; ıttiń basy úlkeıip, qarakóleńkede arystannyń beınesine engenshe ol osylaı oılaıdy.

Býrjýa sonda ǵana: "Jasasyn halyq!" dep aıqaılaıdy.

Al tarıh úshin 1832 jylǵy shilde qozǵalysy ne bolyp shyǵady? Búlik pe, álde kóterilis pe?

Kóterilis.

Kárli oqıǵany beınelegende keıde "búlik" degen sózdi qoldanýǵa da bolar, biraq onyń tek syrtqy kórinisin sıpattaǵanda ǵana, alaıda olardyń aıyrmashylyǵyn áste umytýǵa bolmaıdy, túri jaǵynan ol búlik te, mazmuny jaǵynan — kóterilis.

1832 jylǵy qozǵalys óziniń qaryshtaı jarylyp, qabara sónýimen-aq keremet boldy, odan tek búlikti ǵana kórgenderdiń ózi aıtqanda aýzynyń sýy qurıdy. Olar úshin bul 1830 jyldyń jańǵyryǵy sekildi. Shamyrqanǵan qıal ekpini bir kúnde basylmaıdy, dep málimdeıdi olar. Revolúsıa birden toqtaı qalmaıdy. Jazyqqa jaıylǵan taý silemderi sekildi ol, sóz joq, birneshe márte kóterilip, basylyp, sosyn ǵana bir orynda tynshıdy. Iýra qyrqalarynsyz Alpi joq, Astýrıasyz Pıreneı joq.

Osy zamanǵy tarıhtyń Parıjdikterdiń jyrynda "búlikter dáýiri" dep qalǵan shabytqa toly daǵdarysy qazirgi ǵasyrdyń burqanǵan sátteriniń ishinde ózindik sıpaty bar syn saǵat bolyp qalatynynda kúmán joq.

Áńgimege kirispes buryn taǵy da birer sóz.

Baıandaýǵa jatatyn oqıǵalar, tarıhshy keıde oryn men ýaqyttyń joqtyǵynan elemeı ketetin jandy, qasiretti shyndyqtan bóle-jarǵysyz. Alaıda ómir, tebirenis, adam júreginiń dúrsili dál osynda — oǵan ımanymyz kámil. Usaq-túıegin egjeı-tegjeıli aıtqan sıaqtymyz, al mynaý tarıh qıyrynda túsip qalǵan uly oqıǵalardyń japyraǵy tárizdi nárse. Búlikter dáýiri atalatyn kezeń mundaı túgendeýlerge aýzy-murnynan shyǵyp tur. Sot tergeýleri barlyǵyn tereń zerdelemese de, tarıhqa qaraǵanda, keıbir sebeptermen bárin de ashty. Sondyqtan biz belgili jaǵdaılar men baspasóz betine túskenderden basqa eshkimge belgisiz, bireýlerdi umyttyryp, bireýlerdi óltirip jibergen derekterdi jarıalaǵaly otyrmyz. Bul alyp kóriniske qatysýshylardyń kóbi joıylǵan, olar erteń de úndemeıdi, alaıda biz aıtqaly otyrǵanymyzdy óz kózimizben kórgenimizge ant bere alamyz. Keıbir esimderdi ózgertemiz, óıtkeni tarıh ustap bermeıdi, baıandaıdy, alaıda ne bolyp, ne qoıǵanyn biz qaz-qalpynda beınelep bermekpiz. Jazyp jatqan kitabymyzdyń aýqymynda oqıǵalardyń tek bir jaǵyn, bir ǵana kórinisti, shamasy barynsha belgilisin — 1832 jylǵy 5-6 maýsymdy kórsetpekpiz; muny biz bylaısha jasamaqpyz: oqyrman túrilmeıtin qara shymyldyqtyń astynan osynaý úreıli qoǵamdyq batyldyqtyń beınesin kóre alady.

Úshinshi taraý
JERLEÝ — TÚLEÝDİŃ JELEÝİ

1832 jyldyń kókteminde úsh aı boıy órekpigen aqyl-oıdy muzdatyp, bázbir qaıǵyly lajsyzdyqtyń tabyn basqan tyrysqaq indetine qaramastan narazylyq baıaǵyda-aq shegine jetken Parıj burq etkeli shaq tur edi. Buryn atap ótkenimizdeı, baıtaq qala artılerıalyq zeńbirekke uqsas bolady, tek ony oqtap, ot qoısań-aq gúrs etip atylyp ketedi. 1832 jyldyń shildesinde sondaı ot ushqyny general Lamarktyń ólimi boldy.

Lamark is-qımylmen jaqsy ataqqa bólengen adam bolatyn. Imperıanyń tusynda da, qaıta qalpyna keltirý tusynda da osy eki dáýirge qajet eki jaqty erlik jasady: biri jaýyngerlik erlik te, ekinshisi sheshendik erlik. Buryn erjúrek ójet bolǵanyndaı, sýyrylǵan sheshen de edi, onyń ótkir tili semserdeı qıyp túsetin. İzashary Fýanyń komandovanıe týyn joǵary ustaǵanyndaı, ol búginde bostandyq týyn asqaq ustap tur edi. Solshyldar men ásire solshyldardyń ortasynan oryn teýip ol bolashaqqa batyl qaraǵany úshin halyqtyń súıiktisi, ımperatorǵa jaqsy qyzmet etkeni úshin tobyrdyń súıiktisi bolǵan. Graf Jerarmen, graf Drýemen birge ol ózin in petto (ishteı) Napoleon marshaldarynyń biri sezinetin. 1815 jyldyń traktattaryn ol ózin qorlaý dep qarsy aldy. Vellıngtondy ol halyqtyń janashyrlyǵyn týǵyzǵan ortaq óshpendilikpen jek kórdi jáne on jeti jyl boıy osy kezeńde ótip jatqandardy elemeı Vaterloo qasiretin esinde uzaq saqtady. Ólip bara jatyp ol Júz kún ofıserine qurmetti marapat retinde bergen sapyny keýdesine qysyp jatty. Napoleon armıa degen sózben óldi, Lamark "atameken" degen sózben kóz jumdy.

Onyń ajalynyń jaqyndyǵy orny tolmas qaza retinde halyqty qorqytty, al úkimet odan tolqýǵa jeleý bolady dep shoshyndy. Bul qaza qaraly qasiret boldy. Kez kelgen qaıǵy sıaqty qaraly qaza da jarylys týǵyzýy kádik. Dál solaı bolyp shyqty da.

Osynyń qarsańynda jáne týra 5 maýsym kúni, general Lamarkty jerleý belgilengen kúni qaraly sherý qasynan ótýge tıis bolǵan Sent-Antýan kenti jan shoshyrlyq túrge endi. Kóshelerdiń shatasqan jelisi tobyr jurttyń dabyra-shýyna toldy. Jurt shamasyna qaraı qarýlanyp alypty. Aǵash sheberleri "esikterdi buzyp ashý úshin" aralaıtyn ústelderiniń taıanyshtaryn julyp ap qarýlanypty. Bireýi etik kıgende qoldanatyn ilmekten qanjar jasap alypty, etikshiden alǵan ol buıymnyń ilmeshek jaǵyn syndyryp, qalǵanyn eki júzdi etip qaırap alǵan. Endi bireýi birden aıqasqa kirisý úshin úsh kún boıy kıimin sheshpeı uıyqtapty. Aǵash sheberi Lombe dosyn kezdestirse, ol: "Sen qaıda bara jatyrsyń?" dep surapty. — "Iá, mende qarý joǵyn kórip tursyń ǵoı". — "Al, onda qaıda bet aldyń?" — "Qurylysta sırkýlim qalyp qoıǵan eken, sony alǵaly baramyn". — "Onyń qazir saǵan ne keregi bar?" — "Bilmeımin", — dep jaýap berdi Lombe. Jaklın degen pysyqaı ótip bara jatqan jumysshylardy ustap alyp: "Káne, beri kelshi!" dep, olarǵa sharap alýǵa on sý berip: "Seniń isteıtin jumysyń bar ma?" dep suraıdy. — "Joq". — "Fısperge bar — Monreıl men Sharon zastavalarynyń arasynda ol, sodan jumys tabasyń". Fısperden olar patrondar men myltyq alady. Keıbir basshysymaqtar "poshta otyndaı-aq júıtkip", óz halqyn jınady. Taq zastavasyndaǵy Bartelemıde, Qalpaqshadaǵy Kapelde kelgender bir birine baısaldy júzben jaqyndady. Olardyń qalaı sóz qaǵysqandary estilip turdy: "Tapanshańdy sen qaıda ustaısyń?" — "Kókirekshemniń astynda". — "Al sen?" — "Jeıdemniń ishinde". Kóldeneń kóshedegi Roland sheberhanasynda, saımanshy Berne sheberhanasynyń qarsysyndaǵy Mezon-Brúle aýlasynda bir top adam sybyrlasyp júr. Óziniń shydamsyz qyzbalyǵymen kózge uratyn Mavo degen bireý bir sheberhanada bir aptadan artyq istemeıdi eken, qojaıyndar ony únemi daýlasa bergen soń shyǵaryp jiberetin kórinedi. Sol Mavo Menılmontan kóshesinde barıkadada qaza taýypty. Peshenesine Mavonyń aıaǵyn qushý jazylǵan Preto degen bireý: "Menen osy ne qalaısyń, ne kerek saǵan?" dep suraǵanda: "Kóterilis" dep jaýap beripti. Bersı kóshesiniń buryshyna jınalǵan jumysshylar Sen-Marso kentiniń revolúsıalyq ýákili Lomarendi kútip tur. Bir-birine paról ashyq berilip jatyr.

Sonymen 5 shilde birde ashyq, birde jańbyr bolyp turǵan kúni Parıj kóshelerimen resmı, áskerı sándilikpen artyq-kem saqtyqpen qaraly sherý ótti. General Lamarktiń tabytyn eki batalón barabanmen shyǵaryp sap bardy, qaryna qaraly shúberek baılaǵan myltyqtaryn bári tómen túsirgen, búıirinde semserleri jarqyldaǵan on ulttyq ulan, ulttyq gvardıanyń artılerıalyq batareıalary jáne bar. Tabytty jastar kóterip keledi. Olardyń sońynda qoldaryna lavr butaqtaryn ustaǵan otstavkadaǵy ofıserler ketip barady. Sodan keıin qısapsyz kóp adam sherý tartty, ádetten tys tolqyǵan olardyń birazy — Halyq dostary qoǵamynyń músheleri, zań fakúltetiniń, medısına fakúltetiniń stýdentteri, barlyq ulttyń qýǵyndalýshylary; tóbelerinde ıspan, ıtalán, polák, nemis týlary, uzyn úsh tústi týlar, ár alýan jalaýlar; jasyl japyraqtardy bulǵap bara jatqan balalar, dál sol tusta bas kótergen aǵash sheberleri men tas qashaýshylar, qaǵaz qalpaqtarymen erekshelenip kózge túsken baspashylar, eki-ekiden, úsh-úshten taıaqtaryn siltep, keıbireýleri qylyshtaryn sermep aıǵaılap barady, bir jerde beıbereket shashyrańqy, bir jerde toptasqan top quryp, endi birde kolonna bop sap túzegen. Jekelegen toptar ózderine kóshbasshylar saılap alǵan; eki tapanshasy kıiminiń ishinen syrtqa teýip turǵan bir kisi aldynan ótken tyǵyz sapqa baıqaý jasap turǵan syńaıly, býlvarlardyń búıirdegi aleıalarynda, aǵashtardyń basynda, balkondarda, terezelerde, shatyrlarda erlerdiń, áıelderdiń, balalardyń bastary kórinedi, báriniń kózinde úreı. Qarýlanǵan tobyr ótti, abyrjyǵan tobyr qarap qana tur.

Úkimet te qadaǵalap tur, bir qoly semserdiń sabynda. Lúdovık XV alańynda tolyq áskerı ázirlikti kórýge bolatyn edi, oqshantaılary tolyq, myltyqtary men mýshketondary oqtaýly, aldynda kerneıshileri bar attyly karabınerlerdiń tórt eskadrony, Latyn oramy men botanıka baǵynda kósheden kóshege deıin eshelonmen sapqa turǵyzylǵan mýnısıpaldyq gvardıa, Sharap bazarynda — dragýndar eskadrony; Greve alańynda — jeńil kavalerıanyń 12-shi polkiniń jartysy, ekinshi jartysy Bastılıa alańynda, 6-shy dragýndar eskadrony selestındikterde tur, Lývr aýlasyn artılerıa aýzy-murnynan shyǵarǵan. Parıjdiń shet aımaqtaryndaǵy polktardy esepke almaǵanda, qalǵan áskerler kazarmalarda buıryq qana kútip tur. Mazasyzdanǵan bılik oryndary qaharly tobyrǵa tarpa bas salý úshin qalada jıyrma tórt myń, qala mańyndaǵy kentterde otyz myń soldatty saqadaı saı ustap otyr.

Jerleý rásimi kezinde sybys tarady. Legıtımısterdiń timiski áreketi sóz boldy, tobyr ımperator etip qoıǵaly jatqan sátte Qudaı ólimge kesip, opat bolǵan gersog Reıhshtadskıı týraly aıtty. Belgisiz bireý belgilengen saǵatta jaldanǵan eki sheber qarý jasaıtyn zaýyttyń qaqpasyn ashatynyn habarlady. Kópshilik jurtyń júzinen jadyrańqy ǵana emes, jabyńqy da raı tanyldy, ásirese bas kıimsiz júrgenderden ol anyq kórindi. Júgensiz asaý, biraq nıeti ıgilerdiń yrqynda júrgen halyqtyń arasynda naǵyz zulym jaýyzdardyń bet álpeti, "Tonaımyz!" dep aıǵaı salýǵa ázir sýmańdaǵan sumpaıy aýyzdar da kórinip qaldy. Mı-batpaqtyn tereńin shaıqap, túbindegi laı-lasty betine shyǵaratyn tolqýlar da bolady. Mundaı qubylys "jaqsy uıymdasqan" polısıanyń qatysýynsyz týmaıdy.

Sherý býlvarlardy boılap, marqumnyń úıinen Bastılıaǵa deıin sondaı sylbyr ilbip áreń jyljydy. Tabytty Vandom baǵanasyn aınalyp alyp júrgende birneshe oqıǵa da bolyp ótti, bireý sherý ótkende balkonda turyp bas kıimin almaǵan gersog Fısjamǵa tas atty; bireýler halyq týyndaǵy gall qorazynyń sýretin julyp ap sazǵa tastady, Sen-Marten qaqpasynda polıseıdi qylyshpen soqty, 12-shi jeńil kavalerıa polkiniń ofıseri "Men respýblıkashylmyn!" dep aıqaılady, polıtehnıkalyq mektep májbúrlegen qamaýdan qutylyp, sherýge qosylyp, shákirtteri: "Polıtehnıkalyq mektep jasasyn! Jasasyn Respýblıka!" dep uran tastady. Bastılıada áýesqoılardyń uzynnan-uzaq qorqynyshty qatary tizilip, Sent-Antýan kentinen túsip, kortejge qosyldy, tobyrdy qaharly bir tolqyn teńseltip jiberdi.

Bir kisiniń ekinshisine: "Anaý jıren saqaldy kórdiń be? Qashan atýǵa bolatynyn aıtsa, sol aıtady. Zaıyry, sol jıren saqal basqa bir bas kóterý kezinde, Kenısse isinde de sol róldi oryndaǵan tárizdi".

Kúıme Bastılıadan asyp, sý arnasyn boılaı kishirek bir kópirden ótip, Aýsterlıs kópiriniń aldyndaǵy alańǵa jetti. Sonda ol toqtady. Dál osy mezette tobyrǵa qus ushar bıikten kóz tastasań, ol aqqan juldyzǵa uqsar edi, basy kópir alańynda jatyr da, quıryǵy Bastılıa alańynyń qońyraý jaǵalaýyna sheıin súırelenip, býlvarmen Sen-Marten qaqpasyna deıin sozylǵan. Kúımeniń aınalasynda jurt sheńberleı uıysty. Ulan jıyn sap bolyp únsiz qaldy. Lafaıet sóılep Lamarkpen qoshtasty. Bul bir júrek eljireter saltanatty sát boldy. Barlyq bastar jalańashtalyp, barlyq júrek alqyna soqty. Aıaq astynan tobyrdyń ortasynda qolynda qyzyl jalaýy bar shabandoz paıda boldy, keıbireýler onyń qolyndaǵy basyna qyzyl qalpaqsha kıgizgen súńgi deıdi. Lafaıet teris aınaldy. Ekselmans rásimdi tastap ketti.

Qyzyl tý daýyl turǵyzyp, ózi soǵan súńgip ketti. Qońyraý býlvarynan Aýsterlıs kópirine deıin tobyrdyń arasynda daýyldy teńizdiń tolqynyna uqsas gýil údeı tartty. "Lamarkti Panteonǵa! Lafaıetti ratýshaǵa qoıý kerek!" degen qatty aıqaı shyqty. Tobyrdyń aıqaı qoldaýymen jas jigitter qaraly kemege jegilip, Lamarkti Aýsterlıs kópirimen, al Lafaıetti Morland jaǵalaýymen ala tartty.

Lafaıetti qorshap, qoshemettegen topta Lúdvıg Shneıder esimdi bir nemisti baıqap, bireýler birine biri nusqap jatty; keıinnen júzge kelip, ábden qartaıyp qaıtqan bul shal 1776 jylǵy soǵysqa qatysyp, Trenton tusynda Vashıngtonnyń basshylyǵymen shaıqasyp, Brendıvaın mańynda Lafaıettiń komandasynda bolǵan.

Sol shaqta Mýnısıpaldyq atty ásker sol jaǵamen qozǵalyp, kópirdi bógedi de, Selestındikterden qozǵalǵan dragýn da oń jaǵalaýdan Morland jaǵalaýyna jetip buryldy. Lamarktiń tabytyn qaýmalap kele jatqan halyq olardy jaǵalaýdyń burylysynda aıaq astynan baıqap: "Dragýndar!" aıqaı saldy. Dragýndar tapanshasyn qabynan, qanjarlaryn qynynan, myltyqtaryn qundaǵynan sýyrmaı jaı adymdap jyljyp keledi.

Olar kishkentaı kópirge eki júz qadam qalǵanda toqtady. Lafaıetti arbakeshi jetkenshe olar aralaryn ashyp ótkizip jiberdi de, lezde qataryn qaıta qosyp, sap túzedi. Osy kezde dragýndar men tobyr túıise bastaǵan edi. Áıelder úreılenip qasha jóneldi.

Osynaý syn saǵatta ne bolyp, ne qoıdy? Oǵan eshkim de jaýap bere almas edi. Bul eki bult kelip qosylǵan bulyńǵyr sát boldy. Shabýylǵa belgi bergen kerneı dabyly Arsenal jaqtan shyqty degen kim, dragýnǵa qanjar siltegen qandaı bala — barlyǵy osy saýaldardan bastaldy. Jalǵyz-aq shúbásizi: úsh dúrkin atylǵan myltyq, birinshisinde eskadron komandıri Shole opat boldy, ekinshisinde bir kempir óldi, úshinshisinde oq bir ofıserdiń epoletine tıdi, sonda bir áıel: "Tym erte bastady!" dep sharyldady; sol mezet Morland jaǵalaýyna qarsy betten osy kezge deıin kazarmalarda turǵan dragýndar eskadrony qylyshtaryn jalańash ustap, aldaryndaǵylardyń bárin jaıpap, Bassomper kóshesimen jáne Qońyraý býlvarymen shaýyp ótti.

Osymen bári de aıtyldy: daýyl turyp, tastar ushyp, gúrsildep myltyq atylyp, jurttyń kópshiligi kózdi ashyp-jumǵansha eńiske qaraı jóńkip, Senanyń kishi qoltyǵy arqyly qazirgi kezde topyraq úıindisi bolyp qalǵan Lýve aralynyń asa aýmaqty tabıǵı qamalǵa uqsas tar albarlaryna baryp panalady, shaıqasýshylar qorshaýlardyń qazyǵyn julyp ap, qarý ǵyp, tapanshalardan atyp, barıkadalar qurdy; keri tyqsyrylǵan jas jigitter qaraly kúımemen ilesip jamyraǵan betimen Aýsterlıs kópiri arqyly ótip, mýnısıpaldyq gvardıaǵa tarpa bas saldy, karabınerler jetti júgirip, dragýndar qylyshpen qarsy kelgenderdiń bárin baýdaı túsirip barady, tobyr shashyrap, jan-jaqqa qashty, soǵystyń shýy Parıjdiń tórt qubylasyna túgel jetti. Jurt: "Qarýǵa umtylyńdar!" dep aıǵaı sap, qulap-súrinip júgirip barady, biraq qarsylasýyn qoıar emes. Otty úrlep órshitken jel sıaqty ashý-yza búlikti qozdyra tústi.

Tórtinshi taraý
BAǴZY ZAMANNYŃ TOLQÝLARY

Búliktiń burq etip qaınaǵan alǵashqy sátinen qyzyq eshteńe joq. Barlyǵy bar jerde bir-aq burq ete qalady. Bul aldyn ala boljanǵan ba? Iá, boljanǵan. Aldyn ala daıyndalǵan ba? Joq, daıyndalmaǵan. Endeshe bul qaıdan shyǵyp jatyr? Kóshe tabandarynan. Bul qaıdan túsip jatyr? Bulttardan. Bir jerde kóterilis astyrtyn qastandyq sıpatyna ıe bolsa, endi bir jerde ashý-yzanyń aıaq astynan burq-sarq qaınaýy sıaqty. Alǵashqy kezdesken kóldeneń kók atty tobyrdyń tasqynyn ýysyna ustap, qaıda baǵyttaǵysy kelse, sonda baǵyttaıdy. Qorqynysh úreıge toly bastamasyna kelip, bázbir qaterli kóńildilik aralasady. Áýeli aıǵaı shyǵady, dúkender qulyptalyp, qas qaqqansha bolmaı, buıymdar kórmesi ǵaıyp bolady; atylǵan biren-saran myltyq daýysy estiledi; jurt dúrkirep júgiredi; myltyq dúmi qaqpalardy qaqyratady; aýlalarda: "Al, qyzyq dýman bastaldy!" dep qyzmetshi áıelder saq-saq kúledi.

İİİırek saǵat ótpeı jatyp, Parıjdiń jıyrma jerinde bir mezgilde derlik mynandaı oqıǵalar ótti:

Sent-Krýa-de-la-Bretonnerı kóshesinde jıyrma shaqty jas jigit láılihanaǵa kirip, ylǵı bir shashy uzyn saqaldylar mınót bolar bolmasta kóldeneń ustap oralǵan úsh tústi tý alyp shyqty, aldarynda qarýly úsh adam: bireýinde qylysh, bireýinde myltyq, úshinshisinde súńgi bar.

Nonender kóshesinde jaqsy kıingen, basy qasqa, qarny bar, mańdaıy bıik, saqaly qara, murty tikireıgen bir býrjýa ótken-ketkenge patron usynyp tur.

Sen-Per-Monmartr kóshesinde jeńin túrinip alǵan kisiler qara tý kóterip barady, oǵan aq boıaýmen battıtyp: "Respýblıka nemese ólim!" dep jazyp qoıǵan. Orazashylar, Saǵatshylar, Montorgeıl, Mandar kóshelerinde týlarynda altynmen jazylǵan "seksıa" degen sóz ben onyń nómiri bar kisiler paıda boldy. Ol týlardyń bipi áreń baıqalatyn aq jolaǵy bar kók aralas qyzyl tý eken.

Sen-Marten býlvarynda qarý jasaıtyn sheberhana men qarý satatyn úsh dúkendi talqandapty. Bireýi — Bobýr kóshesinde, ekinshisi — Mıshelı-Kont kóshesinde, úshinshisi — Tampl kóshesinde. Birneshe mınóttiń ishinde myń qoldy tobyr kóbi eki dińdi eki júz otyz myltyqty, alpys tórt qylyshty, seksen úsh tapanshany tartyp ap taratyp áketti. Bireýi myltyq, ekinshisi súńgi aldy; sóıtip halyqty kóbirek qarýlandyrýǵa múmkindik týdy.

Greve jaǵalaýyna qarsyda karabınmen qarýlanǵan jas jigitter oramdarda atysý úshin ornalastyrǵan, tek áıelder ǵana qalǵan páterlerge kirip aldy. Olardyń bireýinde pilte myltyq bar eken. Bul kisiler esiktiń qońyraýyn shyldyratyp, úıge kirip, patron jasaýǵa kiristi. Áıelderdiń biri: "Men patron degenniń ne ekenin bilmeýshi edim, kúıeýim onyń ne ekenin keıin aıtty", — deıdi.

Veı-Odrıet kóshesinde bir top adam sırek kezdesetin buıymdar dúkenin buzyp, jataǵandar men túrik qarýlaryn alyp ketipti.

Myltyqpen atyp óltirilgen tas qalaýshynyń máıiti İnjý kóshesinde jınalmaı jatty.

Qaıda qarasań da — sol jaǵa, oń jaǵa, kúlli jaǵalaýlarda, býlvarlarda, Latyn oramynda, bazar oramynda alqynǵan erkekter, jumysshylar, stýdentter, seksıalardyń músheleri proklamasıalar oqyp, "Qarýǵa umtylyńdar!" — dep aıǵaılady, kóshe shamdaryn syndyryp, kólikterdi doǵaryp, kóshe tabandaryn talqandap, úılerdiń esigin buzyp, aǵashtardy tamyrymen julyp, jerqoımalardy timiskilep, kespekterdi domalatyp, jumyr tastar men shoı tastardy úıip, jıhazdar men taqtaılardy qalap, barıkada jasady.

Olar býrjýany ózderine kómektesýge májbúrledi. Áıelderge kirip, úıde joq erleriniń qylyshtary men myltyqtaryn talap etti, sosyn esikterine ıspannyń aq syrymen "Qarý tapsyryldy" dep jazyp ketti. Keıbireýler qylysh pen myltyqty alǵany týraly qolhat berip, óz attaryn jazyp, "bulardy alýǵa erteń merıaǵa kisi jiberińder" deıdi. Kóshelerde jalǵyz-jarym qaraýyldardy, mýnısıpalıtetke bara jatqan ulttyq ulandardy qarýsyzdandyrdy. Ofıserlerdiń epoletterin julyp aldy. Sen-Nıkola zıraty kóshesinde ulttyq gvardıanyń tobyr sońyna túsip júrgen bir ofıseri taıaqpen, aıbaltamen qarýlanǵan toptan áreń qutylyp, bir úıde boı tasalap, tún ortasyna deıin otyrdy da, basqa kıim kıip shyqty.

Sen-Jak oramynda stýdentter aranyń uıasyndaı jıhazdalǵan bólmelerden usha shyǵyp, Sen-Iasent kóshesimen "Progres" dámhanasyna kóteriledi nemese Matúrındikter kóshesindegi "Jeti bılárd" dámhanasyna tómen túsedi. Tansnonen kóshesinde barıkada jasaý úshin aǵash qoımasyn tý-talaqaı qyldy. Jas jigitter tas taǵandarda otyra qap podezderde qarý bóldi. Tek bir ǵana jerde — Sent-Avýa men Sımon-de-Fran kósheleriniń buryshynda turǵyndar qarsylyq kórsetip, barıkadany qıratty. Tek bir ǵana jerde kóterilisshiler keri shegindi: ulttyq ulan jasaǵyn atqylap, olar Tampl kóshesinde jasap jatqan barıkadasyn tastap, Arqan kóshesimen qashty. Jasaq barıkadadan qyzyl týǵa tap boldy, bir paket patron, úsh júz tapansha oǵyn tapty. Ulandar týdy japyraqtap jyrtyp, súńgileriniń ushyna shanshyp aldy.

Bizdiń baıaý belgili júıemen áńgimelep otyrǵanymyzdyń bári búkil qalada birden ótip, alas-kúles bolyp jatty, san naızaǵaı jaltyldap, kún bir ǵana ret kúrkiregen sıaqty.

Bir saǵatqa jeter-jetpes ýaqyttyń ishinde bir ǵana bazar sharshysynda jerden ósip shyqqandaı jıyrma jeti barıkada boı kóterdi. Olardyń túıiser tusy Jann men onyń júz alty serigine bekinis bolǵan ataqty № 50 úı edi, ol bir jaǵynan Sent-Merrı barıkadasymen, ekinshi jaǵynan Mobúe kóshesindegi barıkadamen qorshaldy da ózinin maıdan alańy bolǵan Arsı, Sen-Marten jáne Obrı-le-Býshe kóshelerine ústemdik etti. Endi barıkada — bireýi Montelgeıl kóshesinen Úlken qańǵybas kóshesine, ekinshisi Jofrýa-Lan-Jeven kóshesinen Sen-Avýaǵa buryshtaı kirip turdy. Bular Parıjdiń basqa jıyrma oramyndaǵy qısapsyz kóp barıkadalardy eseptemegendegisi ǵana, olardyń ishinde Mars pen Sent-Jeneve qysqasynda Menılmontan kóshesindegiler bar; Menılmontandaǵydan topsasy úzilip, jambastap qalǵan qaqpa men kishkentaı Otel-De kópiriniń mańynda aýdarylǵan eki aıaqty arbadan jasalǵan taǵy bir barıkada kórinedi.

Gýdonshylar kóshesindegi barıkadada jaqsy kıingen bir kisi qurylysshylarǵa aqsha taratyp tur. Grenet kóshesindegi barıkadaǵa bir salt atty kelip, barıkadaǵa basshylyq etip júrgen adamǵa bir túıinshek tapsyrdy, surqyna qaraǵanda tegi teńge bolýy kerek. "Mynaý sharap jáne basqa kerek-jaraqqa jumsaý úshin" dedi ol. Galstýgi joq aqquba jigit barıkadadan barıkadaǵa ótip, paróldi habarlap júr. Kók polısıa kúnqaǵaryn kıgen bireý qylyshyn jalań ustap, kúzetshilerdi oryn ornyna qoıýda. Barıkadalardyń syrtyndaǵy láılihanalar men qaqpashylardyń úıshikteri qaraýyl kúzet ornyna aınaldy.

Búlik sheber áskerı taktıkanyń barlyq zańdary boıynsha áreket etti. Tar, oıly-qyrly, qıqy-jıqy sansyz buryshtary men burylystary bar kósheler, ásirese, ormannan da jaman bytysqan, jyqpyl-jyqpyly kóp kóshelerdiń jelisi sıaqty bazarlardyń shet pushpaqtary tamasha tańdap alynǵan. Sen-Avýa oramynda kóteriliske basshylyqty halyq dostary qoǵamynyń basshylary óz moınyna alypty deıdi. Panso kóshesindegi ólgen adamdy tintip, qoınynan Parıjdiń josparyn tapqan kórinedi.

Shyn máninde, búlikti kózge kórinbeıtin aýada júrgen bir óktem kúsh basqardy. Kóterilis bir qolymen qas qaqqansha barıkadalar turǵyzyp, bir qolymen garnızonnyń kúlli kúzet oryndaryn basyp aldy. Úsh saǵatqa jetpeı lap etken oq-dári joly sıaqty kóterilisshiler Arsenaldyń oń jaǵasynda Koról alańyndaǵy merıany, búkil Mareni, Popenkýr qarý jasaý zaýytyn, Galıot, İİİato-d'O jáne bazar mańyndaǵy kúlli kóshelerge bas salyp, ornyǵyp ta aldy, sol jaǵalaýdaǵy — Ardagerler kazarmalary, Sent-Pelajı, Mober alańy, Qos dıirmenniń oq-dári jerqoımasy, barlyq zastavalar solardyń qaraýyna kóshti. Keshki saǵat beske taman olar Bastılıanyń, Lenjerıdiń, Aq mantıalar oramynyń qojasy boldy, al barlaýshylary jeńis alańynyń qıylysyna kirip, Fransýz bankine, Ptı-Per men Pochtamtqa ses tanytty. Parıjdiń úshten biri kóterilisshilerdiń qolynda boldy.

Urys qulashyn tym-aq keń jaıdy; qarýlandyrý, tintý, qarý dúkenderin shapshań basyp alý nóserleı jaýǵan tastardan bastalǵan aıqastyń zeńbirek atystaryna ulasqanyn aıǵaqtady.

Keshki saǵat altyǵa qaraı Somon pasajy aıqas alańyna aınaldy. Kóterilisshiler onyń bir shetine ornyǵyp, qarsysynda — ekinshi shetinde áskerler turdy. Atys tortemirden tortemirge aýysa júrip jalǵasty. Osynaý kitaptyń qıalshyl avtory baqylaýshy bolyp búlik janartaýyna jaqyn jerden qaraımyn dep júrip eki ottyń ortasynda qaldy. Oqtan ol dúkenderdi bólip turǵan jarty baǵandardy tasalanyp qana aman qaldy, osyndaı qıyn jaǵdaıda ol jarty saǵatqa jýyq boldy. Sol tusta jıyndy basa kóktep, ulttyq ulandar kıinip, muzdaı qarýlanyp, merıa jaqtan jasaqtar, kazarmalardan polkter shyqty. Zákir pasajynda barabanshyǵa bireý qanjar saldy. Ekinshi barabanshy Aqqý kóshesinde otyz jas jigittiń qorshaýynda qaldy, olar barabandy tesip jyrtyp, qylyshyn tartyp aldy. Úshinshisi Grene-Sen-Lazarda ajal qushty. Mıshel-le-Kont kóshesinde birinen soń biri úsh ofıser óltirildi. Lombard kóshesinde jaralanǵan kóptegen ofıserler keri shegindi.

Batav oramynyń aldynan ulttyq ulan jasaǵy: "Respýblıkalyq revolúsıa, №127" degen jazýy bar qyzyl tý taýyp aldy. Bul shynynda da revolúsıa boldy ma ózi?

Kóterilis Parıjdiń ortalyǵyn buralań kóshelerimen birge adam aıaǵy baspas dýalǵa aınaldyrdy.

Munda kóterilistiń oshaǵy turdy, bar másele, mine, osynda boldy. Qalǵandary usaq qaqtyǵystar ǵana. Ortalyqta ázir tóbeles bola qoıǵan joq, osynyń ózi-aq bar máseleniń osynda sheshiletinin dáleldese kerek.

Keıbir polkterde soldattar tolqı bastady, sondyqtan istiń aqyry nasyrǵa shaýyp, qaıǵyly bola ma degen qaýip týdy. Soldattar halyq qýanyshyn eske alyp, 1830 jylǵy maýsymdaǵy 53-shi jelilik polktiń beıtaraptyǵyn ańsady. Úlken soǵystarda synalǵan erjúrek ójet eki adam — marshal Lobo men general Bújo áskerlerge komanda berdi, Bújo Lobonyń basshylyǵymen jumys istedi. Jaıaý ásker batalóndarynan quralǵan myń san jasaqtar ulttyq ulan rotalarynyń arasynda, bókebaı salǵan polısıa qadılaryn alǵa salyp, kóterilisshiler ornalasqan kóshelerge barlaý jasady. Al kóterilisshiler bolsa, kóshe qıylystaryna qaraýyl qoıyp, barıkada jelilerine patrúlder jiberdi. Tutas armıany qolynda ustaı otyryp úkimet batyl sheshimge barmady; tún taıanǵanda Sen-Merrı monastyrinen dabyl qaǵyldy. Sol tustaǵy soǵys mınıstri, Aýsterlısti umytpaǵan marshal Sýlt bar nársege nemquraıdy qarady.

Áskerı tásilderdi durys qoldanýǵa daǵdylanyp, derek kózderi retinde basshylyq jónindegi málimetter men kúshterdi ǵana paıdalanatyn tarlan teńiz kókjaldary urystardyń qubylanamasy — taktıkany ǵana bilip, shetsiz-sheksiz býyrqanǵan stıhıany, halyqtyń qaınaǵan ashý-yzasyn kórgende abyrjyp, abdyrap qaldy. Revolúsıa jelin basqarýǵa bolmaıdy eken.

Asyǵyp-aptyǵyp kentterdiń ulttyq ulandary da jetti. Sen-Denıden 12-shi jeńil polktiń batalóny, Kýrbvýanyń ar jaǵynan 14-shi jelilik batalón kelip, áskerı mekteptiń batareıalary Karýsel alańyndaǵy baǵyttarǵa ornalasty, Vensen ormanynan zeńbirekter túsirildi.

Túılrı bosap qaldy da, Lýı-Fılıpp tolyqtaı sabyr saqtady.

Besinshi taraý
PARIJDİŃ ÓZİNDİK BEINESİ

Aldynda aıtqanymyzdaı, Parıj eki jyldyń ishinde birneshe kóterilisti bastan keshirdi. Ádette bas kótergen oramdardy aıtpaǵanda, búlik tusynda dál Parıjdeı tynyshtyqty ǵalamat saqtaıtyn qala kemde-kem. Bar bolǵany búlik qana ǵoı dep, bolmashyǵa bas aýyrtyp alańdamaı, ondaıda Parıj tez tutasyp ala qoıady. Tek osyndaı alyp qala ǵana minez tanyta alady. Tek osyndaı alypta ǵana azamat soǵysy men alańsyz sabyrlylyq ushtasyp jatady. Parıjde baraban soǵylyp, dabyl qaǵylyp, jurt jınalýǵa belgi berilip, kóterilis bastalǵan saıyn dúkenshiler:

— Shamasy, Sen-Marten kóshesinde taǵy da shataq bastaldy-aý deımin, — deıdi.

— Onda emes, shataq Sent-Antýan kentinde shyǵar, — deıdi ekinshi bireý.

Ózine esh qatysy joqtaı endi bireý:

— Áıteýir sol jaqtyń birinde ǵoı, — dep qoıa salady.

Keıin jan túrshigerlik sumdyq atys dúmpýi men gúrs-gúrs atylǵan myltyq daýysy údeı bastaǵanda álgi dúkenshi taǵy da:

— Sonda tóbelesip jatyr ma ózderi? Solaı shyǵar, tóbeles bastaldy ǵoı, — deıdi jaıbaraqat qana.

Azdan soń búlik osylaı qaraı jaqyndap, údep kele jatsa, dúken qojasy lyp etip dúkenin shapshań jaýyp, ústine mýndırin asyǵys ile salady, sóıtip óz taýaryn saqtap qalmaq bolady, sonymen birge óziniń basyn da qaterge baılap beredi.

Kóshe qıylystarynda, pasajda, tuıyqta da atys. Barıkadalardy basyp alyp, qaıtaryp berip, qaıta alyp jatady; qan sýdaı aǵyp, artılerıa oǵy úılerdiń qosbetin shurq-shurq tesip, oq adamdardy tóseginde óltirip, máıitter kóshe tabanynda shashylyp qalady. Al ol aradan birneshe kóshe asyp, árirek barsań, kofehanalardan bılárd tastarynyń sartylyn estısiń.

Teatrlar ashyq, pesalar oınalyp jatyr. Áýesqoılar áńgimelesip, oınap-kúlip júr, al odan eki-aq adym jerde qyrǵyn soǵys. Arbakeshter júıtkip júr, keıde tipti aıqas qyzyp turǵan oramdardyń ózinde jurt aýqat jasaǵaly meıramhanalarǵa bara jatady. 1831 jyly neke toıynyń poıyzyn ótkizip jiberý úshin atystyń toqtatylǵany da bar.

1839 jylǵy 12 mamyr kóterilisi kezinde Sen-Marten kóshesinde tyrıǵan bir aryq shal úsh tústi matamen qaptalǵan, ishinde bir suıyq zat quıylǵan grafıni bar qol arbany barıkadadan ony qorshaǵan áskerlerge, áskerlerden barıkadaǵa ersili-qarsyly súırep, bir stakan sharapty birde úkimetke, birde anarhıaǵa usynyp júrdi.

Tań qalatyn túk te joq, Parıj búlikteriniń erekshelikteri osyndaı, ózge astanalarda ondaıdy áste tappaısyń. Bul úshin eki ǵana shart kerek sıaqty, biri Parıjdiń ulylyǵy, ekinshisi onyń aqjarqyn kóńildiligi. Bolǵan soń osyndaı Vólter men Napoleonnyń qalasy bolý kerek qoı.

Alaıda bul joly 1832 jylǵy 5 mamyrdaǵy bas kóterýde uly qala ózinen de kúshti birdeńeni sezgendeı boldy. Ol qorqaıyn dedi. Qaıda da kúlli shalǵaı ári "qatysy joq" oramdardyń ózinde tapaıdyń tal túsinde esikter, terezeler, tereze qaqpalary jabylyp qaldy. Batyldar qarýlanyp, qorqaqtar jasyryndy. Dýman qýǵan da, jumysy bastan asyp jatqan jandar da izim-qaıym boldy. Kóptegen kósheler tańǵy saǵat tórttegideı qańyrap bos qaldy. Úreıli habarlar birden birge berilip, kóterilis jasaǵan búlikshiler Fransýz bankin basyp alypty; bir ǵana Sen-Merrı monastyrinde alty júz adam bekinip, qabyrǵalardy tesip jasaǵan myltyq atar tesikterdiń túbinde otyrǵan kórinedi; jaıaý áskerler jalpy senimsiz; Arman Karel Klozel marshaldy kórgen eken, marshal: "Eń aldymen polk taýyp alyńyz" depti; Lafaıet aýrý, soǵan qaramastan: "Men senderdikimin. Qaıda barsańdar da, zembil tabylsa, sendermen birge bolamyn" degen eken; abaı bolý kerek; túnde bir adamdar turǵyndary az túkpirlerde ońasha úılerdi tonaýdy kásip qylypty (bul arada polısıa men úkimettiń qyzmetindegi Anna Ratklıftiń qıaldary uıtqytyp júr); tutas batareıa Obrı-le-Býshe kóshesindegi baǵytty ustap, Lobo men Bújo óz áreketterin kelisip, tún ortasyna taman, eń kemi tańǵy saǵat tórtte tórt kolonnamen bir mezgilde kóterilistiń ortalyǵyn betke alyp shabýylǵa shyqpaqshy, birinshi kolonna Bastılıadan, ekinshisi Sen-Marten qaqpasynan, úshinshisi Greve alańynan, tórtinshisi bazardan attanbaqshy; bálkim ásker Parıjdi tastap, Mırs alańyna sheginýi yqtımal, jalpy ne kúterińdi bilmeısiń, bul joly másele oılandyrmaı qoımaıdy degen sybystar gý-gý. Barlyǵyn da marshal Sýlttiń batylsyzdyǵy alańdatty. Nege ǵana ol birden shabýylǵa shyqpaıdy? Onyń meılinshe mazasyzdanǵany anyq. Alaıda kári arystan belgisiz bir sumdyqtyń baryn sezip otyrǵan syńaıly.

Kún keshkirdi, teatrlar ashylǵan joq, ashýly patrúlder ári-beri shapqylap, ótken-ketkendi tintip, kúdiktilerdi tutqyndap júr. Saǵat onǵa taman segiz júzden astam adam ustaldy, prefektýra aýzy-murnynan shyqty; Konserjerı túrmesi toldy, Fors túrmesi taǵy da toldy, Konserjerıde "Parıj kóshesi" atalatyn uzyn jer asty jolynda da japyrlap astyna saban tósep ustalǵandar jatyr, lıondyq Lagranj olardy maıda sózimen jigerlendirip, erlik kórsetti. Ústindegi kisilerdiń qımylymen sytyrlaǵan sabandar satyrlap jaýǵan nóserdiń shýylyn eske túsiredi. Basqa jerlerde ustalǵandar túrmelerdiń ishki aýlalarynda, ashyq aspan astynda qaz-qatar jatyp uıyqtady. Qaıda bolsyn qorqynysh-úreı, Parıjge tán emes dúrbeleń.

Úılerde de qorǵanys qamy, áıelder men analarda maza joq, qaıdan da estıtiniń "Qudaıym-aý, ol áli joq" degen úreı. Ara-tura kólikterdiń jalǵyz-jarym tarsyly estilip qalady. Esikteriniń tabaldyryǵynda turyp gújildegen daýystarǵa, aıǵaı-shýǵa qulaq túredi, alas-kúles sapyrylystyń, eshteńe túsinip bolmas yzy-shýdyń arasynan qatty qaıyrǵan: "Mynaý kavalerıa", "Anaý quıǵytyp bara jatqan artılerıa kóligi" degen sózder sampyldaıdy; kerneıdiń, barabannyń dabylyn, myltyqtardyń gúrsilin esitedi. Ásirese Sen-Merrı jaqtan qaǵylǵan dabyl pás shyǵatyn sekildi. Jurt alǵashqy zeńbirek gúrsilin kútti. Buryshtardan kisiler kórine túsip, joq bop ketti jáne "Úılerińe qaıtyńdar!" dep aıǵaılap taıdy. Barlyǵy úılerine jetip, esikterin qulyptap alýǵa asyqty. Bir-birinen "Munyń bári nemen tynar eken?" dep suraıdy. Tún qarańǵylyǵy qoıýlanýyna oraı kóterilistiń qaharly shapaǵynyń qaterli boıaýy Parıj ústinde qalyńdaı tústi.

ON BİRİNSHİ KİTAP
ATOM DAÝYLMEN BAÝYRLASTY
Birinshi taraý
GAVROSH POEZIASYNYŃ TAMYRY TÝRALY BİRQATAR TÚSİNİKTEME
ONYŃ POEZIASYNA BİR AKADEMIKTİŃ YQPALY

Arsenal aldynda halyq pen ásker qaqtyǵysqanda burq ete qalǵan kóterilis aldyńǵy qatardaǵylardy býlvarlardyń uzyna boıymen aǵylyp kep, qaraly kúımeni qaýmalap kele jatqan jurttyń aldyna shyǵyp alǵan tobyrǵa qaraı keri qozǵalýǵa shaqyrdy da, alasapyran aǵys bastaldy. Jınalǵan jurt dúr ete qaldy, qatarlar byt-shyt bolyp, barlyǵy bas saýǵalap qashýǵa aınaldy, bireýleri úreıden bop-boz bolyp sileıip turyp qalsa, bireýleri qarsylyq kórsetýge shaqyryp jatyr. Býlvarlardy qaryq qylǵan adamdardyń alyp ózeni áp-sátte eki aıyrylyp, jaǵalardan ońǵa, solǵa bólinip, toǵandy buzyp ótken tasqyn qusap jan-jaqqa lap qoıyp, eki júz kósheniń boıymen jylǵa-jylǵa bop aǵyldy. Sol kezde Menılmontan kóshesimen qolynda Belvıl mekeniniń joǵarǵy jaǵynan úzip alǵan sarǵaldaq gúli bar, kıimi alba-julba bir bala tómen túsip kele jatyp saýdager áıeldiń dúńgirsheginen, eski-qusqylardyń arasynan eski ershikti tapansha taýyp aldy. Gúlin kóshe tabanyna tastaı salyp: "Mamataı, qalaı oılaısyń? Men mynaý máshinkeńdi ala ketemin!" — dep tapanshany alyp tura júgirdi.

Eki mınýt óter-ótpeste záresi ushyp Amelo men Tómengi kósheleriniń boıymen zymyraǵan býrjýa tolqyny tapanshasyn sermep, óleńdetip kele jatqan balaǵa qarsy kezdesti:

Kúndiz bárin kóresiń kóshesinde,

Túnde túk te tappaısyń esesine.

Ótkir jyrdan deı kórme esh qaıyr joq,

Býrjýaǵa qadalar kekti aıyr bop.

Eı, qalpaqtar! Ózi kýá táńiriniń

Qaıyrymnan, meıirimnen aıyryldyń.

Bul soǵysqa attanǵan kishkentaı Gavroshtyń úni edi.

Býlvarda ol tapanshasynyń shúrippesi joǵyn bir-aq baıqady.

Yrǵaǵymen adymdap kele jatqan álgi shýmaqty jáne basqa óleńderdi kim shyǵardy, oraıy kelgende osylardy ándetip júretini ne? Ony bir qudaı biledi. Bálkim, olardy ózi shyǵarǵan bolar. Gavrosh halyq ánderin jaqsy biledi, keıde olardy óziniń shyrylyna da qosyp qoıady. Teli tentek kóshe balasy tabıǵat daýysy men Parıj únin aralastyryp popýrrı quraıtyn. Qustardyń án qoryna sheberhana jumysshylarynyń ánderin qosatyn. Ol ózine etene jaqyn sýretshilerdiń kómekshilerimen birge júredi. Shamasy ol úsh aıdaı baspahanada shákirt bolyp istese kerek. Tipti birde Ólmeıtuǵyn qyryqtyń biri — Baýr-Lormıannyń da tapsyrmasyn oryndapty. Gavrosh ádebıetke jaqyn edi.

Aıtqandaı, Gavrosh sonaý bir bulyńǵyr laısań, jańbyrly túni ol kishkentaı eki balaǵa óziniń pilin baspana etip, azyq taýyp berip júrgende óz baýyrlary úshin jarylqaýshynyń rólin atqarǵanyn bilgen joq. Túnde baýyrlary, tańda ákesi kezdesip, ýaqyttyń qalaı ótkenin de bilmeı qaldy ǵoı. Kún shyǵa Balet kóshesin tastap ol pilge oralýǵa asyqty, ekeýin de odan aman-esen alyp shyǵyp, oılap tapqan birdeńelerimen júrekterin jalǵap, ózin de tárbıelegen qaıyrymdy kóshe-anaǵa tapsyryp taıyp turdy. Olarmen aıyrylysarda keshke osy arada kezdesýge ýáde baılasyp, biraz sóz sóıledi: "Endi taıdym, basqasha aıtqanda, saraılarda aıtylatyndaı, tabanymdy jaltyrataıyn. Balalar! Eger ata-analaryńdy taba almasańdar keshke osynda oralyńdar. Senderge keshki as beremin, uıyqtaıtyn oryndaryńa jaıǵastyramyn", dedi. Polısıa serjanty taýyp alyp ýchaskege alyp ketti me, álde bir kózboıaýshynyń qolyna túsip qaldy ma, ne alyp qalada adasyp ketti me, balalar keshkisin oralmady. Bizdiń qoǵamnyń shyńyraý túbinde adasqan ondaı izder atkópir. Sonymen, Gavrosh balalardy qaıtyp kórgen joq. Sol túnnen beri tabany kúrekteı úsh aı ótti. "Táıiri alǵyr, meniń jigitterim qaıda joǵalyp ketti?" dep odan beri Gavrosh jelkesin talaı qasydy.

Mine, endi qolynda tapanshasy bar ol Kapýsta kópiri kóshesine keldi. Bul kósheden ol jalǵyz-aq ashyq bir dúńgirshekti baıqady, bul samsa satýmen nazar aýdaratyn saýda orny bolatyn. Bul beımálim bir oqıǵalarǵa baspen súńgip keter aldynda almadan jasalǵan dámmen júrek jalǵaý úshin táńirdiń ózi ońynan keltirgen múmkindik edi. Gavrosh toqtaı qalyp, kúlli qaltalaryn aqtaryp, aınaldyryp kórip, soqyr sý tappaı "Qaraýyl!" dep aıǵaılap jiberdi.

Ómirińdegi jalǵyz nápaqańnan aıyrylýdan jaman ne bar deseıshi!

Alaıda bul Gavroshtyń jolyn ári qaraı jalǵastyrýyna bóget bolǵan joq.

Eki mınótten keıin ol Sen-Lýı kóshesinde boldy. Koról parkinen ótip, ol qoly jetpeı qalǵan alma samsasynyń esesin qaıtarýdy oılap, janyn jaı taptyryp qanaǵattandyrý úshin teatr qulaqtandyrýlaryn dar-dar aıyryp jyrta bastady.

Sol ilgeri júrip, densaýlyǵynyń myqtylyǵy syrtqa teýip kele jatqan júrginshiler oǵan úı ıeleri sıaqty kórinip, ıyǵyn bir qıqań etkizip, olardyń syrtynan shyrt túkirgendeı bir fılosofıalyq zapyrandy laq etkize saldy:

— Mynaý rante degenderiń qarnynan jarylardaı qandaı semiz! Bótegesi kekirik atqansha kepteıdi-aý, sirá. Al aqshalarymen ne istep, ne qoıyp jatqandaryn ózderinen surar ma edi? Olar aıtpaıdy ǵoı. Aqshalaryn tek qylǵyta beredi ǵoı. Tek qarny qampaısa boldy.

Ekinshi taraý
GAVROSH JORYQTA

Kósheniń ortasynda shúrippesiz tapanshany silteýdi asa mańyzdy qoǵamdyq qareket dep uqqan Gavrosh adym saıyn shabyty sharyqtaı túskenin sezdi. Ol shyrqap kele jatqan "Marselezanyń" úzindisi arasynda:

— Bári de tamasha ótip jatyr! — dep qoıady. — Meniń sol aıaǵym qatty aýyrady, revmatızmimdi qozǵap aldym, biraq men razymyn, azamattar. Abaı bol, býrjýa, sender meniń órtteı óleńderimnen túshkiresińder áli. Shpık degender ne? Ittiń ǵana tuqymy olar.

Joq, táıiri alǵyr, ıtti qorlaýǵa bolmaıdy! Maǵan sol ıtiń, álgi shúrippesi qurǵyr tapanshaǵa qajet. Dostarym meniń! Jańa men býlvarmen júrdim, onda as pisip, qaınap, burqyldap jatyr. Qazannyń kóbigin alatyn ýaqyt boldy. Erler, alǵa! Dushpannyń qany jerdiń shólin qandyrsyn. Men otan úshin ólemin, qurbymdy qaıtyp kórý joq maǵan! O, ıá, Nını, bitti bári! Degenmen, kóńildi dýman jassyn! Táıiri alsyn, ólgenshe tóbelespeı ne bar! Jaýyzdyqtyń endi mende sharýasy qansha!

Osy mezette ótip bara jatqan bireýdiń aty ulttyq gvardıa ulanynyń qasyna kep qulady. Gavrosh tapanshasyn kóshe tabanyna qoıyp, shabandozdy kóterip, onyń atyn turǵyzýyna járdemdesti. Sosyn tapanshasyn alyp ári qaraı tartty.

Torını kóshesinde bári de typ-tynysh bolatyn. Osyndaı nemquraıdylyq Marege de tán edi, ekeýiniń de jaǵdaıy aınaladaǵy kúshti ereýilge qarama-qarsy. Tórt tanys kempir úıge kirer aýyzda áńgimeni góıitip otyr. Eger Shotlandıada úsh mystan áıgili bolsa, Parıjde ósekshi áıelderdiń tórttigi keńinen tanys. Bodýane qıylysynda "Sen koról bolasyń" dep Bonoparttyń betine túnere qarasa, Armúırdiń kók butasynda kezinde Makbetke de solaı aıtqan joq pa edi. Ol da osy sıaqty qarq ete qalǵan bolatyn.

Alaıda Torını kóshesiniń ósekshileriniń úsheýi qaqpashy da, bireýi shúberek jınaýshy, qolynda qashan kórseń de ilmekti sebeti júredi — tórteýi de tek ózderiniń ádettegi isterimen shuǵyldanady.

Tórteýi de qartaıýdyń tórt qubylasynda tur: arsa-arsa bolǵan, qýat qaıtqan, joqtyq jasytyp, ýaıym tıtyqtatqan.

Shúberek jınaýshy baısaldy áıel bolatyn. Erkin aýada turatyn bul qaýymda shúberek jınaýshy suraıdy da, qaqpa kúzetýshiler raqym jasaıdy. Báriniń sebebi kóshe jáshiginiń syrtyna aparyp tógiletin qoqystarda jatyr, olardy qaqpashylardyń qalaı úıgeni, ony qazbalap birdeńeler izdeýshilerge kerek. Keıde sypyrǵysh ta qaıyrymdy bolady.

Shúberek jınaýshy qoqys sebetine olja túsirýshilerge dán razylyǵyn bildirip jymıyp qoıady jáne jymıǵany qandaı. Olardyń arasyndaǵy áńgime shamamen bylaı órbıdi:

— Sizdiń mysyǵyńyz baıaǵydaı yzaqor-aq!

— Qudaıym-aý, óziń bilesiń, mysyq degen jaratylysynan ıtpen dushpan emes pe! Olarǵa shaǵynsa, ıt shaǵynsyn.

— Adamdar da ıt pen mysyqtaı ǵoı.

— Alaıda mysyqtyń búrgesi adamǵa aýmaıdy.

— Ony qoıshy, ıt degeniń qaýiptirek qoı, ıtterdiń sondaı kóbeıip ketken jyly áli esimde, tipti ol týraly gazette de jazdy emes pe. Ol osy Túılrıde Rım korólin dáý qoshqarlar jekken kúımemen alyp júrgen kezde bolǵan. Rım koroli esińizde me?

— Maǵan kóbirek unaǵany gersog Bordoskıı.

— Men Lúdovık on jetinshini bilýshi edim. Men Lúdovık on jetinshini jaqsy kóremin.

— Sıyr eti qalaı qymbattap ketti, Patagon shesheı!

— Ony aıtpa, qasapshylar baryp turǵan ońbaǵandar. Ońbaǵannyń da ońbaǵany. Beretinderi tek súıek-saıaq.

Sózge endi shúberek jınaýshy aralasty:

— Iá, bıkeshter, saýdanyń jaıy nashar. Qoqystan da qazir eshteńe taba almaısyń. Burynǵydaı laqtyra salmaıdy. Qoqymyn da qaldyrmaı jep qoıatyn bolypty.

— Sizden de kedeı kisiler bar, Vargýlem táteı.

— Osy aıtqanyń shynnyń shyny, — dep jaǵympazdana kelisti shúberek jınaýshy áıel, — meniń áıteýir kásibim bar ǵoı.

Az-kem únsizdikten keıin ár kisige tán maqtanyp qalý qajettigine boı aldyryp sózin jalǵastyrdy:

— Erteńgilik úıge kelisimen, birden sebetimdi tóńkerip, jınaǵandarymdy servızdeı (zaıyry sorttaı degisi kelse kerek) bastaımyn. Barlyǵyn ortaǵa úıip tastap, shúberekterin sebetke salamyn, mújilgen jemisterdi ydysqa jınaımyn, jaı qıyndylardy — shkafqa, júnderin — komodqa tyǵamyn, qaǵazdy terezeniń aldyndaǵy buryshqa úıip, jeýge bolatyndardy tegeshke iriktep, staqandardyń synyqtaryn peshke tastaımyn, taptalyp qalǵan bashmaqtardy esiktiń syrtyna qoıyp, súıekterdi kereýettiń astyna súńgitemin.

Tý syrtynan kep toqtaı qalǵan Gavrosh tyńdap turyp:

— Qarıalar! Qandaı oqıǵaǵa oraı saıasat soǵyp jatyrsyńdar? — dep surady.

Tórt keńirdekten tórt eselengen ekpinmen shyqqan balaǵat balaǵa jaýdy da ketti.

— Taǵy bir sumyraıdyń tóbeden túskendeı kele qalǵanyn qarashy!

— Anaý sheńgeline qysqany ne pále? Tapansha ma?

— Aıtyńdarshy qudaı aqyna, bul qaı ońbaǵan!

— Mundaılar úkimetti tóńkerip tastaǵansha tynbaıdy endi!

Zyǵyrdany qaınaǵan Gavrosh ósh alyp, esesin qaıtarýdyń ornyna bes saýsaǵymen olarǵa murnyn kórsetti.

Patagon shesheı yzalanyp qolyn siltedi:

— Sorymyz qaınaǵaly turǵany aıdan anyq. Osy mańda kórshiles saqaldy bir jas jigit bar edi, kún saıyn erteńgisin basynda qyzyl taqıashasy bar bir arýdy qoltyqtap shyqqanda jolyqtyrýshy edim, sol bátirińdi búgin qolyna myltyq ustap júrgenin kórdim. Bashe shesheı ótken aptada revolúsıa bolady dep júr edi, ıá, anda álgi buzaý júrgen jaqta! — Pontýazda. Al endi myna tapanshaly ońbaǵan buzyqqa qara. Shamasy, selıstındikterde zeńbiregiń ıt-yrǵyn bolýy kerek. Úkimet mynadaı ne oılap tabýdy ózderi de bilmeıtin ońbaǵandarǵa ne jasaı qoıady, bul jeksuryndardyki jurtqa kún bermeý, barlyq baqytsyzdyqtardan keıin endi ǵana tynyshtalyp kele jatyr edi! O, jaratqan ıem, men be, men beıshara korolevamyzdy arbamen qalaı alyp bara jatqanyn óz kózimmen kórdim ǵoı. Al endi osyndaılardyń qyrsyǵynan kelip taǵy da temeki qymbattaıdy. Bul qaskúnemdik! Al seni me, qaraqshy, seni men gılotınada kóretin shyǵarmyn.

— Myńqyldap turǵanyńyz ne, kempir-sampyr! — dep qaǵytty Gavrosh. — Áýeli durystap tumsyǵyńdy bir tazalap alshy.

Sosyn ol ári jóneldi.

Tas tóselgen kóshege jetkende onyń esine shúberek jınaýshy áıel túsip, ózimen ózi sóılesti:

— Revolúsıonerlerdi beker balaǵattaısyz siz, Qoqys Úıindisi sheshetaı. Mynaý tapansha, bile bilseńiz, sizge jumys isteıdi ǵoı. Sebetińe jeıtin birdeńeler molyraq tússin deımiz.

Oılamaǵan jerde ol artynan aıqaı estidi, qýyp kele jatqan qaqpa kúzetshisi Patagon kempir eken, alystan julqynyp judyryǵymen aıbat shegip keledi.

— Beıshara beıbaq shata!

— Myna kempirge bıik aǵashtyń basynan túkirsem be eken, — dedi Gavrosh.

Az-kem kidirip ol Lamýanon derbesjaıynyń janynan ótti. Osy arada ol uran tastady:

— Alǵa, urysqa kiriseıik!

Alaıda ony kenet ýaıym basty. Ol janyna tıgisi kelgendeı tapanshasyna kinálaı qarady:

— Men aıqasqaly baramyn, — dedi ol, — al sen aıqasyp atysa almaısyń!

Bir ıt bir ıtten nazardy aýdarady. Munyń janynan sol sát yrsıǵan qanden júgirip ótti. Gavrosh ony aıap ketti.

— Meniń beıshara sháý-sháýim! — dedi ol — Seniń kishkentaı bir bóshkeni jutyp jibergeniń anyq sıaqty, qursaýlary sıdıyp syrtyńnan kórinip tur ǵoı.

Sodan soń ol Orm-Sen-Jervege jóneldi.

Úshinshi taraý
SHASHTARAZDYŃ ÁDİL NARAZYLYǴY

Gavrosh pildiń qonaqjaı qursaǵyn ashyp bergen eki kishkentaı balany aıdap shyqqan qadirmendi shashtaraz ol kezde óz mekemesinde qart legıoner soldattyń, sonaý Imperıa zamanynyń adamynyń saqal-murtyn alyp jatqan-dy. Ekeýiniń arasynda áńgime bastalyp ketken edi. Álbette, shashtaraz búlik týraly, sosyn general Lamark jaıynda ardagerge óz oıyn aıtty, odan áńgime Lamarkten ımperatorǵa kóshti. Eger Prúdom bul áńgimege tap kelse, ony áshekeılep, árlep: "Ustara men qylyshtyń suhbaty" dep atar edi.

— Imperator atta qalaı otyrýshy edi? — dep surady shashtaraz.

— Nashar otyratyn. Ol qulaı bilmeıtin. Sondyqtan eshqashan da attan qulaǵan joq.

— Al attary qandaı, jaqsy ma edi? Zaıyry, tamasha bolýy kerek?

— Maǵan kres syılaǵan kúni atyn kórgenim bar. Jelgish aq bıe bolatyn. Onyń qulaǵy bir-birinen alshaq, uzyn bolatyn, shoqtyǵy bıik, mańdaıynda qara juldyzy bar, basy áp-ádemi, moıyny up-uzyn, sıraqtary berik, eki búıiri shyǵyńqy, jaýyryny taqtaıdaı tegis edi. Bıiktigi on bes súıemnen sál ǵana asatyn bolar.

— Ǵajap sáıgúlik qoı! — dep qoıdy shashtaraz.

— Iá, ol uly mártebeliniń salt minetin bedeýi bolatyn.

Shashtaraz mundaı saltanatty sózden keıin sóılemeý kerek dep sheshti de, sosyn qaıta sóılep ketti.

— Imperator bir-aq ret jaralanypty, sol shyn ǵoı, myrza?

Qart soldat sol arada ózi bolǵan adamnyń maqamymen mańǵazdana sabyrmen jaýap qatty:

— Ókshesinen jaralandy. Ratısbonnyń túbinde sý jańa teńgedeı tap-taza edi.

— Al siz, ardager myrza, áldeneshe ret jaralanǵan shyǵarsyz, shamasy?

— Men be, bolmashy ǵana, — dedi soldat. — Marengonyń túbinde jelkemnen qylyshtan eki soqqy aldym, Aýsterlıs túbinde qolyma oq tıdi, Ienanyń túbinde ekinshi ret sol jaq sanymnan jaralandym, Frıdland túbinde myna jerime súńgi shanshyldy, Máskeý túbinde, jeti me, segiz be bilmeımin, ár jerime sapy salyndy, Lúsen túbinde bombanyń jaryqshaǵy saýsaqtarymdy qaýsatyp ketti... Ah, ıá, aıtqandaı, Vaterloo túbinde kartech týra búıirimnen soqty. Bar bolǵany osy.

— Aıqas alańynda ólý qandaı tamasha! — dep erek bir shabytpen daýystap jiberdi shashtaraz. — Maǵan salsa, shynymdy aıtaıyn, jyrtyq tósekte bázbir aýrýdan yńqyldap, kúnnen-kúnge birte-birte baıaý tómendep, qudaıdyń kúni neshe túrli dári iship, ahylap-ýhilep ólim kútip jatqansha, bir ıadro tıip, ishi-baýyrymdy kúl-parsha ǵyp aqtaryp, janymdy jahannamǵa bir-aq jibergenin qalar edim.

— Aýyzyńyz salymsyz emes eken, — dep qaǵytty soldat.

Ol osyny aıtyp úlgerýi muń eken, alapat bir gúrsil dúńgirshekti aýdaryp tastaı jazdady. Kórme-áınektiń beti juldyzǵa uqsas jaryqshaqtardan kórinbeı ketti.

— O, qudaıa! — dep aıǵaılap jiberdi ol — Mynaý týra sonyń ózi ǵoı.

— Ol ne?

— Iadro.

— Mássaǵan, mine sol, — dep soldat edende domalap bara jatqan jumyr birdeńeni kóterdi. Ol malta tas bolyp shyqty.

Shashtaraz synǵan áınekke júgirip baryp, bar pármenimen Sen-Jan bazary jaqqa zyta jónelgen Gavroshty kórdi. Shashtaraz dúńgirsheginiń janynan ótip bara jatyp, kishkentaılar úshin renjigenin umyta almaǵan Gavrosh saqalshyǵa sálem bere ketý tilegine qarsy tura almaı, terezesine tasty atty da jiberdi.

— Túsinesiz be, — dep qyryldady óńi alǵash qup-qý bop ketip, ile kógerip-sazara qalǵan shashtaraz. — Bular soıqan salyp birdeńeni búldirmese júre almaıdy! Bul júgirmekti kim renjitip júr eken?

Tórtinshi taraý
BALANY SHAL TAŃDANTADY

Sol shaqta qaraýyl kúzetin qarýsyzdandyryp úlgergen Sen-Jan bazarynda Gavrosh Anjolras, Kýrfeırak, Kombefer men Feıı bastaǵan bir top adamǵa kelip qosyldy. Olardyń bári derlik qarýlanǵan eken. Baorel men Jan Prýver olardy ózderi izdep taýyp alyp, jasaǵyna kiripti. Anjolrastyń qosaýyz ańshy myltyǵy, Kombeferdiń ulttyq gvardıadan alǵan legıondyq nómiri bar myltyǵy, túımesi aǵytylǵan beshpentinen kórinip júrgen belindegi eki tapanshasy, Jan Prýverdiń eski atty ásker mýshketony, Baoreldiń karabıni bar kórinedi; Kýrfeırak temir taıaǵyn siltep júr edi, ishinen sapy shyǵa keledi, Feıı qolyna jalań qylysh ustap saptyń aldynda: "Jasasyn Polsha!" dep aıǵaılap bara jatyr.

Galstýgi da, qalpaǵy da joq, jańbyrdyń astynda malmandaı sý-sý bolyp alqynǵan, sonda da kózderi ottaı janǵan olar Morland jaǵalaýynan kele jatyr. Gavrosh sabyr saqtap aqyryn ǵana olardyń qasyna keldi de:

— Biz qaıda baramyz? — dep surady.

— Bizben birge júr, — dep jaýap qatty Kýrfeırak.

Feııdiń artynda Baorel keledi, durysy sekirip keledi, búlikshilerdiń arasynda ózin sýdaǵy balyqtaı sezingeniniń belgisi bul. Kúlgin jılet kıgen onyń sózdik qory neni bolsyn kúıretýge jeterlik bolatyn. Onyń jıleti ótip bara jatqan bireýdi esinen tandyra jazdady. Qoryqqanynan esi shyǵyp ketken ol:

— Qyzyldar, qyzyldar keldi! — dep aıqaı saldy.

— Qyzyldar, qyzyldar! — dep ilip ala ketti Baorel. — Bul neǵylǵan essiz úreı, býrjýa! Máselen, myna men alqyzyl qyzǵaldaqtan áste qoryqpaımyn, qyzyl bórikter maǵan úreı týǵyzbaıdy. Maǵan senseńizder, býrjýa, qyzyldan qorqýdy tek múıizdi iri qaraǵa qaldyraıyq ta.

Qabyrǵanyń bir tusynan ol beıbitsúıgish maǵynadaǵy bir paraq qaǵazdy baıqap qaldy. — Ol jumyrtqa jeýge ruqsat bergen Parıj arhıepıskopynyń óz "pastvasyna", ıaǵnı dinshilderge tańǵajaıyp joldaýy eken.

— Pastva! — dep daýystady Baorel. — Bul "mal" degen sózdiń sypaıy túri ǵoı.

Qabyrǵadan joldaýdy julyp tastap, sonysymen Gavroshtyń júregin baýrap aldy. Sol sátten bastap ol Baorelge udaıy zer sap júrdi.

— Seniki durys emes, Baorel, — dep eskertti Anjolras. — Bul ruqsat qaǵazdy jaıyna qaldyryp, tıispeýiń kerek edi, másele onda emes, yza-kekti bosqa rásýa qylasyńdar. Áskerı qorlaryńdy saqtandar. Birli-jarymǵa oq shyǵyndamaý kerek.

— Árkimniń óz máneri bar, — dep qarsylyq bildirdi Baorel. — Epıskoptyń mynaý qara sózben jazylǵan jattyǵýlary meniń jynymdy keltiredi, jumyrtqany eshkimniń ruqsatynsyz-aq jegim keledi. Ózińe qarashy, syrttaı salqyn kóringenmen, ishteı alaýlap janyp tursyń, al meniń kóńil kótergim keledi. Onyń ústine men kúshimdi rásýa etip júrgenim joq, qaıta jattyǵyp, shyńdalyp júrmin. Al joldaýdy men, Gerkýlespen ant eteıin, istiń mánine boılaý úshin jyrttym.

"Gerkýles" degen sóz Gavroshty qaıran qaldyrdy. Ol birdeńe úırený úshin árbir jáıtti paıdalanatyn, sondyqtan ol habarlandyrýdy julyp tastaǵan kisige qurmetpen qarady.

— "Gerkýles" degenniń maǵynasy ne? — dep surady ol odan.

— Latynsha bul saıtan alsyn meni degen maǵyna bildiredi, — dep jaýap berdi Baorel.

Sol sát terezeden qarap turǵan óńi qup-qý, saqaly qap-qara bir jas jigitti kózi shaldy, teginde Álippe dostarynyń biri bolýy kerek:

— Patrondaryńdy ázirle! Para bellum!10 — dep oǵan aıqaı saldy.

— Ádemi erkek! Bul oryndy, — dedi latynshany da azdap bile bastaǵan Garvosh.

Olarǵa dýly tobyr bolyp stýdentter, sýretshiler, jas jigitter, Eksten shyqqan Kýkýrdanyń músheleri, jumysshylar, port kembaldary ere júrdi, kóbi shoqparmen, súńgimen qarýlanǵan, keıbiriniń belinde Kombefer sıaqty tapanshalary bar.

Toptyń ishinde túrine qarasań arsa-arsa, qaýsaǵan shal da júrdi. Gavrosh ony baıqady.

— Bul kim? — dep surady.

— Jaı bir shal.

Ol Mabef edi.

Besinshi taraý
SHAL

Ne bolyp, ne qoıǵany týraly aıtalyq.

Anjolras pen dostary Qońyraý býlvarymen astyq qambalarynyń qasynan ótip bara jatqanda kenet olarǵa dragýndar shabýyl jasady. Anjolras, Kýrfeırak pen Kombefer Bassomper kóshesimen "Barıkadaǵa shyǵyńdar!" dep aıǵaı-súreń salyp bara jatqandardyń arasynda bolatyn. Ledıger kóshesinde olar baıaý júrip kele jatqan qarıany keziktirdi.

Olardyń nazaryn aýdarǵany shaldyń mas adamdaı teńselip kele jatqany boldy. Tańnan beri jańbyr sebezgilep, endi údeı túsip nóserlete bastaǵanyna qaramastan, shal qalpaǵyn qolyna ustaǵan. Kýrfeırak Mabef ataıdy birden tanydy. Ataımen ol tanys bolatyn, Marıýsti onyń úıine deıin talaı ertip aparǵany bar. Burynǵy shirkeý bastyǵynyń, keremet kitapqumarlardyń beıbit, uıań minez-qulqyn jaqsy biletin ol qarıanyń mynaý alas-kúles dúrbeleńde shaýyp kele jatqan shabandozdardan eki-aq qadam jerde, zýlaǵan oqtyń arasynda, atystyń bel ortasynda jalańbas júrgenine qaıran qaldy. Sosyn jıyrma bes jasar búlikshi men seksen bes jastaǵy qarıanyń arasynda mynadaı áńgime boldy:

— Mabef myrza! Úıińizge baryńyz.

— Nege?

— Dúrbeleń bastalady.

— Tamasha!

— Mabef myrza, sapylarmen keskilep, myltyqpen atady.

— Tamasha!

— Zeńbirekten oq boraıdy.

— Tamasha! Al barlyǵyń qaıda ketip barasyńdar?

— Biz úkimetti qulatqaly baramyz.

— Tamasha!

"Tamashany" aıtyp ol solarmen birge ketti. Sol sátten bastap ol lám-mım dep til qatqan joq. Onyń qadamy bekı tústi; jumysshylar qoltyǵynan almaq bolyp edi, jaqtyrmaı basyn shaıqady. Ol saptyń aldyńǵy qatarynda derlik júrip otyrdy, barlyq qozǵalysy sergek, tyń adamdaı da, júzi uıyqtap kele jatqandaı kórindi.

— Bul ne qylǵan qyzyq shal! — dep stýdentter sybyrlasyp keledi.

Tobyrda bul Konventtiń qart múshesi, qart patsha óltirýshi eken degen sybys taǵy tarady.

Bul jıyn Áınek kóshesine kirdi. Kishkentaı Gavrosh bar daýysymen shyrqap óleń aıtyp, kerneıshiniń jandy kerneıine uqsap dabyldatyp alda keledi. Onyń áni mynaý:

Aı da, mine, kóterildi aspanǵa,

Shyq móldirep shópke qonyp jatqanda.

Jannasyna til qatady jas Jan da,

Tý, tý, tý,

Baǵyt-SHatý.

Koról men Qudaı, jyrtyq kıim, soqyr tıyn — baılyǵym.

Shoqımyn dep áýrelenbe, dostar-aı,

Tańnan buryn qaldy oıanyp qos torǵaı,

Tátti gúldi jalap jatyr shyq talmaı.

Zı, zı, zı,

Baǵyt-Passı.

Koról men Qudaı, jyrtyq kıim, soqyr tıyn — baılyǵym.

Mastar láılip shyqqandaıyn jolǵa alys,

Qos qoraz bop shaıqasady qoldy qus,

Soǵan kúlip, qulap tústi jolbarys.

Don, don, don,

Baǵyt-Medon.

Koról men Qudaı, jyrtyq kıim, soqyr tıyn — baılyǵym.

Daýystan da túk qalmady aspandap,

Shyq ta qonar kez emes pe jas talǵa.

Jan jigit bop til qatady, tos Janna,

Ten, ten, ten,

Baǵyt-Panten.

Koról men Qudaı, jyrtyq kıim, soqyr tıyn — baılyǵym.

Olar Sen-Merrıge bet túzedi.

Altynshy taraý
QATARǴA JAŃA QOSYLǴANDAR

Tobyr barǵan saıyn ulǵaıa tústi. Jańqa kóshesi mańynda oǵan uzyn boıly, aq basty bir adam kelip qosyldy; Kýrfeırak, Anjolras pen Kombefer onyń ashýshań, dóreki beınesin baıqap qaldy, biraq olardyń birde-biri ony tanymady. Gavrosh óziniń ánine, ysqyryǵyna, ý-shýǵa, ilgeri qozǵalysqa jutylyp, dúkenshilerdiń tereze qaqpalaryn dimkás tapanshasymen soqqylap júrip oǵan nazar da aýdarmady.

Áınek kóshesine burylǵan tobyr Kýrfeırak podeziniń mańynan ótti.

— Mynaý óte oryndy boldy-aý, — dedi Kýrfeırak, — úıde ámıanymdy umytyp ketippin, onyń ústine qalpaǵymdy jáne joǵaltyp aldym.

Ol tobyrdan jyrylyp, tórt satyny bir-aq attap joǵaryǵa shyqty. Eski qalpaǵy men ámıanyn alyp, kir kıimderiniń arasyna jasyrǵan aýqymdy tórtburyshty jáshikti qosyp ala shyqty. Ol júgirip tómen túskende qaqpashy áıel shaqyrdy:

— Kýrfeırak de myrza!

— Qaqpashy! Atyńyz kim edi? — dep surady jaýap qatýdyń ornyna Kýrfeırak.

Qaqpashy sasyp qaldy.

— Alaıda siz meniń atym Veven táteı ekenin jaqsy bilesiz ǵoı.

— Al bylaı, eger siz meni taǵy da de Kýrfeırak myrza dep ataıtyn bolsańyz, budan bylaı sizdi men de Veven táteı ataımyn. Al endi ne másele ekenin aıtyńyz. Bul ne, ózi?

— Osynda sizdi bireý surap júr.

— Ol kim?

— Bilmeımin.

— Ózi qaıda?

— Mende, qaqpa kúzeti bólmesinde otyr.

— Ketsinshi, saıtan! — dep aıqaılap jiberdi Kýrfeırak.

— Al ol sizdi bir saǵattan artyq kútip otyr, — dep eskertti qaqpashy áıel.

Sol sátte qaqpashynyń úıshiginen túrine qaraǵanda jas jumysshy sıaqty, aryq, bop-boz, kishkentaı, sekpil bet, keýdeshesi jyrtyq, barqyt shalbary jamaýly, erkekten góri erkekshe kıingen qyzǵa uqsas jigit Kýrfeırakqa til qatty, bir ataı keterligi daýsy áıel únine múldem uqsamaıdy eken.

— Marıýs myrzany kórýge bolar ma eken?

— Ol joq.

— Keshkisin ol orala ma?

— Bilmeımin, — dep jaýap bergen Kýrfeırak oıyn anyqtaı túsip:

— Al men oralmaımyn, — dedi.

Jas jigit oǵan qadala qarap, taǵy suraq qoıdy:

— Nege oralmaısyz?

— Sebebi bar.

— Qaıda bara jatyrsyz?

— Onda ne sharýań bar.

— Maǵan jáshigińizdi alyp júrýge bola ma?

— Men barıkadaǵa bara jatyrmyn.

— Maǵan da sizben birge barýǵa bola ma?

— Meıliń bilsin! — dep jaýap qatty Kýrfeırak. — Kóshe bos, tabany barshaǵa jetedi.

Sóıtip ol júgire basyp, dostaryn qýyp jetýge asyqty. Qýyp jetken soń olardyń bireýine jáshikti tapsyrdy. Tek shırek saǵat ótkennen keıin ǵana jańaǵy jas jigittiń shynynda da budan eki eli qalmaı erip kele jatqanyn baıqady.

Tobyr degen eshqashan qalaǵan jaǵyna júrmeıdi ǵoı. Buryn da aıtqanymyz bar, ony udaıy jel aıdap júrgendeı, basy aýǵan jaqqa jóńkiledi. Ol Sen-Merrıden asyp, qaıdan shyqqanyn ózderi de jaqsy bilmeı, qalaı bolǵany belgisiz, tóbesin Sen-Denı kóshesinen bir-aq kórsetti.

ON EKİNSHİ KİTAP
"KORINF"
Birinshi tapay
"KORINFTİŃ" NEGİZİ QALANǴANNAN BERGİ TARIHY

Qazirgi Parıjdikter Ortalyq bazarǵa Rambúto kóshesinen kirgende Mondetýr kóshesiniń qarsysynda oń jaqtan sebetshiniń dúkenin baıqar edi. Onyń jarnamasy ımperator Napoleon I beınelengen sebet, onda mynandaı jazý bar:

"Sámbi taldan toqylǵan osy arada Napoleon"

Alaıda olar osydan bar bolǵany otyz jyl buryn osy oramnyń ózi kýási bolǵan sol bir sumdyq oqıǵalardy bilmeıdi.

Bul arada baǵzyda "Shanvererı" dep jazylǵan Shanvrerı kóshesi bolǵan.

Qazir Sen-Merrı barıkadasy ataq aýqymy basyp ketken sol tusta osy arada jasalǵan barıkadany eske túsireıikshi. Osy Shanvrerı kóshesindegi búginde buldyrap umytylyp bara jatqan sol barıkadaǵa azdap oı sáýlesin túsirelikshi.

Aıqyndyq úshin buryn biz Vaterloony sıpattaǵanda qoldanǵan qarapaıym tásilimizge júgingen artyq bolmas. Sol tusta Sen-Estash shirkeýine taıaý asqaqtaǵan úılerdi týra kóz aldyna keltirgisi kelgen kisi Ortalyq bazardyń teristik-shyǵysyndaǵy Rambúto kóshesi bastalatyn tusty negizge ala otyryp N árpin oısha syzsa jetip jatyr; onyń tik syzyqtary Úlken Qańǵybas jáne Shanvrerı, al kóldeneńi Kishi qańǵybas kóshesi bolyp shyǵa keledi. Eski Mondetýr kóshesi N árpiniń úsh syzyǵyn da kesip ótip kútpegen buryshtar jasaıdy. Sóıtip osy tórt kósheniń bytysqan bytqyl-jypqyldary aýmaǵy júz sharshy týaz jerde Ortalyq bazar men Sen-Denı arasynda, bir jaǵy Aqqý men Ýaǵyzshylar kóshesi etip, túr-turpaty qyzyq, jeti shaǵyn, irili-usaqty oram jasaıdy, qısyq-qyńyr bul oramdar bir-birinen ajyraǵysyz, tek qurylystaǵy tas jaryqshaqtary sıaqty tar sańylaýlar arqyly ajyratylady.

Biz "tar sańylaýlar" deımiz, óıtkeni osy bir qarańǵy, qısyq, eski segiz qabat úılermen kómkerilgen kósheler týraly odan aıqyn túsinik tappadyq. Bul saldamandardyń salynǵanyna ne zaman, Shanvrerı men Kishi Qańǵybas kóshelerindegi úılerdiń kóbi tireýmen tur. Kóshe tar, al laı sý aǵatyn jyra-orlar keń, sondyqtan ótken-ketken kisiler kóshe tabanynyń saz batpaǵyn keship, lajsyzdan jerqoımaǵa uqsas dúkenderdiń aldyn jaǵalap, temir tuǵyrly tastuǵyrdy saǵalap, san ǵasyr turǵan tortemirlerdi boılap, sasyq ıisi tanaý jarǵan kúl-qoqys úıindileriniń janymen áreń júredi. Rambúto kóshesi sonyń bárin sypyryp tastaǵan.

Mondetýr11 degen ataý kósheniń ózindik beınesin ashyp tur.

Mondetýrǵa taıaý kósheniń Pırýet ataýy onyń beınesin tipti aıqyn ashady.

Sen-Denı kóshesinen Shanvrerıge burylǵan kisi onyń birte-birte taryla túskenin, soraptyń keń aýzynan kirip, jińishke túbine qaraı ketip bara jatqanyn baıqar edi. Bul qysqa kósheniń aıaǵynda Ortalyq bazar jaǵynan joldy birqatar úlken úıler bógeıdi, eger ońnan da, soldan da ótip ketetin qarańǵy joldardy baıqamasa, tuıyqqa tireldim dep toryǵýyń kádik. Mondetýr kóshesi, mine, osy, bir sheti Ýaǵyzshylar kóshesimen, ekinshi ushy Aqqý jáne Kishi Qańǵybas kóshelerimen ustasyp jatyr. Tuıyqqa uqsas munyń túbinde oń jaqqa óter joldyń buryshynda kóshege múıisteı kirip, basqalardan tómen bir úı tur.

Osy úsh qabat úıde tabandatqan úsh ǵasyr boıy ataqty láılihana oryn tepken. Ol kóńildi shýmen sol jerdi dýmandatady da jatady. Teofıl qarttyń:

"Terbetilip turady onda qur sulba,

Ol asylǵan ǵashyq jigit — qyrshyn jas",

— degen eki jol óleńi osyǵan arnalǵan.

Bul jer mundaı orynǵa taptyrmaıdy jáne ol ákeden balaǵa mıras bolyp keledi eken.

Matúren Reneniń zamanynda láılihana "Raýshan qumyrasy" atanǵan, rebýstar sánge aınalǵan kezde onyń jarnamasyn qyzǵylt túske boıalǵan dińgek12 aýystyrdy. Ótken ǵasyrda ǵajaıyp sýretshilerdiń biri, búginde tálimsigen mektep jek kóretin qadirmendi Natýar osynda áldeneshe ret Rene ishken ústeldiń basynda láılip otyryp qyzǵylt dińgekke Korınf júziminiń bir shoǵyn salady. Qaıran qalǵan qojaıyn jarnamany ózgertip, júzim shoǵynyń astyna "Korınf júzimi" dep altynmen jazǵyzdy. Maskúnemder úshin sózdi tastap ketýden tabıǵı eshteńe joq. Sózdi qaldyryp ketý — sóz tirkesindegi buralań. Keıin álgi jarnamanyń "júzimi" túsip, tek "Korınf" qana qaldy. "Korınf" birte-birte "Raýshan qumyrasyn" yǵystyrdy. Láılihana ustaýshylardyń sońǵy áýletiniń ókili Gúshlý aǵaı ańyzdy bilmeıdi eken, dińgekti kókpen boıaýǵa buıryq beripti.

Tómengi zalda úldirik ústel bar, bılárd bolǵan ekinshi qabatta, tóbe arqyly ótetin burama baspaldaq, ústelderge qoıylǵan sharap, qabyrǵalardaǵy ys, tapa taltúste janyp turatyn shyraqtar — láılihana degeniń, mine, osy. Tómengi zaldaǵy lúkti baspaldaq jerqoımaǵa túsiredi. Úshinshi qabatta Gúshlýdyń ózi turady. Oǵan ekinshi qabattaǵy úlken zaldan esiktiń syrtynda qaǵa beris turǵan aǵash baspaldaqpen kóteriledi. Shatyrdyń astynda eki úıshik bar, qyzmetshi áıelderdiń baspanasy solar. Birinshi qabatty as úı men úldirik ústel qoıylǵan zal bólip tur.

Gúshlý aǵaı, bálkim, hımık bolyp týǵan shyǵar, biraq tirliginde aspaz boldy, onyń láılihanasynda jurt iship qana qoımaı, aýqat ta jasady. Gúshlý keremet taǵam oılap tapty, ony tek ózinde ǵana ishýge bolady, ol ózi carpes au gras13 ataıtyn tartylǵan tuqy.

Ony maıly bilteniń nemese Lúdovık XVI-nyń zamanyndaǵy shamnyń jaryǵynda jeıtin bolǵan, dastarqannyń ornyna kleenka shegelengen. Munda jurt alystan arnaıy keletin bolǵan. Ǵaıyp bir erteńgilik mezgilde Gúshlý ótken-ketkendi óz "mamandyǵynan" habardar etkisi keldi de, qyl qalamdy qara boıaý turǵan qutyǵa malyp, óziniń as úıi sıaqty ózindik jazýmen qabyrǵaǵa battıtyp, mynandaı kózge túser jazý jazdy:

Carpes ho gras.

Qystyń qary, jazdyń burshaǵy men nóseri onyń s árpin óshirip, birinshi sózdi jalǵaýsyz qaldyryp, sońǵy sózdiń basyndaǵy g-di shaıyp ketip, qalǵany:

Carpe ho ras — boldy.

Sóıtip jaýyn-shashynnyń arqasynda qarapaıym gastronomıalyq habarlandyrý tereń maǵynaly aqyl-keńeske aınaldy.

Bir ǵajaby, Gúshlý fransýzshany bilmeı turyp, latynshany ıgerdi, as úı oǵan Karemdi orta jolda qaldyryp Gorasıımen14 teńesetin fılosofıalyq ǵaqlıalar shyǵarýǵa kómektesti. Eń qyzyǵy ǵaqlıa "Láılihanama kire ketińiz" degen maǵynany da berýshi edi.

Endi sonyń bárinen de iz qalǵan joq. Mondetýrdyń shyrǵalań dýaldary 1847 jyly aıqara ashylyp, endi eshbir qupıasy qalmady. Shanvrerı kóshesi men "Korınf" Rambúto kóshesiniń tabanynda joıylyp ketti.

Aldynda eske alǵanymyzdaı, "Korınf" jınalý núktesi bolmaǵanymen, Kýrfeırak pen dostary úshin kezdesý orny boldy. "Korınfti" Granter ashty. Oǵan ol "Carpe ho ras" eliktirip baryp edi, keıin "Carpes ho gras" úshin oraldy. Osynda iship, osynda aýqattanyp, osynda aıqaılasty; az tóledi me, nashar tóledi me, tipti tólemedi me — oǵan qaramaı barlyǵy qushaq jaıa qarsy alyndy. Gúshlý aǵaı darqan bolatyn.

Iá, Gúshlý aqkóılek darqan bolýmen birge dańǵoı traktırshi de edi — keremet kereǵarlyq emes pe bul. Ol udaıy qabaǵy qars jabylyp, ashýlanyp, kelýshilerdi qorqytqysy kelgendeı, jurtqa burqyldap ursyp, as tartýdyń ornyna janjal shyǵarǵysy kep turǵandaı kórinetin. Soǵan qaramastan munda jurttyń bári jyly qabaqpen qarsy alyndy dep nyǵarlap turyp aıta alamyz.

Qojaıynnyń daraqylyǵy qaıta onyń saýyq ornyna jurtty, ásirese jastardy kóbirek tartýdyń tásili de sıaqty, olar birin-biri shaqyrǵanda: "Káne, Gúshlý aǵaıdyń burqyldaǵanyn estip qaıtaıyq!" deıdi. Bir kezde ol semserlesýden sabaq beripti. Keıde ol qulaq jarardaı qarqyldap qatty kúledi. Daýysy qatty adam qaıyrymdy keledi. Shyn máninde ol túsi sýyq saıqymazaq bolatyn. Bireýdi qorqytý ol úshin úlken mereı, onyń turpaty atylsa-aq aınalasyndaǵylardy túshkirtetin tapansha-shaqshaǵa uqsaıtyn.

Onyń zaıyby Gúshlý apaı bet-aýyzy jún, asa bir sıyqsyz jan bolatyn.

1830 jyly Gúshlý qaıtys boldy. Ózimen birge "qarabaıyr tuqy" da ǵaıyp bop ketti. Onyń janyn jegen jesiri isin ári qaraı jalǵastyrdy. Alaıda as úı azyp, ázirlengen taǵam tatyp alǵysyz boldy; sharaby sumdyq nashar. Alaıda Kýrfeırak pen dostary "Korınfke" kelýin toqtatqan joq, "aıaǵandyqtan" dep syltaýratady onysyn Bossúe.

Gúshlý apaı tym tolyq bolatyn da eki ıininen dem alyp, alqynyp júretin jáne selo tirligi týraly estelik aıtýdy súıetin. Estelikteri onyń aıtýyna oraı jylymshylyqtan ada bolatyn. Ol óziniń oılaryn ótkir birdeńelermen órnekteı biletin, ásirese óz ómiriniń kóktemi men derevnáda turatyn kezin táp-táýir beıneleıtin. "Qyz kúnimde dolana butasyna qonyp ap saıraǵan aqtamaq boztorǵaıdyń únine eltip, tapjylmaı tabandap uzaq turýshy edim, ómirde maǵan odan artyq lázzat ta, raqat ta joq sıaqty kórinetin", dep áńgimeleıtin Gúshlý apaı.

Ekinshi qabattaǵy "meıramhana" ornalasqan zal tizilgen tábiretkeler men oryndyqtardan, aǵash sákiler men ústelderden kórinbeıtin; eski, bir aıaǵy synǵan bılárd ta osynda turatyn. Oǵan burandaly baspaldaqpen kóteriledi, ol zaldyń buryshyndaǵy tórtkúl tesikten shyǵatyn da kemeniń tabaldyryǵyna da uqsaıtyn.

Jalǵyz ǵana jińishke terezesi bar bul zalǵa udaıy janyp turatyn kenket qana jaryq beredi de, ol sharbaq-shatyrǵa uqsaıdy. Tórt aıaqpen jabdyqtalǵan kez kelgen jıhaz munda kirgen soń áp-sátte bir sıraǵynan aıyrylyp qalady. Ákpen aqtalǵan qabyrǵalardy bezendiretin birden bir áshekeı qojaıyn Gúshlýdyń qurmetine jazylǵan tórt jol óleń ǵana.

On adamdy tańdantyp, eki adamdy úrkiter,

Badanadaı súıeli tanaýynan jún túter.

Kezdeskende qorqasyń, túshkirer dep betińe,

Imek murny erniniń tıgeli tur etine.

Bul shýmaq qabyrǵaǵa kómirmen jazylypty. Aqyn jazǵan kelbettemesine óte uqsas Gúshlý hanym erteden qara keshke deıin qaperine eshteńe kirmeı osy óleńniń mańynda júgiredi de júredi. Eki qyzmetshi Matlota jáne Jıblota degen esimder men áıelder Gúshlý hanymǵa ústelderge qumyramen nashar qyzyl sharap pen ashyǵyp kelýshilerge qysh tegeshterge quıylǵan bylamyq botqalardy usynýǵa kómektesedi. Domalanǵan semiz, byrjıǵan jıren, kókaıyl Matlota kezinde marqum Gúshlýdiń naqsúıer ashynasy bolǵan, al túrine qarasań, ańyz-ertegilerdegi qubyjyqtardyń bárinen beter, biraq qyzmetshi retinde qojaıynnyń betine kelmeı, Gúshlý hanymnan jasy jas, sıqy sol durys bolǵanyna qarmastan oǵan udaıy birinshi oryndy berip otyrady. Uzyntura, tyrıǵan aryq, beti alapestenip únemi bozaryp, kóziniń aldy kógildir tartyp, kirpigin bir kótermeı, jabyrqap júretin Jıblota jurttyń bárinen erte turyp, kesh jatyp qatty qaljyrap, jyǵylyp-súrinetinine qaramastan tóńiregindegilerdiń bárine jaǵady, shaldyqqanyn bildirmeı basqa qyzmetshiniń ózine de iltıpat kórsetip, únsiz jymıyp qoıady, uıqy aralas jymıysy sondaı aıanyshty.

Láılihananyń zalyna kirer aýyzda kelgenderdiń nazaryn aýdaryp, toqtatpaı jibermeıtin taǵy bir jyr joldary bar, ony bormen esikke Kýrfeırak jazyp qoıǵan:

Qalasań meıliń — syılap kór,

Qalasań meıliń — jyrlap ber!

Ekinshi taraý
KÓŃİL KÓTERİP İSHÝDİŃ AIaǴY

Belgili bolǵanyndaı, Modan shyqqan Legl eń bastysy Jolıden tabyldy. Kez kelgen butaqty úı qylatyn qus sıaqty baspanany da tez tapty. Dostar birge turyp, birge iship, birge uıyqtady. Solardyń barlyǵy, keıde tipti Múzdıkettiń ózi de ortaq boldy. Ózindik ereksheligi bar bul egizder eshqashan ajyrasqan joq. 5 maýsym kúni erteńgilik aýqattanǵaly olar "Korınfke" tartty. Jolı sýyqtap, tumaýdan kúrkildep júrgen, Legl de tumaýratyp qaldy. Legldiń beshpenti kónetoz bolatyn, Jolıdiń kıimi jaqsy.

Olar "Korınftiń" esigi aldynda topyrlap turǵanda tańerteńgi saǵat toǵyzdar shamasy edi.

Birden olar ekinshi qabatqa kóterildi.

Olardy Matlota men Jıblota15 qarsy aldy.

— Ulý jáne syr men shoshqa súri, — dep buıyrdy Legl.

Ekeýi ústel basyna otyrdy.

Láılihanada olardan basqa eshkim joq edi.

Jıblota Jolı men Legldi tanyp, ústelge bir shólmek sharap qoıdy.

Olar ulýdy qolǵa ala bergende báz-bireýdiń basy lúkten qyltıyp, bir daýys shyqty:

— Janaı ótip bar jatyr edim. Kóshede-aq tamasha bir syrdyń ıisi murynyma keldi. Amalsyz kirdim.

Ol Granter edi.

Oryndyq alyp ol da ústel basyna otyrdy.

Jıblota Granterdi kórip, ústelge taǵy da eki shólmek sharap qoıdy.

Barlyǵy — úsheý boldy.

Sen eki shólmekti de ishpeksiń be? — dep surady Legl Granterden.

— Mundaǵylardyń aqyl-esi ornynda, bireýin sen ishesiń, esýas, — dep jaýap qatty Granter. — Eki shólmektiń erkekti tańdandyrǵanyn qaıdan kórdiń.

Dostar taǵammen bastady da, Granter orazasyn sharappen ashty. Jarty shólmek áp-sátte joq boldy.

— Asqazanyńda tesik bar ma, nemene? — dep surady Legl.

— Tesik mynaý seniń shyntaǵyńda, — dep Granter kesip tastady da, staqanyn bir-aq qaǵyp, Leglge qaıta shúıildi:

— Iá, ıá, Legl, qabir basyndaǵy sózdiń qyrany, beshpentiń tozyp bitipti ǵoı.

— Beshpentim ekeýimizdiń tatý turatynymyzǵa ózim senemin, — dedi Legl. — Bul meniń denemniń poshymyna yńǵaılanyp, ábden kirigip aldy, esh jerimdi qyspaıdy, óreskeldeý turpatymmen úılesim tapty, shalt qımylyma shamdanbaıdy, men onyń ústimde ekenin jyly júrgenimnen ǵana sezemin. Eski kıim eski dos sıaqty ǵoı.

— M-mine, bul shyndyq! — dep sózge tili kúrmelińkirep Jolı aralasty. — Eski beshpent báribir eski dos sıaqty.

— Ásirese sýyqtaǵan adamnyń aýzynda solaı, — dep kelisti Granter.

— Sen býlvardan keldiń be, Granter? — dep surady Legl.

— Joq.

— Al Jolı ekeýimiz sherýdiń basyn kórdik.

— Ǵalamat kórinis! — dep qoıdy Jolı.

— Al myna kóshe qandaı tynysh! — dedi daýsyn kóterińkireı Legl. — Parıjde barlyǵy tóńkerilip, aıaq aspannan keledi dep kim oılaǵan. Munda buryn da ylǵı bir ǵana monastyrlar bolǵany qazir de sezilip turady. Dú Brel men Soval olardyń tizimin ókeledi, abat Lebef te sóıtedi. Olardyń munda bolmaǵan jeri joq. Biri jalańaıaq, biri aıaq kıimdi, biri saqaldy, biri qyrma saqal, aq, qara, sur deısiń be kileń fransıskandyqtar osynda qujynap qaptady da ketti. Assızdik Fransısk fransıskandyqtary deı me, Fransısk de Poldik fransıskandyqtar deı me, kapýsıandyǵy, karmelıttigi bar, kishi avgýstındik, úlken avgýstındik, kári avgýstındik degenderi bar... Áıteýir bári órip shyǵa keldi. Qulaq estip, kóz kórmegen deńgeıde kóbeıýin aıtsaıshy!

— Monahtar týraly aıtpaı-aq qoıaıyq, — dedi Granter. — Olardy estigende qasynǵym keledi.

Sol sát kenet ol loqsı bastady:

— Brr! Álginde ǵana kesapatty ulýdyń bireýin jutyp jiberip edim, denem del-sal bolyp barady ǵoı. Ipohondrıa qaıta ustady meni. Ýstrısalary búlingen, qyzmetshileri nas. Adam áýletin sondaı jek kóremin. Qazir ǵana Rıshele kóshesimen úlken kitap dúkeniniń qasynan óttim. Kitaphana atalatyn ýstrısa saýytynyń sol úıindisi meni oılaýǵa degen yntamnan aıyrdy. Qansha qaǵaz! Qansha sıa! Qansha shımaı! Sonyń bárin jazǵan adam. Adam qanatsyz qosaıaqty dep qaı qý aıtyp edi? Al sosyn men táp-táýir tanys qyzymdy kezdestirdim. Floreal dep ataýǵa laıyq kóktemdeı kórkem bále, al sol saldaqy qýanyshy qoınyna syımaı búgin bul alapatta joq, baqsam, betin sheshek soqalap ketken bir bujyr bankır kóńil bildirip, ony qalaıtynyn aıtty. Áttegen- aı! Áıel degenge kári alarman da, jas shabarman da báribir, tyshqan da aýlaıtyn, qustan da taımaıtyn mysyq tárizdi. Álgi mamzeldiń mansardta ónegeli ómir keshkenine áli eki aı da ótken joq. Ol korsetiniń ilgeshegine jez saqınalar taǵatyn, álde ol keýdeshesi me edi? Tigin tigip, jınalmaly kereýette jatatyn, gúl ósiretin qutylary bolatyn, ózi baqytty kórinetin. Endi ol bankırdiń zaıyby. Ózgeris osy túnde bolypty. Erteńgilik qurbandyqty máz-meıram qalpynda kórdim. Bir túńiltetini, uıatsyz búgin de burynǵysyndaı sulý eken. Qarjygermen saýdasy onyń júzine áser etpepti. Bul turǵydan raýshan gúl áıelden artyq pa, kem be, biraq juldyzqurttyń qaldyrǵan izi anyq, betinen ap-aıqyn kórinip jatady ǵoı. Ah, jer betinde endi parasat joq. Bul sózime kýálikke mahabbat beınesi — gúldi, soǵys beınesi — lavrdy, beıbitshilik beınesi — májnúndeý záıtúndi, Adam atany dánimen qaqalta almaǵan almany, sosyn túp anamyzdaı jalańash túp aǵashyn shaqyramyn. Siz quqyq dedińiz be? Quqyq degenniń ne ekenin bilgińiz kele me? Galldar Klýzıýmge kóz alartady eken, al Rım Klýzıýmdi qoldaıtyn kórinedi, galldardan senderdiń aldyńda Klýzıým nesimen kináli bop qaldy dep suraıdy ǵoı. Sonda Brenn bylaı dep jaýap beripti:

"Sizdiń aldyńyzda Alba, Fıdender qandaı kináli bolsa, ekvalar, válsiler men sabınándar qandaı kináli bolsa, olar

sondaı kináli. Olar sizdiń kórshiler edi. Klýzıýmniń turǵyndary bizdiń kórshiler. Kórshi haqysyn biz de sizderdeı túsinemiz. Sizder Albany jaýlap aldyńyzdar, al biz Klýzıýmdi basyp alsaq, nesi aıyp". Rım: "Sizder Klýzıýmdi ala almaısyzdar" depti. Eregisken Brenn Rımniń ózin basyp alady. Sonda ol: "Vae victis!"16 dep daýystaǵan eken. Quqyq degen, mine, osy. Ah, mynaý álemde qanshama jyrtqysh maqulyqtar bar! Qyrandar qanshama! Týra arqańdy aıaz qaryǵandaı!

Ol staqanyn Jolıge sozdy da, toltyrtyp alyp tartyp jiberdi, ony ózi de, dostary da baıqamaı qalǵandaı boldy, sosyn ol eshteńe kórmegendeı saldyrtyp sóıleı jóneldi:

— Rımdi qolǵa túsirgen Brenn — qyran, ismer qyzdy qolǵa túsirgen bankır de qyran. Bul aradaǵy uıatsyzdyq anadaǵydan kem emes. Demek, eshteńege senýdiń qajeti joq. Aqıqat sharapta ǵana. Bizdiń pikirimiz qandaı bolsa ondaı bolsyn, meıli siz Ýrı kantonymen birge aryq qorazdy jaqtańyz, meıli Glarıs kantonymen birge semiz qorazdy jaqtańyz, odan kelip-keter eshteńe joq, odan da ishińiz. Siz býlvar, sherý, taǵy basqalar týraly suradyńyz ba? Mine, gáp qaıda? Demek revolúsıa qaıta jabysqan ǵoı. Meni Qudaıtaǵaladaǵy qarjynyń munshalyq tapshylyǵy tań qaldyrady. Oǵan keıde oqıǵalardyń jaryqshaq sańylaýyn maımen biteýge týra keledi. Onda tirkesip qaldy, munda jyljymaı tur. Revolúsıany tezdet! Sonymen, Qudaıtaǵalanyń qolynan sol maılap jiberetin nashar maı túspeıdi. Onyń ornynda men bolsam basqasha jasar edim: mınót saıyn óz tetikterimdi jamap-jasqaýmen shuǵyldanbaı, adam áýletin baısaldy bastap, oqıǵalardy qosalqy quraldarǵa, basy artyq kórinisterge júginbeı-aq jelisin úzbeı, jipke tizgendeı ýysymda ustap otyrar edim. Progres atalatyn osy tektes dúnıeler eki qýat kúshimen qozǵalysqa keledi, olar — adamdar men oqıǵalar. Alaıda, qandaılyq qaıǵyly bolǵanmen, ara-tura shider úzip shekten shyǵar da birdeńeler qajet. Adamdar sıaqty oqıǵalarǵa da ádettegiler jetispeıdi: adamdar ortasynda danyshpandar, oqıǵalar ortasynda revolúsıalar bolýy shart.

Tótenshe oqıǵa degenimiz — zań, bolmystyń álemdik tártibi onsyz bolmaıdy; mine sondyqtan da aqqan juldyzdy kórgende, aspan da óz qoıylymy úshin akter izdeıdi eken-aý dep oılap qalmaý kerek, óıtkeni ol kútpegen jerden paıda bolatyn qubylys. Táńir kóbine aspan kúmbezine adasqan juldyzdy ilip qoıady da, oǵan ǵajaıyp quıryq ósip shyǵady. Sezar ólimine sebep bolǵan da osy. Brýt oǵan qanjar urady, al qudaı quıryqty juldyzben soǵady. "Trah!" degende soltústik shuǵylasy shyǵa keledi, mine saǵan — revolúsıa, mine saǵan — uly adam kerek bolsa. Toqsan úshinshi jyl úlken áriptermen altyndap Napoleon dep jazylady, afıshanyń joǵarǵy jaǵynda myń da segiz júz on birinshi jyldyń quıryqty juldyzy beınelengen. Shirkin, tamasha kógildir afısha, beti jarqyldaǵan juldyzdardan kórinbeıdi! Bým! Bým! Keremet sırek kórinis! Joǵary qarańdar, ashyq aýyzdar! Munda jaryq ta, pesa da bári beıbereket. Qudaıym-aý! Bul tipti artyq qoı, sonymen birge jetpeı de jatyr. Aıryqsha jaǵdaıda qoldanylatyn mundaı tásilder ǵajaıyptyqty aıǵaqtaıdy, biraq jutańdyqty da ańǵartady. Dostar! Qudiret bul arada eń sońǵy tásilge júginedi. Onysy — revolúsıa, onymen ne dáleldenedi. Sonda Jaratqannyń ózi sarqylyp bolǵany ma? Ol tóńkeris jasatty, óıtkeni búgingi men bolashaqtyń arasyndaǵy baılanys úzilip qalǵany aıdan anyq, onyń ústine Táńirinin ózi qolda baryn jetkize almaı jatyr. Shynynda bul meniń Iegovalardyń materıaldyq jaǵdaıy týraly topshylaýlarymdy berkite túsedi. Joǵarydaǵy, tómendegi osynsha jansyzdyqty, usaqtyqty, sarańdyqty, aspan men jerdegi joqshylyq pen tapshylyqty kóre otyryp, shuqyp jeıtin jalǵyz túıir dánge zárý qustan bastap, jyldyq tabysy júz myń lıvr ózime deıingilerdiń jaǵdaıyn kóre otyryp, bizdiń adamnyń sybaǵasy, tipti koróldiń sybaǵasy da arqannan esilgen arqaýyna deıin qyrqylǵanyn, onyń aıǵaǵy prıns Kondeniń asylyp ólýi ekenin kóre otyryp, qystyń qys emes, tek jel boratatyn shyrqaý shegine jetken jyrtyq ekenin kóre otyryp, tipti tańnyń taý shyńdaryna kıgizetin úrjańa alqyzyl jeleginiń ózi jyrym-jyrym ekenin kóre otyryp, shyq tamshysynyń — jasandy marjan, qyraýdyń áınek untaǵy ekenin kóre otyryp, adamdar arasyndaǵy arazdyqty, oqıǵalar ortasyndaǵy jamaýdy, aı betindegi daqtardy, bar jerdegi qaıyrshylyqty kóre otyryp qudaı-ekeń baı emes-aý dep oılaı bastaısyń. Ras, onda baılyqtyń nyshany baıqalady, biraq men aqshasyzdyqtyń zaryn tartyp-aq júrmin. Aspan astynan altynnyń býyn ǵana baıqap, aspan áleminiń kedeı ekenin túısinemin. Qaltasy qaǵylǵanda bankırdiń bal-dýman jasaıtyny sıaqty, ol revolúsıany usynady. Qudaılar jóninde bolmystyń kórinisi arqyly pikir túıýge bolmaıdy. Onyń barlyq týyndylarynda kóńil tolmaıtyndary tolyp jatyr. Mine, men sondyqtan da oǵan razy emen. Qarańyzshy: búgin besinshi maýsym, áli qarańǵy, tań atqaly beri men jaryqty kútip júrmin, al ol joq. Búgin jalpy onyń bolmaıtynyna bás tigemin. Bul aqyny az alatyn oryndaýshynyń salaqtyǵy. Iá, barlyǵy da nashar qurastyrylǵan, birimen biri qabyspaı jatady, eski álem bir búıirine qısaıyp, jambastap jatýǵa jaqyn boldy, endi men opozısıaǵa kóshemin. Barlyǵy qıqaıyp-jıqaıyp barady. Bári de balalardyń kúni: birdeńe tilegenge túk te bermeıdi, al tilemegenge úıip-tógip beredi. Aspan álemi shamyńa tıedi. Bir sózben aıtqanda, men ashýlymyn. Ol azdaı, mynaý Modan shyqqan taz Legldiń usqyny qaradaı qarnymdy ashyrady. Osy jyrtyq tizemen qurdaspyn dep oılaýdyń ózi qorlyq. Aıtqandaı, men synap turmyn, qorlap otyrǵan joqpyn. Dúnıe degen osy, bary da, joǵy da osy. Men jaman pıǵylsyz, arymdy arshyp alý úshin ǵana aıtyp otyrmyn. Qabyl al, máńgilik ákemiz, meniń kemel qurmetpen kómkerilgen senimimdi. Ah, Olımptiń kúlli kıeli ǵalymdarymen, sahnanyń kúlli súıiktileriniń atymen ant etemin, men parıjdik bolý úshin jaratylǵan jan emespin, bulardaı ushyp-qonyp, eki qalaqshanyń arasyndaǵy doptaı, sandalbaılar men tóbelesqoılar arasynda júre almaımyn. Maǵan Shyǵystyń shoshaqaı qyzdaryna Egıpettiń bılerin bıletip qoıyp, sonyń áýen-ekpininen lázzat alyp, múlgip otyratyn túrik bolyp týýym kerek edi, nemese Boseron sharýasy, ne álemet myrzalar qaýmalaǵan Venesıa aqsúıegi bolyp týý kerek edi, eń durysy, nemis kinázi bop týyp, jaıaý áskerlerdiń jartysyn shulyqtaryn óz ıelikteriniń arasyndaǵy shekaraǵa jaıatyn German odaǵyna jetkizip otyrar edim. Mine, men osyndaı qareketke bola jaratylǵan janmyn! Iá, men túrik bolyp týýym kerek edi dedim, ol sózimnen qaıtpaımyn. Túsinsem buıyrmasyn, nelikten osy jurt túrikterge jaman qaraıdy; Muhammedte bázbir jaqsy qasıetter de bar ǵoı. Hor qyzdary bar jumaqty oılap tapqan jan qurmetke laıyq. Musylmandyqty qorlamaıyq! Káne, sol úshin iship qoıaıyq. Jer shary tolǵan esýastyq. Olardyń tóbeleskeli bara jatyr degeni shyndyqqa janasatyn sıaqty, rasynda da, ol aqymaqtar biriniń biri betin buzyp, birin biri pyshaqtaǵaly barady, aqymaq bolmasa, mynaý jazdyń jalpaǵynda, maýsymnyń ıek shaǵynda bir bıkeshti qoltyqtap dalaǵa dem alǵaly shyǵyp, shabylǵan shóptiń shaı ıisi ańqyǵan juparyn jutpas pa edi. Joq, shynynda da, esýastyq degen jyrtylyp aıyrylady. Eski-qusqylardy satatyn dúkennen álginde ǵana kórgen synyq sham maǵan mynandaı oı týǵyzdy: adam zatyn oqytyp, kózin ashatyn ýaqyt jetti! Mynandaı ýstrısany jutyp, mynandaı revolúsıany bastan keshý degenimiz, mine, osy. Men qaıta qabaryp bara jatyrmyn. O, mynaý úreıli sumdyq dúnıe! Munda kúsh shıratady, qyzmetten shyǵarady, munda qorlaıdy, óltiredi, munda bárine de kóndigedi.

Osyndaı uzyn-sonar qyzyl sózden keıin Granterdiń qaqalyp-shashalyp jótelýi oryndy edi.

— Aıtqandaı, revolúsıa týraly, — dedi Jolı. — Zaıyry, Marıýs shynymen ǵashyq kórinedi.

— Al kimge ǵashyq ekenin bilmeısiń be? — dep surady Legl.

— Joq.

— Joq deısiń be?

— Saǵan joq dep aıtyp turmyn ǵoı.

— Marıýstiń mahabbat hıkaıasy ma! — dep qaldy Granter daýystap. — Maǵan bári aldyn ala málim. Marıýs tuman ǵoı, teginde aqsha bultyn tapqan shyǵar. Marıýs aqyndar áýletinen. Aqyn degenińiz eser. Timbroeus Apollo17 Marıýs jáne onyń Marıi nemese Marıasy, nemese Marmettasy, nemese Marıony — shamasy qyzyq ǵashyqtar bolýǵa tıis. Olardyń mahabbat hıkaıasyn tamasha elestetemin. Olar máz-meıram, shat-shadyman bop súıisýdi de umytyp ketedi. Olar bir-biriniń betin ashpaı, páktigin bu dúnıede saqtap, baqıǵa barǵanda ǵana qosylady. Olardyń jany jer betiniki emes, sezimderi ǵana pánıdiki. Olar óz tósegin juldyzdardyń arasyna salǵan.

Granter ekinshi shólmekke qol artyp, ekinshi sózge kiriser me edi, qaıter edi, kenet lúktiń tórtkúl tesiginen taǵy bir jańa sulba shyǵa kelmegende. Jasy ondar shamasyndaǵy shoqpyt kıgen, tipten kishkentaı, júzi ótkir, kózi oınaqy, ushqalaq sary bala jaýynǵa malshynǵanyna qaramastan ózine ózi máz.

Múdirmesten ol úsh suhbatshynyń arasynan, eshqaısysyn da tanymaıtynyna qaramastan, Modan shyqqan Legldi tańdap:

— Bossúe myrza siz emessiz be? — dep surady ol.

— Bul meniń kishireıtken atym ǵoı, — dep jaýap berdi Legl. — Saǵan ne kerek?

— Másele mynadaı. Býlvarda uzyn boıly aqsary adam menen: "Gúshlý apaıdy bilesiń be?" dep surady. — "Iá, Shanvrerı kóshesindegi shaldyń jesiri", dedim. Ol aıtty: "Onda soǵan bar. Odan Bossúe degen myrzany tabasyń da meniń atymnan: "Álippe" de", dep, ózińizben oınaı ma, qaıdam, maǵan on sý berdi.

— Jollı! Maǵan qaryzǵa on sý bershi, — dedi Legl; sosyn Granterge burylyp: — Granter! Maǵan qaryzǵa on sý bershi, — dedi.

Sóıtip jıyrma sý jınaldy da, Legl ony balaǵa berdi.

— Rahmet, myrza, sizge, — dedi anaý.

— Seniń atyń kim? — dep surady Legl.

— Nave. Men Gavroshtyń tanysymyn.

— Bizben qalsaıshy, — dedi Legl.

— Bizben birge aýqattan, — dedi Granter.

— Qala almaımyn, — dep jaýap berdi bala. — Men sherýmen bara jatyrmyn, "Joıylsyn Polınák!" dep aıqaı salyp júrgen men ǵoı.

Yqtımal qoshemet-qurmettiń eń táýiri retinde ol bir aıaǵyn kere keıin salyp, basyn ıdi de zyp berip shyǵyp ketti.

Bala shyǵyp ketken soń, sózdi Granter qaıtalady.

— Mine, mynaý naǵyz taza qandy gamen. Bul tuqymnyń túr-túri bap. Gamen-notarıýsy shoshaqaı atalady, gamen-aspazy — qazanshy, gamen-naýbaıy — qalpaqshy, gamen-qyzmetshisi — atshy, gamen-teńizshisi — ıýnga, gamen-soldaty — barabanshy, gamen-sýretshisi — shımaıshy, gamen-dúkenshisi — qolbala, gamen-saraı ıesi — paj, gamen-koroldi — dofın, gamen-qudaıdy — sábı ataıdy.

Bul arada Legl oılanyp otyr edi, sosyn kúbirlep:

— "Álippe" degeni bylaısha aıtqanda "Lamarkti jerleý" degeni ǵoı, — dedi.

— Al, uzyn boıly aqsarysy — Anjolras, seni habardar etip jatqan sol, — dep naqtylady Granter.

— Kettik pe? — dedi Bossúe.

— Iá, kóshede jańbyr, — dep eskertti Jolı, — men otqa da, sýǵa da baramyn dep ant berip edim. Sonda da sýyqtaǵym kelmeıdi.

— Men osynda qalamyn, — dedi Granter, — qaraly sherýde salpaqtaǵannan as iship, osynda otyrǵanyń jaqsy emes pe.

— Qysqasy, biz qalamyz ǵoı, — dep túıdi Legl, — óte jaqsy. Mundaıda ishýge bolady. Jerleý rásimin jibergenmen, búlikten qur qalyp qalmaıyq.

— A, búlik pe! Men sol úshin, — dep daýystady Jolı.

Legl qolyn ústine súrtip:

— Mine, myń da segiz júz otyzynshy jylǵy revolúsıany túzetýge kiristik. Shyn máninde ol halyqty qoltyǵynda áli qysyp júr.

— Men úshin revolúsıań báribir, — dedi Granter. — Men túngi tebeteıdiń astynda qysylǵan tájden jıirkene qoımaımyn. Úkimetińiz osy emes pe. Bul ushy qolshatyrǵa aınalǵan asataıaq qoı. Shyntýaıttap kelgende, búgin Lýı-Fılıpp óziniń koróldik nyshandaryn eki jaqty paıdalanýyna bolady: ne asataıaqty halyqqa qarsy, ne qolshatyrdy jańbyrǵa qarsy kóterýi kerek, menińshe, oǵan mynaý jaýyn-shashynnyń ózi qol bolyp tur.

Zaldyń ishi qarańǵylanyp, qalyń bult aspandy tumshalap tastady. Láılihanada da, kóshede de tiri pende joq, bári "oqıǵaǵa qaraǵaly" ketken.

— Qazir tús mezgili me, álde tún ortasy ma? — dep qyshqyryp qaldy Bossúe. — Eshteńe kórinbeıdi ǵoı, Jıblota, ot ákelshi!

Granter ún-túnsiz túnerip iship otyr.

— Anjolras meni jek kóredi, — dep mińgirledi ol. — "Jolı aýrý, Granter mas" degen ǵoı Anjolras. Sondyqtan Naveni maǵan emes, Bossúege jiberip otyr. Eger ol maǵan kelgende, onymen birge ketetin edim ǵoı. Meıli, Anjolrastyń obaly ózine. Men onyń myna jerleýine barmaımyn.

Osyndaı sheshim qabyldap, Bossúe, Jolı men Granter láılihanada qaldy. Arada eki saǵat ótkende olar otyrǵan ústel bosaǵan shólmekterge toldy da ketti. Onda tek eki shyraǵdan janyp turdy, biri kógere bastaǵan mys qutyda da, ekinshisi shytynaǵan grafınniń aýzynda. Granter Jolı men Bossúeniń sharapqa qumarlyǵyn oıatty. Osylardyń arqasynda Granterdiń kóńili qaıta kóterildi.

Tústen keıin Granter qaıǵy-muńdy basar sharapty toqtatty. Naǵyz maskúnemde sharapqa qurmetten basqa eshteńe bolmaıdy. Masaıýǵa sıqyr degen de járdemdesedi, sıqyrdyń aǵy men qarasy bolady, sharaptaǵysy sonyń aǵy ǵana. Granter qıal ýyna keremet qumardyń biri bolatyn. Qaterli mastyqtyń túnegi ony toqtatýdyń ornyna udaıy tarta túsedi. Sondyqtan ol rómkeni tastap, kúreshkege kóshti. Kúreshke degenińiz endi túpsiz shyńyraý. Qolynda apıyny men esirtkisi bolmaǵan soń ol sanasyn perdeleýdiń basqa jolyn izdedi, araq pen syra jýsan tunbasy júrekke qorǵasyndaı zil salmaq túsiredi. Bul úsh eselengen túnektiń túnegi qalyń aspan kóbelegi bolyp, soǵan súńgıdi de ketedi, shýdalanǵan sol tútin qoıýlana kele jarqanattyń qanatyna uqsap, uıyqtap ketken Sanada saqaý úsh sulba — Bastyrylyǵý, Tún, Ólim qalyqtaıdy da júredi.

Granter áli mundaı qaterli de qasiretti jaǵdaıǵa jetken joq. Ol keremet kóńildi boldy. Bossúe men Jolı de jelpine soǵystyryp qoıady. Granter óz oıy men sóziniń ǵalamat órnekterin erkin qımylymen kórsetip aldy. Mańǵazdanyp sol qolynyń judyryǵymen tizesine tirenip, shyntaǵyn syrtqa shyǵaryp, tábiretkige attaı minip otyrdy, galstýgi sheshilip ketken, oń qolynda sharap toly staqan, top-tolyq Matlotaǵa qarap saltanatty sonar sózin bastady.

— Ashylsyn de darbazasy saraıdyń! Bolsynshy de shetinen akademık, alsynshy de quqyq bári madam Gúshlýdi qushýǵa! İsheıin!

Gúshlý apaıǵa burylyp taǵy jalǵady:

— O, antıka arýy, kónelikpen nurlanǵan, jaqyn kelshi kánekı, men qyzyqtap turǵan jan!

Jolı kenet aıqaı saldy:

— Batlota, Jıblota, Granterge endi ishimdik bermeńder. Ol esten tanarlyq aqsha jumsady. Tań atqannan beri dúnıeniń araǵyn ishti.

Al Granter áli aıqaı sap otyr:

— Qaısyń ǵana meniń ruqsatymsyz aspannyń juldyzyn julyp alyp ústelge qoıyp júrsiń shyraq dep?

İİİamaly ishken Bossúe ádettegi sabyrlylyǵyn saqtap otyr. Ashyq terezeniń astyńǵy jaqtaýyna otyryp, arqasyn quıyp turǵan jańbyrǵa tosyp, dostarynan kóz alar emes.

Aıaq astynda ol tý syrtynan yrdý-dyrdý shýmen júgire basqan aıaqtardyń dúrsilin jáne "Qarýǵa umtylyńdar!" degen aıqaıdy estidi. Jalt qarap, Shanvrerı kóshesiniń bitken jerinde Sen-Denı kóshesinen qolynda karabıni bar Anjolrasty jáne tapansha ustaǵan Gavroshty, qylyshyn bilegen Feııdi, qolynda semseri bar Kýrfeırakty, mýshketonymen Jan Prýverdi, myltyqtaryn kezegen Kombefer men Baoreldi kórdi, qarýlanǵan adamdardyń qalyń jıyny solardyń sońynan salyp uryp keledi.

Shanvrerı kóshesiniń uzyndyǵy myltyq oǵy jetetin mólsherden aspaıdy. Bossúe alaqanyn aýzyna dóńgelete ustap aıqaı saldy:

— Kýrfeırak, Kýrfeırak! Ogo-go!

Kýrfeırak aıqaıdy estip, Bossúeni baıqady da birneshe qadam jaqyndap kelip, "Ne kerek saǵan?" degen suraǵy Bossúeniń "Sen qaıda bara jatyrsyń?" degen saýalymen sharpysyp qaldy.

— Barıkada jasaýǵa baramyn, — dep jaýap berdi Kýrfeırak.

— Tamasha, beri kel! Jaqsy jer! Osy aradan jasa barıkadańdy.

— Durys aıtasyń, qyranym, — dep jaýap qatty Kýrfeırak.

Sóıtip, Kýrfeıraktyń belgi berýimen búkil tobyr Shanvrerı kóshesine lap qoıdy.

Úshinshi taraý
GRANTERGE TÚN TÓNİP KELEDİ

Oryn shynynda da keremet kórsetilgen eken, kóshe kirgen betten keń, sosyn taryla túsedi, aqyry baryp tuıyqqa tireledi, sol tusty týra "Korınf" alyp tur; Mondetýr kóshesimen ońynan da, soldan da bógeý qıyndyq týǵyzbaıdy; sondyqtan shabýyl Sen-Denı kóshesinen týra mańdaıdan ǵana bolýy múmkin. Mac Bossúeniń kózi cay Gannıbaldyń ótkir janaryndaı boldy.

Tobyr topyrlap kirip kelgende búkil kósheni úreı keýledi. Tura qashyp asyqpaǵan birde-bir júrginshi bolǵan joq. Jaıdyń oǵyndaı jyldamdyqpen ońnan da, soldan da kúlli dúkender, sheberhanalar jabyldy, ol az bolsa barlyq podezd, mansardtar bekitildi, birinshiden ústińgi qabatqa deıingi tereze bitkenniń bári biteldi. Záresi ushqan bir kempir esigin bóstekpen bastyryp, ony kir iletin eki taıaqshamen tirep qoıdy. Tek láılihana ǵana ashyq turdy, onysy da sebepti, óıtkeni oǵan tobyr basyp kirgen-di.

— Qudaıym-aı, Qudaıym-aı! — dep eki ıininen dem alyp, qyryldap Gúshlý apaı júr.

Bossúe terezeden túsip, Kýrfeırakqa qarsy adymdady.

Jolı terezeden basyn qyltıtyp:

— Kýrfeırak! Sen neǵyp qolshatyrsyz júrsiń? Sýyq tıip qalady ǵoı, — dep aıǵaılady.

Birneshe mınóttiń ishinde láılihananyń tómengi qabatyndaǵy terezelerdiń tor temirlerinen on sym temir julynyp alyndy, kóshe tabanyndaǵy taqtalardyń jıyrmasy julyndy. Gavrosh pen Bossúe Anso degen ák satýshyny toqtatyp, ydystaryn aýdaryp tastady da, ák toly úsh kespekke malta tastar toltyrdy. Anjolras jerqoımanyń qaqpaǵyn kóterip, Gúshlý jesirdiń kúlli bos kespekterin shyǵartyp, ishine oq toltyrtyp, shepti bekittirdi. Saýsaqtary áıelder ustaıtyn jeldetkishterdiń qaýyrsynyn órnekteýge úırengen Feıı kespekter men qıyrshyq tas toltyrylǵan aýyr ydystardy jyljytyp, basqa da osyndaı zattardy úıip jantalasty. Kórshi úılerdi tirep turǵan syrǵaýyldardy sýyryp alyp, kespekterdiń ústinen úıdi. Bossúe men Kýrfeırak keri burylǵanda kósheniń jartysy kákir-shúkir úıilip, kisi boıy jal bolyp qalypty. Birdeńeni buza otyryp qajet birdeńe salýǵa kelgende halyqtyń qolynan eshteńe teń kelmeıdi.

Matlota men Jıblota jumys istep jatqandarǵa qosyldy. Jıblota qurylysshylarǵa qıyrshyq tas tasydy, onyń nemquraıdy sharshańqylyǵy barıkadaǵa qolushyn berýge jarady. Ol malta tastardy túsinde sharap usynyp júrgendeı berip turdy.

Kósheniń shetinde eki aq boz at jekken kúıme kórindi.

Bossúe shaqpaq tas úıindisinen qarǵyp ótip, kúımeni qýyp jetti de at aıdaýshyny toqtatty, otyrǵan jolaýshylardy kúımeden shyǵýǵa májbúr etti, attardy tizgininen ustap, jetelep barıkadaǵa alyp keldi de:

— Kóp kisilik kúıme "Korınftiń" aldynan ótpeıdi, — dedi ol. "Non licet omnibus adire Corinthum"18.

Qas qaqqansha doǵarylǵan attar Mondetýr kóshesimen beti aýǵan jaqqa jiberildi de, daǵaradaı kúıme bir búıirine aýdarylyp, kóshe qorshaýyn támamdady.

Úreıi ushqan Gúshlý apaı ekinshi qabatqa baryp jasyryndy.

Kózi alaq-julaq etip, kózine eshteńe kórinbeı, ol aqyryn ǵana eńiredi. Úreıdiń óksigi syrtqa shyǵa almaı tamaǵyna keptelip qaldy.

— Aqyrzaman, — dep mińgirledi ol.

Jolı aýzyn Gúshlý apaıdyń semiz, qyp-qyzyl ájimdi moınyna japsyryp súıip aldy da:

— Bilseń bar ǵoı, aınalaıyn, áıel moıyny men úshin qashanda súıkimdi, — dedi Granterge.

Biraq ony tyńdaǵan Granter joq, sheshendik ónerdiń shyńyn alýmen áýre bolyp otyr. Ekinshi qabatqa kóterilgen Matlotany bir maqtap aldy da, belinen qapsyra ustap terezeden qarqyldap kep kúldi ol.

— Matlota sıyqsyz! — dep aıqaılady ol — Matlota usqynsyzdyqtyń muraty. Matlota qıalı. Onyń týý tylsymy mynandaı: báz-bir gotıkalyq Pıgmalıon sý aǵatyn turbalarǵa, ásirese shirkeýlerdiń shatyryna tartylǵandaryna túrli beıneler oıyp salyp júredi eken, bir kúni sol sýretteriniń birine ózi ǵashyq bolyp qalypty jáne eń bir sumpaıysyna kóńili qulapty. Sodan mahabbat qudaıynan osyǵan jan bitir dep surapty. Sondaǵysy osy Matlota eken. Oǵan ózderiń qarap kórińdershi, azamattar! Tısıannyń ashynasy sıaqty shashy jıren, áp-ádemi qyz. Onyń jaqsy tóbelesetinine bás qoıamyn. Árbir jaqsy qyzdan batyr shyǵady. Al Gúshlý táteı ejelgi tentek. Onyń murtyna qarańdarshy, ony ol óz baıynan muraǵa alyp qalypty. Ol da tóbelesip beredi. Ol ekeýi búkil kenttiń záresin alyp boldy. Joldastar! Bizdiń úkimetti qulatatynymyz anyq, qumyrsqa qyshqyly men margarın qyshqylynyń arasynda aranyń qansha qyshqyly bary qandaı belgili bolsa, bul da sondaı belgili. Aıtqandaı, oǵan túkirgenim bar. Myrzalar! Ákem meni matematıkany túsinbegenim úshin jek kórdi. Men bolsam, tek mahabbat pen bostandyqty ǵana bilemin. Myna men — Granter, jaqsy jigitpin. Mende eshqashan aqsha bolmaıdy, oǵan jáne baýyr da baspaǵanmyn, sondyqtan oǵan zárý de bolmaımyn, eger men baı bolsam, jer betinde kedeı qalmas edi! O, sonda kórer edińder! O, eger jaqsy adamdarda sondaı áleýet te bolsa, barlyǵy basqasha ózgerip, tamasha bop keter edi! Isa paıǵambardy Rotshıldtiń dáýletimen kóz aldyńa keltirip kórshi! Qanshama jaqsylyq jasar edi ol jurtqa! Matlota, káne, súıshi meni! Sen lázzatqumarsyń, biraq uıańsyń. Seniń betiń qaryndastyń ǵana súıgenin qalaıdy, al erniń ashynańnyń súıgenin tilep tur!

— Óshir únińdi, syra kespegi! — dedi Kýrfeırak.

— Men Týlýza mýnısıpaldyq keńesiniń múshesimin jáne Floranyń qurmetindegi oıyndardyń magıstrimin ǵoı sonda! — dep mardymsı jaýap qatty Granter.

Qolynda myltyǵy bar Anjolras qorshaýdyń qyr arqasynda turyp bularǵa yzbarly sulý júzin aýdardy. Árıne, ol spartandar men pýrıtandar áýletinen bolatyn. Ol Fermopılde Leonıdpen birge ólip, Kromvelmen birge Drohedany órtep jiberer edi.

— Granter, — dep aıqaı saldy ol. — Bir jaqqa baryp uıyqtasańshy. Bul mastyqtyń orny emes, masańdanýdyń orny. Barıkadany masqaralama!

Bul sóz Granterge keremet áser etti. Betine bir staqan sýyq sý shashyp jibergendeı boldy. Ol birden esin jıyp aldy, terezeniń túbindegi ústelge shyntaqtaı otyryp, Anjolrasqa montańdap, múláıimsı qarady:

— Maǵan osy arada uıyqtaýǵa mursat qyl.

— Ol úshin basqa jaqqa jónel! — dep zekip qaldy Anjolras.

Alaıda Granter odan kilegeılengen múláıim kózin aýdarmaı:

— Ólmeı turǵanymda osynda uıyqtaýǵa ruqsat etshi, — dep jalyndy.

Anjolras oǵan jaratpaı qarap:

— Granter! Sen senýge de, oılaýǵa da, ómir súrýge de, ólýge de qabiletsiz jansyń, — dedi.

— Mine, sen ony kóresiń, — dedi endi kádimgideı salmaqtana til qatyp Granter.

Sosyn túsiniksiz taǵy birdeńelerdi mińgirlep otyrdy da, basy ústelge sylq ete qaldy, endi bir sátte qoryldap uıyqtap jatty, ádette bul ekinshi deńgeıdegi mastarda jıi kezdesetin qubylys, al oǵan ony Anjolras saqtap qaldy.

Tórtinshi taraý
GÚSHLÝ APAIDY JUBATÝǴA TYRYSÝ

Baorel barıkadadan shat-shadyman, aıǵaılap ta qoıady:

— Mine, kóshe jańa retteldi! Qaraýǵa qyzyq!

Kýrfeırak láılihananyń zattaryn birtindep tası júrip, Gúshlý apaıdy jubatýǵa tyrysty:

— Gúshlý apaı! Siz osy Jıblota tósek kilemshesin terezeden silikkeni úshin hattama jasady dep polısıanyń ústinen aryz aıtyp júrgen joq pa edińiz?

— Iá, ıá, aıtqanmyn, qymbatty Kýrfeırak myrza. Oı, qudaıym-aý, sizder anaý sumdyq birdeńelerińe endi ústeldi de aparmaqsyzdar ma? Al kilemshe men shatyrdan kóshege qulap túsken gúl qumyrasy úshin úkimet menen júz frank aıyppul alǵan, kórmeısiń be jeksuryndyqtyń qandaı túri bolatynyn.

— Mine, kórip tursyz ǵoı, Gúshlý apaı, biz siz úshin olardan kek alyp jatyrmyz.

Alaıda Gúshlý apaı shyǵynnyń ornyn bulaı toltyrýdan ózine qandaı qaıyr baryn aıqyn túsine almaı-aq qoıdy. Buǵan da sol kúıeýinen shapalaq jep ákesine shaǵynýǵa barǵan arab áıeliniń qanaǵatyn usynyp otyrǵan syńaıly. "Áke! — depti álgi áıel. Meni qorlaǵany úshin kúıeýimdi siz de qorlańyz". Ákesi sonda "Qaı betińnen soǵyp júr ol?" dep surapty. — "Sol jaq betimnen", — depti qyzy. Sonda ákesi ony oń jaq betinen tartyp jiberip: "Endi sen razy bolýyń kerek. Bar da kúıeýińe aıt, eger ol meniń qyzyma shapalaq berse, esesine men onyń áıeline shapalaq berdi de", depti.

Jańbyr basyldy. Tóbeleske qatysqysy keletinder kóbeıe tústi. Jumysshylar keýdeshesine oq-dári salǵan quty tyǵyp, totıaıyn quıylǵan shólmekterge toly sebet ustap, jýyrda 1 mamyrda "koróldiń týǵan kúnin ulyqtaý" merekesinen qalǵan eki-úsh karnavaldyq alaý men shetendi maısham alyp keldi. Bularmen jabdyqtap Sent-Antýan kentinen kelgen Pepen degen bir dúkenshi júr. Shanvrerı kóshesindegi jalǵyz fonardy, sosyn qarsysynda Sen-Denı kóshesinde turǵan fonardy syndyryp, artynan Mondetýr, Aqqý, Ýaǵyzshylar, Úlken jáne Kishi qańǵybas kóshelerindegi kúlli shamdardy qıratty.

Barlyǵyna Anjolras, Kombefer men Kýrfeırak basshylyq jasady. "Korınfke" tirep bir mezgilde eki barıkada turǵyzyldy, biri tik burysh jasady; úlkeni Shanvrerı kóshesin tuıyqtap, ekinshisi Aqqý kóshesi jaǵynan Mondetýrdy japty. Eki tym tar kishirek barıkada kespekter men maltatastardan qalandy. Bul araǵa elý jumysshy jınaldy, otyzy myltyqpen qarýlanǵan, jolshybaı olardyń qarý satýshylardyń dúkeninen "qyrýar" qaryz arqalap qaıtqany belgili bolyp tur.

Osy adamdardyń jıynynan asqan ǵajap ala-qulalyqty kóz aldyńa keltirý qıyn. Bireýi kúrte kıip, atty ásker qylyshymen ershikti eki tapansha ustap júr, ekinshisi jılet kıip, basynda dóńgelek qalpaǵy bar, beline oq-dári qutysyn qystyryp alypty, úshinshisi toǵyz paraq sur qaǵazdan jasalǵan kókirekshe kıip, at ábzelin jasaýshynyń bizimen qarýlanypty. Bireýi: "Birin qaldyrmaı qyryp, ózimiz súńginiń ushynda ólemiz!" dep aıqaılap júr. Al sol aıqaılap júrgende súńgi de joq. Endi bireýiniń beshpetiniń joǵarǵy jaǵynda aspaly bylǵary belbeý men syrtyna qyzyl júnmen "Qoǵamdyq tártip" degen sóz kestelep jazylypty. Munda legıondardyń nómiri bar myltyqtar kóp-aq, qalpaqtar az, galstýkter atymen joq, bilegin bilegen jalańash qoldar kóp-aq, birazynda jarqyldap sapylar júr. Onyń ústine jınalǵandardyń jas aıyrmashylyqtaryn aıtsaıshy, túr-tústeri de bólek-bólek, aralarynda bozarǵan jetkinshekter men kúnge totyqqan port jumysshylary da bar. Barlyǵy asyǵyp, bir-birine kómektesip, áńgime-dúken quryp, tabysqa jetetinderine senedi, tańǵy saǵat úshte kómek keletinin, polkterdiń birine senýge bolatynyn, dúıim Parıj kóteriletinin aıtady. Bul júrek shattyǵy aralasqan sumdyq sózder. Mynaý adamdar qazir baýyr sıaqty, biraq biriniń biri atyn bilmeıdi. Uly qaterdiń qyzyqtyǵy beıtanystardyń týysqandyǵyn anyqtaýynda bolsa kerek.

Ac úıde ot jaǵyp, qalypqa quıyp oq jasaý úshin qasyq, qaqpaqty quty, shanyshqy sıaqty láılihananyń kúlli qalaıy "kúmisin" qorytty. Osynda otyryp ózderi ishti. Ústeldegi staqandardyń arasynda bytyranyń oqtary da júrdi. Bılárd bólmesinde Gúshlý apaı, Matlota jáne Jıblota otyr, úreıden úsheýi de ózinshe ózgerip ketken sekildi, bireýi topastanyp, bireýi kisikıiktenip, úshinshisi oıanyp ózinshe qareket jasaıdy, qazir de eski shúberekti dal-dal jyrtyp, qur arqandy tarqatyp jatyr; olarǵa kómektesip, quraq ushyp úsh kóterilisshi júr, barlyǵy da shashty, saqaldy, murtty jigitter, alaıda dúken pirkázshikteri sıaqty yldym-jyldym jylpostyǵymen kúdikti.

Kýrfeırak, Kombefer jáne Anjolras baıqaǵan uzyn boıly kisi jasaqqa Jańqa kóshesiniń buryshynda qosylyp, qazir kishi barıkadada júr edi, paıdasyz bolmaı shyqty. Gavrosh úlken barıkada jaqta jumys istep júrgen. Al Kýrfeırakty úıinde kútip, Marıýsti suraǵan jas jigit osynyń aldynda ǵana kóp kisilik kúıme aýdarylǵannan keıin joq bop ketti.

Shabyt qanatynda jarqyldaǵan Gavrosh jumysty jolǵa qoıýdy óz mindetine aldy. Ol ersili-qarsyly júgirip, kóterilip, túsip, qaıta kóterilip, qýanyshtan júzi jaınap shýlatty da júrdi. İİİamasy ol munda jurtty jigerlendirip, rýhyn kótergeli kelgen syńaıly. Mundaı iske bulaısha belsene kirisý úshin belgili sebep bap ma edi? Árıne, bar, ol onyń qaıyrshy kedeıligi. Onyń qanaty bar ma edi? Árıne, bar, ol onyń shat kóńildiligi. Ol ózi quıyn sıaqty. Gavroshty udaıy kóredi, udaıy estıdi jurt. Ol júrgen jeriniń bárinde áýeni keńitip, aýany toltyryp júredi. Keıde ol ózindik bir jelaıaq sekildenip, kez kelgen jerden zyp berip, ıneniń kózinen ótip shamyńa da tıedi, biraq eshkimge tynym bermeıdi. Alyp barıkada ony óziniń qyr arqasynda júrgendeı kóredi. Ol sandalbaılardyń shamyna tıip, jalqaýlardy jandandyryp, jaıbasarlardy jetelep, sharshaǵandarǵa dem berip, bireýlerdi kóńildendirip, ekinshi bireýlerdi rýhtandyryp, úshinshilerin ashýlandyryp, — ne kerek, bárin qımylǵa keltiredi, stýdentterdi tilimen shaǵyp alyp, jumysshylardy mysqyldap ta qoıady; toqtaıdy, otyrady, atyp turyp tura júgiredi, bir orynnan ekinshige sekirip túsip, bar qarbalastyń, bar jumystyń basynda júredi, tyzyldap, yzyńdap Revolúsıanyń alyp kúımesiniń aınalasynda ushyp júrgen mazasyz masa sıaqty.

Onyń kishkentaı qoly qajý degendi bilmeıdi, kishkentaı tamaǵy aıǵaıdan tynbaıdy.

— Batylyraq! Shoı tasyńdy taǵy ákel! Taǵy da kespek kerek! Taǵy da birdeńeler bolar ma edi? Ony qaıdan tapsaq eken? Qıyrshyq tas salynǵan sebetti munda jiber, mynaý tesikti biteıik. Bizdiń barıkada áli kishkentaı, ony ósire túsý kerek. Oǵan bárin laqtyr, bárin tyq. Úıdi buz. Barıkada degeniń kákir-shúkirden turatyn quraq kórpe. Anany qarashy, áınekti esik qoı!

Jumys istep júrgenderdiń bireýi daýystap:

— Áınekti esik pe! Senińshe, onyń byt-shyt bop ushyp ketýi úshin kerek pe, kópirshigen kóbik!

— Qaraı gór, ózi bir batyrdaı-aq! — dep toıtaryp tastady Gavrosh. — Áınektelgen esik barıkada úshin tamasha dúnıe! Ol barıkadaǵa shabýyl jasaýǵa bóget bolmaıdy, al ony alýǵa bóget bolady. Álde sen qabyrǵaǵa órmelep, alma urlap kórmep pe ediń, saqtyq úshin synǵan shólmektiń túbin japsyryp qoımaýshy ma edi qabyrǵalarǵa. Áınekti esik! Qara da tur, ol ulttyq ulannyń tabanyndaǵy barlyq kústi barıkadaǵa kóterilgende alyp túsedi.

Táıiri alǵyr, áınekpen oınamańdar! Eh, dostym, basty jumys istetý kerek!

Shúrippesi joq tapansha Gavroshtyń zyǵyrdanyn qaınatty. —Ol anadan da, mynadan da myltyq talap etti:

— Myltyq, myltyq berińdershi! Maǵan nege myltyq bermeıdi?

— Myltyq, myna saǵan ba? — dep tańdandy Kombefer.

— Aıtyp turǵan túrin qara! — dep yza boldy Gavrosh. — Maǵan ne úshin berýge bolmaıdy eken? Myń da segiz júz otyzynshy jyly Karl onynshymen daýlasqanda meniń myltyǵym boldy emes pe!

Anjolras ıyǵyn qozǵap qoıdy.

— Eresekterge myltyq jetkende ǵana baryp balalarǵa beriledi.

Gavrosh oǵan namystana burylyp:

— Eger seni menen buryn óltirse, onda myltyǵyńdy men alamyn, — dedi.

— Balaqan! — dep aıǵaılap jiberdi Anjolras.

— Boqmuryn! — dedi esesin jibermeı Gavrosh.

Adasyp kósheniń shetinde qańǵyryp júrgen sánqoı onyń nazaryn aýdaryp jiberdi.

Gavrosh oǵan aıqaı saldy:

— Bermen qaraı, bizge jaqynda, jas jigit! Bizdiń qart Otanymyz týraly ne oılaısyń? Qalaısha oǵan kómekteser nıetiń joq?

Sánqoı boı tasalap jasyrynýǵa asyqty.

Besinshi taraý
DAIYNDYQ

Shanvrerı kóshesindegi barıkada eki qabat úıdiń deńgeıine jetken, "alynbaıtyn qamal" dep jarıalap júrgen sol tustaǵy gazetter adasady. Onyń bıiktigi alty-jeti fýttan artyq emes. Ony shaıqasýshylardyń boı tasalasa kórinbeýi úshin, biraq qajetinde tóbesine shyǵa alatyndaı eseppen jasaǵan, tastardy tórt qabat qyp qalap, ishki jaǵynan ústine kóteriler baspaldaqtar órgen. Shoı tastar men kespekterden qalap, olary syrǵaýyl, bórenelermen ustastyrylyp, shetteri Ansonyń qolaısyz arbasy men tónkerilgen kúımeniń dońǵalaqtarymen bekitildi de, syrttaı qaraǵanda qol batpaıtyndaı kórindi.

Úıdiń qabyrǵasy men láılihanadan barıkadanyń eń shalǵaı sheti men arasyna kisi kirip-shyǵyp júretindeı sańylaý qaldyryldy, demek bul esik bar degen sóz. Uzyn kúımeniń jetekteri tik shanshylyp, arqanmen shandyp baılandy da, ushyna qyzyl tý ilindi. Sóıtip barıkadanyń tóbesinde qyzyl tý jelbiredi.

Láılihananyń syrtyndaǵy kishi Mondetýr barıkadasy eleýsizdeý. Alaıda eki barıkada qosylǵanda qotan quraıdy. Anjolras pen Kýrfeırak Mondetýr kóshesiniń ekinshi shetin ýaǵyzshylar kóshesi arqyly Ortalyq bazarǵa jol ashyp, syrtqy dúnıemen aralasý úshin ádeıi qorshatpady, onyń ústine joly qıyn, qaýipti Ýaǵyzshylar kóshesi jaǵynan shabýyl bola qoıýy da neǵaıbyl edi.

Sóıtip, Folar óziniń áskerı tilinde "transheıanyń tizesi" ataǵan bul joldy esepke almaǵannyń ózinde Shanvrerı kóshesinde qaldyrylǵan tar sańylaý taǵy bar, ol barıkadanyń ishinen ǵana kórinedi, al syrtynan láılihana shuǵyl burylatyn qolaısyzdaý tórtburysh jasap, esikti bar jaǵynan birdeı jaýyp, kózden kólegeılep tur. Úlken tosqaýyl tospa men kósheniń túkpirine taman boı kótergen úlken úılerdiń arasynda uzyndyǵy jıyrma qadamdaı bos aralyq bar, sóıtip barıkada óz tylyn turǵandary bolmaǵanmen, asty-ústi tolyq jabyq úılermen jaýyp tur deýge bolady.

Barlyq jumys esh aqaýsyz júrgizildi jáne bárine nebary saǵatqa jetpeıtin ǵana ýaqyt ketti, osy shókimdeı ǵana ójetterdiń aldynan ulannyń eltiri bórki men myltyqtyń súńgisi birde-bir ret shyqqan joq. Ara-tura Sen-Denı kóshesimen júrýge júregi daýalaǵan biren-saran býrjýa tóbe kórsetse, olar Shanvrerı kóshesine kóz tastap, barıkadany kórgen soń aldy-artyna qaramaı, jedel adymdap týra-aq tartady.

Eki barıkadanyń ekeýi de bitip, tóbesine qyzyl týlar ilingen soń, láılihanadan ústel shyǵarylyp, oǵan Kýrfeırak kóterildi. Anjolras tórtburysh jáshik alyp kep, ony Kýrfeırak ashty. Jáshik patrondarǵa toly eken. Eń jaýjúrek degenderdiń ózi patrondardy kórgende dir ete qaldy da, bir sát qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornady.

Kýrfeırak jymıyp qoıyp, olardy úlestire bastady.

Árkim otyz patronnan aldy. Kóterilisshilerdiń kópshiliginde oq-dári bolatyn, sony salyp, oqty qosa tyǵyp, olar jańa patrondar daıyndaýǵa tabanda kirisip te ketti. Oq-dári salynǵan kespek aýlaǵyraq, esiktiń aýzyndaǵy ústeldiń ústinde turǵan-dy, saqtyq qordy qoıyp, jurt ony da qozǵaýǵa aınaldy.

Búkil Parıjge taraǵan áskerı atoıdyń dabyly bir basylmady, aqyry sol bir saryndy shýǵa jurttyń qulaǵy úırenip, eti ólip, esh mán bermeýge aınaldy. Sol shý birde alystap, birde jaqyndap, mazasyz bir saryn yzyńdap qulaqta turdy da qoıdy.

Barlyǵy mardymsı mańǵazdanyp, aspaı-saspaı saltanatty túrde myltyqtary men karabınderin oqtap aldy. Anjolras barıkadalardyń aldyna úsh adamnan qaraýyl qoıdy, biri Shanvrerı kóshesinde, ekinshisi Ýaǵyzshylar kóshesinde, úshinshisi Kishi Qańǵybas kóshesinde turatyn boldy.

Al barıkadalar qurylyp, oryndar anyqtalyp, myltyqtar oqtalyp, kúzetter qoıylyp bolǵannan keıin bireýleri jan joq úreıli kóshelerde, bireýleri eshbir tirliktiń nyshany bilinbeıtin ólideı sileıgen ıesiz de únsiz úılerdiń arasynda, qoıýlana bastaǵan qarańǵylyqtyń qushaǵynda búkil dúnıeden jyrylyp, túnek pen tynyshtyqta qasiretti birdeńe kele jatqandaı elestep elegizigenmen kóterilisshiler qarýyn berik ustap, sabyrmen álde birdeńeni kútip tura berdi.

Altynshy taraý
KÚTKENDE

Kútken kezde olar ne istedi?

Bizge osy jaıynda áńgimelep berý kerek, óıtkeni ol tarıhtyń enshisi.

Eresekter patrondaryn daıyndap, áıelder shúberekten jip esip jatqanda, quıýǵa ázirlengen keń kástrólde qalaıy men qorǵasyn balqyp, temir pesh qyzaryp tútindep jatqanda, qolyna qarý ustaǵan qaraýyldar barıkadalardy baqylap, olardy jumystan basqa alańy joq Anjolras syrttaı qadaǵalap júrgende, Kombefer, Kýrfeırak, Jan Prýver, Feıı, Bossúe, Jolı, Baorel jáne basqalary birin biri izdep taýyp alyp, stýdenttik dostyqtyń mızamshýaq beıbit kúnderindegideı bas qosyp bir jerge jınaldy. Láılihananyń buryshynda, óz qoldarymen kótergen qotannan eki-aq qadam jerde oqtap, daıyndap qoıǵan karabınderin oryndyqtardyń basyna ilip, osynaý tamasha óndirdeı jas jigitter ajal saǵaty aldynda mahabbat jyryn oqı bastady.

Qandaı jyr deısiz be? Ol mine:
Esińde me sol bir shaq nur amaly,
Býyrqanǵan jastyqtyń qyzba qany.
Eńis bilmes bul ómir órge órleýmen
Kıim tozdy, mahabbat úr jańa áli.
Ekeýmizdiń qosqanda jasymyzdy,
Jetpeıtuǵyn qyryqqa asyl izdi.
Tar baspana keń jaılaý kóktem bolyp,
Jylytatyn qysty da basy muzdy.
Manúeliń Fýamen el shyńynda,
Shyrq úıirdi Parıjdi ol shynynda.
Al men saqtap júrmin ǵoı keýdesheńniń
Túıreýishin, qalasań alshy myna.
Kórkiń baýrap advokat jumysy joq,
Ertip bardy Pradoǵa yrysym dep.
Qutydaǵy gúlder de solǵyn tartty,
Saǵan qarap tarylyp tynysy tek.
"Ne ǵajap?" dep gúlder de sybyrlasty,
Araı júzin bárine nuryn shashty.
Perishtesin kóktem ǵyp jerge uzatyp,
Aspanda shat juldyzdar jymyńdasty.
Qol ustasyp keı kezde qydyramyz,
Kórgen jurt deıdi kóktem gúli naǵyz.
Tabıǵattyń jastyǵy sáýir bolyp,
Merekeli mamyrdaı qubylamyz.
Qubylǵanda qulpyryp úr jańa bop,
Pák sezimge balqımyz kil janary ot.
O, mahabbat, taǵdyrdyń sırek syıy,
Shárbatyńnan tatqyzǵaı bir ǵana ret.
Qamsyz-muńsyz Sorbonna uıam boldy,
Keleshekke nusqaǵan qıan joldy.
Tutqyn júrek atyńdy elge jaıdy,
Stýdentter odan ne zıan kórdi.
Tań shapaǵy oıatyp ardaqtady,
Hosh ıisti turaqty aýmaqtaǵy.
Sábıdeı aıaq sermep otyrýshy eń,
Juldyzy mahabbattyń jaınap taǵy.
Onda meniń Platon bop arym-janym,
Malbransh, Lamennege tabynǵanmyn.
Sen sonda Madonna bop gúl ákeldiń,
San aı boıy sarǵaıyp saǵynǵanym.
Shatyrly úıde oıanyp balań sezim,
Júrekterdiń bastyq-aq alaý sherin.
Erteńgilik jeıdesheń men otyrsam,
Álsin-álsin aınadan qaraýshy ediń.
Umytam ba sert syndy sol qushaqty,
Kún shyqqandaı kóńilden syrly shaqty.
Torǵyn kóılek jarasyp, gúlge orandyń,
Ár sózińdi sol bir sát jyrǵa uqsattym.
Baqqa balap bir quty qyzǵaldaqty,
Beldemsheńmen áınekti qyzdar japty.
Ydys tańdar ǵashyqtyń kúni qaısy
Jaı staqan farfordaı bizdi aldantty.
Kúlkimenen qasiret tarqaýy úshin,
Sezdirmedik eshteńe qorqar ishiń.
Shekspırdiń sýretin sattyq bir kún,
Bir toıyp ishetuǵyn aýqat úshin.
Baqytqa maspyz, bolmaı súıiste shek,
Qıyndyqqa turamyz ıyq tósep.
Portretin Danteniń dastarqan ǵyp,
Kór-jerdi jatýshy edik qylyp tósek.
Esimde alǵash renishke ot jaqqan kún,
Seniń súımek nıetińdi toqtatqanmyn
Qyp-qyzyl bop sen sasyp qalǵanyńda
Men ábes qylyǵymdy kókke atqanmyn.
Este shyǵar qaıǵy da, qýanysh ta,
Este shyǵar renish te, jubanysh ta.
Baqyt qushyp, jar súıgen jarqyn kúnder,
Qolyn bulǵap barady-aý tý alysta.

Ýaqyt, oryn, jastyqtyń eske túsken estelikteri, sırek juldyzdar, qabirdegideı tynyshtyq, qańyraǵan kósheler, boı bermeı kele jatqan kúrt oqıǵalar Jan Pýverdiń jarty daýyspen jan bitire oqyǵan óleńine tolǵantarlyq ǵajap bir tolqyndy reńk berdi. Buryn bir eskertkenimizdeı Janyń ózi jany sergek, sezimtal aqyn bolatyn.

Soǵan qaramastan kishi barıkadanyń tóbesine maısham jaǵyp, alaýdy úlkenine kóterdi, ol kádimgi maı meıramynda Kýrtılge attanǵan qos at jekken kúımeniń aldynda ustaıtyn alaý, olardy aldynda aıtqanymyzdaı, Sent-Antýan nan alyp kelgen.

Alaý jelden saqtaý úshin úsh jaǵynan malta tastarmen kólegeılenip, barlyq jaryǵy týǵa túsetindeı etip jasaldy. Kóshe men barıkada qarańǵyda qala berdi de qyzyl tý ǵana jaryqpen aıbarlanyp asqaqtaı tústi.

Bul jaryq týǵa qaharly qandy qyzyl jarqyl berip alaýlady da turdy.

Jetinshi taraý
JAŃQA KÓSHESİNDE QOSYLǴAN KİSİ

Tún boldy, barlyǵy da burynǵysha qaz-qalpynda. Tek bolar-bolmas gýil, ara-tura atylǵan myltyqtyń daýsy alystan talyp jetedi. Uzaqqa sozylǵan tynys úkimettiń óz kúshterin jınap qaptatqaly kele jatqanynyń aıǵaǵy. Barıkadadaǵy elý adam alpys myńdyq sol alapat kúshti kútip tur.

Qaterli oqıǵalardyń aldynda rýhy kúshti jandardy synaıtyn taǵatsyzdyq Anjolrasty da bılep aldy. Ol Gavroshty izdep ketti, jetkinshek bolsa tómengi qabatta ústel ústi shashylǵan oq-dári bolǵan soń sórege qoıylǵan senimsizdeý eki shyraqtyń jaryǵymen patrondar daıyndap jatyr eken. Eki shyraǵdannyń jaryǵy kóshege shyqpaıdy. Onyń ústine kóterilisshiler joǵarǵy qabattardan jaryq kórinbeýin qalaıdy.

Bul tusta Gavroshtyń qoly tek patron daıyndaýdan ǵana tımeı júrgen joq edi.

Álginde ǵana tómengi zalǵa Jańqa kóshesinen kelgen bir adam kirip, jaryǵyraq ústeldiń basyna jaıǵasty. Qarý bólgen kezde oǵan iri kalıbrli soldat myltyǵy tıip, ony ol eki tizesiniń arasyna qoıdy. Basqa da kóptegen "qyzyq" isterden bas bura almaı júrgen Gavrosh ol kisini baıqamady.

Ol kirgen kezde Gavrosh myltyǵyna tańdanyp, jalt burylyp qarady da, ol otyrǵan soń, ornynan qaıta atyp turdy. Jańqa kóshesinen shyqqan kisini osy ýaqytqa deıin baqylaǵan bireý bolsa, onyń barıkadada, jalpy kóterilisshiler jasaǵynda ne bolyp jatqanyn baıqaǵyshtap qadaǵalap júrgenin ańǵarar edi, alaıda zalǵa kirgen soń oıǵa shomyp, aınalasyndaǵylardy baıqamaǵandaı kórindi. Bala oıǵa batqan kisiniń qasyna kelip, uıqydaǵy adamdy oıatyp almaıyn degendeı aıaǵyn ushynan basyp, aınalshyqtap az-kem júrdi. Sóıte tura onyń oınaqy da oıly, kóńildi de keıisti, jeńiltek te salmaqty balań júzinde burynnan belgili qubylmalyq oınap shyǵa kelip, ol: "Beker! Múmkin emes! Maǵan elestegen ǵoı! Álde bul.. Joq, ol emes! Árıne, sol! Iá, joq deımin!" degen sıaqty shym-shytyryq suraqtardyń astynda qaldy. Gavrosh ókshesinen teńsetilip, qaltasyndaǵy qolynyń judyryǵyn túıip, moınyn qustaı sozyp, astyńǵy ernin shyǵardy — bul onyń barlyq yntyzarlyǵyn aýdarǵanynyń belgisi. Ol oıǵa qalyp, qorqaqtap, batylsyzdanyp, sosyn senip, qaıran qaldy. Kúdigin ol shym-shymdap sheship, tutqyndardyń bazarynda kúń qatyndardyń arasynan Venerany izdep tapqan azbanquldardyń bastyǵyn nemese darynsyz boıamalardyń ishinen Rafaeldiń sýretin ajyratyp alǵan bilgirdi eske túsirdi. Onyń basyndaǵynyń bári qozǵalysqa keldi: túısigi seziktendi, aqyly birdeńelerdi salystyrdy. Gavroshtyń mańyzdy jańalyq ashqany aıdan aıqyn edi.

Onyń qıapat tolǵanysynyń qyzǵan shaǵynda qasyna Anjolras kelip:

— Áı, kishkentaı, — dedi, — seni baıqaı qoımas. Barıkadanyń syrtyna shyq ta, úılerdiń arasymen bezektep, kóshede sol sendetilip júr de, qaıtyp kelip o jaqta ne bolyp jatqanyn maǵan aıtshy.

Gavrosh boıyn tiktedi.

— Demek, kishkentaılar da birdeńege jaraıdy eken ǵoı. Óte jaqsy! Men kettim. Al ázirshe kishkentaılarǵa sen de, úlkenderge senbe.

Basyn kóterip, daýsyn baıaýlatyp Gavrosh Jańqa kóshesinen kelgen kisini nusqap:

— Anaý alpamsadaıdy jaqsy kórip tursyń ba? — dep surady.

— Al onda ne tur?

— Ol jansyz, tyńshy.

— Solaı ekenine senimdisiń be?

— Áli eki apta da ótken joq, Koról kópiriniń qalbaıynda taza aýamen tynystaǵaly otyr edim, qulaǵymnan julqyp meni alyp ketken dál osy.

Anjolras baladan shapshań sheginip, osy mańnan tabylǵan port jumysshysynyń qulaǵyna birdeńeler sybyrlady. Ol zamat zaldan shyǵyp ketti de, izinshe úsh joldasyn ertip kirdi. Tórt erkek, ıyqtary kere qulash tórt júkshi Jańqa kóshesinen kelgen kisi shyntaqtap otyrǵan ústeldiń ar jaǵyna shyǵyp, oǵan tarpa bas salýǵa daıarlanyp tura qaldy.

Anjolras onyń qasyna kep suraq qoıdy:

— Siz kim bolasyz?

Kútpegen suraqtan beıtanys kisi dir ete qaldy. Anjolrastyń tunyq janaryna tesile qarap, onyń tereńinen oıyn oqysa kerek, ol barynsha batyl, barynsha ysqaıaq, barynsha jıirkenishti jymıyspen ezý tartyp, órkókirek, pań keıippen jaýap qatty:

— Kórip turmyn, álgi... Já, jetti!

— Siz jansyzsyz ba? Tyńshysyz ba?

— Men bıliktiń ókilimin.

— Sizdiń esimińiz?

— Javer.

Anjolras tórt jumysshyǵa belgi berdi. Olar kózdi ashyp-jumǵansha Javerdiń burylýǵa shamasyn keltirmeı, jaǵasynan julqyp, jerge alyp urdy da, baılap tastap, tinte bastady.

Odan eki áınektiń arasyna salyp jasalǵan dóńgelek kártishke tapty, oǵan Fransıanyń eltańbasy salynyp, astyna "Qadaǵalaý jáne qyraǵylyq" dep jazylypty, ekinshi jaǵynda "JAVER, polısıa baqylaýshysy, elý eki jasta" degen jazý taǵy bar, polısıanyń sol tustaǵy prefekti Jıske qol qoıypty. Oǵan qosa odan saǵaty men ishinde birneshe altyn teńgesi bar ámıan alyndy. Saǵat pen ámıan ózine qaıtarylyp berildi. Saǵattyń astynda jılet qaltasynyń túbinen konvertke salynǵan taǵy bir paraq qaǵaz tabyldy. Ony ashyp Anjolras sol polısıa prefekti jazǵan bes jol sózdi oqydy:

"Polısıa baqylaýshysy Javer saıası tapsyrmany oryndap, aıryqsha izdestirý jolymen Ien kópiri mańynda Senanyń oń jaǵasynyń eńisinde qastyq oılaýshylardyń izi shynymen baıqalǵanyna kóz jetkizýge mindetti".

Tintýdi támamdap Javerdi aıaǵynan tik turǵyzyp, qolyn artyna qaıyryp baılap, tómengi zaldyń ortasynda turǵan, baǵzyda osy saýyq ornyna aty berilgen dińgekke tańdy.

Osy kórinistiń ishinde bolǵan Gavrosh basyn ızep, bárin únsiz maquldap turdy da, sosyn Javerdiń qasyna kelip, bylaı dedi:

— Minekı, tyshqan mysyqtyń ózin ustady.

Jumysshylar sondaı jiti qımyldady: tyńshynyń ustalǵanyn estip jurt láılihananyń mańyna topyrlaǵanda sharýa tynǵan da edi. Javer bir de ret aıqaılaǵan joq. Javerdiń ustalǵanyn estip Kýrfeırak, Bossúe, Jolı, Kombefer jáne kóterilisshiler ol tańýly turǵan tómengi zalǵa enteledi.

Dińgekke arqanmen shandyp tańylǵan Javer qozǵala almaı, eshqashan ótirik aıtyp kórmegen adamnyń qorqýdy bilmeıtin sabyrlylyǵymen basyn kóterip ustady.

— Bul tyńshy, jansyz, — dedi Anjolras.

Sosyn Javerge burylyp:

— Sizdi barıkada alynardan on mınót buryn atady, — dedi.

Javer áli de tákappar qalpyn buzbaı suraq qoıdy:

— Nege qazir atpaıdy?

— Biz oq-dári irkemiz.

— Ondaı jaǵdaıda meni pyshaqpen-aq óltirińder.

— Shpıon, — dedi symbatty Anjolras. — Biz jendet emespiz, ádilqazymyz.

Sosyn ol Gavroshty shaqyryp alyp:

— Al sen óz sharýańa attan, — dedi. — Meniń aıtqanymdy orynda.

— Kettim! — dep aıqaılady Gavrosh.

Tabaldyryqqa bara berip ol taǵy da:

— Aıtqandaı, ananyń myltyǵyn maǵan bermeısizder me? — dedi de, sózin ári jalǵap:

— Sizderge men mýzykantty tastap, klarnet almaqshy edim, — dedi.

Júzi jaırańdaǵan bala áskerılershe sálem etip, úlken barıkadanyń tesigine súńgip ketti.

Segizinshi taraý
KABÚK DEGEN BİREÝ JÓNİNDE BİRNESHE SURAQ BELGİSİ, BÁLKİM OL KABÚK ATALMAǴAN DA SHYǴAR

Eger Gavrosh ketkennen keıin ile-shala bolǵan aýqymy ulan-ǵaıyr keremet sumdyq oqıǵany aıtpaı ketsek, qasiretti hıkaıanyń tolyq bolmaı, revolúsıa týýynyń uly sáti óziniń bar qataldyǵy men shyndyǵy, azapty diril-qalshylmen astasqan koǵamdyq shıelenistiń shyrqaý shaǵy bar bolmysymen oqyrmanǵa kórine almas edi.

Jurttyń jıyny domalatqan qar kesegine uqsaıdy, ilgeri jyljytqan saıyn qalyńdap, aýmaqtanyp, qaıdan ne kelip qosylyp jatqany bilinbeıdi. Anjolras, Kýrfeırak pen Kombefer bastaǵan jıynǵa kep qosylyp jatqan ótken-ketkenderdiń arasynda ústinde arqasy qajalǵan júkshiniń kúrtesi bar bireý boldy, ol artyǵyraq tartyp alǵandaı qolyn sermep, keńirdegin jyrta aıqaılap keledi. Kabúk atalǵan bul kisi ózin bilem dep keńirdektengen adamǵa da múldem beıtanys bolatyn. Qatty ishken nemese qasaqana mas bolǵansyǵan ol kisi álginde ǵana syrtqa alyp shyǵyp ketken ústeldiń basynda birneshe kóterilisshilermen birge otyrǵan, ishýden bas tartqandarǵa ishimdikti zorlap syılap, sonymen birge kúlli kóshede asqaqtap turǵan bes qabatty úıdi jiti sholyp, Sen-Denı jaǵyna qaraı bergen. Kenet ol aıaq astynan aıqaı saldy:

— Joldastar, bilesizder me? Áne biz qandaı úıden atysýymyz kerek. Eger biz sonyń terezeleriniń syrtyna otyryp alsaq, myna kóshemen tiri pende óte almas edi!

— Iá, biraq úı jabyq qoı, — dep qarsylyq bildirdi shólmektesterdiń biri.

— Esigin qaǵamyz.

— Ashpaıdy.

— Onda syndyramyz!

Kabúk esikke júgirip baryp, ilýli turǵan aýyr balǵamen soqqylady. Eshkim ashqan joq. Taǵy soqty. Eshkim jaýap qatqan joq. Úshinshi ret soqty. Tyrs etken ún joq.

— Munda bireý-mireý bar ma? — dep aıǵaılady ol.

Tirliktiń eshbir belgisi joq.

— Sosyn ol myltyqty alyp, esikti dúmimen ura bastady. Ejelgi, kúmbez tárizdi, jińishke, alasa, tutas emennen oıyp jasalǵan, ishi jaıpaq temirmen kómkerilip, temir buǵaýmen ustastyrylǵan esik naǵyz qamaldyń qupıa esigi sıaqty bolatyn. Soqqydan úı shaıqaldy, biraq esik myzǵyǵan joq.

Soǵan qaramastan úı turǵyndarynyń mazasy ketse kerek: úshinshi qabatta jaryq janyp, aqyry tórtkúl kishkentaı tereze ashyldy. Terezeden shyraq kórinip, aq bas qaqpashynyń úreıli júzi kózge shalyndy.

Kabúk soqqylaýyn toqtata qoıdy.

— Sizderge ne kerek, myrzalar? — dep surady qaqpashy.

— Ash! — dep talap qoıdy Kabúk.

— Ashpaımyn, myrzalar.

— Tap qazir ash!

— Bolmaıdy, myrzalar!

Kabúk myltyqty alyp, qaqpashyǵa kezedi, alaıda tómende turǵan soń, onyń ústine qarańǵy bolǵan soń shal ony kórmedi.

— Sen ashasyń ba? Ashatyn, ashpaıtynyńdy aıt.

— Joq, ashpaımyn, myrzalar!

— Sen joq dep tursyń ba?

— Men joq dep turmyn, aınalaıyndar...

Qaqpashy aıtar sózin taýysa almady. Myltyq gúrs etti; oq onyń ıeginen tıip, jelkesinen bir-aq shyǵypty, moıynnyń kúre tamyryn qıyp ketken. Shal ah deýge shamasy kelmeı, gúrs ete tústi. Shyraǵy ushyp ketip, sónip qaldy da, qarańǵyda eshteńe ajyratýǵa bolmady, tek terezeden qımylsyz jatqan bas pen shatyrǵa kóterilgen aqshyl tútin ǵana kózge shalyndy.

— Solaı! — dedi myltyǵynyń dúmin kóshe tabanyna tars etkizip Kabúk.

Ol aýzyn jıyp úlgergenshe bolǵan joq, tý syrtynan bireý kep qýatty qyran sheńgelimen ıyǵynan qapsyra kep ustady da:

— Tizerle! — dep buıyrdy.

Qunyker jalt qaraǵanda, qarsy aldynan Anjolrastyń qup-qý, yzbarly júzin kórdi. Qolynda kezengen tapanshasy bar.

Ol myltyq daýsyn estip kelgen edi.

Sol qolymen Kabúktiń keýdeshesi men jeıdesiniń jaǵasyn jáne aspa baýyn qosa ýystaı ustap:

— Tizerle! — dep qaıtalady.

Óktem qımylmen kespeltek iri deneli qarmaqshyny qamyssha ıip jıyrma jasar qaǵylez bozbala sazǵa tizerletip otyrǵyzdy. Kabúk qarsylaspaq bolyp edi, alapat kúsh ıesi ony tyrp etkizbedi.

Moıyny ashyq, shashy jalbyraǵan, bop-boz Anjolras ózinin áıelge tán bádendi júzimen antıkalyq Femıdany eske túsirýshi edi. Deldıgen tanaýy, tómen salǵan kózi onyń grek kelbetine ymyrasyz yza-kek pen tazalyq reńk beretin, ejelgi dúnıe pikirinshe, mundaı keskin ádilqazylarda ǵana bolýy kerek.

Barıkadadan júgirip kelgender aýlaǵyraq turyp, kórgeli turǵandary sumdyq úreıli bolǵandyqtan, eshqaısysy da til qatyp úndegen joq.

Qulap túsken Kabúk qarsylasýǵa shamasy kelmeı búkil denesimen qalshyldady. Anjolras ony qoıa berip, qaltasynan saǵatyn sýyrdy.

— Esińdi jına, — dedi ol. — Duǵańdy oqy nemese oıǵa bat. Sende bir-aq mınót ýaqyt qaldy.

— Aıańdar! — dep mińgirledi kisi óltirýshi basy salbyrap, sosyn taǵy da mińgirlep birneshe balaǵat sóz aıtty.

Anjolras saǵat tilinen kóz alǵan joq; bir mınót ótken soń saǵatyn qaltasyna saldy. Sosyn ıilip-búgilip, jalynyp-jalbarynyp, tizesin qushqan Kabúktiń jaǵasynan ustady da, tapanshanyń aýzyn onyń qulaǵyna tiredi. Qaterli de úreıli kásipke typ-tynysh baryp júrgen ójet jandardyń kóbi teris aınaldy.

Tapansha gúrs etti, kisi óltirýshi búk túsip kóshe tabanyna qulady. Anjolras boıyn tiktep, barlyǵyn senimdi de qatal kózben bir sholyp ótti.

Sosyn máıitti aıaǵymen qozǵap:

— Mynany aýlaqqa laqtyryp tastańdar, — dedi.

Úsh adam áli sýyp úlgermegen, aqtyq tuıaq serpisin jasap, dirildep jatqan ońbaǵandy kóterip aparyp, kishi barıkadanyń ústinen Mondetýr kóshesine laqtyryp jiberdi.

Anjolras oılanyp turyp qaldy. Túnerińki aıbar onyń qaharly da sabyrly júzine teýip shyǵa keldi. Kenet ol sóz bastap ketti de, barlyǵy tyna qaldy.

— Azamattar! — dedi Anjolras. — Álgi adamnyń jasaǵany jıirkenishti, al meniń jasaǵanym úreıli. Ol kisi óltirdi, sol úshin ony men óltirdim. Men osylaı jasaýǵa mindettimin, óıtkeni kóterilistiń óz tártibi bolýy kerek. Munda kisi óltirý — basqa qaı jerdegiden de úlken qylmys, revolúsıa bizge qaraıdy, biz Respýblıkaǵa tánti jandarmyz, óz boryshymyzdyń qasıetti qurbandarymyz, sondyqtan kúresimizdiń bedelin túsirip, jala jabýshylarǵa, qaralaýshylarǵa jol bermeýge tıispiz. Sol sebepti men bul adamdy sottap, ólim jazasyna kestim. Sony isteýge májbúr boldym, bul isten jıirkensem de solaı jasaýǵa týra keldi, ol úshin ózimdi ózim aıyptadym, al qandaı jazaǵa kesilgenimdi uzamaı kóresińder.

Tyńdap turǵandar dir ete qaldy.

— Seniń taǵdyryńdy biz bólisemiz, — dep aıqaı saldy Kombefer.

— Solaı-aq bolsyn, — dep ún qatty Anjolras. — Taǵy da bir sóz. Bul adamdy óltirip men qajettilikke baǵyndym, qajettilik degen kóne dúnıeniń bir ázireıili, onda qajettilik Jazmysh dep atalady. Progrestiń zańy boıynsha Ázireıil perishtelerdiń aldynda ǵaıyp bolsa, Jazmysh Týysqandyqtyń aldynda tabanyn jaltyratady. Qazir "mahabbat" degen sózdiń ýaqyty emes. Sonda da men ony aýyzǵa alyp turmyn, men ony madaqtaımyn. Mahabbat! Bolashaq sende! Ajal! Men saǵan júgindim, biraq seni jek kóremin. Azamattar! Bolashaqta túnek qarańǵylyq ta, kesapatty nadandyq ta, kútpegen silkinister de, qandy kek qaıtarýlar da bolmaıdy. Ábilet saıtan da, Mıhaıl Arhangel de bolmaıdy. Bolashaqta eshkim eshkimdi óltirmeıdi, Jer-ana jaırańdap, adamzat súıetin ǵana bolady. Azamattar! Ol kún keledi, ol kún týady, sonda ol ózimen birge kelisim, jarasym, jaryq sáýle, shattyq pen qýanysh jáne jarqyn ómirdi ala keledi, sózsiz ákeledi. Sol tezirek kelýi úshin, mine, biz ólimge de baramyz.

Anjolras sap boldy, onyń beıkúná pák aýyzy jabyldy, mármár músin sıaqty miz baqpaı qan tógilgen jerde turdy da qoıdy. Onyń tunyp qalǵan janary jurtty sybyrlaı sóıleýge májbúr etti.

Jan Prýver men Kombefer únsiz ǵana bir-biriniń qolyn qysty da, barıkadanyń buryshyna biri birine súıenip, osynaý bozbalanyń, ári jendet, ári pirdiń krıstaldaı jarqyn, jartastaı bekem susty júzine uzaq qarady.

Osy arada aıta keteıik, urystan keıin ólikterdi máıithanaǵa aparyp, qaltalaryn qaraǵanda, Kabúkten polısıa agentiniń kártishkesi tabylypty. Osy kitaptyń avtory 1848 jyly álgi oqıǵa jóninde 1832 jyly polısıa perfektine joldanǵan baıanhatty qolyna túsirdi.

Buǵan qosa aıtarymyz, oǵashtaý, biraq negizi bar polısıa ańyzyna sener bolsaq, Kabúk degeniń anaý-mynaý emes, atyshýly Syńǵyrteńgeniń ózi kórinedi. Qaıtkende de Kabúktiń ajalynan keıin Syńǵyrteńge jaıynda eshkim eshteńe estip bilmegen. Ǵaıyp bolǵan Syńǵyrteńge eshbir iz qaldyrmaǵan, soǵan qaraǵanda, beımálimdikke sińip ketken. Onyń ómiri kúńgirt bolyp edi, aqyry túnek bop bitti.

Kúlli kóterilisshiler jasaǵy tez tekserilip, tez aıaqtalǵan qasiretti sot isiniń áserinen áli aryla almaı jatqanda Kýrfeırak erteńgilik ózinen Marıýsti suraǵan orta boıly jas jigitti barıkadadan qaıta kórdi.

Túrine qaraǵanda ójet te alańsyz bul jas jigit kóterilisshilerge qaıta qosylý úshin tún bolýyn kútip oralsa kerek.

ON ÚSHİNSHİ KİTAP
MARIÝS TÚNEKTE TYǴYLYP JÚR
Birinshi taraý
PLÚME KÓSHESİNEN SEN-DENIGE DEIİN

Marıýsti Shanvrerı kóshesindegi barıkadaǵa shaqyrǵan ińirdegi daýys oǵan qaterli ún bop estildi. Onyń ólgisi keldi, oǵan jaǵdaı da týdy; ol qabirdiń qaqpasyn qaqqandaı boldy, qolyna kilti de tústi. Túnekte ashylǵan jeksuryn esik qashanda ókinishke uryndyrar ázázilge toly bolady. Marıýs tortemirdiń symdaryn ysyryp, kirip-shyǵyp júrgeninde aıtatyndaı: "Kettik!" dedi.

Qaıǵydan eseńgirep, naqty bir sheshim qabyldaýǵa shamasy joq, taǵdyr syılaǵan eki aı jastyq pen mahabbattyń qyzyǵynan keıin eshteńege moıynsunýǵa qabiletsiz ol ókinish qana kóńilge uıalatar eń bir túnek oılardyń jeteginde bir-aq nárseni qalady, onysy — ómirmen qaıtkende de qosh aıtysý.

Ol jedel basyp keledi. Qazir qarýly — janynda Javerdiń tapanshasy bar.

Shala-pula kózi shalyp qalǵan jas jigit bir burylysta oǵan qarasyn kórsetpeı ketti.

Marıýs Plúme kóshesinen býlvarǵa ótip, úlken alań men Múgedekter kópirinen, Elıseı alaby men Lúdovık XV alańynan asyp, Rıvolı kóshesinen bir-aq shyqty. Munda dúkender ashyq, arqalyqtardyń astynda gaz janyp tur, áıelder birdeńeler satyp alyp júr, "Leter" dámhanasynda — balmuzdaq, aǵylshyn táttileri dúńgirsheginde samsa jelinýde. "Prens" jáne "Merıs" meıramhanalarynan shyqqan birneshe poshta arbasy lekitip barady.

Delorm pasajy arqyly Marıýs Sent-Onore kóshesine shyqty. Munda dúkender jabyq, satýshylar jartylaı ashyq esikterdiń aýzynda birdeńelerdi áńgimelep tur, taban joldarmen jurt ersili-qarsyly aǵylyp jatyr, fonarlardy jaǵyp qoıypty, astyńǵydan joǵarǵy qabattardaǵy terezelerdiń bárinde jaryq ádettegideı. Pale-Roıal alańynda atty áskerler tur.

Marıýs Sent-Onore kóshesimen ketti. Pale-Roıal alańynan alystaǵan saıyn jaryq terezeler azaıa tústi, dúkender túgel tars jabylǵan, tabaldyryqtarda áńgimelesip turǵan tiri jan joq, kóshe barynsha qarańǵylanyp, tobyr barynsha qalyńdap barady, shamasy álgi aǵylyp jatqan jurt soǵan kelip qosylsa kerek.

Arbr-Sek sýburqaǵynyń jolynda tyrp etpeı túnergen adamdardyń toby kózge tústi, bul "jıyn" kádimgi tolqynnyń ishindegi tas sıaqty.

Prýver kóshesine kirer tustaǵy tobyrda da qımyl joq. Olar toptasyp, aqyryn áńgimelesip turǵan adamdardyń arasyndaǵy tabandy da aıbarly, tyǵyz da myqty, myzǵymas jartas tárizdi berik toby. Bul arada beshpentter men dóńgelek qalpaqtar joqqa tán, qaıda qarasań da jumysshy shapandary, keýdesheler men kúnqaǵarlar, jalbyraǵan shashtar men túnergen júzder. Túnniń tumanynda bul jıynnyń bári kómeski qozǵalady. Olardyń qatqyl úninde ishte qaınaǵan qulshynystyń qyryly estiledi. Bylaıynsha, eshkim qozǵalmaǵandaı kóringenmen aıaqtardyń saz basqan shylpyly qulaqqa keledi. Osy qalyń qaýymnyń ar jaǵyndaǵy Rúl, Prýver kóshelerinde jáne Sent-Onore kóshesiniń shetinde tipti shyraq jyltyraǵan da bir tereze kórinbeıdi. Tek alysta júgirip bara jatyp, kósheniń qoınaýyna sińgen fonarlar ǵana jyltyraıdy. Ol kezdegi fonarlar jipke baılaǵan úlken qyzyl juldyzdy eske túsiretin, onyń kóshe tabanyna túsken kóleńkesi dál bir órmekshi sıaqty. Kósheler bos bolmaıtyn, olardan aǵash qoraptarǵa qaz-qatar tizilgen myltyqtardy, qozǵalyp turǵan súńgilerdi, aqyryp qalǵan áskerlerdi baıqaýǵa bolatyn. Birde-bir kóldeneń kók atty bul shepten óte almaıdy. Ol arada qozǵalys tolyq toqtatylǵan. Tobyr sol arada tuıyqtalyp, armıa bastaldy.

Úmitten aıyrylǵan adamnyń tabandylyǵymen Marıýs týra soǵan umtyldy. Ony shaqyrǵan soń qaıtkenmen barý kerek. Ol qalyń tobyrdy, ańyrǵan jasaqtardy kókteı ótip, qaraýyldardyń kózin alyp, kúzetshilerge jolamaı tartty. Aınalyp júrip Betıon kóshesinen shyǵyp, bazarǵa bet túzedi. Býrdone kóshesiniń buryshynda fonar joq eken.

Tobyr aımaǵyn janaı ótip, áskerler sheginen ári shyqqanda qorqynyshty birdeńelerdiń ortasyna tap bolǵandaı kórdi ózin. Ne bir ótken-ketken, ne bir soldat, ne bir jaryq sáýle joq; elsiz-kúnsiz, ún-túnsiz, túsiniksiz bir tún, ańyraǵan sýyq. Mundaı kóshege túsý jerqoımaǵa túsýmen bara-bar.

Ol ilgeri jyljydy.

Mine, ol birneshe qadam jasady. Bireý tap janynan júgirip ótti. Bul kim? Erkek pe? Áıel me? Álde olar birneshe adam ba? Ol buǵan jaýap bere almaıtyn edi. Óıtkeni kóleńke qarań etti de ǵaıyp boldy.

Aınalma joldarmen ol Kózeshiler kóshesi eken dep bir burylysqa shyqty da, kósheniń ortasynan kedergige tap boldy. Ol qolyn alǵa sozdy. Bógeti tóńkerip tastalǵan arba eken, aıaǵynyń astynan qalaı bolsa solaı úıilip, shashyrap jatqan shoı tastardy sezindi. Tastap ketken barıkada shamasy osy aradan bastalsa kerek. Shoı tastar úıindisin attap ótip ol bógettiń ekinshi jaǵynan shyqty. Oǵan barıkadadan sol aýlaqta aǵarańdaǵan birdeńe kóringendeı boldy. Ol jaqyndap kelgende álgi aq belgili túrge aınaldy. Olar tańerteń Bossúe uzyn kúımeden doǵaryp alǵan eki aqboz at eken. Kúni boıy kósheniń o shetinen bu shetine albaty ersili-qarsyly shapqylap, aqyry olar janýarlarǵa tán topas tózimge kep toqtapty, qudiret elesindegi adamdarda da osyndaı qımyl bolady emes pe.

Marıýs solardyń qasynan ótti. Oǵan Qoǵamdyq shart kóshesi bop kóringen kóshege kelgeninde áldeqaıdan myltyq gúrs ete túsip, túnekti tilip ótken oq munyń tóbesinen asyp shashtarazdyń esiginde ilýli turǵan jez legendi tesip ótti. 1846 jyldyń ózinde sol joly saqal alǵanda paıdalanatyn tesilgen jez legendi bazardyń qatarlarynan kórýge bolatyn edi.

Myltyq daýsy bolsa da ómir nyshany ǵoı. Qaıtyp eshteńe bola qoıǵan joq.

Onyń búkil joly qara baspaldaqpen tómen quldyraýǵa uqsaıdy.

Marıýs sonda da alǵa qaraı júrdi.

Ekinshi taraý
JAPALAQ KÓZİMEN QARAǴANDAǴY PARIJ

Jarqanattyń nemese japalaqtyń qanaty peshenesine jazylǵan jan ıesi bolyp sol kúnderi Parıjdiń ústinde qalyqtap júrse, kóńil qulazytar kórinisterdiń ústinen túser edi.

Sen-Denı men Sen-Marten kósheleri aıqysh-uıqysh kesip ótetin Ortalyq bazardyń eski oramy qalanyń ishindegi qala bolyp, myńdaǵan qysqa kóshelerdiń túıisetin jerin kóterilisshiler óziniń bekinis tiregine aınaldyryp edi, qazir ol álgi qanatty bolmystyń kózimen qaraǵanda Parıjdiń qaq júreginen qazylǵan qap-qara orǵa uqsaıdy. Bul arada janar shyńyraý quzǵa súńgıdi. Synǵan fonarlar, jabylǵan terezeler bar jaryqtyń, bar ómirdiń, bar ý-shýdyń, bar qozǵalystyń joǵalǵanyna aıǵaq sıaqty. Búliktiń kózge kórinbeıtin sholǵynshysy barlyq jerde bolyp, tártipti, ıaǵnı túngi túnekti rettep júr. Az adamnyń ózin qalyń kópirdeı ǵyp kórsetip, qajet tásilderdiń bárimen jaýyngerlerdiń sanyn ósirý — kóteriliske kerek taktıka. Kún batar aldynda shyraq jaǵylǵan árbir tereze oq atyp syndyryldy. Jaryq sóndi, keıbir turǵyndardyń jaryǵy jalpy óshti. Barlyǵynyń ólikteı sileıip turǵany sodan. Úılerdiń ishin úreı keýledi, qaıǵy men qasiret basty, al kóshelerde keremet qorqynysh. Úı qabattary men terezelerdiń uzyn qataryn, shatyrlar men murjalar tistesken tekshelerin, dymqyl, laı kóshe tabandaryn bozamyqtandyryp turatyn bolmashy aq daqtardy da ajyrata almaısyń. Bıikten qadalǵan janar, bálkim, osynaý irkilgen túnekti, arasynan otqa uqsap jyltyraǵan, qulaǵan qurylystyń arasynda adasyp júrgen bir sáýlelerdi shalyp qalar, ol jaryq oǵash bir qurylystardyń qıqy-jıqy jelileri men nobaıyn kózge uryp turǵan barıkadalar. Qalǵany kóńil qobaljytar, qulazyǵan, tumandy túnek darıasy. Onyń tóbesinen tónip Sen-Jak munarasy men Sen-Merrı shirkeýi jáne basqa birneshe dáý ǵımarattar tur, olardy adam alyp retinde salsa, tún eleske aınaldyryp jiberedi.

Barlyq jerde osynaý qańyraǵan, úreı týǵyzatyn dýaldardyń tóńireginde, Parıj dúrbeleńi túbegeıli tynbaǵan, áredik sham jaryǵy kórinip qalatyn oramdarǵa aspandaǵy baqylaýshy zer salsa, qylyshtar men súńgiler jarqyldap, artılerıanyń qulaq tundyrar gúrsili estilip, sát saıyn molyqqan batalóndardyń qozǵalǵanyn baıqap, kóterilisshilerdi aınalyp syǵymdap qysyp kele jatqan sumdyq beldeýdi kórer edi.

Ásker jaýyp ketken oramdar alapat úreıli úńgirge aınaldy; ondaǵylardyń bári uıyqtap turǵandaı miz baqpaıdy, biz kórgendeı ótýge múmkindik bolǵan árbir kóshe kisini tek túnekpen ǵana qarsy alady.

Qaıda ótseń de qaýipti, qaıda qalsań da sumdyq tuzaq-torǵa toly, kózge kórinbes kádikti qaqtyǵystarymen qaterli kádimgi qadymzamandyq túnek; bas suqqandar ózderin kútkenderdiń aldynda, kútkender ózderine jaqyndaǵandardyń aldynda qalshyldap, dirildep turǵan bir dúnıe. Árbir buryshta tosqaýylda turǵan kózge túspes jaýyngerler, ajalmen ańdyǵan tuzaq — bári de sol túnek qushaǵynda. Barlyǵy da aqyr sońy osynda kep sarqady. Myltyq atqandaǵy ushqynnan basqa jaryqtan, ajalmen kezdeısoq qysqa ǵana tanysýdan basqa kezdesýden eshbir úmit joq. Onyń da qaıda, qalaı, qashan bolatynyn tiri pende aıtyp bere almaıdy. Al ajaldyń keletini haq jáne daýsyz. Osy arada kúres úshin tańdap alynǵan, osy jerge úkimet pen kóterilis, ulttyq ulan men halyq, býrjýazıa men búlikshiler qarmanyp, qoıan-qoltyq aıqasý úshin jınaldy. Bul eki jaqqa da birdeı qajet boldy. Qazir budan shyǵar jalǵyz-aq jol — ne jeńip shyǵý, ne qabirge túsý. Jaǵdaıdyń kúrdeliligi, túnektiń serpilmeıtindigi sondaı, eń momyndar táýekelge bel býyp, eń batyldar úreılenýge aınaldy.

Aıtqandaı, eki jaq ta qasarysý men dolylyqtan, beldi bekem baılaýdan bir-birine berispeıtin edi. Bireýler úshin alǵa basý — ajal qushý, sondyqtan eshkimniń shegingisi joq, basqalar úshin qalý da ajal, biraq qashýdy eshkim jáne oılaǵan joq.

Qajettilik eki jaqtyń biri jeńýin talap etti nemese kóterilis jaǵy basym túsip, revolúsıaǵa ulasýy tıis, bolmasa sáti túspegen alkettim adýyn áreket qana bop qalýy kerek. Úkimet te muny kóterilisshiler sıaqty túsindi; sorly býrjýa da solaı sezinip otyr. Barlyǵy sheshilýge tıis bul qotandaǵy kózsiz qarańǵylyq pen údeı túsken azapty beımazalyqtyń, apatpen aıaqtalǵaly turǵan osy tym-tyrys únsizdiktiń tóńiregindegi údere túsken úreıdiń túp-tórkini, mine, osynda jatyr. Munda júrekti párshalaıtyn bir ǵana ún, qarǵystaı qorqytyp qyryldaǵan daýys Sen-Marıdiń dabyly boldy. Qarańǵyda zar qaqqan abdyraǵan ókinishtiń qońyraý tiline túsken osy kúmbirinen asar júrekti muzdatatyn úndi elestetýdiń ózi qıyn.

Ádette jıi ushyrasatyny sıaqty, jurttyń qareket jasaýǵa ázirlenýin tabıǵattyń ózi qoldap, kelisim beretindeı. Tutastyń zarly jarasymyn eshteńe buzǵan emes. Juldyzdar joıylyp, qorǵasyn bulttar kúlli kókjıekti qatpar-qatpar búrkep tastady. Alyp molanyń ústine ustaǵan alyp aqıretteı óli kóshelerdiń tóbesinen tóndi de turdy.

Ázir aıqas, tutasymen áli saıası aıqas talaı revolúsıalyq oqıǵalardy kórgen kánigi jerde ázirlenip jatqanda, ázir jastar, astyrtyn qoǵamdar men mektepter ustanym úshin, al orta tap bas paıdasy úshin beldi bekem baılap, bir-birine jaqyndap, bir-birimen qaqtyǵysyp, birin-biri kúl-parsha etkisi kep jatqanda, ázir birin-biri asyqtyryp, aqtyq sheshýshi sátke shaqyryp jatqanda — alystan, qaterli oramnan tys, baıaǵy sol alastalǵan qart Parıjdiń, molshylyqtan qyzara bórtken baqytty Parıjdiń tasasynda qalǵan uly qalanyń túpsiz túkpirinen halyqtyń yzbarly úniniń ashshy qıqýy estildi.

Áýlıeni de úreılendirip, ańnyń yryly men táńirdiń tilinen turatyn, áljýazdardy shoshytyp, danyshpandardy saqtandyratyn, tómennen arystannyń gúrilindeı, joǵarydan kúnniń kúrkirindeı bop estiletin aıbarly ún bul.

Úshinshi taraý
AQYRǴY SHEP

Marıýs Ortalyq bazarǵa jetti. Mundaǵy únsizdik tóten, kórshi kóshelerge qaraǵanda múldem qapas hám qımylsyz. Tabyttyń muzǵa aınalǵan tynyshtyǵy jer astynan shyǵyp, aspan aıasyna jaıylǵan syndy.

Alaıda bázbir qyzǵylt raýan osy qaraýytqan aspanda Shanvrerı kóshesin Sent-Estash shirkeýi jaǵynan qorshaǵan úılerdiń bıik shatyrlaryn aıshyqtap tur. Ol "Korınf" barıkadasynda janǵan alaýdyń jarqyly bolatyn. Marıýs sol shapaqqa qaraı qozǵaldy. Ol ony Qyzylsha bazaryna alyp keldi de, Marıýs Ýaǵyzshylar kóshesiniń túnergen saǵasyn ajyratty. Ol soǵan kirdi. Basqa shette qaraýyldap júrgen kúzetshiler ony baıqamady. İzdegeniniń taıaý ekenin sezgen ol jeńil basyp, abaılap júre berdi. Solaı Mondetýr kóshesiniń shuǵyl burylysyna da jetti, oqyrmannyń esinde bolsa, bul úzik syrtqy álemmen baılanystyń Anjolras saqtap qalǵan jalǵyz joly bolatyn. Sońǵy úıdiń sol jaq buryshynan syǵalap, Marıýs Mondetýr úzigin sholyp shyqty.

Ózi jasyrynǵan Shanvrerı kóshesi men qıylystaǵy buryshtan sol árirek kóleńke túsken kóshe tabanyna shashyraǵan bozǵylt sáýleden ol láılihanany áreń ajyratty, onyń ar jaǵynda usqynsyz qabyrǵaǵa ilingen maısham qutysynyń mańynda myltyqtaryna súıengen kisiler tur. Osynyń bári odan on shaqty týaz ǵana jerde. Ol barıkadanyń ishki bóligi eken.

Kósheni sol jaǵynan kómkergen úıler odan láılihananyń qalǵan bóligin jáne úlken barıkada men týdy kólegeılep turdy.

Marıýske tek bir qadam jasaý ǵana qaldy.

Baqytsyz bozbala tuǵyrtasqa qolyn aıqastyra otyryp óz ákesi týraly oılady.

Ol qaharman polkovnık Ponmersı týraly, Respýblıka tusynda Fransıanyń shekarasyn kúzetken, ımperatordyń tusynda Azıanyń shekarasyna deıin jetken, Genýıa, Aleksandrıa, Mılan, Týrın, Madrıd, Vena, Drezden, Berlın, Máskeýdi kórgen, Eýropanyń shaıqas dalalarynda, Marıýstiń tamyrlarynda bulqynyp jatqandaı, qanyn tókken, sóıtip shashy erte aǵaryp, tártipke ózin de, ózgelerdi de baǵyndyrǵan, aspa beldikti, shashaǵy jelbirep keýdege túsken epoletti mýndır kıip, basynan oq-dáriden qaraıyp ketken kokardasyn tastamaı, mańdaıyn qysyp iz qaldyrǵan kaskasyn sheshpeı, dala baraqtary men lagerlerde, bıvýaktar men gospıtáldarda ómirin ótkizgen, jıyrma jyl uly soǵystardan keıin betindegi tyrtyǵymen elge oralyp, jymıyp qana turatyn qarapaıym, sabyrly, aqjarqyn ári sábıdeı pák jan, Fransıa úshin bárin jasap, oǵan qarsy eshteńe istemegen erjúrek, ójet soldat týraly oılady.

Marıýs ózine-ózi endi meniń kúnim týdy, aqyry syn saǵatym soqty, ákemniń ónegesimen eshteńeden qorqyp, úrikpeıtin jaýjúrek, ójet bolyp, oqqa da, otqa da qarsy shaýyp, keýdemdi súńgige qarsy tósep, qanymdy tógip, jaý izdep, ajal izdep aıqas alańyna shyǵyp urys salýym kerek dedi, al shaıqas alańy mynaý kóshe emes pe, al mynaý soǵys azamat soǵysy emes pe.

Ol kóz aldynda órshigen azamat soǵysyn kórdi, shyńyraý quz sıaqty osy tuńǵıyqqa qoıyp ketý kerek pe?!

Osyny oılaǵanda ol dir ete qaldy.

Atasy eski-qusqy jınaýshyǵa satyp jibergen ákesiniń semserin esine alyp, ishi ýdaı ashydy. Bálkim dańqyna daq túsirmegen semser qazymyr shaldyń qolynan sýsyp ketip, túnekte boı tasalap durys jasaǵan shyǵar dep oılady, demek kók quryshtyń da aqyly bolǵany, bolashaqty kóre bilgeni sekildi, demek ol búlikti, las sý aǵatyn arnalardaǵy, kóshelerdegi soǵysty, jerqoımalar jeldetkishinen júrgiziletin atysty, arqadan uryp, arqadan alatyn soqqyny aldyn-ala sezgen; sondyqtan Marengo men Frıdland dalalarynan oralǵan semserdiń Shenvrerı kóshesine barǵysy kelmedi, ákesimen birge jasaǵan erlikten keıin balasy basqadaı erlik jasaýdy qalamady. Ol ózine ózi taǵy da bylaı dedi: eger men semserdi ólgen ákemniń bas jaǵynan alyp, fransýzdardyń túngi shaıqasyna alyp kelsem, mynaý kóshe qıylysynda ol qolymdy kúıdirip, arhangeldiń qolyndaǵy qylyshyndaı alaýlar edi ǵoı. Onyń kózden ǵaıyp bolǵany qandaı baqyt! Qandaı jaqsy, qandaı ádiletti deseıshi bul! Atasy ákesiniń dańqyn saqtap qalǵany da bir baqyt; polkovnıktiń semserine atamekenniń omyraýyn qanmen jýǵannan eski-qusqy jınaýshyǵa satylyp, temir synyqtaryna qosylyp jatqany kósh artyq.

Marıýs qystyǵyp jylap jiberdi.

Munyń bári sumdyq boldy. Al endi ne isteý kerek? Kozettasyz ol ómir súre almaıdy. Ol ketip qalǵannan keıingi qalǵany ólý ǵana. Bul oǵan ólemin dep ant ta berdi emes pe. Qyz bul týraly bile turyp ketti, demek ol munyń ólgenin qalaıdy. Onyń muny qaıtyp súımeıtini belgili boldy, áıtpese aıtpaı, eskertpeı keter me edi, meken-jaıyn bile turyp hat ta jazbas pa edi! Endi ne úshin, nesine ómir súrý kerek? Biraq munda kele turyp keri shegingeni qalaı bolady! Qaýip-qaterge taıap kelip, qashyp ketý qalaı? Qorqynyshtan qaltyrap, ózi týraly: "Maǵan osy da jetip jatyr, kórdim — boldy, bul naǵyz azamat soǵysy!" dep oılap, taıyp tursa ne bolǵany. Muny qajetsinip, kútip otyrǵan dostaryn tastap ketpek kerek pe! At tóbelindeı az adam tutas armıaǵa qarsy shyǵyp otyrǵan joq pa? Solardyń bárine birden opasyzdyq jasap, mahabbatty, dostyqty, bergen sózdi satyp ketý kerek pe! Óz qorqaqtyǵyńdy eljandylyqpen aqtaýǵa bolar ma eken! Eger ákemniń elesi túnekti qaq jaryp osy aradan shyǵa kelse, ulynyń keri shegingenin kórip, semserdiń qyrymen tartyp-tartyp jiberip: "óshir qarańdy, sýjúrek" dep aıqaı salary anyq-aý.

Qarama-qarsy pikirlermen dal bolǵan Marıýstiń basy salbyrap túsip ketti.

Alaıda ol basyn kenet kóterip aldy. Onyń aqyl-oıynda saltanatty bir sáýle jarq etkendeı boldy. Molanyń jaqyndyǵy oı kókjıegin keńeıtedi, ajalmen betpe-bet kelgende kóz aldyńnan aqıqat ashylady. Ol ózin kirisýge saqadaı saımyn dep sezingen kúres endi oǵan kúıki emes, asqaq ta aıbarly kórindi. Júrektiń jan túsinbeıtin eski bir qareketiniń arqasynda kóshe soǵysy onyń oı janary aldynda ózgerip sala berdi. Tolǵanys tusynda qaýmalaǵan kúrmeýi qıyn máseleler oǵan beıbereket tobyr bop qaıta oralǵanymen, ony qysyltqan da joq. Onyń árqaısyna qaıtarar jaýaby ázir-tin.

Oıǵa sap kórelikshi: ákesi ne úshin shamdanýy kerek? Kóterilistiń de ótelmek borysh sıaqty parasattylyqpen, izgi nıetpen tynystaıtyn jaǵdaıy bolmaı ma? Polkovnık Ponmersıdiń uly úshin bastalǵan shaıqas qandaı dárejede qorlyq bop tabylýǵa tıis? Bul Monmıraıl da, Shampober de emes, bul múldem basqa nárse. Kúres Otannyń qasıetti jeri úshin emes, qasıetti ıdeıa úshin óristemek. Otan qapalansa qapalansyn, onyń esesine adamzat kóterilisti qoshemettep, qoldaý kórsetedi. Aıtpaqshy, Otan shynymen-aq qaıǵy jutyp, qapalana ma? Fransıa qan-josa bolady, biraq bostandyq qýanady, al bostandyq saltanat qursa, Fransıanyń jarasy jazylady, umyt bolady. Sosyn máselege aýqymdyraq qarasaq, azamat soǵysy týraly ne aıtýǵa bolady?

Azamat soǵysy! Bul neni bildiredi? Jalpy, jatjerliktermen soǵys degen bar ma, ózi? Adamdar arasyndaǵy kez kelgen soǵys týysqandar arasyndaǵy soǵys emes pe? Soǵys óziniń maqsatymen aıqyndalady. Jatjerliktermen soǵys, azamattyq soǵys degender atymen joq, tek ádiletti soǵys, ádiletsiz soǵys qana bar. Jalpy adamzattyń uly kelisimge qol jetken kúnge deıin asyǵyp kele jatqan bolashaqtyń malmanaıaq ótkenge qarsy burq etken qarsylyǵyn bildiretin soǵys, bálkim, kerek bolar? Mundaı soǵysty ne úshin kinálaý kerek? Soǵys uıat sharýa bola-aq qoısyn, al semser quqyqqa, progreske, aqyl-oıǵa, órkenıetke, aqıqatqa qarsy óltire soqqy berer bolsa ǵana jendettiń qolyndaǵy qanjarǵa aınalady. Mundaı jaǵdaıda soǵys meıli jatjerlikterge qarsy bolsyn, meıli azamattyq bolsyn — báribir, ádiletsiz, onyń aty — qylmys. Ádilettiń qasıetti sharty turǵysynan soǵystyń bir túriniń ekinshisin jek kórýine qandaı haqysy bar? Vashıngtonnyń semseri Kamıll-Demýlenniń qanjaryn kústanalaǵanda qandaı quqyqqa arqa súıeıdi? Leonıd — jatjerlik, Tımoleon tıranǵa qarsy — olardyń qaısy ulyǵyraq? Bireýi — qorǵaýshy, ekinshisi — azat etýshi. Maqsat-múddesin bilmeı turyp, memleket ishindegi qarýly baskóterýdiń barlyǵyn birdeı masqaralap, laǵnet aıtýǵa bola ma? Ondaı jaǵdaıda abyroısyzdyqtyń qara tańbasyn Brýt, Marsel, Arný de Blankengeım, Kolınıge de bas. Partızan soǵysy deı me? Kóshe soǵysy deı me? Al, bulardyń ataýynda turǵan ne bar? Ambrıorıkstiń, Arteveldeniń, Marnıkstiń, Pelagııdiń soǵysy sondaı emes pe. Alaıda Ambrıorıks — Rımge, Artevelde — Fransıaǵa, Marnıks — Ispanıaǵa, Pelagıı mavrlarǵa qarsy soǵysty, barlyǵy syrtqy dushpandarmen shaıqasty. Endeshe, monarhıa degenimiz syrtqy dushpan, qanaý degenimiz — syrtqy dushpan, "qasıetti quqyq" degenimiz — syrtqy dushpan. Despotızm moraldyq shekarany buzady, ol da jaǵrafıalyq shekarany buzyp basyp kirgen jaý sıaqty. Tırandy nemese aǵylshyndardy qýý eki jaǵdaıdyń ekeýinde de aýmaqty tazartý bolyp shyǵady. Qarsy bolý azdyq etetin de shaq týady; pálsapanyń izimen is-qımyl júrýi kerek, ıdeıa belgilegendi jandy kúsh támamdaıdy. Buǵaýdaǵy Prometeı bastaıdy, Arıstogıton aıaqtaıdy. Ensıklopedıa janyńdy aǵartady, 10 tamyz ony jalyndatady. Eshılden keıin — Frazıbýl; Dıdrodan keıin — Danton. Halyq basshysyn tabýǵa tyrysady. Buqaranyń ishinde ol ózine degen alakózdikten arylady. Tobyrdy toptastyrý ońaı. Jurtty qozǵaý, qımyldatý kerek, eń basty ıgiligi — bostandyq jolynda damyl-tynym bermegen jón, olardyń kózin shyndyqpen shuqyp, qaharly jaryqty bar shapaǵatymen túsirý kerek. Ózin azat etý ıdeıasymen olardyń óz kózin qaryqtyryp, kóz shaǵyltar sol jaryqpen oıatqan lázim olardy. Dabyl men aıqastyń qajettigi de osydan kelip shyǵady. Uly jaýyngerlerdi kóterip, halyqtyń arman-qıalyn oıatý jáne baqytsyz adamzatty dúr silkindirý kerek, olardyń tóbesinde qasıetti quqyq túneginiń, sezarshylar dańqynyń, turpaıy kúshterdiń, kórsoqyr fanatızmniń, jaýapsyz bılik pen patshalyq aıbardyń ot oınatqany jeti túnniń, kózsiz saltanattyń bar ǵajabymen tańyrqaǵan aýzyn ashyp, kózin juma beretin topas tobyrdy silkintpeı, silikpeı bolmaıdy. Tıran joıylsyn! Qalaı, kim jaıynda aıtyp tursyz deısiz be? Siz Lýı-Fılıpp tıran dep oılaısyz ba deısiz ǵoı? Iá, ol da Lúdovık XVI tárizdi tıran. Olardyń ekeýi de ádette tarıh "jaqsy koról" sanaıtyndar qatarynan; biraq prınsıp bólshektenbeıdi, aqıqat logıkasy týra joldan taımaıdy, al aqıqattyń qasıeti — keshirimshil bolmaý; demek, eshkimge aǵaıynshylyq jasalmaıdy, adam quqyǵyn buzýdyń kez kelgen kórinisi serpip tastalýǵa tıis; Lúdovık XVI "qasıetti quqyqtyń" tý ustaýshysy, Lýı-Fılıpp te sondaı, óıtkeni ol Býrbon, ekeýi de belgili dárejede quqyqty tartyp alýshy, jalpy álemge keń jaıylǵan quqyqty basyp alyp bir ýysta ustaýdy boldyrmas úshin olarmen keskilese shaıqasý shart, solaı jasaǵan durys, óıtkeni qashanda bárin Fransıa bastaǵan ǵoı. Fransıada ámirshi taqtan taıdyrylsa, barlyq eldiń bıleýshileri qulatyla bastaıdy. Bir sózben aıtqanda, áleýmettik ádildikti qaıta ornyqtyryp, onyń taǵyn bostandyqqa qaıtarý, halyqty halyqqa oraltý, joǵary bılikti adamnyń qolyna berý qajet, Fransıanyń basyna qyzyl tájin kıgizip, aqyl-oı men ádiletti bar bolmysymen qalpyna keltirip, árkimniń óz tizginin ózine ustatyp, dushpandyqtyń kez kelgen uryǵyn taptap, koról ókimeti jalpyǵa birdeı uly kelisimge kese-kóldeneń qoıatyn kedergilerdi joıyp, adamzatty óz quqyǵymen birdeı deńgeıge kóterý qajet — demek, qandaı is barynsha durys bolsa, tıisinshe sondaı soǵys ulyq bolady. Ondaı soǵystar álemdi jaratady. Eskishildiktiń, artyqshylyqtyń, soqyr senimniń, jalǵandyqtyń, paraqorlyqtyń, qyzmet babyn paıdalanýdyń, zorlyq-zombylyqtyń, ádiletsizdik pen qarańǵylyqtyń záýlim qamaly óshpendilik munarasymen álemniń ústinde áli de asqaqtap tur. Sony qulatý qajet. Sol bir jan túrshigerlik alapat jartasty talqandaý shart. Aýsterlıs túbinde jeńý — uly erlik, Bastılıany alý odan uly erlik.

Óz tájirıbesi boıynsha bar jerge birdeı bilek túrip enip ketetin ǵajaıyp jannyń eń bir shetin jaǵdaıdyń ózinde salqynqandylyq tanytyp, syndarly tolǵaıtyn sarabdal qasıeti baryn bilmeıtin adam joq, keıde mahabbattyń jubanyshy joq qaıǵysy, telegeı teńiz ókinish kisini eń bir azapty, eń bir qapaly tolǵanystarynda keıbir qaǵıdalardy talqylatyp, joqqa shyǵartýǵa talpyntatyny bar. Sezim daýylyna oı qısyny kelip aralasady, oıdyń kúızelisti ólermendiginde tujyrym jibi úzilmeı shıratylady da otyrady. Marıýs te sondaı jaǵdaıda edi.

Osyndaı oılarǵa boı aldyryp dymy quryǵan, keıde bekem, keıde syrǵaq, bel býǵan sharýasy aldynda taısaqtap ta qalatyn Marıýs buldyraǵan janarymen barıkadanyń ishki bóligin sholyp ótti. Ana jerde kúzet ornynan ketpegen adamdar sybyrlasyp sóılesip tur, olardyń úninen aldamshy sabyrlylyq baıqalady, sońǵy sózderinen birdeńeni taǵatsyzdana kútken syńaı tanylady. Olardyń joǵary jaǵynda úshinshi qabattyń shatyrdaǵy terezesinen salbyrap turǵan álde kórermen, álde baqylaýshy bireýdi Marıýstiń kózi shaldy. Ol Kabúk atyp óltirgen qaqpashy edi. Alaýdyń úıilgen tastardyń arasynan shyqqan jarqylymen tómennen onyń basyn áreń kórýge bolatyn edi. Budan oǵash kórinisti kóz aldyńa keltirý múmkin emes shyǵar, lapyldaǵan jeksuryn jalyn qasaqana jaryq túsirip turǵandaı, áýesqoılyqpen eńkeıip kósheni sholǵysy kelgendeı salbyrap turǵan adamnyń qup-qý, qımylsyz, tańdanǵan keıiptegi júzi, tikireıip ketken aq shashy, jumylmaı áınektenip ketken kózi, ashylyp qalǵan aýzy tula boıdy túrshiktiredi. Ólgen adam óletin kisige qarap qalady dep oılaýǵa da bolatyndaı. Terezeden jylǵalanyp qyp-qyzyl jolaq jasap aqqan qan ekinshi qabatqa jetip úzilipti.

ON TÓRTİNSHİ KİTAP
TORYǴÝDYŃ AIBYNY
Birinshi taraý
TÝ. BİRİNSHİ QIMYL

Ázir eshkim tóbe kórsetken joq. Sen-Merrı saǵat ondy soqty. Anjolras pen Kombefer úlken barıkadadan qaldyrylǵan ótkel jolda karabınderin qolda berik ustap otyr. Olar alystan qatty shyqqan bolsa da aıaq dúsirin ańdaǵaly ún-túnsiz tyń tyńdaıdy.

Kenet mynaý tylsym tynyshtyqta bireýdiń ashyq, jas, kóńildi úni estildi, shamasy ol Sen-Denı kóshesi jaǵynan shyqqan tárizdi: ejelgi halyq áni "Aı jaryqtanyń" áýenimen sharyqtap kele jatqan óleń shýmaqtary qorazdyń aıqaıymen aıaqtala ma, qalaı:

Oıaýmysyń, dosym Búgo?

Kózim jastan ketti isip.

Jandarmdy jibershi úıge,

Kóńil sál-pál tetkisin.

Ústimde kók shınelim,

Bıik bórik basta joq.

Oqtaı zýlap kelemin,

Kýkere-kók, kýkere-kók!

Olar bir-biriniń qolyn qysty.

— Bul Gavrosh qoı, — dedi Anjolras.

— Ol bizdi saqtandyryp keledi, — dedi Kombefer.

Zymyraǵan júgiris qańyraǵan bos kósheniń tynyshtyǵyn buzdy, saıqymazaqtan da jylpyń qımylmen uzyn kúımeniń arasynan asyp túsip alqynǵan Gavrosh barıkadadan jerge qarǵyp:

— Meniń myltyǵym qaıda? Olar kele jatyr! — dep daýystady.

Búkil barıkada boıymen elektr toǵy júrip ótkendeı boldy, syrtyl estildi, bul myltyqtaryn sıpalaǵan qoldardyń qımyly.

— Meniń karabınimdi ustaǵyń kele me? — dep surady Anjolras.

— Úlkenirek myltyq alǵym keledi, — dep jaýap bergen Gavrosh Javerdiń myltyǵyn ustady.

Eki qaraýyl kúzet ornyn tastap barıkadaǵa Gavroshpen bir mezgilde oraldy.

Bireýi kósheniń aıaǵynda kúzette turǵany da, ekinshisi Kishi qańǵybastyń qaraýyly. Ýaǵyzshylar kóldeneń kóshesiniń kúzetshisi óz ornynda qalypty, shamasy kópir men bazar jaǵynan eshkim kórinbese kerek.

Shanvrerı kóshesiniń ashyq tusy týǵa túsken jaryqtan qaraýytyp, kóshe tabanynda jatqan malta tastardan basqa eshteńe bolmasa da kóterilisshilerge tumanda sol ǵana úńireıip turǵan qara qaqpa bolyp kórinipti.

Árkim óziniń jaýyngerlik ornyn aldy.

Arasynda Anjolras, Kombefer, Kýrfeırak, Bossúe, Jolı, Baorel jáne Gavrosh bar qyryq úsh kóterilisshi úlken barıkadanyń ishinde tizerlep turdy, bastary qyr arqanyń deńgeıimen birdeı, qoldaryndaǵy myltyqtary men karabınderin kóshe tabanyna kezep, demderin ishinen alyp, únsiz abaılap, oq jaýdyrǵaly ázir otyr bári. Alty kóterilisshi myltyqtaryn nysanada ustap "Korınftiń" eki qabatynda otyr.

Taǵy da az-muz ýaqyt ótkende Sen-Le jaqtan salmaqty, birkelki aıaq alys aıqyn estildi. Bul tyrpyl áýeli baıaý, álsiz, sosyn salmaqtanyp, aýyrlaı túsip, toqtamaı, barǵan saıyn údep, qaharly bir sabyrmen jaqyndaı tústi. Osy qoıý shýdan basqa eshteńe estilgen joq. Bul ári únsizdik, ári Komandordyń qozǵalyp kele jatqan músininiń gýili edi, osynaý tastaı aýyr adym tobyr jónindegi, sonymen birge el jónindegi zor da mol uǵymdy ilestirip kele jatqan syndy. Bul qadam Legıon atanatyn úreıli músinniń adymy deýge de bolady. Adymdar jaqyndap keledi, jaqyndap kelip toqtady. Zaıyry, kósheniń shetinen qaraqurym jınalǵan jurttyń tynysy jetkendeı boldy. Alaıda ol jaqtan eshteńeni baıqap bolmaıdy, tek qoıý qarańǵylyqtyń tereńinde jińishke metal jipter men ıneler sıaqty kózge áreń túsetin túngi fosfor sáýlesiniń shashyrandysyndaı birdeńeler jyltyraıdy, bul qalǵyp otyryp kózdi ashqanda buldyrap kórinetin jaryqtyń synyǵy sıaqty. Shyn máninde olar alystaǵy alaýdyń jarqylymen álsiz shaǵylǵan myltyqtar men súńgiler edi.

Eki jaq ta naqty bir nárseni kútkendeı taǵy da únsiz qaldy. Aıaq astynan bireýdiń erekshe zildi, jeksuryn úni túnektiń túkpirinen shańq etti, beıne zulmattyń ózi til qatqandaı boldy:

— Kele jatqan qaısyń? — dep aıqaı saldy ol.

Sol sát túsirilgen myltyqtardyń syrtyly estildi.

— Fransýz revolúsıasy! — dep tolqı turyp asqaq jaýap qatty Anjolras.

— Atyńdar! — dep buıryq berdi álgi daýys.

Jasynnyń jarqyly alqyzyl jaryǵymen búkil úılerdiń aldyńǵy betin jap-jaryq qyp jiberip, qyzaryp janyp turǵan peshtiń qaqpaǵyn ashyp, qaıta japqandaı sóne qaldy.

Záreni alar gúrsil barıkadanyń ústin jaıpap ótti. Qyzyl tý qulap tústi. Dúrkirete bir dúrkin atýdyń ózi sondaı surapyl ári qaharly boldy, jolyndaǵynyń bárin jaıpap, aǵashtardyń ózin qyrqyp tústi. Úılerdiń temir karnızderine tıgen oq keri ytqyp, barıkadanyń ishine túsip, birneshe adamdy jaralap ketti. Osy alǵashqy bir dúrkin atystyń ózi sumdyq áser etti. Shabýyl tym qatal bolyp, eń ójetterdiń ózin oılanýǵa májbúr etti. Kóterilisshilerdiń eń kemi tutas bir polkpen aıqasýyna týra kelgeni aıqyn boldy.

— Joldastar! — dep aıqaılady Kýrfeırak, — Oq-dárini bosqa shyǵyndamaıyq. Olar jyljyǵansha tosa turaıyq.

— Jáne aldymen týdy qaıta kótereıik! — dedi ony qostaǵan Anjolras.

Týra aıaǵynyń astyna túsken týdy ol jınap aldy.

Barıkadanyń ar jaǵynda súńgilerdiń tyqyly estildi, bul jasaq myltyqtaryn qaıta oqtap jatyr degen sóz.

— Sizderdiń aralaryńyzda qaısyńyzdyń ójettigińiz jetedi? — dedi Anjolras. — Barıkadanyń ústine qaısyń tý tigesiń?

Eshkim jaýap qatqan joq. Nysanaǵa qaıta alynǵanda barıkadanyń tóbesine shyǵý jaıdan-jaı ólý degen sóz ǵoı. Eń jaýjúrek adamǵa da ózin ózi ólim jazasyna kesý ońaı emes. Tipti Anjolrastyń ózi de túrshigip ketti de, suraǵyn qaıtalady:

— Eshkim bel baılamaı ma?

Ekinshi taraý
TÝ. EKİNSHİ QIMYL

Kóterilisshiler "Korınfke" jetip, barıkada jasaı bastaǵannan beri eshkim Mabefke kóńil aýdarǵan joq. Alaıda Mabef jasaqty tastap ketpedi. Birinshi qabatqa kirdi de úldirik ústeldiń syrtynda otyrdy da qoıdy. Ol eshteńege qaramaıtyn, eshteńe de oılamaıtyn sıaqty. Kýrfeırak jáne basqalar oǵan birneshe márte kelip, qaýip týraly eskertip, ketip qalǵanyńyz jón degen eken, ol teginde estimedi me eken, miz baqpaı otyra beripti. Sosyn tynyshyna qaldyrǵanda ol ózine ózi birdeńe aıtqandaı, bolmasa bireýmen áńgimeleskendeı syńaı tanytty, al onymen sóılese bastasa-aq ernin jymqyryp ala qoıatyn kórinedi. Barıkadaǵa shabýyl jasalǵanda ol buryn birde-bir ret ózgertpegen qalpyn ózgertti. Onyń jumylǵan judyryqtary eki tizesine túsip, basy tuqyryp, tereń bir quzǵa qaraǵandaı túnerip otyrdy da qaldy. Ony osy qalpynan eshteńe de qozǵalta almaıtyn sekildi, oıy barıkadadan shalǵaı bir jaqty sharlap ketkendeı. Árkim óziniń jaýyngerlik ornyna ketkende, tómengi qabatta dińgekke tańylǵan Javer men jalań qylysh ustap, ony kúzetken kóterilisshiden jáne Mabeften basqa eshkim qalmady. Shabýyl bastalyp, dúrkirep oq atylǵanda aýanyń qaq aıyrylyp teńselgenin sezip, uıqydan shoshyp oıanǵandaı ornynan atyp turyp, zal arqyly esikke bettegende "Eshkim bel baılamaı ma?" degen Anjolrastyń daýysyn estip, tabaldyryqqa kelgen edi.

Onyń shyǵýy kóterilisshilerdi qatty tolqytty. Ár taraptan aıǵaı estildi:

— Mynaý koróldi jazalap óltirý jóninde daýys bergenniń naq ózi ǵoı. Konvent múshesi! Halyqtyń ókili!

Bálkim, Mabef ony estimegen de shyǵar.

Ol týra Anjolrasqa bet túzedi, kóterilisshiler qaq jarylyp ortasynan úreılene jol ashty; qarıa keldi de Anjolrastyń qolynan týdy julyp aldy, jigit kibirtiktep qatty da qaldy; sosyn seksen jastaǵy shal basy qaltyldap, nyq qadammen malta tastan qalanǵan basqysh arqyly barıkadaǵa kóterile bastady, eshkim ony toqtatýǵa da, ne kómek qolyn usynýǵa da batpady. Munyń ózi sondaı azaly, sondaı aıbarly qareket boldy, tóńiregindegiler túgel aıqaılap:

— Bóriktiler joıylsyn! — dep jatty.

Munyń ózi sumdyq kórinis boldy. Baspaldaqtyń árbir satysy saıyn osynaý aq shash shaldyń ájimdi júzi, qasqaıǵan úlken basy, ýaqyttyń talaı syzyǵy tartylǵan keń mańdaıy, ishke qaraı suǵynǵan shúńirek kózi, tańdanystan ashylǵan aýzy, arsalanǵan qoly, qyzyl jalaýdy bosatpaı, túnekten shyǵyp, alaýdyń qan tústes qyzyl jaryǵyna shaǵylyp asqaqtap bara jatty. Bylaıynsha, Toqsan úshinshi jyldyń elesi qolyna lańkestiń týyn ustap, jer astynan shyqqan tárizdi.

Eń joǵarǵy satyǵa jetip, qıraǵan dúnıeniń qyr arqasyna osy bir qaltyraǵan qaharly eles shyǵyp, kezelgen myń eki júz myltyqqa qarsy aldynda ólimnen esh seskenbeı boıyn kótergende, ajaldyń ózinen de aıbarly kórinip, tabıǵattan tys qol jetpeıtin keremet bir tulǵaǵa aınaldy.

Tóńirek túgel ishin tartyp, ǵajaıyp kórgendeı siltideı tyndy.

Qarıa qyzyl týdy bulǵap, aıqaı saldy:

— Jasasyn Revolúsıa! Jasasyn Respýblıka! Týysqandyq! Teńdik! Jáne ajal!

Qorshaýdaǵylardyń qulaǵyna duǵasyn shapshań aıaqtaýǵa asyqqan din ıesiniń jańyltpashtaı tez aıtylǵan kúbiri keldi. Zaıyry bul kósheniń ekinshi shetinen "tarańdar" dep zań atymen buıryq berip jatqan polısıa qadıynyń daýsy bolýǵa tıis.

Sosyn "Kele jatqan qaısyń?" dep aıqaılaǵan qatty daýys taǵy da yshqyna shyqty:

— Tarańdar!

Mabef ólikteı bop-boz, mújilip, muqalyp bitken, kózinen essiz ushqyn ata turyp, týdy basynan asyra kóterip taǵy da:

— Jasasyn Respýblıka! — dep aıqaı saldy.

— Atyńdar! — dep buıryq berdi álgi daýys.

Ekinshi dúrkin atys ekpini daýyldaı bop barıkadaǵa kartech oqtaryn nóserdeı jaýdyrdy.

Qarıanyń tizesi dir etip búgile berdi de, sosyn eńsesin qaıta tiktedi, qolynan týy túsip ketti, sonda baryp taqtaıdaı jalp etip kóshe tabanyna qulady, bar boıymen kósilip, qolyn jaıǵan qalpy sulyq jatty.

Astynan jylǵalanyp qan aǵyp jatyr. Appaq qýdaı, qaıǵyly qart júzi aspanǵa qarap qalǵan.

Adamnyń ózine de baǵynbaı, tipti qaýip-katerdi de umyttyryp jiberetin bir sezim kóterilisshilerdi aldy da, qurmet tutar úreımen máıitke jaqyndady.

— Patsha óltirýshiler qandaı adam, shirkin! — dep daýystady Anjolras.

Kýrfeırak onyń qulaǵyna sybyrlap:

— Ózińe ǵana aıtaıyn, — dedi ol. — Men tańdanystaryńdy pás tartqyzǵaly turǵanym joq. Alaıda ol patsha óltirýshi emes. Onymen tanyspyn. Aty — Mabef ákeı. Búgin buǵan ne bolǵanyn bilmeımin, jarymes shal shynynda da naǵyz ójet bolyp shyqty. Tek qana betine qarashy sen onyń.

— Basy jarymestiki, al júregi Brýttiki, — dedi Anjolras, sosyn daýsyn sańqyldatyp:

— Azamattar! — dedi. — Shaldar jastarǵa ónege kórsetip jatyr. Biz taısaqtap edik, ol táýekelge bel býdy. Biz qaterdiń aldynda keri sheginip edik, al ol qarsy bardy. Qarttyqtan táltirektep júrgenderdiń qaterden táltirekteıtinderge qandaı tálim bergenin, mine, kórdińder ǵoı. Osynaý qarıa otan aldyndaǵy aıbarlyǵymen uly. Al endi úıge aparyp bul jaryqtyqtyń betin jabaıyq. Bizdiń árqaısymyz óz ákemizdi qorǵaǵandaı osy bir marqum shaldy qorǵaıyq. Onyń arýaǵynyń aramyzda bolýynyń ózi barıkadamyzdy myzǵymas berik ári jeńilmeıtindeı etedi.

Osy sózderden keıin kelisim bildirgen batyl únderdiń gýili aınalany kernedi de ketti.

Anjolras eńkeıip shaldyń basyn sál kóterip, qataldyǵynan bir jazbaı, onyń mańdaıynan súıdi, sosyn artqa burylyp, aýyrtyp almaıyn degendeı abaılap, onyń beshpentin sheship aldy da qan qatqan tesikterin barlyǵyna kórsetip, bylaı dedi:

— Qazirden bastap bizdiń týymyz, mine, osy.

Úshinshi taraý
GAVROSH ANJOLRASTYŃ KARABINİN ALÝǴA KELİSKENDE JAQSY BOLATYN EDİ

Mabef ataıdy Gúshlý jesiriniń uzyn qara jún shálisimen japty. Alty adam óz myltyqtarynan zembil jasap, oǵan marqumnyń máıitin salyp, bas kıimderin alyp, saltanatty baıaýlyqpen aparyp tómengi zalǵa kirgizip ústeldiń ústine qoıdy.

Búl kisiler bastan-aıaq mańyzdy da qasıetti isterine qaltqysyz berilip, tónip turǵan qaýipti tipti oılaýdy qoıdy.

Máıitti burynǵysynsha miz baqpaı turǵan Javerdiń qasynan alyp ótkende Anjolras:

— Uzamaı seni de! — dedi.

Osy kezde óz ornyn tastamaı jalǵyz qalǵan Gavroshqa bázbir adamdar barıkadaǵa tyǵylyp kele jatqandaı kórindi. Ol zamat:

— Saqtanyńdar! — aıqaı saldy.

Kýrfeırak, Anjolras, Jan Prýver, Kombefer, Jolı, Baorel, Bossúe láılihanadan tobymen júgirip shyqty. Ázirlikke ýaqyt ta qalǵan joq edi. Olar barıkadanyń ústinen terbetilgen súńgilerdiń qalyń jarqylyn kórdi. Mýnısıpaldyq ulannyń eńgezerdeı soldattary uzyn kúımeniń arasymen ishke ótip balany yǵystyrdy, al ol shegingenmen qashqan joq.

Syn saǵat sheshýshi boldy. Ol bir sý tasqyny sıaqty, alǵashqy qaterli sátinde ózen arnasynan asyp, bógetpen teńeledi de, toǵandaǵy sańylaý tesikterdi taýyp syrtqa lyqsıdy. Endi sol keshikkende barıkadany alyp ta qoıady eken.

Baorel alǵashqy kóringen ulanǵa umtylyp taqaýdan atyp, birden óltirdi. Ekinshisi Baorelge súńgisin shanyshty. Úshinshisi "maǵan kel!" degen Kýrfeırakty alyp urdy. Ulannyń eń uzyny, naǵyz dáý súńgisin kezep Gavroshqa qarsy júrdi. Balaqaı názik qolymen Javerdiń aýyr myltyǵyn kóterip, beldi bekem baılap, dáýdi nysanaǵa alyp, shúrippeni basyp qaldy. Alaıdy myltyq oq almady. Javer ony oqtamaǵan kórinedi. Ulan qarq-qarq kúlip, balaǵa súńgini tóndirdi.

Súńgi Gavroshqa tıgenshe, soldattyń qolynan myltyǵy sýsyp ketti, bireýdiń oǵy onyń qaq mańdaıynan tıip, ol shalqasynan tústi. Ekinshi oq Kýrfeırakqa shabýyl jasaǵan ulannyń keýdesinen tıip, ony kóshe tabanyna ushyryp túsirdi.

Bul atqan barıkadaǵa endi ǵana kelgen Marıýs edi.

Tórtinshi taraý
OQ-DÁRİLİ KESPEK

Mondetýr kóshesiniń buryshynda tyǵylyp turyp, tebirenis pen kúdikke boı aldyrǵan Marıýs aıqastyń basyna qatysty. Alaıda ol túpsizdiktiń shaqyrýy atalatyn astyrtyn, arylmas essizdikke uzaq ýaqyt qarsy tura almady. Tónip kelgen qaýip, qaıǵyly jumbaq — Mabeftiń ajaly, Baoreldiń oqqa ushýy, Kýrfeıraktyń "Maǵan kel!" dep aıqaılaýy, ólim aýzyndaǵy sábı, kómek surap, kek-ashýǵa shaqyrǵan dostar, — osylardyń bár-bári onyń batylsyzdyǵyn seıiltip, eki qolynda eki tapansha bar ol úıindige tura umtyldy. Alǵashqy oǵymen Gavroshty aman alyp qap, ekinshisimen Kýrfeırakty qutqardy.

Myltyqtardyń gúrsili men jaralanǵan ulandardyń aıǵaı-shýy astynda qorshaýǵa alǵandar barıkadanyń qyr arqasyna shyǵyp alyp, endi bekinistiń ústinen mıdaı aralasyp ketken mýnısıpaldyq ulandardyń, kánigi soldattardyń, kentterdiń ulttyq gvardıashylarynyń sulbalary belýardan joǵary aıqyn kórindi, báriniń qolynda kezengen myltyqtary bar. Olar qoıylǵan kedergilerdiń úshten ekisin alyp aldy, alaıda odan ári asýǵa júrekteri daýalamady, tuzaqqa túsip qalarmyz dep qoryqty. Úńireıgen qarańǵylyqqa arystannyń apanyndaı úreılene qarady: alaýdyń jaryǵy olardyń súńgileri men eltiri bas kıimderin jáne mazasyz, ashýly júzderin ǵana kórsetip turdy.

Marıýsta endi qarý joq edi, oǵy bitken tapanshalaryn tastaı salǵan, alaıda ol tómengi zaldan oq-dári salǵan shaǵyn kespekti kórdi.

Jartylaı burylyp ol sol jaqqa qaraǵanda, bir soldattyń ózin nysanaǵa alyp turǵanyn baıqady. Soldat shúrippeni basa bergende bireýdiń qoly myltyǵynyń aýzyn ustaı aldy. Alǵa umtylǵan bul jigit púlish shalbar kıgen jumysshy eken. Myltyq atyldy, oq shamasy jumysshynyń qolyn tesip ótse kerek nemese keýdesine tıgen bolýy da múmkin, óıtkeni ol qulap tústi. Biraq Marıýske daryǵan joq. Osynyń bári oǵan shyndyqtan góri oıran-topyrdyń arasyndaǵy eles bolyp kórindi. Mundaı mınótterde adamnyń kózine túskenderdiń bári buldyrap, ol eshteńege nazar aýdara almaı qalady. Tek osynaý óktem jel ózin eliktirip, budan da túpsiz túnekke bastap bara jatqanyn, tóńireginiń bári kózsiz tuman ekenin býaldyr ǵana sezedi.

Ańdaýsyzda qapy qalǵan kóterilisshiler sonda da seskenbeı, kúshterin qaıta jıyp, qarsy attandy. Anjolras:

— Toqtatyńdar! — dep aıqaı saldy. — Albaty atpańdar!

Shynynda da, alǵashqy qarbalasta olar birin biri jaralap alýy múmkin. Kóterilisshilerdiń kópshiligi ekinshi qabatqa, shatyrlardaǵy úıshikterge shyǵyp, qamap turǵandardy terezelerden atqylaı alar edi. Arasynda Anjolras, Kýrfeırak, Jan Prýver men Kombefer bar eń batyldar láılihananyń syrtyndaǵy úılerge jyljyp, barıkadanyń qyr arqasyna ornalasyp alǵan soldattar men ulandarǵa betpe-bet keldi.

Munyń bári asyqpaı, asqan baısaldylyqpen jasalyp, sońynan jalǵasatyn qoıan-qoltyq aıqastar da oılastyryldy. Qarsylastar daýys jeter jerdeı jaqyn jerden birin biri nysanaǵa aldy. Metal keýde saýyty, shashaǵy qalyń epoleti bar ofıser, semserin sermep:

— Berilińder! — dep aıqaılady.

— Atyńdar! — dep jaýap qatty Anjolras.

Eki jaqtyń da atysy bir mezgilde bolyp, barlyǵy tútinniń ishinde joǵalyp ketti.

Kózdi ashytyp, tynysty taryltqan tútinniń astynda álsiz yńyrsyp, qatty zarlap jaralylar men ajal aýzyndaǵylar eńbektep júr.

Tútin aıyqqanda barıkadanyń eki jaǵyndaǵy qarsylastardyń da qatary sırep qalǵany baıqaldy, biraq bári óz oryndarynan sheginbeı, myltyqtaryn oqtap jatty.

Kenet kúndeı kúrkiregen daýys estidi:

— Taıyp turyńdar, áıtpese barıkadany jaramyn!

Barlyǵy da daýys shyqqan jaqqa buryldy.

Marıýs tómengi zalǵa kirip, oq-dári salynǵan kespekti alyp, tútin men qarańǵylyqty paıdalanyp, qorshalǵan keńistiktegi kózsiz tumannyń arasymen barıkadany boılap alaý turǵan tórtkúl tastarǵa jetti. Alaýdy julyp alyp, onyń ornyna kespekti qoıyp, astyna bir úıme malta tastardy ysyryp, onyń jan-jaǵyn lezde toltyryp tastady — osynyń bárine Marıýstiń eńkeıip kóterilgendeı ǵana ýaqyty ketti. Mine, endi barlyǵy — ulttyq ulandar da, mýnısıpaldyq gvardıalar da, barıkadanyń bir jaq shetinde topyrlaǵan ofıserler men soldattar shoı tastarǵa shyǵyp qolyna alaý ustaǵan, tákappar, óziniń qaterli sheshimimen shabyttanǵan jigitke, onyń aýzy ashylǵan oq-dári kespegine alaýdy eńkeıtkenine qarap, qorqynyshtan tas bop qatty da qaldy.

— Aýlaq, taıyp turyńdar, áıtpese men barıkadany jaramyn, — dep qaharlana aıqaılady.

Osy barıkadada seksen jastaǵy shaldyń ornyna turǵan Marıýs eski emes, jańa, jas revolúsıanyń elesi bolyp kórindi.

— Barıkadany jarasyń ba? — dep aıqaılady serjant. — Demek, onymen birge óziń de ketesiń ǵoı.

— Iá, ózimdi de osymen birge jaramyn! — dep jaýap qatty Marıýs.

Sony aıtyp ol alaýdy kespekke jaqyndatty.

Alaıda barıkadada bul kezde tiri jan qalmaǵan edi. Shabýylshylar jaralanǵandary men ólgenderin tastap, kósheniń ekinshi shetine jóńkilip, qaıtadan tún qoınyna sińip ketti. Bul úreılene qashýdyń naq ózi edi.

Barıkada azat etildi.

Besinshi tapay

JAN PRÝVER JYRYNYŃ SOŃY

Barlyǵy Marıýsti alqalaı qorshap aldy. Kýrfeırak onyń moınyna asyldy.

— Sen osyndasyń ba?

— Qandaı baqyt! — dep daýystady Kombefer.

— Sen durys keldiń! — dedi Bossúe.

— Siz bolmaǵanda men endi bul jaryq dúnıede joq edim ǵoı, — dep qostady Kýrfeırak.

— Munda kim bastyq? — dep surady Marıýs.

— Bastyq sen, — dep jaýap berdi Anjolras.

Sol kúni Marıýstiń mıy jalyn atqan kórikke uqsady da, endi onyń oılary quıynǵa aınaldy. Oǵan bul quıyn tóńirekti aınala burqyrap, ózin de ertip ala ketetin tárizdi kórindi. Qazirdiń ózinde ómirden sheksiz qashyqtyqqa aýlaqtap ketkendeı. Qýanysh pen mahabbattyń jarqyn eki aıy, oılamaǵan jerden mynaý tuńǵıyq shyńyraýda úzilgen baqytty kúnder, ol úshin joǵalǵan Kozetta, Respýblıka úshin opat bolǵan Mabef, kóterilisshilerdiń basynda turǵan munyń ózi — bár-bári oǵan keremet bir úreıli tús sıaqty. Aınalasynda ótip jatqandardyń bári shyndyq bolýy úshin ol kúlli aqyl-oıyn, zerde-jadyn jegýi kerek. Marıýs áli óte az ómir súrdi, degenine jetken joq, múmkin emesten zańdy eshteńe joq, kórinbeıtindi kóre bilý kerek. Kórermenge túsiniksiz pesa sıaqty kóz aldynan óz ómiriniń dramasy qushaq jaıdy.

Oı tumanynyń qaı-qaıdaǵa alyp ketken jeteginde ol dińgekke tańylǵan Javerdi baıqamapty, barıkadaǵa shabýyl kezinde tóńireginde qaınap jatqan kóteriliske qurbandyqtyń baǵynyshtylyǵy men qazynyń aıbarymen qarap turdy emes pe bul Marıýs tipti ony elegen de joq.

Qalaı bolǵanmen de shabýylshylar qaıtyp qarasyn kórsetken joq, olardyń kósheniń shetinde búgjeńdep, tarpyldap júrgeni estiledi, alaıda olar aldyrmas qamalǵa qaıta tarpa bas salýǵa batpady, shamasy, qosymsha kúsh pen buıryq kútken bolýy kerek. Kóterilisshiler kúzetshiler shyǵardy, medısına fakúltetiniń stýdentteri jaralylardyń jarasyn tańdy.

Qaıǵyly oqıǵa barıkadany azat etý qýanyshyna qaraly kóleńke túsirdi.

Sanaq júrgizgende kóterilisshilerdiń biri bolmaı shyqty. Kim deısizder ǵoı? Ol — eń súıikti, eń ójet, eń erjúrek Jan Prýver.

Jaralanǵandardyń arasynan izdep edi, ol bolmaı shyqty. Ólgenderdiń arasynan izdep edi, onda da joq. Demek, ol tutqynǵa túsken.

Kombefer Anjolrasqa:

— Olar bizdiń dosymyzdy tutqynǵa alǵan eken, — dedi. — Onyń esesine bizde olardyń jansyzy bar. Saǵan sol tyńshynyń ólimi sondaı kerek pe?

— Iá, — dedi Anjolras, — biraq Jan Prýverdiń ómirinen azyraq kerek.

Osynyń bári tómengi qabatta Javerdiń dińgegi janynda ótti.

— Óte jaqsy, — dedi Kombefer, — men qazir qol oramalymdy taıaǵymnyń ushyna baılaımyn da, parlamenter retinde tutqyndardy aıyrbastaý jóninde usynys aıtamyn.

— Tyńdashy! — dedi Anjolras Kombeferdiń ıyǵyna qolyn salyp.

Kósheniń shetinde qarýlardyń kópmándi shyńyly estildi.

Sańqyldaǵan bir daýys shyqty.

— Jasasyn Fransıa! Jasasyn bolashaq!

Ol Prýverdiń daýysy edi.

Najaǵaı jarqyldap, dúrkireı myltyq atyldy.

Qaıtadan tynyshtyq ornady.

— Ony olar óltirdi! — dep yshqynyp ketti Kombefer.

Anjolras Javerge qarap bylaı dedi:

— Seni óz dostaryń atty.

Altynshy taraý
TITYQTATQAN ÓMİRDEN KEIİN TITYQTAP ÓLÝ

Bul tektes soǵystyń ereksheligi mynada: barıkadalarǵa shabýylshylar qashanda mańdaı tustan lap beredi de, aınalyp ótýge tuzaqqa túsip qalamyz ba, álde buralańy kóp kóshelerge tap bolamyz ba dep saqtanady. Mine, sondyqtan da kóterilisshilerdiń bar nazary qater aýzynda turǵan, shabýyl taǵy da bastalýy yqtımal úlken barıkadada boldy. Sondyqtan da Marıýs kishi barıkadany da oılap, soǵan qaraı attandy. Munda eshkim joq edi, shoı tastardyń ortasynda ornatylǵan jaıpaq tárelkedegi maısham ǵana kúzetshisi. Bir ǵajaby, Mondetýr kóshesi men Kishi qańǵybas pen Aqqý kósheleriniń qıylysy typ-tynysh.

Marıýs baıqaýdan keıin qaıtyp oralǵanda qarańǵydan aqyryn ǵana shaqyrǵan bir daýysty estidi:

— Marıýs myrza!

Osydan eki saǵat buryn Plúme kóshesindegi tortemirden ózin shaqyrǵan úndi tanyp ol dir ete qaldy.

Biraq ol daýys endi kúrsinis sıaqty kórindi.

Jalt qarap edi, eshkimdi baıqamady.

Marıýs jańsaq estigen shyǵarmyn, aınalada ótip jatqan oqıǵalardan keıin qıal, eles meńdeıin degen shyǵar dep oılady. Barıkada turǵan osy túkpirden ketkeli ol taǵy bir attaı bergende álgi daýys taǵy qaıtlandy:

— Marıýs myrza!

Bul joly esh kúdik joq, Marıýs daýysty aıqyn estidi; jan-jaǵyna qaıta qarap edi, taǵy da eshkimdi kóre almady.

— Men osyndamyn, sizdiń aıaǵyńyzdyń astynda, — dedi álgi daýys.

Ol eńkeıip qarasa, qarańǵyda jandy birdeńeniń sulbasy

baıqalady.

Kóshe tabanymen eńbektep buǵan umtylyp kele jatqan tárizdi. Atyn atap muny shaqyryp júrgen de osy boldy.

Maıshamnyń jaryǵy keýdeshesi men qalyń bózden tigilgen, órim-órim jyrtylǵan shalbaryn, jalań aıaǵyn jáne qanǵa uqsas suıyq birdeńeni baıqaýǵa múmkindik berdi. Marıýs ózine qaraǵan qup-qý júzdi kórip, sózin estidi:

— Siz meni tanymaısyz ba?

— Joq.

— Men Eponınamyn ǵoı.

Marıýs eńkeıip qarady. Shynynda da onyń aldynda jatqan sol beıbaq qyz. Ol erler kıimin kıip alypty.

— Siz munda qaıdan tap boldyńyz? Munda ne istep júrsiz?

— Men ólip baramyn, — dep álsiz jaýap qatty qyz.

Qaıǵy tıtyqtatqan adamdardy dúr silkintetin bir sózder men oqıǵalar bolady. Marıýs kenetten oıanǵandaı yshqyna til qatty:

— Siz jaralysyz ǵoı! Toqtaı turyńyz, úıge alyp kireıin. Onda jarańyzdy tańady. Aýyr jaralanǵan ekensiz. Bir jerińizdi aýyrtyp almas úshin qalaı kótersem eken sizdi? Qaı jerińiz aýyrady? Qudaıym-aı! Kómektesińder! Munda ne úshin kelip júrsiz?

Ol ony jerden kóterip alý úshin jaýyrynynyń astyna qolyn suqty.

Sóıtip jatyp saýsaǵyna qoly tıip ketti.

Eponına álsiz shyńǵyryp qaldy.

— Bir jerińizdi aýyrttym ba? — dep surady Marıýs.

— Sál-pál

— Al men sizdiń qolyńyzdan ǵana ustadym ǵoı.

Qyz qolyn kóterdi de, Marıýs alaqanynyń ortasynan qaraıǵan shuńqyr kórdi.

— Qolyńyzǵa ne bolǵan? — dep surady ol.

— Ony tesip ketti!

— Tesip ketti deıdi?

— Iá.

— Nemen?

— Oqpen.

— Qalaısha?

— Siz ózińizdi kózdegen myltyqty kórdińiz be?

— Iá, sosyn onyń aýzyn japqan qoldy kórgenmin.

— Sol qol meniki bolatyn.

Marıýs dir ete qaldy.

— Qandaı essizdik! Beıshara bala! Alaıda bul áli baqyt! Tósekke aparyp salýyma mursat ber. Sizdiń jarańyzdy tańady, oq tıgen qoldan ólgen eshkim joq áli.

— Oq alaqanymnan ótip, arqamnan shyqty ǵoı, - dep kúbirledi Eponına. - Meni bul aradan qozǵaýdyń qajeti joq! Qazir sizge maǵan qalaı durysyraq kómektesýge bolatynyn aıtamyn, doktordan sol táýir emdeıtin shyǵar. Meniń qasyma kelip, mynaý tasqa otyryńyzshy.

Ol aıtqanyn istedi; qyz basyn onyń tizesine qoıyp, oǵan qaramaı sóılep ketti.

— O, qandaı jaqsy! Qandaı jaǵymdy! Mine, endi aýyrmaımyn da!

Sol únsiz qalyp, ol kúshtep basyn kóterip, Marıýstiń betine qarady:

— Bilseńiz bar ǵoı, Marıýs myrza, meni sizdiń anaý baqqa baryp júrgenińiz yza qylady, bylaıynsha, ol da aqymaqtyq, óıtkeni sol úıdi ózim kórsettim ǵoı, onyń ústine meniń túsinýim kerek edi, sizdeı jas jigit...

Qyz kidirip, qaıdaǵy bir qasiretti oılardy basynan serpip tastap, qaıta jymıyp, júrekti ezerdeı kúlki úıirdi júzine.

— Men sizge ajarsyz bop kórindim, ras qoı?..

Másele bylaı, — dep sózin jalǵady ol, — sizder opat bolasyzdar. Endi barıkadadan eshkim tiri qaıtpaıdy. Osynda da sizdi ákelgen men emes pe. Siz uzamaı ólesiz, men soǵan esep jasaǵanmyn. Áıtkenmen, sizdi nysanaǵa alyp atqaly turǵanda myltyqtyń aýzyn qolymmen japtym. Ǵajap, á! Óıtkeni men sizden burynyraq óleıin dedim. Al maǵan oq tıgende jandármen súıretilip osynda jettim, meni eshkim kórgen de joq. Men sizdi kúttim, "Qalaısha kelmes?" dep oıladym. Ah, shirkin, siz bilseńiz ǵoı. Men aýyrsynǵannan keýdeshemdi tisimmen tistep jyrttym, qandaı azap shektim deseıshi! Endi maǵan jaqsy. Sizdiń bólmeńizge kirgen kúnim esińizde me, aınańyzǵa tamashalaı qarap edim ǵoı, sizdi býlvarda kir jýýshy áıelderden onsha jyraq emes jerde kórgen kúnim esińizde me? Qustar sonda qalaı saırap edi, shirkin! Ol osy taıaýda ǵana emes pe edi! Siz maǵan júz sý bergensiz, men sonda: "Sizdiń aqshańyzdyń maǵan qajeti joq" dep edim ǵoı. Sol aqshany jerden kóterip alyp pa edińiz? Siz baı emessiz. Aqshańyzdy alyp qaltańyzǵa salyńyz deý meniń de oıyma kelmepti. Kún jarqyrap turǵan mızamshýaq edi. Esińizde me, Marıýs myrza? O, men qandaı baqyttymyn! Bári, bári uzamaı óledi.

Onyń júzi janyńdy jyrtatyndaı oısyz da baısaldy. Jyrtylǵan keýdeshesiniń astynan jalańash omyraýy kórinip jatyr. Sóılep jatyp ol omyraýyn jaraly qolymen basady, sol arada oq tesken ekinshi jara bar eken, odan keıde qan tyǵynyn alǵan bóshkeden aqqan sharaptaı saýlaı jóneledi.

Marıýs tereń tebirenip, baqytsyz qyzǵa aıanyshpen qaraıdy.

— Oh! - dep aýyrsyna yshqyndy qyz. - Taǵy da! Tynysym tarylyp barady.

Qyz tisimen keýdeshesin julmalap, aıaǵy sozylyp kóshe tabanyna tústi.

Sol sát barıkadadan kishkentaı Gavroshtyń ashshy átesh úni shyqty. Bala myltyq oqtaýǵa kirisip, ústelge shyǵyp alyp sol tusta keń taraǵan bir ándi shyrqap otyrdy:

Lafaıetti kórgende

Zytyp berdi jandarm.

Júgir! Júgir! Júgir tez!

Qalaı eken haldaryń?!

Eponına sál kóterilip qulaq túrdi de, sosyn:

— Bul sonyń ózi! - dep sybyrlady.

Sosyn Marıýske qaraı burylyp:

— Onda inim júr eken. Ol meni kórmeýi kerek. Maǵan ursady, - dep sybyrlady.

— Sizdiń inińiz be? - dep surady Marıýs ákesiniń Tenarde áýletine ósıet etken bereshegi esine túsip, júregi syzdap, ári qatty qapalanyp. - Sizdiń baýyryńyz kim?

— Álgi bala!

— Qaısy, óleń aıtyp otyrǵan ba?

— Iá.

Marıýstiń túregelgisi keldi.

— Ketpeńiz, - dedi qyz. - Endi kóp qalǵan joq.

Ol sál kóterildi, alaıda úni tym álsiz ári yqylyqpen úzilip áreń estiledi. Ara-tura qyryl kirip, ony da basyp tastaıdy. Eponına shamasy jetkeninshe betin Marıýstiń betine taqaǵysy keldi de, oǵash bir maqammen sóılep ketti.

— Tyńdańyz, men sizge ekijúzdilik jasaǵym kelmeıdi. Meniń qaltamda sizge arnalǵan hat jatyr. Keshegi kúnnen beri. Maǵan poshtaǵa salýdy tapsyryp edi, al men ózime alyp qaldym. Maǵan onyń sizge jetpegeni qajet boldy. Bálkim bul úshin siz maǵan ashýlanatyn da shyǵarsyz uzamaı qaıta qaýyshatyn jerimizde. Onda kezdesedi deıdi ǵoı, ras pa? Hatty alyńyzshy.

Ol dirildep jaraly qolymen Marıýstiń qolyn ustady, soǵan qaraǵanda aýyrsynbaıtyn sıaqty. Marıýs qolyn keýdeshesiniń qaltasyna suqty. Marıýs odan báz-bir qaǵazdy sıpap kórdi.

— Alyńyz, - dedi qyz.

Marıýs hatty aldy.

Qyz maquldap, razylyqpen basyn ızedi.

— Eńbegim úshin endi maǵan ýáde berińiz...

Ol shashalyp qaldy.

— Ne deısiz? - dep surady Marıýs.

— Maǵan ýáde berińiz.

— Ýáde beremin.

— Meni ólgenimde mańdaıymnan súıemin dep ýáde berińiz. Men sezip jataıyn.

Qyz basyn álsiz ǵana Marıýstiń tizesine túsirip, kózin jumdy. Ol beısharanyń jany o dúnıege ushyp ketken shyǵar dep oılady. Eponınada qımyl joq. Marıýs ol máńgi uıqyǵa ketti dep oılaǵansha bolmaı, kenet qyz kózin baıaý ashty, odan ajaldyń tuńǵıyǵy ańǵarylyp, basqa bir dúnıeden shyqqandaı názik bir erkelikpen:

— Al, Marıýs myrza, bilesiz be, men sizge azdap ǵashyq ta edim, - dedi.

Ol taǵy bir jymıǵysy keldi, biraq úlgermedi, ólip ketti.

Jetinshi taraý
GAVROSH QASHYQTYQTY TEREŃ OILAP ESEPTEIDİ

Marıýs sózinde turdy. Ol sýyq ter tamshylary basqan óli mańdaıǵa erniniń tabyn basyp súıdi. Ol Kozettaǵa opasyzdyq emestin, baqytsyz qyzben oıly da aıanyshty qoshtasý edi.

Ol Eponına bergen hatty ishki tebirenissiz qolyna aldy. Onda mańyzdy birdeńe baryn sezdi de, oqyp shyǵýǵa asyqty. Erkek kóńili degen osy, beıshara balanyń kózi jumyla salysymen, Marıýs hat jaıynda oılap jatyr. Ol Eponınanyń basyn jerge abaılaı túsirip, ózi aýlaǵyraq ketti. Báz-bir sezim oǵan ólgen adamnyń qasynda hat oqýǵa tıis emessiń dep turǵandaı.

Ol tómengi zaldaǵy shyraqtyń túbine keldi. Bul áıel uqyptylyǵymen ádemilep búktelgen hat bolatyn. Meken-jaıyn da áıel adam jazypty:

"Marıýs Ponmersı myrzaǵa, Kýrfeırak myrzanyń páteri, Áınek kóshesi, №16"

Ol mórin buzyp oqı bastady:

"Meniń súıiktim! Átteń! Ákem jedel júrýimizdi talap etip otyr. Búgin keshke biz Qarýly adam kóshesindegi №7 úıde bolamyz. Bip aptadan keıin Anglıada bolamyz.

Kozetta, 4 maýsym ".

Marıýs pen Kozettanyń qarym-qatynasynyń qupıalyǵynan bolar, ol qyzdyń jazýyn da bilmeıdi eken.

Ne bolyp, ne qoıǵanyn birneshe sózben aıtyp berýge bolatyn shyǵar. Osynyń bárin Eponına istegen edi. 3 maýsym kúngi keshten keıin ol birden sheshim qabyldady: aldymen, ákesi men bandıtterdiń Plúme kóshesindegi úıge baılanysty oılaryn buzý qajet, ekinshiden, Marıýs pen Kozettany aıyrý kerek. Ol óziniń shoqpytyn birinshi kezdesken jas keńkeleske berdi, áıel kıimin kıýdi qyzyq kórgen ańqaý sorly óziniń ústindegilerdi sheship, Eponınaǵa bere saldy. Mars alańynda "Kóshińder!" degen eleýli eskertýdi Jan Valjannyń alyp júrgeni de osy qyzdan. Úıge kele sala Jan Valjan Kozettaǵa: "Búgin keshke Qarýly adam kóshesindegi úıge kóshemiz. Bir aptadan keıin Londonda bolamyz" dedi. Kútpegen soqqydan eseńgirep qalǵan Kozetta otyra qalyp, Marıýske birneshe jol sálem jazdy. Biraq ony poshtaǵa qalaı salý kerek? Ol úıden jalǵyz shyǵa almaıdy, mundaıdy Týsenge senip taǵy da tapsyrýǵa bolmaıdy, ol ony birden Foshlevanǵa kórsetedi. Úreıi ushqan Kozetta kenet tortemirdiń ar jaǵynan baqty aınala erkek kıimin kıip qydyryp júrgen Eponınany kórdi. Kozetta "jas jumysshyny" ózine shaqyryp alyp, bes frank pen hatty berip: "Myna hatty osy qazir meken-jaı boıynsha aparyp berińiz" dedi. Eponına hatty alyp qaltasyna saldy. Besinshi maýsymda ol erteńgilik Marıýsti izdep Kýrfeırakqa tartty, árıne, hatty tapsyrý úshin emes, ony bir kórip ketkeli keldi, onyń bul qylyǵyn súıgen árbir qyzǵanshaq jan túsinedi. Onda baryp qyz Marıýsti kútti, Kýrfeırak kelip qalsa da báribir, áıteýir bir kórip, bir habaryn bilý kerek. Kýrfeırak oǵan: "Biz barıkadaǵa bara jatyrmyz" degende, kenet ony osy ajalǵa qarsy umtylý kerek degen oı meńdedi, osyndaı kez kelgen qaterge qoıyp ketip, oǵan Marıýsti birge ala ketpek. Ol Kýrfeıraktyń izimen júrip otyryp, barıkadanyń qaıda jasalyp jatqanyn kórdi. Marıýs eshteńe de bilmeıdi, hatty Eponına ózimen birge alyp júr. Qas qaraıǵanda Marıýstiń kezdesýge keletinine senimdi ol ony Plúme kóshesinde kútti, ondaǵy oıy kelse-aq dostarynyń atynan sálem jetkizip, barıkadaǵa shaqyrý. Qyz Kozettadan aıyrylǵan Marıýstiń toryǵyp, tirlikten baz keshýine esep jasady, esebi aldaǵan joq. Sodan soń ol Shanvrerı kóshesine oraldy. Onda ne bolǵanyn biz kórdik. Ol qyzǵanshaq júrekke ton kómeski qýanyshpen kóz jumdy, ádette ondaılar "basqa eshkimge buıyrmasyn" dep súıgenin ilestirip birge ala ketedi.

Marıýs Kozettanyń hatyn qoımaı-qoımaı súıdi. Demek ol muny súıedi eken! Kenet endi ólýdiń keregi joq degen bir oı jylt ete qaldy. Sosyn ol ózine: "Ol júrgeli jatyr. Ákesi ony Anglıaǵa alyp ketedi, al meniń atam oǵan úılengenimdi qalamaıdy. Meniń qasiretti taǵdyrymda eshteńe ózgergen joq", dedi. Marıýs tektes qıalshyldarǵa rýhynyń barynsha quldyrap túsip ketý sáti ton, olardyń shalt sheshimge baratyny da osydan. Tirshilik aýyrtpalyǵy alapat, odan shyǵýdyń jaqsy joly — ólim. Osy arada ol úshin eki boryshty óteý kerek dep túıdi Marıýs: Kozettaǵa sońǵy ret keshirim ótinip, óz ajaly týraly habarlaý kerek, sosyn Eponınanyń inisi, Tenardeniń balasy Gavroshty beıshara balaqaı ózine ózi ázirlegen sózsiz ólimnen arashalap qalý shart.

Onyń janynda Kozettaǵa mahabbat týraly qyrýar oı-pikirler jazylǵan dápter salynǵan shılany bar edi. Sol dápterden ol bir paraǵyn jyrtyp alyp, tómendegi joldardy túsirdi:

"Bizdiń nekemiz múmkin emes eken. Atamnan ruqsat surap edim, rızashylyǵyn bermedi, mende de, sende de aqsha joq. Seni kórýge asyǵyp edim, tappaı, ornyńdy sıpadym! Óziń bilesin ǵoı, qandaı sóz bergenimdi, ony oryndaımyn. Men ólemin. Osy joldardy oqyp jatqanyńda meniń janym seniń qasyńda bolyp, ózińe qarap kúledi de turady".

Marıýske bul hatty konvertke salyp, jelimdeýdiń qajeti bolǵan joq, sondyqtan tórt búktedi de meken-jaıyn jazdy:

"Madmýazel Kozetta Foshlevanǵa, Qarýly adam kóshesi, №7 úı, Foshlevan myrzanyń páteri".

Hatty búktep sál-pál oılandy, shılanyn qaıta alyp ashty da sol qaryndashpen dápterdiń birinshi betine úsh jol túsirdi:

"Meniń atym — Marıýs Ponmersı. Meniń máıitimdi meniń atam Jılnorman myrzaǵa jetkizip berýlerińizdi ótinemin, Táńir qushtarlyǵynyń bıkeshter kóshesi, №6 úı, Mare".

İİİılanyń beshpentiniń qaltasyna salyp, ol ózine Gavroshty shaqyrdy. Adaldyǵy júzinen-aq menmundalap turatyn kóńildi balaqaı zamat jetip keldi.

— Men úshin birdeńe jasaǵyń kele me?

Aıtsańyz boldy ǵoı, — dep jaýap qatty Gavrosh. — Qoldan kelgenniń bárin jasaımyn. Jaratqan jabbar ıe qudaıym-aý, siz bolmasańyz bar ǵoı, baıaǵyda jer tompaıtyp jatar edim, eı-eı!

— Myna hatty kórdiń be?

— Kórip turmyn.

— Onda al osyny. Barıkadadan taban astynda taı (Gavrosh qıpyjyqtap oılana turyp qulaǵynyń túbin qasydy). Erteń tańerteń hatty osy meken-jaı boıynsha Qarýly adam kóshesindegi altynshy úıde Foshlevan myrzada turatyn madmýazel Kozettaǵa tabys et.

— Al jaqsy, biraq oǵan deıin barıkadany alyp qoıýy múmkin ǵoı, al men munda bolmaıdy ekem, sonda ol qalaı? — dep qarsylyq bildirdi kishkentaı batyr.

— Barlyq belgilerge qaraǵanda barıkadaǵa kún shyqpaı shabýyl jasamaıdy, ala alsa, erteń túske taman ǵana alady.

Barıkadaǵa shabýylshylar bergen jańa tynym shynynda da sozyldy. Ol urys kezindegi sırek kezdespeıtin tynystyń biri edi, biraq odan keıin dushpan eselegen yzamen shabýyldaıtyn-dy.

— Tyńdańyzshy, - dedi Gavrosh, - eger men hatyńyzdy erteń tańerteń aparsam she?

— Onda tym kesh bolady. Zady, barıkadany jan-jaqtan qorshaýǵa alyp, barlyq kóshelerge qaraýyl qoıady, sonda bul aradan shyǵa da almaısyń. Qazirden bastap tart, káne.

Gavrosh aıtar ýáj taba almaı, qabaǵy túsip, qulaǵynyń túbin qası berdi. Kenet ol qus sıaqty dúr silkinip hatty aldy da:

— Jaraıdy! - dep Mondetýrdiń boıymen júgire jóneldi.

Marıýs qarsylyq bildirdi dep aıta ma dep, irkip qalǵan bir oı balany eńsere berdi:

"Áli saǵat jıyrmany soqqan joq, Qarýly adam kóshesi onsha alys emes, hatty aparyp, ýaqytynda oralýǵa úlgeremin ǵoı". Biraq bul oıyn syrtqa shyǵara almady ol.

ON BESİNSHİ KİTAP
QARÝLY ADAM KÓSHESİ
Birinshi taraý
BÚVAR MYLJYŃ

Jan dúnıeńizdiń daýylymen salystyrǵanda tutas qalanyń burq-sarq qaınap dúrligýi ne táıiri! Kisi halyqtan da ishtirek. Jan Valjan kúshti órekpýdiń ýysynda edi. Ol da qaharly hám beımálim tóńkeristiń aldyndaǵy Parıj sıaqty shytynap synǵaly shaq tur. Ol burqaný úshin birneshe saǵat jetip boldy. Onyń ómiri men ar-ojdany oılamaǵan jerden qaraýytyp júre berdi. Ol týraly da Parıj jaıyndaǵyny aıtyp: "eki kúsh: jaryqtyń rýhy men túnektiń rýhy túpsiz tereń tuńǵıyq ústindegi kópirde ustasypty. Ekeýiniń qaısysy birin-biri tuńǵıyqqa qulatady? Qaısysy qaısysyn eńseredi?" deıdi.

5 maýsym kúniniń aldynda, keshkisin Jan Valjan Kozettamen jáne Týsenmen Qarýly adam kóshesine kóshti. Onda ony oılamaǵan taǵdyr ózgerisi kútip tur eken.

Kozetta Plúme kóshesin qarsylyqsyz tastap ketken joq. Ekeýi de ómir súrip jatqannan beri birinshi ret Kozettanyń tilegi Jan Valjannyń oılaǵanyna sáıkes kelmeı qaldy, tipti kúreske túspegenniń ózinde de bir-birine qarsy keldi. Bir jaǵynyń qarsylyǵy ekinshi jaǵynyń qarsylyǵyna tap boldy. Beıtanys bireýdiń "kóshińizder" degen usynys-aqyly Jan Valjannyń mazasyn ketirip, tynyshyn alǵany sondaı, ol tabanda Kozettadan aıtqanǵa sózsiz kónýdi talap etti. Ol óziniń izine túskender qaıda turatynyn bilip alǵan eken dep seskendi. Kozettaǵa kónýge týra keldi.

Olar Qarýly adam kóshesindegi úıge bir-birine lám-mım dep til qatyspaı keldi, árqaısysyn óz qamy eńserdi. Jan Valjannyń mazasyzdanǵany sondaı, qyzynyń kúızelisin de ańǵarmady, Kozettanyń qapalanǵany sonsha, ákesiniń mazasyzdanǵanyna da mán bergen joq.

Jan Valjan ózderimen birge Týsendi de ala júrdi, buryn ketip qalyp júrgende ony eshqashan ertpeıtin-di. Bálkim ol Plúme kóshesine qaıtyp oralmaıtynyn bilgen shyǵar, sondyqtan Týsendi onda qaldyrýdyń da, oǵan qupıany ashpaýdyń da reti bolmady. Onyń ústine ony senimdi, berilgen adal adam dep biledi ol. Qyzmetshiniń qojaıynǵa opasyzdyǵy áýesqoılyǵynan bastalady. Al Týsen Jan Valjanǵa týmysynan qyzmetshi bolýǵa jaralǵandaı qaq-soqpen de, áýesqoılyqpen de sharýasy joq. Barnevıl sharýalarynyń maqamymen jurtty kúldire sóıleıtin ol kekeshtenip: "Týǵanyma qaraı tutynylýym, óz isimdi tyndyramyn, al basqada sharýam joq" dep jıi qaıtalaıtyn-dy.

Plúme kóshesinen ketip bara jatyp (ketýiniń ózi qashýǵa bergisiz), Jan Valjan jalǵyz ǵana, Kozetta ajyramas dosy ataıtyn kishkentaı hosh ıisti shabadanyn aldy, úlken sandyqtardy alsa, tıesýge kembaldar kerek, aýyr, al kembal degeniń kýálar. Arbakeshti Vavılon kóshesine shyǵatyn esiktiń týra aýzyna shaqyrtty.

Biraz kıim-keshek pen tósenish aqtardy, jýynyp-shaıynýǵa kerek zattardy qosa alýǵa Týsen qojaıyndy áreń kóndirdi. Al Kozetta óziniń kerek-jaraǵy men hat jazýǵa qajet zattar salynǵan qobdıshasyn aldy.

Olardyń ketip qalýy eleýsiz ári tynysh bolýy úshin Jan Baljan Plúme kóshesinen kesh túspeı ketpeýge bel býdy, munyń ózi Kozettanyń Marıýske hat jaza qoıýyna múmkindik berdi. Qarýly adam kóshesine olar sondyqtan da ábden qarańǵy bolǵanda keldi.

Uıqyǵa da únsiz jatty.

Qarýly adam kóshesindegi páter terezeleri aýlaǵa qaraıtyn, úshinshi qabatta eki jatyn bólme men qonaqjaıy ashanasyna ulasqan antresoldy as úıi bolatyn, sondaǵy jınamaly tósek Týsenniń orny. Eki jatyn jaıdy bólip turatyn qonaqjaı ári qabyldaý bólmesi ispetti. Bul úıden turmysqa qajetti kerek-jaraqtyń bári tabylatyn.

Kisiler mazasyzdyq sıaqty tynyshtyqta da ózin umytyp ketedi adam tabıǵaty degen sol Jan Valjannyń Qarýly adam kóshesine tabany tıýi-aq muń eken, beımazalyǵy basylyp, birte-birte sap boldy. Bizdiń janymyzǵa áp-sátte tynshyrlyq áser etetin oryndar bolady. Beıqam turǵyndary bar osy belgisiz kósheni Jan Valjan qart Parıjdiń jan tynshytar bir kıeli orny dep biledi. Osy bir tar kóshe eki jaǵynan da anaý-mynaý ótpes úshin eki dińgek qaǵylyp, shýly qalanyń ortasyndaǵy tars jabylǵan meńireý tuıyq tárizdi, qos qaptalyndaǵy júz jyldyq bıik úıler de oǵan eshkimdi beısaýat jibermeıtin tárizdi. Sasyq ıisi qolqany atsa da Jan Valjan osynda kelip tynyshtyq tapty. Sebebi ony bul aradan izdep tabý da ońaı emes.

Onyń birinshi mindeti "ajyramas" shabadanyn óz tóseginiń janyna qoıý boldy.

Ol jaqsy uıyqtap shyqty. Keshten de erteńgilik estirek, buǵan keshten de erteńgilik kóńildirek dep qosýǵa bolady. Jan Valjan ózin baqytty sezinip oıandy. Oǵan usqynsyz asúıdiń ózi ásem kórindi, ondaǵy dóńgelek eski ústel de, joǵary jaǵynda eńkeıte ilgen aına bar alasa býfet te, kónetoz mamyqtaq ta, ústinde Týsenniń túıinshekteri shashylyp jatqan tábiretkiler de kózine jyly kórindi. Álgi túıinshekterdiń birinen Jan Valjannyń ulttyq gvardıa mýndıri kórindi.

Kozetta Týsenge sorpa-sýdy bólmesine ákep berýdi tapsyryp, kún batqansha syrtqa shyqqan joq. Saǵat bester shamasynda jańa páterdi qınalmaı-aq jónge keltirgen Týsen Kozettanyń ústeline qýyrylyp sýyp qalǵan balapandy qoıdy, qyz ákesin renjitip almas úshin áreń dám tatty.

Sosyn basynyń qatty aýyryp turǵanyn syltaýratyp, ákesine qaıyrly tún tilep, óz bólmesine baryp ishten jaýyp aldy. Jan Valjan balapannyń qanatyn qumarta jep, ústelge shyntaqtaı otyryp, birte-birte sabasyna túsip, ózin qaıtadan qaýipsiz sezindi.

Osy qarapaıym tústiktiń tusynda Týsen áldeneshe ret kekeshtenip, Jan Valjanǵa:

— Taqsyr! — dedi. — Aınala aıǵaı-shý. Parıjde jurt tóbelesip jatyr.

Óz sharýasyn retteýdi oılap basy qatyp júrgen Jan Valjan bul sózge onsha zer salmady.

Sonymen birge onyń oıyn taǵy da jalǵyz qam-qareketi — Kozetta bóldi.

Álbette, ol qyzynyń basy aýyrǵanyna, alǵash kóńiline kirbiń salyp shamdanyp qalǵanyna, ádettegi boıjetkenderge tán erkeligine, bir sáttik kirjıýine alańdaǵan joq, onyń bári bir kún, eki kúnnen keıin izim-qaıym bolatynyn biledi, ony mazasyzdandyrǵan onyń bolashaǵy, sol jaıyn ol kóbirek oılaıdy. Ne bolyp, ne qoıca da, olardyń baqytty ómiri qaıtadan óz arnasyna túsýi úshin eshqandaı kedergi joq dep biledi ol. Keı sátte barlyǵy da múmkin emes sıaqty kórinip ketedi de, keıde barlyǵy op-ońaı sekildenedi; qalaı degenmen de bul Jan Valjannyń bir baqytty sátteri boldy. Mundaı sátter ádette túnnen keıin keletin kún sıaqty kóńil qulazyǵannan keıin paıda bolady, kádimgi qarama-qaıshylyq zańy boıynsha jamandyq pen jaqsylyqtyń almasyp otyratyny sıaqty, ony ústirt aqylmen antıteza ataı salady. Jan Valjan ózi men Kozetta úshin baspana tapqan typ-tynysh kóshede biraz ýaqyttan beri mazasyn ketirip, alańdatyp júrgenniń bárinen shyqty. Uzaq ýaqyt aldynan tek túnek qana kórinip kelgen ol azdap jaryqty da aıyraıyn dedi. Plúme kóshesinen esh qıyndyqsyz, oǵash oqıǵasyz aman shyǵyp ketýdiń ózi jaqsy bastama boldy. Sirá, birneshe aıǵa Fransıany tastap Londonǵa baryp qaıtqan da teris bolmas. Iá, ketý kerek. Qasyńda Kozetta bolsa Fransıada turdyń ne, Anglıada turdyń ne - báribir emes pe. Kozetta onyń otany boldy, onyń baqyty úshin Kozetta jetip jatyr; bálkim onyń oılary Kozettanyń baqyty úshin jetkiliksiz te shyǵar, ol oılar kezinde tula boıyn qaltyratyp uıyqtatpaýshy edi, qazir tipti basyna kirip te shyqpaıdy. Burynǵy qaıǵy-qasiretiniń bári kómeski tartyp, qazir kóńili úmitke toly. Oǵan Kozetta qasynda bolsa ózine tıesili bop kórindi, biraq bul kórineý kózge ózin ózi aldaý ekenin jurttyń bári biledi. Oısha ol Kozettamen Anglıaǵa qalaı baratynyn josparlap qoıdy, alystaǵy qıalynyń keń jazyǵynda onyń baqyty týyp kele jatqandaı kórinedi.

İlgerili-keıindi baıaý adymdaı júrip ol oǵash birdeńeni baıqap qaldy.

Alasa býfettiń joǵary jaǵyna eńkeıte ilingen aınanyń qarsysynan ol tórt jol jazýdy aıqyn ajyratty.

"Meniń súıiktim! Átteń! Ákem jedel júrýimizdi talap etip otyr. Búgin keshke biz Qarýly adam kóshesindegi №7 úıde bolamyz. Bir aptadan keıin Anglıada bolamyz.

Kozetta, 4 maýsym".

Jan Valjan eshteńege túsinbeı turyp qaldy.

Kelgen bette Kozetta qaǵaz salatyn papkasyn, ıaǵnı búvaryn býfettiń ústine tastaı salǵan, azapty mazasyzdyq tıtyqtatyp ony alýǵa umytyp ketipti. Ol tipti papkasyn ashyq tastaǵanyn da, tórt jol hatyn sorǵyshpen keptirgende bar jazýy túsip qalǵanyn da baıqamapty, Plúme kóshesinen ótken jas jumysshyǵa berigi jibergen hattyń ol ekinshi danasy bolǵan da shyqqan.

Endi sol jazý aınaǵa túsip tur.

Bul arada geometrıadaǵy sımmetrıalyq beıneleýdiń tap ózi: ekinshi jaǵynan tóńkerilip túsken joldar aınada óziniń shyn keskinin taýyp, sózderdi anyq oqýǵa bolady. Jan Valjannyń kóz aldynan osynda keler qarsańda Kozettanyń Marıýske jazǵan haty shyǵa keldi.

Esten tandyrar erek soqqy bul.

Jan Valjan aınanyń aldyna keldi. Tórt joldy qaıta oqyp shyǵyp, óz kózine ózi senbedi. Oǵan bul joldar naızaǵaı jarqylynda kóringendeı sezildi. Eseńgireýi shyǵar, áıtpese bulaı bolýy múmkin emes. Bulaı bolǵan joq.

Az-azdap onyń qabyldaý sezimi qalypqa kelip, naqtylana tústi, ol Kozettanyń búvaryna qarady, shyndyq sezimi shynynda da qaıtyp oraldy. Ol búvardy qolyna alyp, "Bul osydan" dedi ózine. Ólerdeı órekpip ol búvarǵa túsip qalǵan tórt jolǵa, eshqandaı maǵyna joq úılesimsiz sóz órnekterine qaıta-qaıta shúıildi. Sosyn baryp: "Al mynaý túkke de turmaıdy ǵoı, munda eshteńe de jazylmaǵan", — dep boıy da, oıy da jeńildep keýdesin kere dem aldy. Qýanyshty sátte mundaı essiz qýanyshty kim bastan keshirmedi deısiń! Qıal bitkendi sarqyp bolmaı kóńil toryqpaıdy.

Ol búvardy qolynda ustap turyp oǵan qaıta-qaıta qarap, maǵyna-mánsiz shattyqpen óziniń basyn aınaldyryp, jyndandyryp jibere jazdaǵan sekemshildigi men eseńgiregenine kúlkisi keldi. Oılamaǵan jerde ol aınaǵa qarap edi, álgi qubylys qaıta qaıtalandy. Onda tórt jol aıaýsyz naqtylyqpen taıǵa tańba basqandaı kózge uryp tur. Endi bul saǵymǵa aınaldy. Qaıtalanǵan qubylys - shyndyq, ol aıdan aıqyn, ol hat, aına ony aınytpaı túsirip tur. Jan Valjan endi bárin de túsindi.

Jan Valjan teńselip ketip búvardy qolynan túsirip alyp býfettiń janynda turǵan mamyqtaqqa sylq etip otyra ketti; basy salbyrap, janary áınektenip, oıy shatasty. Munyń bári shyn, dedi ol ishteı, endi jaryq sáýlem máńgige sóndi, bul Kozettanyń bireýge jazǵan haty boldy. Sóıte otyryp qatty yzalanǵan ol janynyń tereń túkpirinen yryldaǵan bir dybys esitkendeı boldy. Arystannyń apanynyń aldyndaǵy etin alyp kórsin deıdi ol ún.

Bir ǵajaby ári ókinerligi, Marıýs áli Kozettanyń hatyn alǵan joq; jaǵdaı opasyzdyq jasap, ony Jan Valjanǵa buryn jetkizdi.

Osy kúnge deıin Jan Valjan taǵdyrdyń synynan jeńilgen joq edi. Tirliginde taýy shaǵylar taqsirettiń talaıyn tartty; sum taǵdyrdyń pendege jasar zorlyq-zombylyǵynyń eshqaısysy da ony orap ótken joq; jazalaýdyń bes qarýyn túgel asynǵan, qoǵamdyq soqyr senimniń shyrmaýyndaǵy shadyrkóz zulmat ony udaıy nysanada ustap, qyr sońynan qalmaı keldi. Biraq ol eshqaısynan qyńbady, eshqaısyna basyn da ımedi. Qajet bolǵan kezinde ol urt sheshimder de qabyldady, ózi kúresip jeńip alǵan derbestigin tabanǵa taptatty, bas bostandyǵynan da aıyryldy, basyn báıgege de tikti, bárinen aıyryldy, bárin de kórdi, biraq tabandylyǵynan, qajyr-qaıratynan aıyrylǵan joq, keıbir jankeshtiler sıaqty ózinen de bezgen joq. Bylaıynsha, múmkin bolǵan barlyq azap-qaıǵymen kúreste shyńdalǵan onyń ar-ojdany óz bıiginen túsken emes. Alaıda onyń júregine qazir bireý tereńirek úńiler bolsa, álsireı bastaǵanyn kórer edi.

Taǵdyr ázirlegen jaza-synaqtyń eń bir jan shoshyrlyǵynyń ishindegi bárinen azaptysy mynaý bolǵaly tur. Qyp-qyzyl bop qyzǵan ot-aýyzdyń dál mundaı qyryn kúni búginge deıin kórgen emes. Ol boıynda qalǵyp jatqan sezimderdiń bári qaıta jandanǵanyn baıqady. Ózi eleı bermeıtin júıkesiniń shanshyp-shanshyp ketkenin sezdi. Apyraı! Synaqtyń eń ulysy, durysyraq aıtqanda, birden-biri — súıikti adamyńnan aıyrylý eken ǵoı.

Beıshara Jan Valjan qarttyń Kozettany, árıne, tek áke retinde ǵana jaqsy kóregenin biz buryn da atap ótkenbiz. Onyń jetim tirligi, jetimdik taǵdyry bul mahabbatqa ákelik súıispenshilik sezimniń barlyq túrin syıǵyzdy: ol Kozettany qyzy retinde súıdi, anasy retinde súıdi, qaryndasy retinde súıdi. Alaıda onda ashyna da, áıel de bolǵan emes, al tabıǵat shirkin qarsylyq keltirgen qarjyny qabyldamaıtyn nesıe berýshi ǵoı, sondyqtan da áıelge degen mahabbat sezimderdiń ishindegi eń turaqtysy, kózsizi men kómeskisi, kóz qaryqtyrar tazasy, esebi joq aspany, perishtesi, barlyǵymen aralasyp ketken qudaıysy. Bul sezimnen góri túısik, túısikten góri sezim boldy, biraq kózge kórinbese de seziletin naqty túısik. Onyń Kozettaǵa degen osyndaı eń izgi iltıpat seziminde, týra maǵynasymen aıtqanda, taý qoınaýynda qaımaǵy buzylmaı jatqan altyn júlgedeı altyn tamyr jasyrylýly edi.

Oqyrman onyń júregin tolqytyp turǵannyń ne ekenin endi túsingen shyǵar. Kozetta bolmasa, osy bala bolmasa Jan Valjan ǵumyr boıy jaqsy kórip, súıetin basqadaı eshteńeni bilgen emes. Bir birimen almasyp otyratyn qumarlyq pen áýestik onyń júreginde iz qaldyrǵan joq, ádette qystap shyqqan aǵashtyń japyraǵy ashyq jasyl, kúńgirt jasyl bolyp ózgerip jatady ǵoı, sondaı ózgeris ómiriniń altynshy asqaryna qadam basqan adamnyń júzinen kórindi. Qoryta kelgende, áldeneshe eske salǵanymyzdaı, sezimderdiń tutasa kelip, ajyramas bir bolmysqa aınalýy asqan adamgershilik pen parasattyń, sheksiz meıirimniń arqasy, sol raqymshyldyq Jan Valjandy Kozettanyń ákesi etti. Al bul ádetten tys oǵash ákelik, onyń boıynda atanyń da, balanyń da, baýyrdyń da nyshany bar, áke bolǵanda da analyq meıirim esip turatyn áke, Kozettany táńir tutyp, shyraǵym, turaǵym, otbasym, otanym, jumaǵym dep súıetin áke.

Barlyǵy da qaıtyp oralmastaı qurydy, qyzy qashqaqtap, kóshken bult, aqqan sý qusap ýystan sýsyp barady, bul endi ajaldan beter aqıqat dep uqqanda ol: "Onyń júregi basqaǵa yntyq, onyń bar tirligi endi basqa janda, súıgen ǵashyǵy bar, al men — tek áke ǵanamyn, ózgeshe tirlik ete almaımyn" dep oılady; oǵan endi esh kúmáni qalmaǵan kezde: "Ol meni tastap ketpek!" degen oı ony shekten shyǵaryp jiberdi. Qoldan kelgenniń bárin de istedi - al, nátıjesi mynandaı bolyp otyr. Sonda qalaı bolǵany? Bul eshkim de bolmaı qalǵany ma? Ol ashý-yzadan qalshyldap ketti. Jan-tániniń árbir bólsheginen ol dir etip oıanǵan ózimshildikti túısindi, janynyń túpsiz "meni" yryldap qoıa berdi.

İshki apattar da bolady. Ókinishke uryndyratyn senim adam janyna keıde onyń bolmysyn quraıtyn tereń negizderin qıratyp jaıpamaı óte almaıdy. Mundaı shekke jetken qaıǵy-qasiret jeńilýdi, ar-ojdannyń bar pármenimen qashýdy bildiredi. Bul eń qaýipti, eń qaterli sátter. Ózine degen senimin saqtap, boryshyn oryndaı otyryp mundaıdy myzǵymaı bastan ótkizetinder bizdiń aramyzda az. Ýaıym-qaıǵy sabasyna syımaǵanda eń izgi asqaq adamgershiliktiń ózi syr beredi. Jan Valjan búvardy qolyna qaıta alyp, sumdyq aqıqatqa kózi jetti, janaryn aýdarmaı, joqqa shyǵarýǵa bolmaıtyn tórt jolǵa úńilip eńkeıgen boıy qatty da qaldy; osynaý toly kóńildiń kúl-parshasy shyǵady dep oılaýdyń ózi zar-muń lebin sebezdeıdi.

Ol óziniń dertti boljamynda aýmaǵyn ulǵaıta kórsetken jańalyǵyna úńilgen saıyn ishki tynyshtyǵynan aıyrylyp, sumdyq qulazydy, kisiniń sabyry taýsylyp, tynyshtyǵy jansyz músinge aınalǵannan jaman ne bar.

Óziniń yrqynan tys taǵdyry jasaǵan sumdyq qadamdy oısha ekshep, ótken jazdaǵy sekem-sezigin eske aldy, sodan beker-aq boıyn aýlaq salypty, onda bul túpsiz shyńyraýdyń erneýinde ǵana turǵan sıaqty edi, qazirgi tap bolǵany da sol shyńyraý, biraq Jan Valjan onyń endi erneýinde emes, tap túbinde.

Qulaq estip, kóz kórmegen azapqa qalaı qulap túskenin ol ózi de ańdamaı qaldy. Kúndi udaıy kórip turamyn ǵoı dep topshylaýshy edi, mine, ómiriniń jaryǵy sóndi.

Alaıda túısigi oǵan durys jol nusqady. Jan Valjan keıbir jaǵdaılardy, olardyń aıy-kúnin jaqyndatyp, Kozettanyń júzi qashan nurlanyp, qashan bozarǵanyn, qashan "mynaý sol" dep qalǵanyn eske túsirdi. Úmitsizdiktiń kóregendigi — ózindik bir qupıa sadaq, onyń jebesi nysanaǵa qashanda dóp tıedi. Onyń alǵashqy boljamy Marıýstiń izine túsirdi, onyń atyn bilmeı júrýshi edi, endi onyń kim ekenin tapty. Aıaýsyz shyǵa kelgen estelikterdiń tereńinen ol Lúksembýrg baǵynda qydyryp júretin mahabbat qyzyǵyn izdegen beıshara, sentımentaldy romandardyń keıipkeri, ońbaǵan aqymaq beıtanysty aıqyn kórdi, sondaı súıetin ákesi qasynda júrgen qyzǵa kóz salýy baryp turǵan esýastyǵy emes pe!

Osy kúızelistiń basty kúnákary sol jigit ekenin, báriniń bastaý kózi sonda jatqanyn anyqtaǵan soń parasat turǵysynan túlegen kisi, óz kóńilinde zulymdyqpen qansha kúresip, bar ómiri, bastan keshken barlyq muń-zary men baqytsyzdyǵy mahabbatqa aınalýyna qyrýar kúsh-jiger jumsaǵan Jan Valjan óz júreginiń túkpirine úńilip, odan Óshpendiliktiń elesin kórdi.

Uly qaıǵy qajytady. Ol ómirge degen erik-jigerden aıyrady. Qaıǵy-qasiretti uqqan kisi ózinen birdeńe ketip bara jatqanyn sezedi. Jas kezde tap bolǵan qaıǵy qapalandyrady, al eresek kezińdegi eseńgiretedi. Áttegen-aı! Qanyń qyzý, shashyń qara, basyń túzý, alaýdaı ony asqaq ustaıtyn kezińde, taǵdyrdyń túıinshegi áli tarqatylmaǵan tusta, móldir mahabbatqa lyq toly júregińniń soǵysyna basqa júrek jaýap qatyp, qateligińdi túzetetin ýaqyt barda, kúlli áıel, kúlli kúlki, kúlli keleshek hám kúlli qıyr áli alda turǵanda, ómirlik qýat-kúshiń boıǵa syımaı júrgende de toryǵý degen sumdyq úreıli edi ǵoı. Al ol qartaıǵanda qandaı bolmaq: barlyǵy bara-bara kómeski tartyp, ómirdiń ymyrtyna qaraı zymyratyp, oǵan jetken soń aldyńnan tek kór qarańǵylyǵynyń juldyzdary ǵana jyltyraıdy emes pe!

Ol oılanyp-tolǵanyp otyrǵanda bólmege Týsen kelip kirdi. Jan Valjan ornynan turyp odan:

— Munyń ózi qaıda bolyp jatqanyn bilmeısiń be? - dep surady.

Túsinbeı qalǵan Týsen:

— Sizge ne kerek edi? - dep surady.

— Siz maǵan bir jerlerde jurt tóbelesip jatyr degen sıaqty edińiz ǵoı.

— Ah, ıá! - dep jaýap qatty Týsen. - Ol Sen-Merrı jaǵynda.

Bizge eń qupıa oıymyz ózimizden tys týyndatyp jatatyn sanasyz qylyqtar tán. Zaıyry, jańa ǵana ózi moıyndaǵan sondaı silkinistiń áseri bolýy kerek, Jan Valjan bes mınótten soń kósheden bir-aq shyqty.

Jalańbas óz úıiniń tuǵyrtasynda otyrdy. Teginde birdeńege qulaq túrip, tyń tyńdaǵan sıaqty.

Ekinshi taraý
GAVROSH — JARYQTYŃ JAÝY

Osylaı ol qansha ýaqyt otyrdy? Oı tolǵanystarynyń ilgeri-keıindi aǵysy qandaı boldy? Qaıta túledi me? Álde sol qulaǵannan tura almaı jatyr ma? Rýhy sonshalyq túsip jasyp qaldy ma eken? Qaıtadan dúr silkinip, óz júreginen taıanysh taba ala ma? Shyntýaıttap kelgende, buǵan onyń ózi de jaýap bere almas edi.

Kóshe bos. Úılerine asyǵys oralyp kele jatqan birneshe azamattyń muny baıqaı qoıýy neǵaıbyl. Qaýipti kezeńde árkimniń ózimen ózi bolatyn ádeti. Fonarshy №7 úıdiń qaqpasyna qarsy ilingen shamdy jaqty da taıyp turdy. Eger ol Jan Valjandy kórse de sondaı qarańǵylyqta tiri jan dep oılamas edi. Ol qaqpanyń aýzyndaǵy tuǵyrtasta muz músinge aınalǵan eleske uqsap otyrǵan-dy. Toryǵýdyń bir qasıeti — muzdaý. Dabyl qaǵylyp, alystan tobyrdyń dabyra-dýy estildi. Qońyraýdyń asyǵys beıbereket soǵysyn basyp, búliktiń ý-shýyna ulasyp, Sen-Poldiń munara saǵaty aspaı-saspaı on birdi soqty; dabyl adam qolynyń isi, ýaqyt — qudaıdyń isi. Saǵattyń soǵysy Jan Valjanǵa eshqandaı áser etken joq, ol tipti miz de baqpady. Alaıda dál sol sátte Ortalyq bazar jaǵynan dúrkirete atylǵan myltyq daýysy shyqty; sosyn qaıtadan qulaq tundyrarlyq qatty atys bastaldy, shamasy, bul Shanvrerı kóshesindegi ekinshi shabýyldyń dabyly bolsa kerek, ony Marıýstiń toıtarǵanyn álginde ǵana kórgenbiz. Osy dúrkin-dúrkin atys tusynda ashý-yzasy tún túnegimen údeı túsken Jan Valjan dir ete qaldy. Ornynan turyp, sartyl-gúrsil shyqqan jaqqa buryldy, sosyn tuǵyrtasqa qaıta otyryp, qolyn aldyna aıqastyrdy, basy qaıta salbyrap keýdesine túsip ketti.

Ózimen óziniń kóńilsiz áńgimesine qaıta kiristi.

Kenet ol basyn kóterip aldy — kóshede bireý-mireý júrgen sıaqty, taıaý mańnan aıaq alys anyq estiledi, kózin qadap kóshe tuıyqtalar tustaǵy Arhıv úıiniń aldynan fonardyń jaryǵymen jas ta kóńildi bozǵylt júzdi kórdi.

Qarýly adam kóshesine Gavrosh kelgen edi.

Ol joǵaryǵa qarap birdeńeni izdeıtin sekildi.

Jan Valjandy ol kórdi, biraq nazar aýdarǵan joq.

Joǵaryny sholyp, Gavrosh tómengi jaqty qaraı bastady; aıaǵynyń ushymen birinshi qabattyń terezeleri men esikterin tekserip kórdi, olardyń bári jabyq eken, biri qulyptaýly bolsa, ekinshisi ishten ilip alynǵan. Osylaı barıkada jasap alǵan bes úıdiń kiris esigin tekserip, ıyǵyn bir qıqań etkizip, istiń mán-jaıyn mynandaı sózben anyqtady:

— Táıiri alsyn!

Sosyn joǵaryǵa qaıta qaraı bastady.

Sol sátte kóńil kúıine oraı eshteńege nazar aýdarýǵa zaýqy joq Jan Valjannyń qoıǵan suraqqa jaýap qaıtarýynyń ózi neǵaıbyl edi, soǵan qaramastan mynaý balamen til qatysyp qalǵysy keldi.

— Balaqaı! — dedi ol. — Saǵan keregi ne?

— Maǵan tamaqtaný kerek, — dep Gavrosh ashyq moıyndady da, namystanyp qalyp, — ózińiz balaqaısyz, — dedi.

Jan Valjan qaltasyn aqtaryp bes franktik teńge alyp shyqty.

Ushyp-qonýshylar tuqymyna jatatyn Gavrosh sóıtkenshe bolmaı bir aıaǵynan ekinshisine sekirip túsip, jerden tas aldy. Fonardy kórsetip:

— Qarańyzshy! — dedi ol. — Munda sizderdiń áli shamdaryńyz bar eken. Sizder tártipke baǵynbaıtyn kórinesizder, dostar. Bul durys emes. Al, qane, bul kúnniń kózin qurtaıyq.

Ol fonarǵa tas laqtyrdy. Áınegi byt-shyt bolyp jan-jaqqa ushty, qarsydaǵy úılerdiń boı tasalap qalqanyń astynda otyrǵan turǵyndary: "Mine, endi toqsan úshinshi jyl bastalaıyn dedi!" dep qaqsap qoıa berdi.

Fonar qatty teńselip baryp jalp etip sóndi. Kóshe birden qap-qarańǵy boldy.

— Solaı, solaı, kempir-kóshe, — dep qýattap qoıdy Gavrosh, — endi túngi tebeteıińdi kıe ber.

Sosyn Jan Valjanǵa burylyp suraq qoıdy.

— Anaý kósheniń shetinde sostıyp turǵan dáý saraı qalaı atalady? Arhıv deı me, qalaı? Mynaý túkke kerek joq jýan baǵandaryn talqandap barıkada jasasa ǵoı, qyzyq sonda bolar edi!

Jan Valjan Gavroshtyń qasyna keldi.

— Baıǵus! Tamaq ishkisi keledi eken, — dep mińgirledi de bes franktik teńgeni qolyna ustatty.

Gavrosh murnyn kóterip, myna "sýdyń" úlkendigine tańdandy; qarańǵyda jaltyraǵan iri teńge kózin qaryqtyrdy. Bes franktik teńge jóninde qulaǵy estigeni bar, onyń dańqyn da biledi, endi mine, sonyń birin qolymen ustap qaıran qalyp tur.

— Mynaý jolbarysqa qarap kórelik! — dedi ol

Azdy-kem teńgege qarap turdy da, Jan Valjanǵa burylyp, aqshasyn ózine usynyp, aıbarly bir keıippen:

— Býrjýa! — dedi. — Maǵan budan fonarlardy syndyrǵan artyq. Jabaıy jyrtqyshyńyzdy ózińiz alyńyz. Meni satyp ala almaısyz. Onyń tyrnaǵy beseý bolsa da maǵan batpaıdy.

— Seniń shesheń bar ma? — dep surady Jan Valjan.

— Sizdikindeı bolmasa da, bar, — dep oılanbaı jaýap berdi Gavrosh.

— Onda mynaý aqshany anań úshin al, — dedi Jan Valjan.

Gavroshty bul sóz tolqytty. Onyń ústine sóılesip turǵan bul adamy bas kıimsiz eken, bul oǵan senýge bolatynyn aıǵaqtaǵandaı.

— Shynymen be? — dep surady ol. — Bul maǵan fonarlardy syndyrmas úshin berilip jatqan joq qoı?

— Qansha qajet bolsa, sonsha syndyr.

— Siz jaqsy balaqaısyz, — dep Gavrosh bes franktik teńgeni qaltasyna súńgitti.

Onyń senimi artyp, taǵy da suraq qoıdy.

— Siz osy úıde turasyz ba?

— Iá, onyń ne keregi bar?

— Maǵan nómiri jetinshi úıdi kórsete alasyz ba?

— Saǵan nómiri jetinshi úıdiń qajeti qansha?

Bala múdirip qaldy, tym kóbirek aıtyp qoıdym ba dep qoryqty, yzalanyp bes saýsaǵyn túgel shashynyń arasyna tyǵyp jiberdi:

— Jaı ánsheıin!

Jan Valjannyń oıyna bir boljam tústi. Mazasyzdyq meńdegen janda osyndaı bir aıyǵar sot bolady.

— Bálkim, sen maǵan kútip júrgen hatymdy ákelgen shyǵarsyń? — dep surady ol.

— Sizge me? — dedi Gavrosh. — Siz áıel emessiz ǵoı.

— Hat madmýazel Kozettaǵa joldanǵan, solaı emes pe?

— Kozetta deıdi? — dep burq etti Gavrosh. — Onda dál solaı jazylǵandaı-aq! Kúlkili esim eken.

Endeshe bylaı, men oǵan hatty tapsyrýym kerek, — dep jarıalady Jan Valjan. — Onyńdy mynda ákel.

Ondaı bolǵan jaǵdaıda meniń barıkadadan jiberilgenimdi bilesiz ǵoı.

Árıne, bilemin.

Gavrosh qolyn basqa qaltasyna salyp tórt búktelgen qaǵazdy ashyp shyqty.

Sosyn qolyn shekesine qoıyp qurmet etti. Qurmetti jedelhat, — dedi ol. — Ýaqytsha úkimetten joldanǵan.

— Ákel beri, — dedi Jan Valjan.

Gavrosh qaǵazdy basynan joǵary kóterip ustap turdy. Muny mahabbattyń shımaıy dep oılap qap júrmeńiz. Ol áıelge jazylǵan, biraq halyq atynan. Biz, erkekter, soǵysamyz, al álsiz jynysty qasterleımiz. Kerbez saldar kez kelgen jeńiltek erketotaılarǵa qupıa hat joldaıtyn joǵary taptaǵydaı emes, bizde bári naqty.

— Ákel!

— Shynynda, siz jaqsy balaqaı sıaqtysyz, — dep sózin jalǵastyrdy Gavrosh.

— Tezirek ákel endi.

— Minekıińiz.

Ol hatty Jan Valjanǵa tapsyrdy.

— Asyǵyńyz, Belgisiz myrza, Belgisiz mamzel sarǵaıa kútip, zaryǵyp otyrǵan shyǵar.

Gavrosh óziniń tapqyr sózine tym razy boldy.

— Jaýabyn qaıda jiberý kerek? — dep surady Jan Valjan. — Sen-Merrıge me?

— Sál qatelesip kettińiz! — dedi Gavrosh daýystap. — Samsa asyǵystyń asy emes degen ǵoı. Bul hat Shanvrerı kóshesindegi barıkadadan, men soǵan oralamyn. Tynyshty tún, azamat!

Osy sózben Gavrosh ketti, nemese, durysyn aıtqanda ushyp kelgen jaǵyna qustaı ushty. Ol qarańǵylyq qoınyna qaıta kirip, pás tartpas shapshańdyǵymen túnekti burǵylap tesip kele jatqan sekildi, Qarýly adam kóshesi bolsa, qaıtadan qańyraǵan únsiz qalpyna kóshti, kózdi ashyp-jumǵandaı bolmaı, boıynda kórgen tús pen kóleńkeden birdeńe bar sıaqty, birtúrli bala qaraýytqan úılerdiń qatary arasyndaǵy qarańǵylyqqa basymen súńgip jóneldi. Birneshe mınótten keıin synǵan bir fonardyń áınekteri satyr-kútir kóshe tabanyna taǵy túsip, túkke túsinbegen turǵyndardy taǵy da oıatpaǵanda ony túnekke enip erip, joıylyp ketti deýge bolatyn edi. Shom kóshesimen zymyrap bara jatyp Gavrosh osyny jasady.

Úshinshi tapay

KOZETTA MEN TÝSEN UIYQTAP JATQANDA

Jan Valjan Marıýstiń hatymen oraldy.

Oljasyn uıasyna alyp kele jatqan japalaq sıaqty qarańǵylyqqa razy ol baspaldaqty sıpalap joǵary kóterildi de, esigin aqyryn ǵana ashyp, jaýyp, bólmesinen qulaq túrip, shý eshteńe joq pa eken dep eleńdep, shamasy Kozetta men Týsen uıyqtap jatqanyn anyqtap qana kóńili ornyna tústi. Fúmada qospasy quıylǵan shyny saýytty tutatý úshin birneshe sirińkeni shyǵyndady, qoly dirildep urlyq qylǵandaı úreılendi. Aqyry, shyraq janyp, ústeldi shyntaqtaı otyryp ol hatty ashyp, oqýǵa kiristi.

Kisi qatty tolqyǵanda qaǵazdy oqymaıdy, tarpa bas salady, ony qurbandyǵyndaı ýysyna qysyp, ýmajdaıdy, oǵan óshpendiliktiń sheńgelin batyrady, sońyna kóz júgirtip, sekirip basyna túsedi. Nazary bir orynda turmaı, bultalaqtap, aldyndaǵyny jalpy sholyp, tek ózine keregin ǵana izdep, bir jerine kep toqtaıdy, basqasynyń bári ol úshin joıylyp ketedi. Jan Valjan da Marıýstiń hatynan tek myna jerin ǵana ustap qaldy.

"...Men ólemin. Osy joldardy oqyp jatqanyńda meniń janym seniń qasyńda bolyp..."

Osy joldardy oqyp ol keremet qýandy, sezimniń áp-sátte almasýy jandy janshyp jibergendeı sátter bolady ǵoı, Jan Valjan mas adamdaı Marıýstiń hatyna tańdana qarady, kóz aldyna jekkóretin jan ıesiniń ólimi syndy keremet kórinis keldi.

Kóńilinde ol qýanyshtyń jabaıy bir yzyǵý únin syrtqa shyǵardy. Sonymen, bári de bitti. Sheshimi ol kútkendigiden áldeqaıda buryn ári tez boldy. Onyń jolynda kese kóldeneń turǵan bolmys joıyldy. Marıýs májbúrliksiz, óz erkimen ómirden ketedi. Jan Valjannyń qatysýynsyz, munyń tarapynan eshqandaı kiná bolmaı "ol adam" uzamaı óledi. Bálkim, ólip te qalǵan shyǵar. Endi ol óziniń alasuryp órekpigen kóńilin oı tarazysyna tartyp kórdi. Joq. Ol áli tiri. Hat, zaıyry, Kozetta erteń tańerteń oqıdy degen eseppen jazylsa kerek; eki dúrkin atystan keıin, saǵat on bir men tún ortasyna deıingi aralyqta eshteńe bolǵan joq; barıkadany tek kún shyǵa ǵana shyndap shabýyldaıdy, biraq "ol adam" kóteriliske tartylǵaly biraz boldy ǵoı, ony óldi dep sanasa da artyq emes, ajaldyń aran tisti dońǵalaǵynyń astynda jatqan shyǵar. Jan Valjan óziniń azat kúni týǵanyn sezdi. Demek, endi ol Kozettamen qaıtadan ekeýi-aq bolady. Baqastyq bitti, munyń aldynan bolashaq qaıta ashyldy. Ol úshin hatty tek qaltaǵa jasyrý ǵana qaldy. "Ol adammen" ne bolǵanyn Kozetta eshqashan bilmeıdi. "Endi taǵdyr jazǵannyń ózdiginen oryndalýyna tek bóget bolmaý kerek, — dep oılady ol. — Anaý adam qutylýy múmkin emes. Eger ázir ólmese, soz joq óledi. Bul baqyt qoı!"

Osyny aıtyp ol qabaryp ketti.

Sosyn tómenge túsip, qaqpashyny oıatty.

Shamasy bir saǵat ótkende Jan Valjan ulttyq ulannyń kıimin kıip, qolyna qarý ustap úıden shyqty. Qaqpashy oǵan qarý-jaraǵynyń jetpeıtinderin op-ońaı-aq taýyp berdi. Onyń myltyǵy oqtalyp, patron salynǵan tolyq sómkesin asynyp aldy. Sóıtip Ortalyq bazar jaqqa bet túzep tartty da otyrdy.

Tórtinshi taraý
GAVROSHTYŃ ARTYQ ASHÝY

Osy eki ortada Gavroshtyń basynan bir oqıǵa ótti.

Shom kóshesindegi shamdardy taspen uryp Sen-Veıl-Odrıet kóshesine shyqqan ol "tipti ıt" te kezdestirmeı, ózi biletin bir óleńdi shyrqap berýdi jón kórdi. Án onyń adymyn baıaýlatpaı, qaıta shapshańdata tústi. Uıyqtap qalǵan nemese qorqyp jatqan úılerdiń arasymen boılaı júrip, árqaısyna bir shaqpa shýmaq syılap bara jatty:

Shymshyq shyq-shyq kúbirleıdi:
"Qyz ben orys búgin, deıdi,
— Qaraǵaıdyń túbinde endi..."
Qaıda kettiń, sulýlarym,
Qustaı ushyp búgin báriń!?
Dostym Pero bul ne ǵadet?
Qasyndaǵyń kúnde ózgered,
Qaıda ketken ar men ádep?
Qaıda kettiń, sulýlarym,
Qustaı ushyp búgin báriń!?
Shyn mahabbat ýdan beter
Alqymnan ap janshyp óter
Aqyl-oıdy shashpa beker.
Qaıda kettiń, sulýlarym,
Qustaı ushyp búgin báriń!?
O, qaıdasyń, qyzyq shaǵym!
Lızon sylap tulymshaǵyn,
Maǵan qımaq shybyn janyn.
Qaıda kettiń, sulýlarym,
Qustaı ushyp búgin báriń!?
Súzetta atsa oqty kózben,
Qaharyna kim bar tózgen,
Tizem dir-dir, túkti sezben.
Qaıda kettiń, sulýlarym,
Qustaı ushyp búgin báriń!?
Taraýlardy paraqtaımyn,
Madlen barda daraqtaımyn,
Saıtandardy jolatpaımyn.
Qaıda kettiń, sulýlarym,
Qustaı ushyp búgin báriń!?
Toqtaı turshy, Adel janym,
Aq baltyryń sulý qandaı,
Júregimdi sýyrǵandaı!
Qaıda kettiń, sulýlarym,
Qustaı ushyp búgin báriń!?
Pás tartady juldyzdaryń,
Stellany kórgenimde.
Menimen úıge kelgeninde.
Qaıda kettiń, sulýlarym,
Qustaı ushyp búgin báriń!?

Ándetkende de Gavrosh ár sózdiń ekpin-yrǵaǵyna qaraı julqynyp, búkil denesimen qımyldaıdy. Qımyl qaıyrma úshin tirek núktesi tárizdi. Bet-aýzyn myń qubyltyp, kózin alartyp, aýzyn qısaıtyp, mandaıyn tyrjıtqanda júzi jeldi kúni jaıǵan kirdeı tolqyndaıdy. Ókinishke oraı túnde tóńirekte eshkim joq. Bireý kórse shoshyp qalýy da kádik. Daryn shirkin osylaı eleýsiz qalady ǵoı.

Kenet ol toqtaı qaldy.

Romansty úze turaıyq, - dedi ol.

Onyń mysyq kózi qarańǵylyq qoınynan birdeńeni shalyp qaldy, qaqpanyń ar jaǵynan sýrette "ansámbl" atalatyn áldebir bolmys pen áldebir zatty baıqady, baqsa, ol qol arbada uıyqtap jatqan overndik eken.

Arbanyń tutqasy jol jıegine baryp tirelgen de, overndiktiń basy arbanyń aldyna suǵynyp, aıaǵy jerge tıip jatyr.

Turmys-tirshilikti kórip ósken Gavrosh onyń maskúnem ekenin birden bildi.

Bul qatty iship alyp, esin bilmeı uıyqtap jatqan júkshi eken.

"Jazǵy túnniń jaqsylyǵy osyndaıda, — dep oılady Gavrosh. Overndik óz arbasynda uıqysyn qandyryp bolǵan soń, arbasyn Respýblıka úshin tartyp alady da, ózin monarhıaǵa qaldyrady".

Oǵan keremet bir oı keldi: "Arba barıkadanyń bir tyǵynyna keremet keledi eken".

Overndik qoryldap jatyr.

Gavrosh arbany aldyńǵy tutqasynan tartyp, etinen et kesip alsa bilmeıtin overndikti aıaǵynan julqyp qalyp edi, kóshe tabanyna sulq túsip, kósilip jata berdi.

Arba bos qaldy.

Kútpegen kenet oqıǵalardy basqarýmen qarsy alýǵa úırengen Gavrosh bar múlkin ózimen birge ala júretin. Qaltasyn aqtaryp, odan bir japyraq qaǵaz ben báz-bir aǵash sheberinen qaǵyp ketken Qyzyl qaryndashtyń tuqylyn alyp:

"Fransýz Respýblıkasy.

Arba alyndy", — dep jazyp, sońyna "Gavrosh" dep qol qoıdy.

Sosyn hatty qannen-qapersiz qoryldap jatqan overndiktiń qaltasyna suǵyp, arbanyń qos jetegin eki qolymen ustap, jeńisine shattanǵannan qýanyshy qoıynyna syımaı, arbany saldyrlatyp bar pármenimen Ortalyq bazarǵa qaraı júgire tartty. Bul mań qaýipti edi. Koról baspahanasynyń tusynda kúzet turatyn. Gavrosh osyny oılamapty. Baspahana mańyn tóńirektegi kentterden kelgen ulttyq ulan jasaǵy alyp jatyr. Shoshynǵan jasaq joryq tóseginen basyn kóterdi. Synǵan eki sham, bar daýyspen shyrqalǵan án, arbanyń saldyry, — kún bata-aq uıqyǵa kirisetin, erteńgilik jaryqty da kesh sóndiretin qorqaq kóshege úreı shaqyrý úshin molynan jetip jatyr. Al kóshe balasy osy beıqam aımaqta shólmekke kirip ketken shybyn qusap, bir saǵattan astam yzyńdap, yzǵytyp júr. Osy óńirdiń serjanty qulaq túrip, kútip otyr. Ol ózi asa saq adam bolatyn.

Arbanyń tynymsyz saldyr-gúldiri serjanttyń shydamyn sheginen shyǵaryp, tergeýdi dereý júrgizýge májbúr etti.

— Olar munda tutas shaıka ǵoı, tegi, — dep burq etti ol. — Baryp baıqaıyq, tek eptep, aqyryn.

Anarhıanyń jeti basty aıdahary apannan shyǵyp, osy oramdarda bilgenin istep júrgenderi aıqyn boldy.

Serjant abaılaı basyp qaraýyl bólmesinen shyǵýǵa bel býdy.

Veıl-Odrıet kóshesiniń týra burylysynda Gavrosh myltyq ustaǵan, qaýyrsyndy bıik bórik kıgen mýndırlimen qaqtyǵysyp qaldy.

Gavrosh qaıta toqtady.

— Qaraı gór, — dep tańdandy Gavrosh, — týra qarsy aldymnan shyǵýyn. Qaıyrly kesh, qoǵamdyq tártip myrza!

Gavroshtyń tańdanýy ámse uzaqqa sozylmaıtyn.

— Sen qaıda bara jatyrsyń, júgirmek? — dep zirkildedi serjant.

— Azamat! — dedi Gavrosh. — Men sizdi býrjýa degen joqpyn ǵoı. Meni nege qorlaısyz?

— Sen qaıda bara jatyrsyń, sotanaq?

— Taqsyr, bálkim, keshe siz aqyldy adam bolǵan shyǵarsyz, biraq búgin erteńgilik ol ataǵyńyzdan aıyrylǵansyz, — dep jaýap berdi Gavrosh.

— Men senen surap turmyn ǵoı, keńkeles, qaıda barasyń dep?

— Sizdiń sóıleý mánerińiz óte súıkimdi eken. Ras, óz jasyńyzdy sizge berýge bolmaıdy. Mynaý buıra shashyńyzdyń áp talyn neǵyp júz frankten satpaı júrsiz. Birden bes júz frank paıda túsirer edińiz ǵoı.

— Qaıda bara jatyrsyń deımin? Qaıda barasyń? Qaıda? Aıt káne, bandıt?

— Qandaı jeksuryn sózder! — dep qaǵytty Gavrosh. — Kelesi joly emizgende, omyraýyn bermes buryn aýzyńyzdy jaqsylap súrtsin.

Serjant súńgisin kezdi.

— Áı, sen aqyr sońynda qaıda baratynyńdy aıtasyń ba, qaseki?

— General myrza, — dep jaýap qatty Gavrosh, — zaıybyma dáriger izdep júr edim, ol bosanǵaly jatyr.

— Qarýǵa umtylyńdar! — dep aıqaılap atoı saldy serjant.

Ózińe qater tóndirip turǵan nárseniń kómegimen ajaldan qutylý degen kúshti adamdardyń qolynan ǵana keletin eń úlken óner; Gavrosh istiń jaıyn birden baǵalady. Arba ony ustap bergen eken, endi osy arba qutqarýy da kerek.

Serjant Gavroshqa tarpa bas salǵaly umtylǵanda qol arba laqtyratyn snarádqa aınalyp bar qýatymen serpilgende serjanttyń búıirine sart ete qalyp, sý aǵar orǵa murttaı ushyrdy, myltyq aýaǵa atyldy.

Serjanttyń aıǵaıyna soldattar oıanyp, árqaısysy betaldy bir birden oq shyǵyndap, sosyn qaraýyldaǵylar myltyqtaryn qaıta oqtap, qaıta ata bastady.

Bul atys tabandatqan shırek saǵatqa sozylyp, qanshama tereze áınegi byt-shyt boldy.

Osy eki ortada jan ushyra keıin júgirgen Gavrosh oqıǵa bolǵan jerden alty kóshe uzap, alqyna kep toqtaǵan edi, Qyzyl jetimder kóshesiniń buryshyndaǵy tuǵyrtasqa otyryp entigin áreń basty.

Qulaǵyn túrip, tyń tyńdady.

Entigi basylǵan soń ekilengen atys jalǵasyp jatqan jaqqa burylyp, sol qolymen murnyn kórsetip, oń qolymen bir mezgilde jelkesin urǵylady. Parıj gamenderi fransýzdyń keleke mazaǵyna engizgen osy bir mánerli ymy ǵumyrly bolyp, jarty ǵasyr boıy jasap keledi.

Alaıda Gavroshtyń kóńildi kóńil-kúıin bir qapas oı basty.

"Iá, men saqyldap kúlip, kúlkiden ishegim túıilip, máz-meıram bolyp otyrmyn, — dep oılady ol, — biraq joldan adasyp qaldym ǵoı. Endi qala, qalama, aınalyp júrýge týra keledi. Tek barıkadaǵa ýaqytynda oralý kerek".

Ol jónep berdi.

"Ah, ıá, men álgi óleńniń qaı jerinde toqtap edim?" — dep júgirip kele jatyp esine túsirýge tyrysty.

Sosyn kósheden kóshege súńgip, álgi óleńin ándetip qaıta bastady. Qarańǵyda baıaýlaı sozylyp óleń odan ári jalǵasty.

Shópteı ordy ýaqyt bárin,

Bastılıańnan berik-ti jurt.

Dostar, tozǵan rejımdi qurt.

Qaıda kettiń, sulýlarym,

Qustaı ushyp búgin báriń?

Ermek úshin qarýlanyp,

Bir soqqanda shar ketti.

Kezekte tur - Býrbondardyń áýleti.

Qaıda kettiń, sulýlarym,

Qustaı ushyp búgin báriń?

Jaza almasyn Lývrdaǵy ún,

Monarhıany qurt, halyq.

Qarýǵa umtyl myqtanyp.

Qaıda kettiń, sulýlarym,

Qustaı ushyp búgin báriń?

Tortemirde turmas jalyn,

Bitti Karl Onynshyń,

Laı sýǵa endi shomylsyn.

Qaıda kettiń, sulýlarym,

Qustaı ushyp búgin báriń?

Qaraýyldyń qarýly qaqtyǵysy nátıjesiz qalǵan joq. Qol arba ustalyp, maskúnem tutqynǵa alyndy. Qol arba tutqynǵa jiberilip, maskúnem qylmysqa qatysýshy retinde áskerı sot arqyly jeńil-jelpi jazalandy. Bul jaǵdaı ol zamandaǵy prokýratýranyń qoǵamdyq tártipti saqtaý jónindegi qajymas, talmas qulshynys-jigeriniń aıǵaǵy.

Tampl oramynyń ańyz áńgimelerindegi Gavroshtyń bastan keshkenderi Mareniń qart býrjýalarynyń eń bir sumdyq estelikteriniń biri; olardyń jadynda bul oqıǵa "Koról baspahanasynyń qaraýyl úıine túngi shabýyl" degen ataýmen taıǵa tańba basqandaı bop qaldy.

BESİNSHİ BÓLİM
JAN VALJAN
BİRİNSHİ KİTAP
TÓRT QABYRǴANYŃ İSHİNDEGİ SOǴYS
Birinshi taraý
SENT-ANTÝAN KENTİNİŃ HARIBDASY MEN TAMPL KENTİNİŃ SILLASY

Áleýmettik daýyldardyń zertteýshileri atap óterlik eki tamasha barıkada bul kitaptyń oqıǵalary ótetin kezeńge jatpaıdy. Árqaısysy daýyldy dáýiriniń ózindik bir beınesi bolǵan bul eki barıkada tarıhtyń kózi kórgen eń uly kóne soǵysy — 1848 jylǵy qaterli maýzym kóterilisi kezinde jer astynan ósip shyqqandaı boldy.

Keıde uly búlikshi qara buqaranyń tipti uly ustanymdarǵa da qarsy bop, bostandyqqa, teńdik pen týysqandyqqa, saılaý quqyǵyna, joǵarǵy bılikke qarsy shyǵatyn kezi bolady, qarsy shyqqanda da óz toryǵýynyń túpsiz shyńyraýynan, óz qaıyrshylyǵy men qaıǵy-qapasynyń, ókinish-tynysynyń, joq-jitiginiń, úreı-qorqynyshynyń, qarańǵylyǵy men nadandylyǵynyń tereńinen qaınap shyqqan ashý-yzamen bas kóteredi, tipti halyqtyń ózine soǵys jarıalaıdy.

Shoqpyttar qoǵamdyq quqyqqa shabýyl jasaıdy; bılik alǵan tobyr qarapaıym turǵyndarǵa tarpa bas salady.

Osynaý túnek kúnderdiń ózinde, osynshalyq essizdiktiń arasynan da ádilettiń belgili bir úlesi qashanda tabylady, mundaı jekpe-jek ózin-ózi óltirýge bara-bar, al shoqpyttar, qaralar, tobyrlar, qarabaıyr halyq, qorlyq sózder eń aldymen bılik qurýshylardyń kinásin, dárejesi artyqtardyń kinásin dáleldeıdi, oǵan áste japa shegýshiler kináli emes.

Ózime kelsem osy sózderdi men janym aýyryp, qorlyq kórgenderge qurmet bildire otyryp aýyzǵa alamyn, eger fılosofıa oqıǵaǵa osy sózder sáıkes keletin oqıǵalarǵa úńgı tússe, odan ulylyqpen qatar kúıkilikti de tabar edi. Afınyda tobyr bıligi — ohlokratıa boldy, gezder19 Golandıany jasady, plebeıler20 Rımdi áldeneshe ret qutqardy, qara buqara Isa paıǵambarǵa erdi.

Áleýmettik shyńyraýdyń aıbyny jóninde oıshyldardyń qaısysy tolǵanbady deısiń!

Sharapatty Ieronım óziniń astarly "Ǵeh urbis, lex orbis"21 degen ǵaqlıasyn shyǵarǵanda, shamasy, arasynan ýaǵyzshylar men azapkerler shyqqan osy barsha kedeılerdi, qańǵybastar men alastalǵandardy oılasa kerek.

Azap shegip, qan jutqan tobyrdyń ashý-yzasy ózi úshin ómirlik qajeti bar ustanymdarǵa qarsy oısyz bas kóterýleri, zańsyzdyqtary memlekettik tóńkeriske ıtermelep, aqyry basyp-janshylýǵa tıis. Adal adam buqaraǵa degen súıispenshiligi úshin osy qadamǵa baryp, kúreske túsedi. Alaıda qarsy kúrese otyryp, onyń jany oǵan qalaı ashıdy. Toıtarys bere otyryp qalaı qurmetteıdi. Bul ózi óte sırek qubylys, ádiletti isteı otyryp, sonda da qysylyp qıpaqtaımyz, isti jerine jetkize almaıtyndaı kóremiz; qajet bolǵan soń ǵana tabandylyq tanytamyz, alaıda qanaǵattanǵan ar-ojdannyń ózi qapaly, biz boryshymyzdy óteımiz, al keıde júrek syzdaıdy.

Eskertýge asyǵar bolsaq, 1848 jyldyń maýsymy fılosofıa tarıhynda saraptaýǵa jatpaıtyndaı aıryqsha oqıǵa boldy. Osy bir qulaq estip, kóz kórmegen búlik týraly áńgime bolǵanda joǵaryda aıtylǵan sózderdiń bárin qaıtaryp alýǵa týra keledi, onda eńbekshilerdiń qasıetti yza-kegi, óz quqyǵyn kóksegeni aıqyn kórindi. Búlikti basýǵa týra keldi, borysh sony talap etti, óıtkeni ol Respýblıkaǵa qater tóndirdi. Al shyn máninde 1848 jyldyń maýsymy alǵa ne tartyp edi? Ol halyqtyń ózine qarsy óz kóterilisi boldy.

Negizgi mazmunǵa qatysty munyń bárin keri sheginý dep sanaýǵa bolmaıdy; sondyqtan da oqyrman nazaryn álginde ǵana eske túsirgen eki barıkadaǵa, ásirese kóterilis úshin tán qareketke aýdarǵymyz keledi.

Bireýi Sent-Antýan kentindegi zastavaǵa bógeýil boldy da, ekinshisi Tampl kóshesine kirer betti qorǵady, maýsymnyń kógildir aspany astynda boı kótergen azamat soǵysynyń osy qaharly týyndylaryn bir kórgen jan olardy eshqashan umytpaıdy.

Sent-Antýan barıkadasynyń kólemi sumdyq — bıiktigi úsh qabatty úıdeı, eni jeti júz fýt. Ol bir buryshtan bir buryshqa deıin kenttiń keń saǵasyn, ıaǵnı úsh birdeı kósheni bógep tastady; oıylǵan, orylǵan, oıqyl-shoıqyl, tisti, tissiz ústi tegis tastan qalanǵan orasan zor qubylystyń ár tusynda oqatar tárizdi tesikteri bar, ártekti teksheleri syrtqa teýip, eki úlken úı múıis jasap tylyn kólegeılep turǵan alyp toǵan sıaqty, tereńindegi susty alańy baǵzyda 14 shildede kórgen naǵyz bastıonnyń ózi edi. Bul barıkadanyń syrtynda tekshelenip kósheniń túkpirine deıin sozylyp jatqan birinen biri alasa on toǵyz shaǵyn barıkada jáne bar. Qalanyń shet aımaqtarynyń ókinish-yzasy apatqa deıin aparatyn azapty qaıǵysyn sezý úshin osylarǵa qarasa da jetip jatyr. Sonda barıkada neden jasalǵan deısiz ǵoı? Bireýler bul úshin alty qabat úı ádeıi qulatylǵan deıdi. Basqalardyń sózine qaraǵanda halyqtyń ashý-yzasy ǵajaıyp jasaǵan kórinedi. Óshpendilikten týatynnyń bári sıaqty qulaǵan bul qurylys ta kóńil qulazytady. Al endi muny kim jasady dep suraýǵa da bolar? Ol burq-sarq qaınaǵan yza-kektiń kúshimen salyndy. Toqtaı qal: anaý esikti kórdiń be, tortemir, jappa, jaqtaý, temir pesh, jarylǵan qysh qumyra she? — bárin laqtyr. Syndyr, búldir, bura, aýdar, ákel, ıter, úıe berdiń nátıjesi bári. Bir úımege tasty da, qıyrshyqty da, bóreneni de, temir symdy da, synǵan áınekti, qıraǵan oryndyqty, eski-qusqy shúberekti de — qolǵa ne tússe sonyń bárin ákep tóge bergen. Bul ári zor, ári qor bir qareket. Ábiger men asyǵystyń ústinde jasalǵan alǵashqy bolymsyzdyqtyń keleke-mazaǵy ispetti.

Alyptar men atomdar alma-kezek aýysyp jatyr: qabyrǵanyń bir bóleginiń qasyna tesik tegeshti tyqqan, túrli synyqtardyń úreı ushyrar qospasy; Sızıf alyp jartastar ákep tastasa, Iov jabyndysyn tasyǵan. Jınalyp kelgende bári qorqynysh týǵyzady. Bul bir jalańash Akropol. Eńisterdiń bárinde tóńkerilip jatqan arbalar, dońǵalaǵy aspanǵa qarata aýdarylǵan uzyn kúıme bul qurylystyń búlikshil betindegi jara sıaqty, attaryn doǵaryp tastap, qolmen kóterip ákep barıkadanyń túzý tóbesine shyǵaryp, jetegin kókke qaratyp qoıǵan omnıbýsty qurylysshylar aspannan at suraǵandaı ádeıi qoıǵan sıaqty kórinis ekeninde daý joq. Osynaý orasan dáý úıindi, búliktiń tolqyny shaıyp jadyńda revolúsıa ataýlynyń Pelıondaǵy qobyrap jatqan Ossa úıindisin qaıta tiriltedi: 93-shi men 89-shy jyldardaǵy 10 tamyzdyń 9 termıdory, 21 qańtardyń 18 brúmeri, 1848 men 1830 jyldar, t.b. Alań soǵan tatıtynda, barıkadanyń Bastılıa joıylǵan jerden boı kóterýine qaqysy bar edi. Eger muhıt bógen jasaıtyn bolsa, dál osylaı-aq jasar. Aǵystyń ashýy osy usqynsyz úıindige de óz tabyn basty. Qandaı aǵys deısiz be? Tobyrdy qaıda qoıasyń. Teginde sizder tas bop qatqan kúrsinis-zardy ǵana kóresizder. Teginde sizder barıkadanyń ústindegi omartadaǵydaı yzyńdy ǵana estıtin shyǵarsyzdar, ol býyrqanǵan progrestiń kózge kórinbeıtin orasan zor aralary. Ol bolmasa, tumsyq batpas qalyń orman. Bolmasa mastyń esalańdyǵy. Bolmasa myzǵymas qamal. Beınebir esýastyq qaǵylǵan qanat qusatyp jarata salǵan sekildi. Bul bekiniste jıirkenishti de birdeńe bar, bul qýysta olımpıalyq ta birdeńe bar. Anda da, mynda da shatyrlardyń synyǵy, mansardtyń túsqaǵaz jelimdelgen qabyrǵalary, áınegi búp-bútin tereze jaqtaýlary, shatyrdan sypyrylǵan turbalar, shkaf, oryndyq, ústelder qum-qıyrshyq pen malta tastardyń arasynan sostıyp, soıdıyp shyǵyp tur. Yza-kek pen qyryp-joıýdyń taby bar. Bul úıindini qaıyrshylardyń shoqpytyna deıin júrgen halyqtyń eski-qusqysy, aǵashtan, temirden qalǵan eski-qusqylar, Sent-Antýan kentiniń esiktiń syrttan shyǵaryp, kereksiz dep tastaǵandarynyń bárin qýatty bir sypyrǵysh sypyryp-sıyryp ákep kedeıliktiń ózinen barıkada jasap qoıǵandaı. Bas shabatyn jańǵyryqtaı kespeltekter, úzilgen buǵaýdyń shynjyrlary, dar aǵashyndaı ashasynan ajyratylmaǵan bóreneler, dońǵalaqtar qıyrshyq tastardyń arasynan sustanyp mynaý qapas anarhıa turaǵynan biz kezde halyqty jazalaǵan quraldardyń bárin kózge uryp tur. Sent-Antýan barıkadasy bárin qarýǵa aınaldyrdy; azamat soǵysy qoǵamnyń basyna laqtyryp, uryp jyǵatyn nárselerdiń barlyǵy osynda, sondyqtan muny aıqastan góri jyn ustap, qutyrý degen dálirek bolar. Bul oramdy qorǵaıtyn karabınder men mýshketondar jaryqshaqtarmen, súıek-saıaqtarmen, túımelermen, tipti túngi ústelshelerdiń dóńgelekterimen oqtalyp, deni mystan jasalǵan buıymdar bolǵan soń, atqanda ájeptáýir qater tóndirdi. Barıkada ábden jeligip aldy. Doldana zarlap, aıǵaı-súreń salyp aspandy basyna kóterip, aýyq-aýyq qorshap turǵandardyń shamyna tıgisi kelgendeı qujynap býyrqanǵan tobyrymen barıkadanyń betkeıine shyǵa kep, teńizdeı tolqyǵan qyzýqandy bastar qoldaryndaǵy myltyqtary men qylyshtaryn, shoqparlary men baltalaryn, sapylary men súńgilerin bezep, týyrlyqtaı qyzyl týlaryn jelmen jelbiretedi. Barıkadadan áskerı buıryq, jaýyngerlik ánder, barabandardyń dúńgiri, áıelderdiń jylaǵan daýysy, ashtan ólip bara jatqandardyń qıqyldaǵan kúlkisi estiledi. Ol ajdahadaı ázireıil bolyp kórinse de, qaınaǵan ómirge toly, odan elektr jarqylyndaı ushqyndar shashyrap jatty. Revolúsıa rýhy halyqtyń úni táńirdiń daýsyndaı kúrkireı shyqqan osy shyńnyń basynda bult bolyp aınaldy da júrdi; kóń-qoqyrdyń osy alyp úımesinen keremet aıbyn baıqalady. Kákir-shúkirdiń úımesi emes, Sınaıdyń ózi sıaqty ol.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, barıkada Revolúsıa atymen shaıqasty. Kimmen aıqasty deısiz be? Revolúsıanyń ózimen. Bul barıkada degenińiz beıberekettiktiń, asyp-sasýdyń, kezdeısoqtyqtyń, abdyraýdyń, bilimsizdiktiń týmasy Quryltaı jınalysyna, halyqtyń joǵarǵy bıligine, jalpyǵa ortaq saılaý quqyǵyna, ultqa, Respýblıkaǵa qarsy bas kóterdi. Bylaıynsha, Karmanolla Marselezany aıqasqa shaqyrdy.

Bul shaqyrý essiz eserlik boldy, biraq batyrlyqty pash etti, óıtkeni eski qalanyń shetiniń ózi batyr bolatyn.

Kentter men olardyń oramdary birin biri qorǵady. Kent oramǵa súıendi, oramdar kentke arqa tiredi. Alyp barıkada asqaqtap, Afrıkaǵa joryqtarynda dańqy shyqqan generaldardyń strategıasy tumsyǵymen soǵylyp, talqany shyqqan myzǵymas jartas boldy. Onyń oıysy men qıysy, shodyraıǵan shekesi men arqasy shýdalanǵan tútinniń arasynda kóńildi kúlki shaqyratyn tyrjıǵan bet-aýyzǵa uqsady. Onyń usqynsyz betperdesine qadalyp kartech turyp qaldy, snarádtar jutylyp joıylyp ketti, ıadrolar tesikterdi ǵana teskiledi, sondyqtan qur qýysty bombalaýda eshbir mán qalmady. Soǵystyń eń sumdyq sýretterine úırengen áskerler qabannyń túgindeı tikireıgen, taýdaı jotaly mynaý qubyjyq-oramǵa úreılene qarady.

Osydan shırek mıl jerdeı bireý-mireý batyly baryp, Shato-d'O býlvaryna shyǵatyn Tampl kóshesiniń burshyndaǵy Daleman dúkenniń kórme-áıneginen turatyn ótkir tekshege qarasa, kanaldyń arǵy betindegi kósheniń joǵarǵy shetinen Belvıl kentine baspaldaqtan kóterilgen bıiktigi eki qabat úıdeı tas qabyrǵany kórer edi. Ol týra syzyqpen oń jaqtaǵy úılerdi sol jaqtaǵylarmen qosyp tur, báz-bir kósheniń ózi senimdi bóget qoıý úshin eń bıik qabyrǵasyn keıin ysyrǵan sıaqty. Álbette, ony Rımniń ózge qabyrǵalary sekildi sementpen ushtastyrmaǵan, alaıda bul onyń qatań arhıtektýrasyn buzyp turǵan joq. Bıiktigine qarap onyń beriktigin boljaýǵa bolady. Joǵarǵy erneýi matematıkalyq dáldikpen irgetasqa týra paralel jasap tur. Oqatar tesikter de bir-birinen birdeı qashyqtyqta shyǵarylǵan. Kóshede jan joq; barlyq terezeler men esikter jabyq, túkpirde únsiz-túnsiz hám qımylsyz zastava asqaqtap, kósheni tuıyqtap tur. Qabyrǵada eshkim kórinbeıdi, eshteńe estilmeıdi: aıǵaı-shý da, tipti tynys ta joq. Báz-bir tabyt syndy ol.

Kóz qaımyqtyrar maýsym kúni osynaý kárli qurylysqa shýaǵyn shashyp-aq tur.

Bul Tampl kentiniń barıkadasy bolatyn. Jaqyndap kelip kórgen jan eń batyl bolǵannyń ózinde ǵalamat kóriniske tańdanyp oılanyp qalary sózsiz. Mundaǵynyń bári qatań tártippen túp-túzý etip, bir-birine tyǵyz kiriktirip, muqıat, uqyptylyqpen sımmetrıany saqtaı otyryp qaharly etip salynǵan. Bul arada ǵylym men sıqyr birlesip ketken sıaqty. Mundaı barıkadanyń jasaýshysy geometr nemese eles bolýy múmkin. Oǵan qaraı turyp, demińdi ishpen alyp, daýsyń pás tartady.

Ara-tura tek soldat, ofıser nemese ókimet ókili ǵana bos kósheni kesip ótýge bel býyp, ysqyrǵan jińishke bir ún shyǵyp, ótken-ketken ne jaralanyp, ne ólip artynda qalyp jatty. Eger ol aman ótip ketse, oq onda terezeniń qaqpaǵyna tıip, ne qabyrǵanyń kirpishine qadalyp turyp qaldy. Keıde tipti kartechter de atyldy. Barıkada jaýyngerleri shoıyn gaz turbalardyń eki synyǵynan bir ushyn shash kendirmen, sazben ustastyryp shaǵyn eki zeńbirek jasap aldy. Oq-dárini bosqa rásýa etpeı, árbir atýdy nysanaǵa dóp tıgizip otyrdy. Anda da, munda da ólikter shashylyp, kóshe tabany tolarsaqtan qan boldy. Sonda kóshede ushyp-qonyp júrgen aq kóbelek esimde qalypty. Jazdyń aty jaz-aý.

Tóńirektegi úılerdiń tabaldyryq taqtaılary jaralylarǵa toldy da ketti.

Árkim ózin nysanada turǵandaı sezindi, qaıda da kózge túspes dushpan ańdyp turǵandaı, kósheniń uzyna boıynda atys júrip jatyr.

Tampl zastavasynda, kanaldyń doǵal kópiriniń ar jaǵynda shabýyl úshin sapqa turǵan soldattar osy bir qapas qorǵanǵa qabaǵyn túıip, shúılige kóz tigedi, al ol bolsa myzǵymaı, qoryqpaı-úrikpeı, ólim shashyp tur. Keıbireýleri bıik bórkin kórsetpes úshin doǵal kópirdiń ortasyna deıin eńbektep jetti.

Aıbyndy polkovnık Monteınar ishteı tolqı turyp barıkadaǵa qyzyǵa qaraıdy.

— Oı, qalaı jasalǵan deseńshi! — dedi ol depýtattardyń birine qarap turyp. — Syrtqa shyǵyp turǵan bir tas joq. Týra farfordan jasalǵandaı.

Sol sát oq onyń keýdesindegi ordendi tesip ótip, ol qulap tústi.

— Qorqaqtar! — dep aıqaılady soldattar. — Kórinseńdershi, káne! Senderdi bir kórip alaıyqshy. Olar qorqady! Qoryqqan soń tyǵylady.

Seksen adam on myń qolǵa qarsy kúresip qorǵaǵan Tampl barıkadasy úsh kún boıy shydas berdi. Tórtinshi kúni Zaache men Konstantındegi aıqas sıaqty, shabýylshylar úılerge basa-kóktep kirip, shatyrlardy súzip shyǵyp, aqyry barıkadany aldy. Seksen "qorqaqtyń" birde-biri qashqan joq, bári óltirildi, tek bastyǵy Bartelemı ǵana tiri qaldy, ol týrasynda keıin aıtamyz.

Sent-Antýan barıkadasy satyr-sutyr kúrkirimen qaıran qaldyrsa, Tampl barıkadasy únsizdigimen tańdandyrdy. Eki qorǵannyń arasyndaǵy aıyrmashylyq ta qaterli men qaharlynyń arasyndaǵy aıyrmashylyq sıaqty. Bireýi jyrtqyshtyń basy da, ekinshisi betperde tárizdi.

Eger alapat ári sumdyq maýsym kóterilisinde ashý-yza men jumbaq astasyp ketse, birinshi barıkadadan — ajdaha, ekinshisinen sfınks elestedi.

Eki qamaldy Kýrne jáne Bartelemı esimdi eki kisi jasatty. Kýrne Sent-Antýan barıkadasynyń, al Bartelemı Tampl barıkadasynyń eńsesin kóterdi. Árqaısynda jasaǵan adamdarynyń sıpaty saırap turdy.

Kýrne bıik boıly, keń ıyqty, tolyqqandy, judyryǵy qýatty, júregi batyl, jany taza, júzi susty, biraq ashyq adam bolatyn. Óte batyl, shapshań, shamyrqanǵysh, adam retinde aqkóńil, jaýynger retinde eń qaýipti kisi edi. Soǵys, kúres, aıqas oǵan etene qareket, qaısysyna bolsyn bilek sybanyp, qýana kirisip ketetin. Kezinde ol flot ofıseri bolyp qyzmet etken, onyń qımylyna, daýysyna qarap, muhıt perzenti ekenin, daýyldardyń týmasy ekenin tanýǵa bolady, ol shaıqasqa quıyndaı uıtqyp berip kep ketti. Kýrnede Dantonmen ortaq birdeńeler bolatyn, Dantondaı danalyǵymen qatar, táńirlik shyǵý tegi bolmasa da, Gerkýlespen de ortaq qasıetteri bar-dy.

Aryq, bádensiz, úndemeı bop-boz bop júretin Bartelemı taǵdyry qasiretti gamendi eske túsiretin, polıseıden shapalaq jep, onyń túp izine túsip, ańdyp júrip óltirip, on jeti jasynda katorgaǵa aıdalyp ketti. Odan shyǵysymen barıkada jasaýǵa kiristi.

Taǵdyrdyń ámirimen ekeýi de keıin qýǵynda júrip, Londonda turǵanda Bartelemı Kýrneni óltirdi. Bári de beıbas jekpe-jektiń qyrsyǵy! Biraz ýaqyt ótken soń qumarlyq aralasqan bir jumbaq oqıǵaǵa kirip ketip, apatqa urynǵan ol fransýzdyń ádil soty keshirim jasaǵanmen, aǵylshyn soty tek ólim jazasyn talap etip, aqyry Bartelemı darǵa asyldy. Bizdiń qoǵamdyq qurylys sondaı qarańǵy ǵoı, sonyń saldarynan osy bir keremet daryndy, asa aqyldy adam joqshylyq kórip, kemsitilip, Fransıada katorgaǵa aıdaldy, Anglıada darǵa asyldy. Qaı jaǵdaıda bolsyn Bartelemı tek qara tý kóterdi.

Ekinshi taraý
SHYŃYRAÝDA ÁŃGİMELESPEGENDE NE İSTEIDİ

On alty jyl kóterilisti astyrtyn ázirleý úshin az ýaqyt emes, 1848 jyldyń maýsymy 1832 jyldyń maýsymymen salystyrǵanda kóp nárseni úırendi. Sondyqtan Shanvrerı kóshesindegi barıkada joǵaryda sıpattalǵan eki barıkadamen salystyrǵanda tek sulba, tek uryq qana boldy, biraq óz ýaqytynda ol da sumdyq úreı týǵyzdy.

Anjolrastyń baqylaýymen kóterilisshiler túni boıy jumys istedi. Marıýs eshqaısyna da qatysqan joq. Barıkada qalpyna keltirilip qana qoımaı, eki fýt joǵary kóterildi. Kóshe tabanyna shanshylǵan temir qazyq ta kóldeneń ustaǵan naızany eske túsirdi. Jan-jaqtan jınalǵan eski-qusqy, kákir-shúkirdiń bári barıkadanyń syrt jaǵyna úıilip, onyń opyr-topyr usqynyn odan ári aıqyndaı tústi. Bilgirlikpen jasalǵan qorǵan ishki jaǵynan birtegis qabyrǵa ornatyp, syrttan aıaq alyp júre almaıtyn qalyń jynysty úıdi de tastady.

Shoı tastardan qalanǵan baspaldaq jóndelip, barıkadaǵa qorǵan qabyrǵasyna kóterilgendeı shyǵýǵa bolatyn boldy.

Barlyq jerdi tártipke keltirdi; kúl-qoqystan astyńǵy zaldy tazartty, as úıdi jara tańatyn oryn jasap, jaralylarǵa alǵashqy kómek kórsetildi, ústelderdiń ústinde shashylyp jatqan oq-dáriler jınastyrylyp, patrondar toltyryldy, shúberek jipter sýyrtpaqtaldy, jerde shashylyp qalǵan qarýlar úlestirildi, qorǵannyń ishi sypyrylyp, synyqtar syrtqa shyǵaryldy, ólikter jınastyryldy.

Ólgenderdi áli de kóterilisshiler qolyndaǵy Mondetýr kóshesine úıdi. Bul jerdiń kóshe tabany uzaq ýaqyt qannan qyp-qyzyl bolyp jatty. Ólgenderdiń arasynda qala shetindegi aımaqtardyń ulttyq ulany bar. Olardyń mýndırin Anjolras saqtap qoıýǵa ámir etti.

Anjolras jurttyń bárine eki saǵattaı kóz shyrymyn alyp alýǵa aqyl berdi. Onyń aqyly buıryqqa bara-bar edi. Alaıda aqylyn tyńdap myzǵyǵandar tek úsheý-tórteý ǵana boldy. Feıı bul ýaqytty láılihana qarsysyndaǵy qabyrǵaǵa mynadaı uran jazýǵa jumsady:

HALYQTAR JASASYN!

Tasqa shegemen oıyp jazylǵan osy eki sózdi 1848 jyldyń ózinde oqýǵa bolatyn edi.

Úsh áıel túngi tynysty paıdalanyp bir jaqqa joǵalyp ketti, zaıyry, kórshi úılerdiń birine baryp tyǵylsa kerek. Kóterilisshiler erkin tynystady.

Jaralylardyń kópshiligi aıqasqa qatysa alatyn edi. Jara tańatyn orynǵa aınalǵan as úıde bóstek pen saban tósenishte alty aýyr jaraly jatyr, olardyń ishinde mýnısıpaldyq gvardıanyń eki soldaty bar. Olardyń jarasy birinshi kezekte tańyldy.

Astyńǵy zalda beti qaramen jabylǵan Mabef pen dińgekke tańylǵan Javer ǵana qaldy.

— Munda máıithana bolady, — dedi Anjolras.

Shyraqpen ázer jaryq bop turǵan bólmede salmaǵa uqsas ústeldiń ústinde máıit jatyr da, onyń ar jaǵynda úlken kresiń keskini kórinedi, bul qaqshıyp turǵan Javer men jatqan Mabeftiń kóleńkesi eken.

Atys kezinde synǵanymen omnıbýstyń jetegi áli uzyn edi, oǵan aparyp qyzyl týdy bekitti.

Naǵyz komandırdiń qasıetimen daralanǵan Anjolras sózin udaıy iske asyratyn minezimen ólgen shaldyń oq tesip, qanǵa boıalǵan kıimin aparyp taǵy da sol aǵashqa ildi.

Jurtty tamaqtandyratyn eshteńe qalmady. Ne nan, ne et qalǵan joq. Barıkada ótkizgen on alty saǵattyń ishinde elý adam láılihananyń bolmashy qoryn iship-jep taýysty. Aıqastaǵy kez kelgen barıkada erte me, kesh pe "Medýza" salynyn kebin kıýge tıis. Ashtyqqa kónýge týra keldi. 6-shy maýsymnyń spartandyq qatygez kúniniń alǵashqy saǵaty týdy, kádimgi Sen-Merrı barıkadasynyń kóterilisshileri: "Nan kerek! Jeıtin birdeńe berińder!" dep keri shegingende Jann: "Onyń keregi qansha. Qazir saǵat úsh. Tórtte biz ólemiz", degen edi ǵoı.

Tiske basar eshteńe bolmaǵan soń Anjolras ishýge tyıym saldy. Sharapty jalpy kózge kórsetpeı, araqty ólshep qana berdi.

Jerqoımadan nyǵyzdap tyǵyndalǵan on bes shólmek tabyldy. Anjolras pen Kombefer olardy tekserip kórdi. Joǵaryǵa kóterilgen soń:

— Bul Gúshlý aǵaıdyń eski qorynan bolý kerek, ol áýeli baqal saýdadan bastaǵan ǵoı, -dep málimdedi Kombefer.

— Sharap óte jaqsy bolýǵa tıis, - dep sózge aralasty Bossúe.

— Granterdiń uıyqtap jatqany jaqsy boldy. Ol aıaǵynan tik júrse, bul shólmekterdi odan qorǵap kór.

— Kúbir-sybyrǵa qaramaı Anjolras on bes shólmekke tyıym salyp, olarǵa eshkim qolyn suqpas úshin Mabef jatqan ústeldiń astyna ákep qoıýǵa ámir berdi.

Túngi saǵat ekiler shamasynda adamdardy túgendedi. Barıkadada áli otyz jeti kisi bar eken.

— Tań aǵara bastady. Burynǵy ornyna, malta tastardyń ortasyndaǵy sańylaýǵa shanshylǵan shyraǵdan alaý sóndirildi. İshki jaǵynan kósheniń ortasynan qorshalǵan shaǵyn aýlaǵa uqsaıtyn barıkada qarańǵyǵa kómilip, áli erkin aqtańdaqtana qoımaǵan alakeýimde joǵarydan qarasań qıraǵan kemeniń palýbasyn kózge elestetedi. Árli-berli qydyrystap júrgen barıkada jaýyngerleri dirildegen kóleńke tárizdi. Túnektiń osy bip jeksuryn uıasynyń ústinen únsiz úılerdiń surqaı keskini aıqyndala bastady, buldyrap murjalar kórindi. Aspan álde aqshyl, álde kókshil názik bir reńk aldy. Bıikte qustardyń qýanyshty áýeni shalqydy. Barıkadaǵa tireý bolǵan shyǵysqa qaraǵan bıik úıdiń shatyrynan qyzǵylt jarqyl kórindi. Úshinshi qabattaǵy shatyr terezesinen salbyraǵan ólgen kisiniń býryl shashyn qurǵaq jel jelkildetti.

Alaýdyń sóngenine qýanyshtymyn, - dedi Kýrfeırak Feııge qarap. – Jelmen qaltyldap, qoryqqan adamdaı jynymdy keltirip edi. Alaýdyń jalpy qorqaqtardyń aqylgóıligine uqsas, qalt-qult etip turǵan soń jaryǵy da shamaly bolady.

Shapaq oıdy oıatady, qustardy saıratady, aınaladaǵynyń bári tilge keledi.

Sýaǵarmen shatyrǵa órmelep bara jatqan mysyqty kórip, Jolı pálsapalyq tolǵaýlaryna jeleý tapty.

— Mysyq degen ne? — dep saldy ol. – Bul — túzetý. Qudaı-taǵala tyshqandy jaratyp: "Toqtaı tur, men jańsaqtyq jiberippin" depti. Sosyn mysyqty jaratypty. Mysyq degeniń tyshqannyń túzetilgen nusqasy. Tyshqan, sosyn mysyq tekserilgen jáne túzetilgen durys nusqa osy.

Kombefer aınala stýdentter men jumysshylardyń ortasynda opat bolǵan Jan Prýver, Baorel, Mabef týraly, tipti Kabúk jaıynda áńgimeledi, Anjolrastyń qatań ýaıymy jóninde de aıtty. Ol bylaı dedi:

— Garmodıı men Arıstogıton, Brýt, Hereas, Stefanýs, Kromvel, Sharlotta Korde, Zand -bári-bári soqqy bere turyp, júrek azabyn tartqan júregimiz sondaı sezimtal, al adam ómiri sondaı jumbaq, tipti saıası ajalda da, azattyq jolyndaǵy ajalda da adam óltirgeni úshin opyný adamzatqa qyzmet etý qýanyshynan da kúshtirek.

Araǵa mınót salmaı jatyp áńgimedegi oıdyń ǵajap aýysýyn qarasaıshy, Jan Prýverdiń jyrlarynan keıin Kombefer "Georgıktiń" aýdarmashylaryn salystyrýǵa kóship júre berdi: Ro men Kýrnan, Kýrnan men Delıl Malfılatrdyń aýdarmasynda óte jaqsy shyqqan, ásirese Sezardyń ajaly týraly tańǵajaıyp joldardy aıtsańshy; Sezardy eske alǵanda áńgime qaıtadan Brýtqa oraldy.

— Sezardyń óltirilýi ádiletti, — dedi Kombefer. — Sıseron Sezarǵa qatal boldy, onysy durys ta. Mundaı qataldyq qaskóılik emes. Zoıl Gomerdi qorlaǵanda, Mevıı - Vegılııdi, Vıze-Molerdi, Pop-SHekspırdi, Freron Vólterdi qorlaıdy, - bul arada qyzǵanysh pen kúdikshildiktiń ejelgi zańy jumys istep ketedi, danalar qashanda qýǵyn kórgen, uly adamdardyń árkez o dep, bu dep túp izine túsedi. Biraq Zoıl basqa da, Sıseron basqa. Sıseron, Brýttyń qylyshpen jazalaǵanyndaı, oı-pikirmen jazalaıdy. Sıseron Rýbıkondy attasymen óz atynan joǵary laýazymdardy úlestirdi, al ol halyqtyń ǵana quqyǵyndaǵy mindet edi, ol tipti senat kelgenniń ózinde ornynan turǵan joq, Evtropııdiń sózimen aıtqanda patshadaı, odan da ári tırandaı áreket jasady: "regia as rene tyrannica"22. Ol uly adam boldy; Sonysy jaman nemese durysyn aıtqanda, sonysy jaqsy, mysal senimdirek kórinedi. Onyń boıyndaǵy jıyrma úsh jaradan góri meni Isa paıǵambardyń betine jabysqan túkirik kóbirek mazalaıdy. Sezardy senatorlar pyshaqtady, al Isa paıǵambardy betinen quldar shapalaqtady. Qorlaýdyń deńgeıine qaraı Qudaıyn tanıdy.

— Bossúe qolynda karabıni bar tas úıindileriniń ústinde jurttyń bárinen joǵary turyp daýystady:

— O Kıdateneı, o Mırrın, o Probalınf, o tańǵajaıyp Eantıd! Maǵan Gomerdiń jyrlaryn Lavrııden shyqqan grek qusap nemese Edapteonnan shyqqan kisi qusap sańqyldatýdyń baqytyn, káne, kim syılaıdy!

Úshinshi taraý
JARYQ BOLǴAN SAIYN QAPASTANA TÚSEDİ

Anjolras barlaýǵa attandy. Ol ańdatpaı shyǵyp, Mondetýr kóshesi arqyly qabyrǵa boılap zyp berdi.

Kóterilisshiler kóńili úmitke toly deýge bolǵandaı. Túngi shabýyldy sátti toıtaryp, olar tań aldyndaǵy jańa shabýylǵa nemquraıdy qarady. Olar ony mysqyldaı kútti. Óz isiniń durystyǵy sıaqty tabysqa jetetinderine de sendi. Onyń ústine sóz joq qosymsha kómek keledi dep oılady. Soǵan olar berik esep jasady. Fransýz jaýyngeriniń bir artyqshylyǵy bolyp tabylatyn jeńiske degen ońaı senimmen týar kúndi úsh satyǵa bóldi: tańǵy altyda "tıisinshe daıarlanǵan" polk bulardyń jaǵyna shyǵady, túste kóterilis kúlli Parıjdi qamtıdy, kún bata revolúsıa bastalady.

Olar Sen-Merrıdiń dabyl qońyraýyn estidi, bul kesheden beri bir sát tynbaı tur, soǵan qaraǵanda barıkada, Jannyń úlken barıkadasy áli qulamaǵan sıaqty.

Osynaý armandy oılar men sybystar bir toptan bir topqa kóńildi de kárli sybyrmen órshelengen ara yzyńy sıaqty jetip jatty.

Anjolras keldi. Ol shet aımaqtyń qabarǵan túnegindegi óziniń ójet barlaýynan oraldy. Bir mınótteı qolyn keýdesine aıqastyra ustap turyp ybyr-sybyr áńgimege qulaq túrdi. Sosyn alaýlap atqan tańnyń shapaǵymen júzi nurlanyp qyzyl shyraılanǵan ol sózin bastady.

Parıjdiń búkil armıasy áskerı ázirlik sapynda tur. Solardyń úshten biri bizdiń barıkadaǵa qater tóndirmek. Onyń ústine onda ulttyq gvardıa da bar. Men besinshi jeliniń bıik bórki men altynshy legıonnyń tós belgisin baıqap qaldym. Halyqqa keletin bolsaq, olar keshe bas kóterip, búlik shyǵarǵan, búgin oryndarynan da qozǵalmaıdy. Bizge kútetin eshteńe joq, senetin de eshkim joq. Birde-bir kent, birde-bir polk qol ushyn bermeıdi. Bizdi bári tastap ketti.

Bul sózdi daýystardyń gýili úzip, naızaǵaıly nóser aldyndaǵy jaýynnyń alǵashqy tamshylaryn sezgen aranyń omartasyndaı áser etti. Barlyǵy tili baılanǵandaı únsiz qaldy. Bir sát aıtyp jetkiliksiz tynyshtyq ornady; yzyńdap ajaldyń ushyp júrgeni estilgendeı boldy.

Alaıda bul sát uzaqqa sozylǵan joq.

Eń qarańǵy buryshta turǵan shetki toptan bireý Anjolrasqa aıqaı saldy:

— Ne bolsa, o bolsyn! Barıkadany taǵy da jıyrma fýt bıiktetip, bárimiz túgel osynda qalamyz. Azamattar, ólilerdiń antymen ant bereıik! Alda-jalda halyq respýblıkashyldardy satyp ketse, respýblıkashyldar halyqty satpaıtynyn dáleldeıik!

Bul sózder jeke úreıdiń jandy jegen tumanyn seıiltip, kóńildi aıqaı-shýmen qarsy alyndy.

Osyny aıtqan adamnyń atyn eshkim bilgen joq. Ol belgisiz jumysshy, álbette, eshkim bilmeıtin, umyt qalǵan, eleýsiz batyr, uly beıtanys tarıhı daǵdarys tusynda, jańa qoǵamdyq qurylys týarda ámse osylaı shyǵa kelip, qajet sátinde aıbyndy únimen sheshýshi sózdi aıtyp, qas qaǵymda jaı otyndaı jarqyldap halyqtyń rýhyn kóterip, túnekke qaıta súńgip ketedi.

Osynaý buljymas sheshimniń 1832 jylǵy 6 maýsymnyń rýhynda bolǵany sondaı, bir mezgilde derlik osyndaı aıbyndy ún Sen-Merrı barıkadasynda da jańǵyryp, tarıhqa endi, "Bizge kómektiń kelgen-kelmegeniniń báribir! Osynda birimiz qalmaı ólemiz!" degen sózi sot prosesinde de keıin eske túsirildi.

Syrttaı bólek bolǵanymen de eki barıkadanyń rýhanı birligi aıdan aıqyn edi.

Tórtinshi taraý
BESEÝGE AZAIYP, BİREÝGE KÓBEIDİ

"Ólilerdiń antyn" jarıalaǵan beıtanys sóılep, ortaq kóńil kúıdi pash etkennen keıin barlyq aýyzdardan maǵynasy kárli, biraq úni saltanatty aıbyndy aıqaı shyqty:

— Jasasyn ólim! Eń sońǵymyz ólgenge deıin osynda qalamyz bárimiz!

— Nege bárimiz? — dep surady Anjolras.

— Bárimiz! Bárimiz!

Anjolras ýáj aıtty:

— Baǵytymyz urymtal da utysty, barıkadamyz tamasha. Buǵan otyz adam qaptal jetedi. Qyryq adamdy qurbandyqqa shalyp qajeti ne?

Óıtkeni eshkimniń de ketkisi kelmeıdi, — dep jaýap berdi oǵan.

— Azamattar! — dep aıǵaı saldy Anjolras. — Daýysy shamyrqanǵannan dirildep shyqty. — Betaldy shyǵyndaıtyndaı Respýblıkamyz adamdarǵa sonshalyq baı emes. Ondaı dańqqumarlyq ánsheıin rásýashyldyq. Eger boryshtaryń keıbireýlerińizdiń ketýin talap etse, kez kelgen basqa paryz sıaqty ony oryndaý shart.

Ustanymyna berik, moıyndalǵan kósem Anjolras óz pikirlesteri arasynda sheksiz bılikke ıe boldy. Degenmen, áser-yqpaly qansha kúshti bolǵanymen, kúbir-sybyr sóz qozdamaı turmady, namys ta baıqaldy.

Muny suńǵyla komandır Anjolras sezbeı qalǵan joq, nalyǵan kúbirde estı tura óz oıyn ótkizgeli óktem únmen:

— Bizdiń nebary otyz ǵana qalatynymyzdan kimde-kim shoshıtyn bolsa, onysyn jasyrmaı aıtsyn, — dedi.

Kúbir kúsheıdi:

— "Júre berińizder" dep aıtý ońaı, — degen daýys shyqty qatardaǵylardan. — Barıkada aınala tóńirekten kesip tastaldy emes pe.

— Tek bazar jaǵyn qospańdar, — dep qarsylyq bildirdi Anjolras. — Mondetýr kóshesi bos, Ýaǵyzshylar kóshesimen Innosan bazaryna jetýge bolady.

— Mine, sonda bas salyp ustaıdy, — degen basqa bir daýys shyqty. — Týra sonda ulttyq ulandar men kent gvardıashylarynyń qaraýylyna tap bolasyń. Olar ózge-ózge, keýdeshe men kúnqaǵar kıgenderdi qutqarmaıdy. "Eı, qaıdan júrsiń? Barıkadadan kele jatqannan saýmysyń? — dep qolyńa qaraıdy da: — Aha, senen oq-dári ıisi shyǵady eken. Atýǵa!" dep bir-aq kesedi.

Jaýap qaıtarýdyń ornyna Anjolras Kombeferdi ıyǵynan qozǵap, ekeýi de astyńǵy zalǵa kirip ketti.

Bir mınótten soń olar qaıtyp oraldy. Anjolrastyń qolynda óz buıryǵymen saqtalǵan tórt mýndır. Onyń sońynda áskerdiń bıik bórki men basqa da kerek-jaraqtaryn kótergen Kombefer keledi.

— Mynandaı mýndırmen dushpan arasyna tez sińip, boı tasalaýǵa bolady, — dedi Anjolras.

— Qaıtkenmen de bul tórt adamǵa jetedi.

Ol mýndırlerdi jerge tastady.

Bul onyń tyńdaýshylarynyń tabandy sheshimin shaıqalta almady. Sosyn sózge Kombefer kiristi.

— Endi jetti! — dedi ol. — Aıasańdarshy aınaladaǵylaryńdy! Sóz ne jaıynda bolǵaly turǵanyn bilesizder me? Áıelder jaıynda. Aıtyńdarshy, áıelderiń bar ma? Bar ma, joq pa? Balalaryń bar ma? Bar ma, joq pa? Tóńiregi tolǵan kishkentaılardyń ortasynda besik terbetip otyrǵan analaryń bar ma? Aq sútin bergen ana kókiregin kórmegenderiń, káne, qoldaryńdy kótershi. Ah, sender ólgenderińdi qalaısyńdar ǵoı. Senseńizder bar ǵoı men de sony qalaımyn, biraq aınalamda ýaıym jegen áıelderdiń kóleńkesin de kórgim kelmeıdi. Ólgileriń kelse, ólińder, biraq ózgelerdi ala ketpeńder. Munda ózin ózi ólimge baılaý qasıetti is, al jalpy ózine ózi qol jumsaý — belgili arnadan aspaıtyn qatań, shektelgen qımyl. Al ol jaqyndarymyzǵa juǵyssa, onda óltirý bolyp shyǵady. Baldyrǵandardyń úkideı bastaryn, aqbas qarıalardy esterińe alyńdarshy. Tyńdańdarshy: álginde maǵan Anjolras Aqqý kóshesinde besinshi qabattyń kishkentaı terezesinen telmire qaraǵan kempirdi kórgenin aıtty, shamasy bir jaqynyn kútip, túni boıy kirpik ilmegen syńaıly. Bálkim, ol senderdiń bireýińniń anań bolar. Endeshe ol barsyn, anasyna: "Mamataı, mine, men keldim!" dep aıtýǵa asyqsyn. Oǵan alańdaıtyn eshteńe joq, isti onsyz da tyndyramyz. Kimde-kim jaqyndaryn óz eńbegimen asyrap júrse, onyń ózin qurbandyqqa shalýǵa haqysy joq. Ol otbasyn taǵdyrdyń tálkegine tastap ketý bolyp shyǵady. Al qyzy, qaryndasy barlar she? Olar jaıynda oılandyńdar ma sender? Sender ajalǵa bara jatyrsyńdar, jaraıdy, sizderdi óltirsin-aq. Al erteń ne? Qyz balanyń tiske basar eshteńesi bolmaýy sumdyq! Erkek qaıyr suraıdy, al áıel ózin satady. Shashyna gúl qystyrǵan aıaly da aıaýly tańǵajaıyp jaratylysty sondaı kúıde elestetip kórińdershi! Olar ándete, áńgimelese júrip, úıimizdi páktigimen jaınatyp, hosh ıisimen jadyratýǵa jaralǵan, olar óziniń móldir tazalyǵymen aspanda perishteler baryn jerde dáleldeýge jaratylǵan. Janna jóninde, Lıza jóninde, Mımı jóninde oılańdarshy, kórerge kóz kerek, bul izgi jandar otbasynyń qyzyǵy, ıgiligi emes pe, o qudaıa, olar ashyqsa bizdiń ne bolǵanymyz! Bul arada jasyratyn ne bar? Adam tánimen saýda jasaıtyn bazar bar, alda-jalda olar soǵan tap bolsa, aınala ushyp júrgen kóleńkeleriń men tánsiz qoldaryń olardy toqtata ala ma? Ótken-ketkennen aıaq alyp júrgisiz kósheler men tabanjoldardy, aldynda jartylaı jalańash áıelder eminip batpaqta turǵan dúkenderdi kóz aldyna keltirińdershi.

Bir kezde bul áıelder de kúnádan pák bolǵan. Qaryndastaryńdy eske alyńdarshy, kóbińde bar ǵoı olar. Osynaý aıdaı sulý arýlardyń, ǵajaıyp názik jaratylys týmalarynyń, uıalshaq, uıań, symbatty da ásem, mamyrdaǵy kók gúldeı úlbiregen jandardyń erteńgi kórer kúni — qaıyrshylyq pen jezókshelik, polısıa men Sen-Lazar aýrýhanasy bolmaq pa? Ah, mine sender jaryq dúnıede joqsyńdar. Aıtary-aq joq, tamasha! Sender halyqty koróldiń bıliginen qutqarýǵa talpynasyńdar da, óz qyzdaryńdy polısıa ýchaskesine tapsyrasyńdar ǵoı, tegi! Jetti, dostar, meıirimdirek bolsańdarshy. Beıshara, beıshara áıelder, biz sizderdi sondaı az oılaımyz-aý!? Áıelder biz sıaqty saýatty emes degendi jeleý etip, olardyń oqýyna, oılaýyna bóget jasaımyz, saıasatpen shuǵyldanýyna tyıym salamyz; alaıda búgin keshke olardyń máıithanaǵa kelip, máıitimizdi tanýyna tyıym sala alamyz ba? Qulaq salyńdarshy, kimde-kimniń artynda otbasy qalsa, qolymyzdy qysyńdar da, júre berińder, mundaǵy sharýany ózimiz-aq atqaramyz. Sender myltyǵym bar, barıkadamyz, ne bolsa o bolsyn, qalamyz deısińder me? Ne bolsa, o bolsyn degenderiń tym ystyq asap, asyra aıtylǵan emes pe! Dostarym meniń, erteńgi kún týady, biraq sender erteńge deıin tiri bolmaısyńdar, al otbasylaryń o kúnge jetedi, alaıda olardy qandaı qaıǵy-qasiret kútip turǵanyn bilesińder me? Kóz aldaryńa beti almadaı qyp-qyzyl balpanaqtaı balany keltirińdershi, ol byldyrlap birdeńe aıtady, syqylyqtap máz bop kúledi, súıgendegi ıisi qandaı onyń! Sol sábıdi tastap ketseńder, onyń kúni ne bolatynyn bilesińder me? Óz basym boıy mynandaı ǵana quıtaqandaı sondaı bir balany kórdim. Ákesi ólgen eken. Bir kedeıler aıaǵanynan qolyna alypty, alaıda bala tursyn ózderi jeıtin nan joq. Sábı udaıy ash júredi. Ysqaıaq qys bolatyn. Ol jylaǵan joq. Ylǵı da ot jaǵylmaıtyn, murjasy sarymen sylanǵan peshtiń mańynda júretin. Saýsaǵymen sary sylaqtyń balshyǵyn shuqyp jeıtin. Tynysy qyryldaı shyǵyp, óńi qup-qý, qarny qabaqtaı. Ol eshteńe aıtpaıtyn, suraqqa da jaýap bermeıtin. Beıshara qaıtys boldy. Ólerinde ony Neker aýrýhanasyna alyp kelipti, ony men sonda kórdim. Onda men ıntern retinde dárigerlik tájirıbeden ótip júr edim. Mine solaı, eger aralaryńda jeksenbi kúnderi kishkentaılarynyń quıtaqandaı qolynan jetelep, serýendeýdi súıetin ákeler bolsa, álgi sábıdi óz balam dep oılasyn. Sol baqytsyz balaqandy áli umytpaımyn, jalańash denesiniń anatomıalyq ústelde jatqany kúni búgingideı kóz aldymda; qabirge shyqqan shópten kórinip jatatyn kórtopyraqtaı, terisinen yrsıyp turǵan qabyrǵalary qandaı aıanyshty. Asqazanynan báz-bir balshyq shyqty, tisiniń arasyna kúl qatyp qalypty. Káne, óz júregimizge úńilip, arymyzdan aqyl suraıyqshy. Statısıka anyqtaǵanyndaı, jetim qalǵan balalardyń arasyndaǵy ólim-jitim elý bes paıyzǵa jetipti. Qaıtalap aıtaıyn: sóz áıelder jaıynda, analar jaıynda, qyzdar jaıynda, sábıler jaıynda bolyp otyr. Senderdiń ózderiń jóninde kim aıtady? Senderdiń kim ekenderińdi biz bilemiz, shetińnen ójetsińder, táıiri alǵyrlar! Uly is jolynda ómirlerińdi maqtanysh sezimmen qýana otyryp beretinderińdi, kópke paıda keltirip, dańq asyryp ólýge jaralǵanbyz dep sezinetinderińdi, ortaq saltanattaǵy óz úlesterińdi ardaq tutatyndaryńdy biz jaqsy bilemiz. Sátti saǵat tileımiz! Biraq sender jaryq dúnıede jalǵyz emessińder. Sender oılaıtyn basqa da jan ıeleri bar. Ózimshil bolmańdar.

Barlyǵynyń qabaǵy túsip ketti.

Mundaı sátte adam júreginde qandaı tańǵajaıyp qaıshylyqtar jasyrynyp jatady deseıshi! Osynaý sózdi aıtqan Kombefer áste jetim bolmaıtyn. Ol basqalardyń anasyn eske túsirip, ózinikin umytyp ketti. Ajalǵa ol da týra bara jatyr. Demek, ol da ózimshil.

Ashtyq pen bezgekten tıtyqtaǵan Marıýs birinen soń bir úmitin joǵaltyp, kúıreýdiń eń sumdyǵy — rýhy túsip, býyrqanǵan tolqýlardan eńsesi ezilip, aqyr-taqyrdyń taıanǵanyn sezip, barǵan saıyn oǵash ońashalanýdy shyǵardy, ádette erikti ajaldyń aldynda osyndaı bir ádet paıda bolady.

Fızıolog odan ǵylym zerdelep, saralap bergen ózin ózi ishteı jeýdiń dertti nyshandarynyń údep bara jatqanyn, oǵan lázzatqa qushtarlyqtan beter ýaıym-qaıǵy jatatynyn anyqtap berer edi. Toryǵýdyń da asqynyp ketetin sáti bolady. Marıýs sondaı sátti bastan keshirýli edi. Aınalada bolyp jatqannyń bárinen ol ózin tys kórip, alystan áıteýir barlyǵyn tutas qabyldap, búge-shigesine deıin mán bermedi. Jurt ot shymyldyqtyń ár jaǵynda qozǵalyp bara jatqandaı da, daýystary tuńǵıyq shyńyraýdan shyǵatyn tárizdi.

Alaıda Kombeferdiń sózi jurttyń bárin tebirentti. Bul kóriniste júrekti kókteı ótip qaǵyp jetken kóńildi oıatatyn aıbarly da azapty ári ótkir birdeńe boldy. Ony bir-aq oı — ólý ǵana baýrap, basqa eshteńe alańdatpaı qoıyp edi, alaıda kárli uıqyly-oıaý qalpynda ózińdi qurtqanmen, ózgeni qutqarý artyq emes degen pikir qylań berdi.

Onyń daýysy shyǵyp ta ketti:

— Anjolras pen Kombeferdiki durys, — dedi ol, — maqsatsyz qurbandyqtyń qajeti joq. Men olarmen kelisemin; alaıda asyǵý kerek. Kombeferdiń aıtqandaryn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy, bári shyn. Kimde-kimniń otbasy, anasy, qaryndasy, jubaıy, balalary bolsa, káne, alǵa shyqsyn.

Eshkim tyrp etip ornynan qozǵalǵan joq.

— Kim úılengen, kim otbasynyń tiregi, káne, alǵa shyǵyńdar! — dep qaıtalady Marıýs.

Onyń yqpaly kúshti bolatyn. Ras, barıkadanyń kósemi Anjolras sanalady, al Marıýs onyń qutqarýshysy boldy.

— Men buıyramyn, — dep aıqaılady Anjolras.

— Men sizderden ótinemin, — dedi Marıýs.

Kombeferdiń sózimen tebirengen, Anjolrastyń buıryǵymen teńselgen, Marıýstiń ótinishimen tolqyǵan erjúrek ójetter sonda ǵana birin biri nusqaı bastady.

— Bul durys, — dedi jas jigit egde adamǵa, — sen otbasynyń ákesisiń, júre ber.

— Odan da sen bar, — dedi egde, — qolyńda eki birdeı qaryndasyń otyr.

Qulaq estip, kóz kórmegen daý-damaı órshidi. Árkim ózin qabirden sýyryp alyp shyǵýǵa qarsylyq bildirdi.

— Asyǵyńdar, — dedi Kombefer, — shırek saǵattan keıin kesh bolady.

— Azamattar! — dep óz aıtqanyn rastady Anjolras. — Bizde respýblıka, bári daýys berý arqyly sheshiledi. Qaısyń ketetinderińdi ózderiń tańdańdar.

Onyń aıtqanyna kóndi. Birer mınót ótkende bes adam bir aýyzdan tańdalyp, alǵa shyqty.

— Olar beseý ǵoı, — dep qaldy Marıýs.

Al mýndır tórteý ǵana.

— Amal ne, bireýimizge qalýǵa týra keledi, — dep beseýi birdeı jaýap berdi.

Sonymen qaıtadan aıtys bastalyp, árqaısysy qalýǵa tyrysyp, birin biri ketýge úgittedi. Meıirbandyq kúresi bastaldy.

— Seniń súıikti zaıybyń bar.

— Seniń anań qart.

— Sende áke de, sheshe de joq. Shıetteı úsh inińniń kúni ne bolady?

— Seniń bes balań she?

— Sen ómir súrýiń kerek. On jeti jasta ólý degen tym erte.

Uly revolúsıalyq barıkadalarda qaharmandyq úshin jarysqa túsýshi edi. Al munda aqylǵa syımaıtynnyń ózi ádettegi iske aınaldy. Bul jandardyń eshqaısysy da bir-birine tańdanǵan joq.

— Tezirek, tezirek! — dep asyqtyrdy Kýrfeırak. Toptan bireý Marıýske aıqaılap:

— Kim qalatynyn ózińiz bekitińiz! — dedi.

— Durys aıtady, — dedi beseýdiń barlyǵy, ózińiz tańdańyz. Biz baǵynamyz.

Marıýs taǵy da mundaı tolqýdy bastan keshiremin dep oılaǵan joq edi. Alaıda ol ózi tańdap, kisini ólimge jumsaýy kerek degen oı júregine qan jutqyzdy. Múmkin bolsa, ol burynǵydan da bozarar edi, biraq qup-qý oǵan onyń esh reti bolmady.

Ol beseýine de jaqyndap keldi, olardyń kózi baǵzy zamandaǵy Fermopıl qorǵaýshylarynyń jaınaǵan kózindeı qasıetti jalyn atyp:

— Meni, meni, meni! — dep aıqaılady.

Marıýs abdyrap, olardy qaıta sanady, burynǵysyndaı týra beseý boldy. Sosyn janaryn tórt mýndırge aýdardy.

Sol sát tórt mýndırdiń ústine aspannan qulaǵandaı besinshisi túse qaldy.

Besinshi adam qutqaryldy.

Marıýs kózin Foshlevanǵa kóterdi.

Jan Valjannyń barıkadaǵa kelgen beti edi.

Álde bul joldy barlap bilip, álde ishki túısigimen sezip, álde ánsheıin kezdeısoq qana ol munda Mondetýr kóshesinen ótken edi. Ulttyq gvardıa kıimimen ol bógetsiz oıdaǵydaı ótti.

Búlikshiler Mondetýr kóshesine qoıǵan sholǵynshy jalǵyz ǵana ulttyq ulan úshin aıǵaı-súreń salǵysy kelmedi. Shamasy, kóterilisshiler qataryn tolyqtyrýshylardyń biri bolar ne ári ketkende tutqyn shyǵar dep ótkizip qoıa bergen. Kezeń tym qaýipti bolatyn, qaraýyldar óz mindetinen bultaryp, burys basa almaıdy jáne kúzet ornyn tastap ketý — qylmys.

Jan Valjannyń qorǵanǵa kelgenin eshkim baıqaǵan joq, óıtkeni jurttyń bar nazary tańdaýly beseý men tórt mýndırde bolatyn. Biraq Jan Valjan bárin kórip, bárin estip turdy da, ústindegi mýndırin turǵandardyń tóbesinen asyryp laqtyryp jiberdi.

Jurttyń jappaı tolqýyn sıpattap jetkizý qıyn.

— Bul adam kim? — dep surady Bossúe.

— Basqalardy qutqaratyn kisi, — dep jaýap qatty Kombefer.

— Men ony bilemin, — dedi sózine kóp mán berip Marıýs.

Onyń kepildigi jetkilikti boldy.

Anjolras Jan Valjanǵa qarap:

— Qosh keldińiz, azamat, — dedi de, — siz bilesiz be, bizdiń ólýimizge týra keledi, — dep qosty. Jaýap berýdiń ornyna Jan Valjan ózi qutqarǵan adamynyń mýndır kıýine kómektesip ketti.

Besinshi taraý
BARIKADA BIİGİNEN QANDAI KÓKJIEK ASHYLADY

Osynaý syn saǵatta, mynaý shyǵar jol joq qaterli jerde jurttyń báriniń kóńil kúıi Anjolrastyń tereń sherli tolǵanysynan óz kórinisin tapty.

Anjolras revolúsıanyń iske asyrýshy úlgisi sıaqty edi, alaıda onyń da osal tustary, órisiniń tarlyǵy bolatyn, ol azdap Anaharsıs Klotske, kóbirek Sen-Jústke uqsaıtyn. Alaıda Álippe dostary qoǵamynda Kombeferdiń ıdeıalaryn qabyldaýǵa aqyr sońynda onyń aqyly jetti, birazdan beri dogmattyqtyń tar sheńberinen shyǵyp, oı óristi keńitetin progrestiń yqpalyna túsip, evolúsıanyń tamasha jeńisi Uly Fransýz respýblıkasyn búkilálemdik alyp respýblıkaǵa aınaldyrý degen oıǵa toqtady. Eger is-qımyl ádisine keler bolsaq, ol kúshke qarsy kúsh kórsetý baǵytyn ustandy. Budan ol esh taımaı, sózben anyqtaı aıtqanda Toqsan úshinshi jyl atalatyn epıkalyq qaharly mektepke tánti bolyp qaldy.

Anjolras karabınine súıenip tas baspaldaqtyń ústinde turdy. Ol tereń oıǵa shomýly, ólim lebi, keıde tipti áýlıelik rýh eskendeı, esken jelden titirkengendeı dir ete qalady. Qaraǵanyn emes, qalaǵanyn kórgendeı bir núktege qadalǵan kózinen sáýle shashyraıdy. Kenet ol basyn kóterdi, jalqyn sary buıra shashy keri serpilip, juldyzdy kúımede júıtkip bara jatqan perishteniń shashyndaı, bolmasa shýdalanǵan arystannyń jalyndaı bop ony nurlandyryp jiberdi.

— Azamattar, sizder bolashaqty kóz aldaryńa keltire alasyzdar ma? — dep daýystady Anjolras. — Jaryqqa kómilgen qala kóshelepi, úılerdiń tabaldyryǵyna tóngen jasyl butaqtar, halyqtardyń baýyrmaldyǵy! Adamdar ádil, qarıalar balalarǵa batasyn berip jatyr, ótken men búginginiń arasynda kelisim bar, oıshyldarǵa — tolyq bostandyq, dinshilderge — tolyq teńdik, dinniń ornynda — aspan. Eń basty din ıesi — Qudaıdyń ózi, altardyń ornynda — adamnyń ar-ojdany; budan bylaı jaryq dúnıede óshpendilik bolmaıdy, mektepter men sheberhanalarda týysqandyq ornaıdy; madaqtaý men jazalaýǵa jarıalylyq qyzmet etedi; eńbek — barshaǵa, quqyq — barshaǵa, barlyǵymyzǵa da tynyshtyq bolady, endi qaıtyp qantógis, endi qaıtyp soǵys atymen joq, analar tek baqyt qushady. Materıany baǵyndyrý — alǵashqy adym, muratty júzege asyrý — kelesi qadam. Oılańyzdarshy, progrestiń qanshalyq kóp nársege qol jetkizgenin! Alǵashqy qaýym taıpalary muhıt sýlaryn burqyldatyp kótergen jeti basty aıdaharǵa, aýzynan ot shashqan ajdahaǵa, áýeniń úreıli ıesi qyran qanatty, jolbarys tyrnaqty tazqaraǵa — adam qudiretinen asyp túsetin qubyjyq maqulyqtardyń bárine záre-quty qalmaı qorqa qaraýshy edi. Alaıda adam tuzaq quryp, qasıetti oı-pikir tuzaǵyn quryp, aqyr aıaǵynda Ázireıildiń ózin ustady. Biz endi aıdahardy aýyzdyqtadyq, ol endi parohod atalady; ajdahany aýyzdyqtadyq, ol endi lokomotıv atalady; áne-mine tazqarany da aýyzdyqtaýǵa jaqynbyz, qazir ony qolǵa túsirdik deýge bolady, ol ázir aýa shary atalady. Mynaý Prometeı erligi jerine jetip, adamnyń erik-kúshi úsh júzdi baǵzynyń Hımerasy — aıdahar men ajdahany, tazqarany tolyq aýyzdyqtaǵanda, adam sýdyń da, ottyń da, aýanyń da ámirshisine aınalyp, erte dúnıeniń qudaılaryna uqsap, jandy ataýlynyń bárine ámirin júrgizetin bolady. Demek, alǵa qaraı batyl qadam basý kerek. Azamattar, biz qaıda bara jatyrmyz deısizder ǵoı. Biz ǵylym basshylyq jasaıtyn memleketke bara jatyrmyz, túbinde jalǵyz dara qoǵamdyq kúsh bolatyn shyndyq kúshine bara jatyrmyz, tal boıyna moıyndaý men aıyptaý quqyǵyn qatar shoǵyrlandyrǵan, ózin aıǵaǵymen ornyqtyratyn tabıǵı zańǵa bara jatyrmyz, tań shapaǵynyń shyǵysy sıaqty aqıqattyń kúnshyǵysyna bara jatyrmyz. Biz halyqtardyń birligine, kúlli adamzattyń birligine bet alyp baramyz. Jalǵan aqıqat bolmaıdy, aramtamaqtar qalmaıdy. Aqıqat bıleıtin shyndyq — mine, bizdiń maqsatymyz osy. Eýropa júreginde órkenıet májilis qurady, keıinirek ol búkil qurlyqtyń ortalyǵy men aqyl-oıdyń uly parlamentinde bılik júrgizedi. Osy tektes birdeńe buryn da bolǵan. Amfıktıondardyń jınalysy jylyna eki márte ótip turǵan: alǵashynda qudaılardyń turaǵy — Delfide, ekinshisi batyrlardyń saǵanasy -Fermopılde ótken. Eýropanyń amfıktıondary jer sharynyń amfıktıony bolady. Fransıanyń óz qursaǵynda asa uly bolashaq jatyr. Mine, on toǵyzynshy ǵasyr osyǵan júkti; Grekıa sepken uryqty aıy-kúnine jetkizýge Fransıa laıyq. Tyńda meni, Feıı, adal jumysshy, halyqtyń uly, halyqtardyń perzenti. Men syılaımyn seni. Keleshekti kere bilesiń, seniki durys. Sende áke de joq, sheshe de joq, Feıı, sondyqtan ana ornyna adamzatty, áke ornyna quqyqty tańdadyń. Seniń pesheneńe osy arada ólý, ıaǵnı saltanat qurý jazylǵan. Azamattar, bizben ne bolyp, ne qoısa da, jeńsek te, jeńilsek te — báribir, revolúsıa jasaımyz. Bul da órt sıaqty, órt búkil qalany jap-jaryq qylsa, revolúsıa kúlli adamzatty jarqyratady. Biz ne úshin revolúsıa jasaımyz dep suraısyzdar ǵoı? Men álginde ǵana aıttym, Aqıqat úshin jasaımyz. Saıasat turǵysynan alyp qaraǵanda, bir ǵana ustanym bar: ol adamnyń óziniń eń joǵarǵy bıligi. Óz "menime" ózimniń bıligim -bostandyǵym. Osyndaı eki joǵarǵy bılik nemese odan da kóbi birlesken jerde Memleket paıda bolady. Alaıda bul odaqta ózdiginen bas tartý joq. Joǵarǵy bılik qoǵamdyq quqyq jasaqtaý úshin belgili úlesin erikti túrde ózine ózi irkedi. Bul úles barlyǵy úshin birdeı. Qoǵamǵa irkilip jol berýdiń birdeı qundylyǵy Teńdik dep atalady. Qoǵamdyq quqyq degenimiz — jalqynyń quqyǵyn jalpynyń qorǵaýy. Barshanyń árkimniń quqyǵyn osylaı qorǵaýy Týysqandyq dep atalady. Joǵary bıliktiń barlyq osy túrleriniń jınala kelip túıiser núktesi Qoǵam dep atalady. Túıisý degenimiz birigý bolǵandyqtan mundaı núkte torap bolyp shyǵady. Osydan kelip áleýmettik baılanystar degen týady. Basqalar buny qoǵamdyq shart ataıdy, etımologıalyq turǵydan "shart" sózi, ıaǵnı kontrakt, contrato -baılanystyrý degen uǵymǵa saıady. Bostandyq — shyń bolsa, tendik — tıanaq tabany. Teńdikti túsingileriń kelse — osy. Alaıda, azamattar, teńdik barlyǵyn áste de bir jaraqpen kúzeý emes, onyń ishinde de ósip-óný, órkendeý bolady, ol boılap ósken shóp pen alasa emenniń jıyntyǵy emes, qyzǵanysh pen ishtarlyqtyń saldarynan olar qusap, biriniń kóbeıýine biri kedergi jasamaýǵa tıis, áleýmettik qarym-qatynas turǵysynan ol — qabilet bitkenniń bárine ashyq dańǵyl jol, saıası jaǵynan kelgende — daýys bergendegi barshanyń teń quqylyǵy, dindi alar bolsaq — árkim úshin ar-ojdan bostandyǵy. Teńdiktiń taǵy bir qýatty qarýy — jalpyǵa birdeı tegin bilim berý. Saýat ashýǵa degen quqyqtan bastaý kerek bárin. Bastaýysh mektep barlyǵy úshin mindeti, orta mekteptiń esigi barshaǵa ashyq - mine, bul negizgi zań. Birdeı bilim berýdiń nátıjesi qoǵamdyq teńdik bolady. Iá, aǵartý! Jaryq! Jaryq nur! Barlyǵy jaryqtan tarap, jaryqqa oralady. Azamattar! On toǵyzynshy ǵasyr uly ǵoı, al jıyrmasynshy ǵasyr baqytty bolady. Ótkenmen ortaq eshteńe bolmaq emes. Qazirgideı jaýlaýshylyqtan, basyp alýshylyqtan, basa kóktep kirýden, qarýly ulttardyń básekelestiginen, órkenıet damýyndaǵy koról otbasyndaǵy nekege, tırandar áýletiniń murageri týýyna baılanysty úzilisterden saqtanýǵa týra kelmeıdi, kongrestiń halyqtardy bólýi, bıleýshi áýlettiń qulaýyna baılanysty bólshektený, tozaqtyń túpsiz kópirindegi eki tekeniń tireskenindeı eki dinniń mańdaı soǵystyryp kúresýi degen bolmaıdy. Endi qaıtyp ashtyq ta, qanaý da, joqshylyqtan jezókshelik jasaý da, jumyssyzdyqtan qaıyrshy bop ketý de, eshafot ta, qanjar da, soǵys ta, oqıǵalar arasynda ushyrasatyn kezdeısoq shapqyn da bolmaıdy. Jurt jappaı baqytqa keneledi. Adamzat óz mindetin oryndaıdy, týra óz qyzmetin múltiksiz atqaryp turǵan jer shary sıaqty; adam jany men aspan jaryǵynyń arasynda jarasym ornaıdy, rýh aqıqatqa umtylady, kádimgi planetanyń aınalyp júrip kúnge umsynatyny sekildi. Dostar! Biz qapas kezeńde ómir súrip jatyrmyz, sizdermen men qapas sátte sóılesip turmyn, biraq bul sumdyq baǵany biz bolashaq úshin tóleımiz. Revolúsıa — bizdiń tólemimiz. Adamzat azat etilip, asqaqtaıdy, tynyshtalady! Ony biz myna barıkadamyzben rastaımyz. Ózin ózi qurban etýdiń bıiginen bolmasa, mahabbat úni qaıdan shyqpaq. Baýyrlar! Mine, dál osy arada oılaıtyndar men ýaıymdaıtyndar bas qurap birigip otyr. Bizdiń barıkada tastan, bóreneden, temir synyǵynan jasalǵan joq, ol uly ıdeıalar men uly qaıǵylardan boı kóterdi. Munda baqytsyzdyq pen murat toqaılasqan. Kún túnmen astasyp: "Men senimen birge ólemin, sen menimen birge tirilesiń" deıdi eken. Bar qaıǵy-qasirettiń toǵysýynan senim týady. Qaıǵy munda ajal aldyndaǵy azabyn, al ıdeıalar máńgi ólmeıtindigin áshkereledi. Bul jantalas, bul máńgilik qosyla kelip bizdiń ajalymyzǵa aınalady. Baýyrlar! Osynda ólgender bolashaqtyń shuǵylasyna oranyp óledi, qabirge biz tań shapaǵyn tula boıymyzǵa túgel sińirip kiremiz.

Anjolras sózin aıaqtady, anyǵyraq aıtqanda úzdi, onyń erni endigi sózdi ózine ózi aıtqandaı qozǵalyp turdy. Demin ishinen alyp barlyǵy soǵan qarady, bir sózin qaǵys jibermeýge tyrysqandaı bári. Qol shapalaqtaý, árıne, bolǵan joq, biraq jurt ózara uzaq sybyrlasty. Soz jeldiń jelpigeni sıaqty, odan týatyn aqyl-oı tolqyny samal terbegen japyraqtardyń tolqýyna uqsaıdy.

Altynshy taraý
MARIÝSTİŃ QABAǴY QATYŃQY, JAVERDİŃ SÓZİ QYSQA

Marıýstiń jan-júreginde ne bolyp, ne qoıǵanyn baıandaıyq.

Onyń kóńil kúıin eske túsireıik. Osy taıaýda ǵana atap ótkenimizdeı, barlyǵy da oǵan túsiniksiz bir eles bolyp kórindi. Aınalasyndaǵylardy buldyr qabyldady. Marıýstiń tóbesinen ólgenderdiń ústinen jaıylǵan jeksuryn alyp qanattardyń kóleńkesi tónip turǵandaı boldy. Oǵan beınebir kórge túsip, o dúnıede jatqandaı, tirilerdiń júzin óliktiń kózimen kórgendeı eles paıda boldy.

Foshlevan bul araǵa qalaı keldi? Ne úshin júr? Munda ol ne istemek? Marıýs mundaı saýaldarǵa boı urǵan joq. Onyń ústine toryǵýdyń bizge senimdilik uıalatýy yqtımal, sondyqtan Marıýske jurttyń báriniń ajalǵa bel býýy tabıǵı sıaqty kórinedi.

Kozettany oılasa-aq júregi syzdap qoıa beredi.

Aıtqandaı, Foshlevan onymen sóılesken joq, oǵan kóz de salmady, tipti Marıýstiń "Men ony bilemin" degen sózin esitpegen syńaı tanytty.

Foshlevannyń mundaı tártibi Marıýsti tynyshtandyrdy, tipti onyń qazirgi jaǵdaıyna keler bolsa qýantty da. Oǵan osynaý ári kúmándi, sóıte tura qurmet týǵyzatyn kisimen áńgimelesý aqylǵa syımaıtyndaı kórinetin. Ol az bolsa, onymen kópten beri kezdesken emes, bul uıalshaq ári tuıyq Marıýs sıaqty tulǵa úshin sharýany odan saıyn kúrdelendirip jiberdi.

Saılanǵan beseý barıkadadan ketip, Mondetýr kóshesine qaraı bet aldy, syrttaı qaraǵanda olardyń ulttyq ulandardan esh aıyrmashylyǵy joq. Bireýi ketip bara jatyp jylady da. Qoshtasarda olar qalyp bara jatqandardyń bárimen qoshtasty.

Ómirge oralǵan beseý ketkende Anjolras ólim jazasyna kesilgendi esine aldy. Ol astyńǵy zalǵa kirip, dińgekke tańylǵan Javerdi kórip oılanyp sál kidirdi.

— Saǵan eshteńe keregi joq pa? — dedi Anjolras.

— Meni qashan óltiresińder? — dep surady Javer.

— Kúte turasyń. Qazir bizdiń ár patron esepte.

— Onda maǵan sý berińdershi, — dedi Javer.

Anjolras oǵan staqan usyndy, eki qoly da baılaýly bolǵandyqtan sýyn ishýge kómektesti.

— Osy boldy ma? — dep qaıta surady Anjolras.

— Dińgekke tańylyp turýdan sharshadym, — dep jaýap berdi Javer. Meni túni boıy osylaı qaldyrýlaryńyz sizderdiń tarapyńyzdan sypaıylyq emes. Baılasańyzdar baılańyzdar, biraq meni mynaý qusatyp nege ústelge jatqyzyp qoımaısyzdar.

Basyn ızep ol Mabeftiń máıitin nusqady.

Eske túsirelikshi, zaldyń túkpirinde úlken uzyn ústel turýshy edi ǵoı, onda oq quıyp, patrondardy toltyrǵan-dy. Endi barlyq patrondar oqtalyp kúlli oq-dári taýsylǵan soń ústel bosaǵan.

Anjolrastyń buıryǵymen tórt kóterilisshi Javerdi dińgekten sheship aldy. Arqandy sheship bolǵansha besinshi adam myltyqtyń súńgisin onyń keýdesine taqap turdy. Qolyn artyna qaıyryp baılaǵan qalpynda qaldyrdy da, eki aıaǵyn myqty belbeýmen berik qyp tusady, júre alsa júrsin dep eki aıaǵynyń arasyn on bes dúım qashyqtyqta baılady, ádette eshafotqa aıdaıtyndardy osylaı ǵyp kisendeıdi; sosyn Javerdi túkpirde turǵan ústelge ákep jatqyzdy da, arqanmen ústelge kóldeneńinen tańyp tastady.

Shandyp baılaýdyń bul júıesi qashýdyń bar múmkindiginiń jolyn japqanymen, bolmashy qaýipsizdik úshin ony túrmelerde "martıngal" atalatyn tásilmen baılap matady, ıaǵnı arqandy moıynyna bekitip, jelkesinen tómen túsirip, belge jetkende eki aıyryp, eki aıaqtyń arasymen ákelip, qoldyń saýsaqtaryn orap tastaıdy.

Javerdi baılap jatqanda báz-bir kisi esiktiń aýzynda turyp, oǵan erek nazar salyp tesile qarady. Odan túsken kóleńke Javerdi basyn burýǵa májbúr etti. Basyn kóterip ol Jan Valjandy tanydy. Biraq dir etken joq — tek kózin jumyp baıaǵy sol mardymsyǵan keıippen kúbir etti:

— Osyny kútý kerek edi ǵoı.

Jetinshi taraý
JAǴDAI QIYNDADY

Tań ábden aǵardy. Alaıda birde-bir tereze, birde-bir esik ashylǵan joq, shapaq shashyraǵanmen, uıqy ashylar emes. Shanvrerı kóshesiniń shetinde turǵan soldattardy keri alyp ketti; kóshe tabany kisisiz qalǵandaı, kelgen-ketken bar ma degendeı kósilip jatyr. Sen-Denı kóshesi Fıvadaǵy sfınks aleıasyndaı jym-jyrt. Tań shapaǵymen aǵarǵan kóldeneń kóshelerde de tiri jan kórinbeıdi. Tańǵy araıda bos kósheden artyq kóńil qulazytar kórinis bolmaıdy.

Tóńirekte túk kórinbeıdi, biraq qulaqqa báz-bir ún jetedi. Taıaý mańda bir tylsym qozǵalys bilinedi. Barlyǵy da sheshýshi sát jaqyndady dep júr. Keshtiń aldynda keıbir sholǵynshylardy shaqyrtyp alyp edi, qazir biri de joq.

Barıkada birinshi shabýylǵa qaraǵanda áldeqaıda nyǵaıtylyp, bekemdele tústi. Bes kóterilisshi ketkennen keıin de ony biraz bıiktetti.

Tyldan tutqıyl tarpa bas sala ma dep qaýiptengen Anjolras aýdandy ábden zerttep kelgen sholǵynshylardyń aqylymen mańyzdy sheshim qabyldady, osy ýaqytqa deıin ashyq turǵan Mondetýr kóshesiniń tar ótkelin bekitýge ámir berdi. Ol úshin birneshe úıdiń aldyndaǵy jol erneýlerin buzdy. Sóıtip, Shanvrerı kóshesin aldynan, solynan Aqqý men Úlken qańǵybas kóshelerin, ońynan Mondetýrdi tas qamaldaı qorshap turǵan barıkada adam aıaǵy baspastaı boldy, onyń esesine qorǵaýshylary bylq etpesteı bop qamaýda qaldy. Bekinistiń úsh maıdany bar da, shyǵatyn birde-bir esigi joq.

— Qamal ma, tyshqan tuzaq pa ózi! — dep qaljyńdady kúle turyp Kýrfeırak.

Láılihananyń kirer aýzynda Anjolras Bossúe aıtqandaı "bosqa qazyp alynǵan" otyz shoı tasty bir jerge úıýge ámir berdi.

Shabýyl ketken jaqta qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq, Anjolras bárine jaýyngerlik ornynda turýǵa ámir berdi.

Árqaısyna azdap mólsherli araq berdi.

Shabýylǵa tótep berýge ázirlenip jatqan barıkadadan ózgeshe eshteńe joq shyǵar. Árqaısysy spektákldegideı ózine qolaıly oryn izdeıdi. Bireý qabyrǵaǵa súıenip, bireý shyntaqtap turady, bireý ıyǵymen tireledi. Keıbireýleri shoı tastardan oryndyq jasap alady. Mundaıda qabyrǵanyń buryshy bóget bolady da, odan aýlaǵyraq ketip, teksheniń astyna baryp qorǵanýǵa bolady. Solaqaılardyń baǵasy artady, olar ózgelerge qolaısyz jerdi ońaı-aq ıgerip ala qoıady. Kópshiligi urysty myqtalyp otyryp ap júrgizgendi qol kóredi. Barlyǵyna da ońtaıly óltirip, alańsyz ólý úshin qolaıly jaǵdaı kerek. 1848 jyldyń qaterli maýsym shaıqasynda aıryqsha mergendigimen daralanǵan bir kóterilisshi shatyr alańynan atyp, kózdegenin murttaı ushyryp turyp, atýǵa yńǵaıly bolsyn dep otyrýǵa vólter mamyqtaǵyn suratqan ǵoı, sonda ózi de kartech oǵy dóp tıip opat bolady.

Komandırdiń urysqa daıyndal dep buıryq berýi muń eken, barıkadadaǵy beıbereket ábiger tabanda sap tyıyldy: sóz qaǵystyryp, alqaqotan jınalýdy, burysh-buryshta kúbirlesýdi, topqa bólinýdi birden doǵardy. Oıda júrgenderdiń bári bir jerge shoǵyrlanyp, shabýyldy kútýge ulasty. Shabýyl aldyndaǵy barıkada opyr-topyrdyń ordasy bolsa, qaharly kezeńde tártiptiń ordasy bop shyǵa keledi. Qaýip tártip týǵyzady.

Anjolrastyń qolyna qosaýyz karabınin ustap, oqatar tesiktiń aýzyndaǵy óz ornyna turýy muń eken, barlyǵy tym-tyrys boldy. Shoı tastardan qalanǵan qabyrǵalardy boılap qurǵaq tyrsyl júrip ótti, bul myltyqtardyń oqtalyp jatqan belgisi edi. Eshteńege de qaramaı, barlyǵy da ózderin qaı kúndegiden de asqaq ári senimdi ustady: shekten shyqpaıtyn jankeshtilik ózin ózi dáleldeýshilik; eshkimde de úmit qalǵan joq, tek jankeshtilik qaldy. Jankeshtilik keıde jeńiske jetkizetin sońǵy qarý bolady, dep Vergılıı tegin aıtpasa kerek. Shetin sheshim shetin qımylǵa barǵyzady. Keıde ajaldyń tasqynyna qoıyp ketý ajaldan qutylýdyń amaly bolyp shyǵady, sonda tabyttyń qaqpaǵy qutylýdyń leńgirine aınalady.

Aldyńǵy keshtegideı jurttyń báriniń nazary tańǵy shapaqpen jaryq bolyp, kámil ajyratýǵa keletindeı kóshe túıisine aýdy.

Kóp kúttirgen joq, Sen-Le jaǵynan báz-bir qozǵalys, quddy keshki shabýyl sıaqty qımyl estildi. Shynjyrlardyń shyldyry, alyp birdeńeniń qozǵalyp kele jatqanyn ańǵartatyn beımaza silkinis, jezdiń dańǵyry, alapat gúril qaharly bir temir mashınanyń jaqyndap kele jatqanynyń aıǵaǵy. Adam múddeleri men ıdeıalarynyń jemisti toqaılasýy úshin tartylyp, úıler salynǵan atamzamanǵy kóshelerdiń áskerı dońǵalaqtardyń dańǵyr-dúńgirine, tarsyl-gúrsiline yńǵaılanbaǵan kóshelerdiń ishek-qaryny aqtarylǵandaı boldy.

Jaýyngerler demin ishine tartyp, alysqa kóz tastady.

Mine, zeńbirek te kórindi.

Artıllerıster atýǵa ázirlengen zeńbirekti ıterip keledi, ekeýi lafetti ustap, tórteýi dońǵalaqtardy dóńgeletip keledi, artynda qalǵandary zarádti jáshikti kóterip keledi. Tutanǵan pilteniń tútindegeni baıqaldy.

Atyńdar! — dep komanda berdi Anjolras.

Barıkadadan bir dúrkin dúrkireı myltyq atylyp, ǵalamat dúrsil qulaq tundyrdy; tútin tumany aldyndaǵy adamdardy da, zeńbirekterdi de orap ap, kórsetpeı tastady, birneshe mınótten soń tútin bulty aıyǵyp, adamdarymen zeńbirek qaıta kórindi. Kanonırler asyqpaı, aptyqpaı zeńbirekti barıkadaǵa qarsy muqıat ornalastyrdy. Olardyń birde-biri jaralanbapty. Sosyn nysanaly zeńbirektiń qazynalyq bóligine jata qalyp nysanasyn kóterip, astronomdaı baısaldylyqpen alyp qarýdyń qaraýyl turbasyn dáldep qoıdy.

— Jaraısyń, artıllerıster! — dep aıqaılap jiberdi Bossúe.

Barıkada qol shapalaqtaýmen jańǵyryqty.

Bir mınótten soń kósheniń dál ortasyna ornyǵyp, ordy erttep minip alyp, zeńbirek urysqa daıyn boldy da, barıkadaǵa arandaı aýzyn ashty.

— Al káne ket! — dep kúbirledi Kýrfeırak. — Saǵan sol kerek, jyrtqysh! Áýeli shertip ap, judyryǵyn sosyn kórsetpek qoı. Armıa bizge óz sıraǵyn sozdy. Barıkadany keremet silkilemek. Myltyqpen sıpalap, zeńbirekpen urmaq qoı.

— Mynaý jańa úlgidegi qoladan quıylǵan segiz dúımdik zeńbirek, dep qostady ony Kombefer. — Mundaı zeńbirekter tepe-teńdigi bolmashy buzylǵannyń ózinde, júz bólek mysqa on bólek qalaıy kelmeı qalsa, jarylýy yqtımal. Qalaıynyń artyq bolýy ony synǵaq etedi. Dińinde bos jer, qýys paıda bolady. Ondaı qaýipten aýlaq bolý úshin on tórtinshi ǵasyrdaǵy qursaýǵa qaıta oralǵan durys bolatyn edi, dińge syrtyna bolat saqınalar salý kerek. Oǵan deıin áıteýir kóńil demdeý úshin shytyrlaýyqtyń kómegimen jaryq pen qýysty anyqtap bekitken bop jatady. Áıtkenmen, jaqsy tásil de bar: ol Grıboval jyljymaly ushqyny.

— On altynshy ǵasyrda zeńbirekter oıyndyly bolýshy edi ǵoı, dep eskertti Bossúe.

— Iá, — dep rastady Kombefer, — ol onyń soqqy kúshin arttyrady, biraq dáldigin azaıtady. Onyń ústine qysqa qashyqtyqqa atqanda traektorıasynyń tıisti buryshy bolmaı, marabolasy shekten tys ulǵaıyp, snarád oıdaǵydaı tike ushpaı, óz jolynda ushyrasqandardy mert etedi. Al aıqastarda dushpan jaqyndaǵan saıyn zeńbirekpen atqan mańyzdy. On altynshy ǵasyrdaǵy oıyqty zeńbirekterdiń zarádynyń álsizdigine baılanysty bolatyn, mundaı zeńbirekterde álsiz zarád balıstıka talaptaryna jaýap berip, lafetterdiń saqtalýyna járdemdesti. Jalpy zeńbirek sıaqty óktemder oıyna kelgenin isteýge tıis emes, onyń osaldyǵy da osy orasan kúshinde. Zeńbirek ıadrosynyń shapshańdyǵy saǵatyna alty júz mıl, al jaryqtyń jyldamdyǵy sekýndyna jeti myń mıl. Isa paıǵambardyń Napoleonnan artyqshylyǵy, mine, osynda.

— Myltyqtaryńdy oqtańdar! — dep buıyrdy Anjolras.

Barıkadanyń zeńbirek ıadrosyna shydaýǵa shamasy jete me?

Ol dúrkin-dúrkin atar ma eken? Másele, mine, sonda. Ázirshe kóterilisshiler myltyqtaryn qaıta oqtap aldy, artıllerıster de zeńbiregin zarádtap jatyr.

Qorǵannyń qorǵaýshylary demin ishten alyp, mazasyzdana kútip qatty da qaldy.

Myltyq ta atyldy, gúrsil de bastaldy.

— Bar! — dep sańq etti kóńildi ún.

Iadro barıkadaǵa tıgen sátte ishke syrǵyp Gavrosh ta túsip jatyr edi.

Ol Aqqý kóshesinen shyqqan bolatyn, shatasqan sholaq kóshelerdi Kishi Qańǵybastan bólip tastaǵan qosymsha barıkadadan ońaı ótip kelgen beti osy edi onyń.

Iadrodan góri barıkadada Gavrosh áldeqaıda kóp áser qaldyrdy.

Omnıbýstyń bir ǵana dońǵalaǵyn qıratyp, bir qushaq qoqysqa kómilip qalǵan ol Ansonyń onsyz da synyq arbasyn jaıpapty. Onyń myna túrine qarap kúlli barıkada shegi qatqansha kúldi.

— Ári qaraı tópe! — dep aıqaılady Bossúe artıllerısterge.

Segizinshi taraý
ARTILLERISTER ÓZİMEN OINAÝ
JAMAN EKENİN ESKERTTİ

Gavroshty barlyǵy qorshap aldy.

Biraq ol eshteńe aıta almady. Marıýs tula boıy qalshyldap, ony aýlaǵyraq alyp ketti.

— Sen munda nege keldiń?

— Más-saǵan! — dep balanyń daýsy shyǵyp ketti. — Al siz neǵyp júrsiz?

Ol Marıýsti oınaqy da otty kózimen bir súzip ótti. Onyń janary órlikpen jarqyldap tur. Marıýs qatal únmen sózin jalǵady:

— Saǵan qaıtyp oralýǵa kim ruqsat berdi? Eń bolmasa hatty óz meken-jaıyna tapsyrdyń ba?

Shynyn aıtqanda, Gavroshty azdap ar-uıaty azaptady. Barıkadaǵa qaıtyp oralý úshin ol tapsyrǵannan góri hattan tezirek qutyldy. Ony ózine ózi moıyndaýǵa májbúr bolyp tur, shynynda da jeńil oımen beıtanysqa senip, qarańǵyda onyń túrin de tústeı almaı, hatty bere saldy. Shyny shyn, alǵan adam qalpaqsyz bolatyn, onysynan endi ne paıda. Asyly, ol ózin ózi qustanalap, Marıýstiń qoıar kinásinen qoryqty. Jaǵdaıdan shyǵý úshin ol eń ońaı tásildi tańdap, shimirikpeı ótirik aıtýǵa kiristi.

— Azamat! Men hatty qaqpashyǵa berdim. Bıkesh uıyqtap jatyr eken. Oıana salysymen-aq hatty alady.

Hatty jóneltkende Marıýs eki túrli maqsat kózdegen-di — aldymen Kozettamen qoshtasý, sosyn — Gavroshty qutqarý. Endi oılaǵanynyń jartysymen qanaǵattanýǵa týra keldi.

Kenet ol hattyń jiberilýi men Foshlevannyń barıkadaǵa kelýiniń arasynda bir baılanys joq pa eken dep kúmándandy. Gavroshqa Foshlevandy nusqap:

— Sen anaý adamdy bilesiń be? — dep surady.

— Joq, — dep jaýap berdi Gavrosh.

Aldynda aıtqanymyzdaı, Gavrosh shynynda da Jan Valjandy kózge túrtkisiz qarańǵyda kórgen.

Marıýstiń mıyndaǵy dertti býaldyr kúmán-kúdik seıildi. Foshlevannyń ustamdy senimin qaıdan bilsin? Bálkim, ol da respýblıkashyl shyǵar. Olaı bolsa bul urysqa qatysýy ábden oryndy.

Osy eki ortada Gavrosh barıkadanyń ekinshi shetine qashyp baryp:

— Meniń myltyǵym qaıda? — dep aıqaı saldy.

Kýrfeırak oǵan myltyq berýdi buıyrdy.

Gavrosh "joldastaryn" (kóterilisshilerdi ol osylaı ataıtyn) barıkadanyń aınaladan bólip tastalǵany týraly eskertti. Munda ol kóp qıyndyqpen áreń jetipti. Aqqý jaqtan joldy myltyqtaryn Kishi Qańǵybasta ataǵashqa súıep qoıyp jelilik batalón baqylap tur; qarsy jaqtan Ýaǵyzshylar kóshesine mýnısıpaldyq gvardıa ornalasyp alypty.

Osy málimetterdi habarlaı kelip Gavrosh:

— Ózderin ońdap turyp oqtyń astyna alyńdarshy, — dep tilegin de qosyp qoıdy.

Anjolras bolsa oqatardyń aýzynda turyp, bar nazaryn aýdaryp dushpandy baqylady.

Qorshap alǵandar alǵashqy atysyna kóńili tolmasa kerek, ony qaıta jańǵyrtpady.

Jaıaý ásker jasaǵy kelip, zeńbirektiń arǵy jaǵynan kósheniń shetine kep ornyqty. Soldattar kóshe jıegin talqandap, shoı tastardan barıkadanyń qarsysynan bıiktigi on segiz dúım alasa qabyrǵa, ıaǵnı qorǵanys jalyn jasady. Jaldyń sol jaq buryshynan qala mańy batalónynyń Sen-Denı kóshesine osharylǵan basty kolonnasy kórindi.

Torýylynda otyrǵan Anjolrasqa zarád jáshikterin kartechimen qalbyr sýyrǵanda shyǵatyn aıryqsha bir dybys estildi, nysanashynyń zeńbirektiń aýzyn sál solǵa buryp nysanaǵa qoıǵanyn kórdi. Sosyn oqtaýshylar zeńbirekti oqtaı bastady. Nysanashy pilteni ózi ustap tutandyrǵyshqa apardy.

— Bastaryńdy tuqyrtyńdar, qabyrǵaǵa jabysa qalyńdar! — dep aıqaılady Anjolras. — Barıkadany boılaı tizerlep turyńdar!

Láılihanada topyrlaǵan nemese Gavrosh kelgende jaýyngerlik ornyn tastap, jańalyq estýge kelgen kóterilisshiler asyp-sasyp barıkadaǵa umtyldy, biraq olar Anjolrastyń buıryǵyn oryndap úlgergenshe zeńbirek atylyp, kartechter ysqyryp ala jóneldi. Bul qulaq jarar sumdyq dúrkin atys edi.

Snarád týra barıkadanyń qurastyrylǵan tusyna baǵyttalǵan eken. Qabyrǵadan keri ytqyp, eki adamdy óltirip, úsheýin jaralady.

Bulaı jalǵasa berse, barıkadanyń shydas bermeıtini belgili boldy, oqtar qabyrǵany tesip jatyr.

Úreıli daýystar estile bastady.

— Ekinshi atýǵa kedergi jasap kóreıik, — dedi Anjolras.

Karabıniniń dińin tómenirek túsirip, nysanashyny qaraýylǵa aldy, bul kezde ol zeńbirekke eńkeıip, nysananyń dóp qoıylǵan-qoıylmaǵanyn tekserip jatyr edi.

Nysanashy artılerıa serjanty, jalqyn shashty aqsary ádemi jigit eken, júzi názik, qaharly qarý áskerlerine tán aqyldy azamat sıaqty, bular qarsylastaryn aıamaı qyra otyryp, aqyr túbinde soǵystyń ózin joıýǵa tıis.

Anjolraspen qatar turyp Kombefer de sol bozbalaǵa qarady.

— Qandaı aıanyshty! — dedi ol. — Qandaı jıirkenishti bul qandy qasap! Ras, korólder bolmaǵanda soǵys ta bolmaıdy. Sen serjantty kózdep tursyń ba? Anjolras, tipti onyń bet pishinine qarasańshy. Oılanshy, múmkin bul sulý bozbala ójet te aqyldy shyǵar, óıtkeni jas artıllerıster shetinen oqyǵan halyq; onyń ákesi, sheshesi, otbasy bar bolar bálkim, ǵashyq bolatyn der shaǵy, ári ketse jıyrma beste-aý shamasy, ol seniń iniń de bolýy yqtımal

— Ol týra meniń baýyrym, — dedi Anjolras.

— Qoıshy, onda meniń de baýyrym ǵoı, — dep sózin jalǵady Kombefer.

— Beri qarashy, káne, osy jigitti aman qaldyraıyqshy.

— Qoı endi! Kózin qurtpaı bolmaıdy.

Anjolrastyń appaq qudaı betinen baıaý ǵana bir tamshy jas syrǵyp tústi.

Sol sát shúrippeni de basyp úlgerdi. Ot jarq etti. Qolyn alǵa sozǵan qalpy, aýa jutýǵa tyrysqandaı basyn bir silkip artıllerıst eki márte ornynda aýdarylyp, sosyn bir búıirimen zeńbirektiń ústine qulady. Arqasynan kórinip tur, eki jaýyrynynyń arasynan qan atqylap aǵyp jatyr. Oq keýdesinen tıip tesip ótip ketken. Ol ólip jatyr.

Ony alyp ketip ornyna basqa adam ákelýge týra kelipti. Osydan barıkada birneshe mınót ýaqyt utty.

Toǵyzynshy taraý
1796 JYLY ÚKİMGE ÁSER ETKEN BRAKONERDİŃ QART
TALANTY MEN MERGENDİGİ NEGE JARAÝY MÚMKİN

Barıkada májilis quryp, aqyldasa bastady. Uzamaı zeńbirekten taǵy da tópeleı jóneledi. Kartechtiń astynda shırek saǵattan artyqqa shydaı almaıdy. Qaıtkenmen de soqqy kúshin álsiretý kerek.

Anjolras buıryq berdi:

— Áne anaý jerge bóstek qoıý kerek.

— Bizde artyq tósek oryn joq, — dep qarsylyq bildirdi Kombefer, — barynda jaralylar jatyr.

Láılihananyń buryshynda jáshiktiń ústinde myltyǵyn eki tizesiniń arasyna qoıyp, aýlaǵyraq otyrǵan ol osy sátke deıin bolǵannyń birine de aralasqan joq edi. Aınalasyndaǵy jaýyngerlerdiń:

— Qandaı ókinish! Myltyq bosqa qalatyn boldy! — dep burqyldaǵanyn da estimegen tárizdi.

Anjolrastyń buıryǵyn estip, ol ornynan turdy.

Eske sala ketelik, Shanvrerı kóshesinde kóterilisshiler paıda bolysymen, báz-bir kempir atys bastalatynyn bilip, óz terezesin bóstekpen qymtap qoıǵan. Bul barıkadadan sál burystaý turǵan alty qabatty úıdiń shatyrdaǵy terezesi. Terezege kóldeneń ustalǵan bóstektiń astyńǵy jaǵy kir jaıatyn jip tartylǵan eki syryqqa tirelgen, joǵarǵy jaǵy tereze jaqtaýyna shegelegen eki shegege jippen baılap qoıylǵany baıqalady. Shashtyń talyndaı jińishke jip aspannyń aıasynda kózge badyraıyp kórinedi.

— Maǵan bireýiń qosaýyz karabın berińdershi! — dedi Jan Valjan.

Jańa ǵana qaıta oqtaǵan myltyǵyn Anjolras oǵan usyndy.

Jan Valjan mansardty nysanaǵa alyp tartyp kep qaldy.

Bóstekti ustap turǵan jiptiń biri úzilip ketti.

Bóstek endi jalǵyz jipke ǵana ilinip tur.

Jan Valjan ekinshi oqty atqanda, qalǵan jip te úzilip, ushy terezeniń aldynda terbetilip turdy. Bóstek eki syryqtyń arasynda kóshe tabanyna tústi.

Barıkada dý qol shapalaqtady.

Barlyǵy bir aýyzdan:

— Mine, saǵan bóstek!- dep aıqaılady.

— Solaıy solaı, — dedi Kombefer, — al endi ony alyp kelýge kim barady?

Shynynda da bóstek barıkadanyń aldyna shabýylshylar men qorshaýdaǵylardyń arasyna tústi. Ol az bolsa, serjanttyń ajalynan jyndanyp kete jazdaǵan soldattar birneshe mınót buryn ózderi kesek tastardan jasap alǵan jalǵa jasyrynyp, barıkadaǵa oq jaýdyrǵan, ondaǵysy nysanashy tabylǵansha zeńbirekti joqtatpaı, kóterilisshilerdi tynysh qaldyrmaý. Barıkada úshin jaı myltyq onsha qaýipti emes, biraq kóshege jaýǵan oqtyń ajal sebetini anyq.

Jan Valjan barıkadadan arnaýly tesik arqyly kóshege shyqty, nóserlegen oqtyń astymen bóstekke jetip, ony arqalap qaıtyp oraldy.

Bóstekti ákep, oıylyp turǵan qaýipti jerge jaýyp, qabyrǵaǵa japsyryp tastady ol, sondyqtan muny artıllerıster baıqaǵan joq.

Bul sharýany da jaıǵap, atysty kútti.

Mine, gúrsil de bastaldy.

Zeńbirek aryldaı ókirip, kartechterdi qussyn kep. Barlyǵy da bóstekke qadalyp, keri serippeı turdy da qaldy. Oılaǵan amal jemisin berdi. Barıkada senimdi qorǵaldy.

— Azamat! — dedi Anjolras Jan Valjanǵa qarap. — Respýblıka sizge alǵys aıtady.

Tandanǵannan Bossúe qarqyldap kep kúldi de:

— Bóstektiń mynadaı qudireti baryn aıtýdyń ózi yńǵaısyz eken! Bolmashy tósenishtiń jaı oǵyn jaýdyrýshynyń aýzyn jabýy keremet qoı. Degenmen zeńbirekti jeńgen bóstektiń dańqy arta bersin! — dedi ol.

Onynshy taraý
RAÝAN

Dál osy sátte Kozetta da oıanǵan edi. Onyń aýlaǵa qaraǵan terezesi bıik, tap-taza, jińishke ǵana qarapaıym bólmesi bolatyn.

Parıjde ne bolyp jatqanynan Kozetta eshteńe bilmeıtin. Osy qarsańda ol eshqaıda bolǵan joq, tek jatar aldynda bólmesine bara jatyp Týsenniń:

— Qala ishi jaqsy emes, — degenin ǵana esitken.

Kozetta kóp uıyqtaǵan joq, biraq qatty uıyqtady. Jaqsy tús kórdi, bálkim ol tóseginiń appaq tazalyǵynan da bolar. Oǵan Marıýs sıaqty jaırańdap jan-jaǵyn jarqyratyp júrgen bir qıal elestedi. Kún týra kózine túsip tur eken, sondyqtan oıanǵanda da túsi úzilmeı jalǵasyp jatqan sekildendi.

Túsi oǵan qýanyshty oılar uıalatty. Sondyqtan onyń jany jaı tapty. Jan Valjannyń az-aq aldynda ol da barlyq úreı bitkendi qýyp tastap, baqytsyzdyq degenge senbeýge berik bekindi. Ol nege ekenin ózi de bilmeı, áıteýir birdeńeden bar jan-júregimen úmittendi. Sosyn kenet júregi qysty. Mine, Marıýsti kórmegenine tabany kúrekteı úsh kún boldy. Alaıda ol hatty aldy, endi munyń qaıda ekenin biledi, aqyldy ǵoı, qalaı kezdesýdiń retin tabar, dep qyz óz-ózin ımandaı sendirdi. Sóz joq, búgin tipti osy erteńgilikte kelip qalýy múmkin dep úmittendi. Tóńirek jap-jaryq, kúnniń qıalaı túsýine qaraǵanda áli erte bolýy kerek, biraq Marıýsti qarsy alý úshin turý qajet.

Ol Marıýssiz ómir súre almaıtynyn sezedi, onyń kelýi úshin osynyń ózi de jetip jatyr emes pe. Bul arada eshbir qarsylyqqa jol joq. Óıtkeni bul shúbásiz shyndyq. Tabandatqan úsh kún boıy ony kórmeı, janyn azapqa salýy tipti tózgisiz boldy. Úsh kún boıy Marıýsti kórmeýge Qudaı-taǵala qalaı ǵana jol berdi deseıshi! Endi taǵdyrdyń kúlli qatań qaljyńy, syn-synaǵy artta qaldy. Marıýs keledi jáne jaqsy habar ákeledi. Jastyq degen osyndaı, kóz jasyn ol áp-sátte keptiredi, ýaıym-qaıǵyny ol qashanda qajetsiz sanaıdy. Baqytty bolý jastyq úshin zańdy da tabıǵı qubylys, onyń tynysynyń ózi úmitpen sýarylǵan.

Bir qyzyǵy, Kozetta Marıýstiń ózine az ýaqyt, eń kóbi bir kúndeı bolmaıtynyn, onyń ne sebebi baryn aıtpaǵany esinde tolyq saqtalmapty. Jerge túsken teńgeniń qalaı keremet jasyrynyp qalatynyn bárimiz de kórip júrmiz ǵoı jáne onyń áp-sátte qalaı kóz arbaýshyǵa aınalǵanyna qaıran qalasyń. Oı-pikirdiń de bizben osyndaı oıynǵa baratyny bar, olar mıdyń bir qatparyna kirip alyp qaıtyp eske túspeıdi, tipti múldem joıylyp ta ketedi. Kozetta óz jadynyń jemissiz izdenisine ókindi. Ol ózine ózi Marıýstiń aıtqanyn este tutpaýyn jaqsy bolmady ári uıat dedi.

Ol tósekten turyp, eki márte shaıynǵandaı boldy — janyn da, tánin de jýdy, duǵasyn da oqydy.

Oqyrmandy tek tótenshe jaǵdaıda ǵana jas jubaılardyń jatyn jaıyna kirgizýge bolar, al qyzdar jatatyn bólmege eshqashan engizýge bolmaıdy. Óleńniń ózi de oǵan onsha syǵalaı bermeıdi, al qara sózge oǵan jol jabyq.

Bul degeniń ashylmaǵan gúldiń qaýashaǵy, qarańǵydaǵy aqtańdaq, lalagúldiń búr jarmaǵan qaýyzy, ony kúnnen buryn adam kórýine bolmaıdy. On ekide bir gúli ashylmaǵan áıel qasıetti. Qyzdyń jartylaı ashyq tósegi, ózinen ózi qorqatyn ǵajaıyp jalańash dene, kebiske jasyrynǵan appaq aıaq, kózi bardaı-aq aınanyń ózinen búrkemeleıtin omyraý, ústel syqyrlasa jalańash ıyqqa ile salatyn jeıde, baılanǵan lenta, salynǵan qapsyrma, tartylǵan baý, qysylyp-qymtyrylý, sýyqtan sál dir ete qalý, uıalshaqtyq, qozǵalystyń ádemi bıazylyǵy, úreıdiń dirili, qoryqpaıtyn jerde qorqý, kún shyǵar aldyndaǵy bulttaı ásem kıimderdi aýystyrý sıaqty qylyqty qımyldardy aıtýdyń qajeti joq, olardy eske túsirýdiń ózi astamshylyq.

Qyzdyń oıanǵanyna juldyzdyń týǵanyndaı zor qurmetpen qasterleı qaraý kerek. Qorǵansyzdyq aıryqsha qurmet týǵyzýǵa tıis. Shabdalynyń mamyǵy, qara óriktiń kúldeı túsi, qardyń qıyrshyq juldyzshalary, kóbelektiń barqyt qanattary qyzdyń páktigimen salystyrǵanda turpaıylaý, al sol perishtedeı páktigin onyń ózi bile bermeıtini bir qyzyq emes pe.

Jas qyz — býaldyr qıal, biraq áli naqtyly mahabbat emes. Onyń orny bıik murattyń tereń túkpirinde. Suǵanaq kózdiń sol túkpirge qadalýy qyz namysyn qorlaý. Tipti kóz qıyǵyn tastaýdyń ózi móldirdi laılaýmen teń.

Sondyqtan biz Kozettanyń erteńgi súıikti kúıbeńin sıpattamaımyz.

Shyǵystyń bir ertegisinde mynadaı bar: Táńiri raýshandy áý basta aq qyp jaratypty, oǵan Adam-atanyń kózi túsip, búr jarǵanda qysylǵanynan qyzǵylt tartyp ketipti. Biz jas qyzdar men gúlderdiń aldynda qysylatyndardyń qataryna jatamyz, olardyń aldynda taǵzym etemiz.

Kozetta shapshań kıinip ala qoıdy, o kezde shash sylaý ońaı bolatyn, qazirgideı buıralap áýre bolmaıtyn, astyna jastyqsha tyǵyp qoqıtpaıtyn, qosymsha burym jasap órmeıtin. Sosyn ol terezeni ashyp, kósheniń jolaqtaryn kórmek nıetpen árige kóz tastady, sóıtse Marıýstiń kelgenin kóremin ǵoı dep oılady. İshki aýlany nedáýir bıik qabyrǵalar qorshap tur, olardyń arasyndaǵy ashyq jer baq sıaqty. Kozettaǵa baqtar jıirkenishti bolyp kórindi, gúlder de ómirinde alǵash ret kóz tartpaıtyn tárizdendi. Odan da kóshe qıylysyndaǵy kez kelgen jyra oǵan ásem sıaqtandy. Ol Marıýs quddy sol jaqtan keletindeı aspanǵa qarady.

Kenet ol jylap jiberdi. Bul onyń qubylmaly kóńil-kúıine emes, úmitiniń aqtalmaǵanyna baılanysty edi. Kóńili sumdyq birdeńeni sezetin sıaqty. Habar keıde tikeleı aýamen de taraı ma, qalaı. Ol ózine eshteńege de senimim joq, birin biri kózden qaǵys qyp joǵaltyp alý degen ólim, Marıýs aspannan túsýi de múmkin-aý degen oı qýanyshty emes, qaterli.

Sosyn túnergen bult seıilip, tynyshtyq pen úmit qaıta oraldy, sosyn táńirge degen senimge toly eriksiz kúlki ezýine úıirildi.

Bul úıdegilerdiń bári uıyqtap jatyr. Munda sútteı uıyǵan tynyshtyq. Birde-bir tereze qaqpasy ashylǵan joq. Qaqpashynyń úıshigi qulyptaýly. Týsen áli turǵan joq, Kozetta, árıne, ákem de uıyqtap jatyr dep oılady.

Zaıyry, oǵan kóp azap shegýge, muńǵa batýǵa týra kelgen sıaqty, óıtkeni ol ákesi qatal degen oıǵa kelip, bar úmitin Marıýske ǵana artty. Osyndaı jaryq kúnnen aıyrylý tipten múmkin emes sıaqty. Ara-tura ol alystan qatty dúmpýlerdi estip: "Osyndaı erte mezgilde qaqpalaryn qatty jaýyp júrgen kim?" dedi tańdanyp. Al ol barıkadany talqandap jatqan zeńbirek dúrsili edi.

Kozettanyń terezesinen birneshe fýt tómen, tozǵannan qaraıyp ketken karnızge japsyryp sur qarlyǵash uıa salypty, uıanyń sheti erneý aǵashtan shyǵyp tur, joǵarydan osynaý quıtymdaı jumaqty tamashalaýǵa bolady. Enesi qanatyn jeldetkishteı jaıyp uıasynda otyr, baýyrynda balapandary, al ákesi qalyqtap ushyp olarǵa tumsyǵymen tistep jem tasyp, tumsyq túıistirip súıisip júr. Shyǵyp kele jatqan kún baqytty otbasyn altynmen aptap, munda ósip-ónýdiń uly zańy saltanat quryp, shattyq ornaǵan, tańnyń shuǵylasynda názik bir qupıa gúl atqaly tur. Shashynda kún nury oınap, kóńilin qıal baýrap, raýan araılandyryp, mahabbat jaırańdatqan Kozetta eriksiz eńkeıip Marıýs týraly oılap turǵanyn moıyndaýǵa batyly baryp, qustyń otbasyn, erkegi men urǵashysyn, enesi men balapandaryn qyzyqtady, bir tylsym ústindegi pák qyzǵa mundaı kórinis jyly uıańy ańsatatyndaı.

On birinshi taraý
MÚLT KETPEITİN, BİRAQ ESHKİMDİ
ÓLTİRMEITİN MYLTYQ

Qorshaýǵa alǵandar atysty jalǵastyra berdi. Myltyq kartechpen almasyp turǵanymen aıryqsha eshteńe búldire qoıǵan joq. "Korınftiń" aldyńǵy betiniń joǵarǵy bólegi biraz búlindi, kartechpen atqylaǵan ekinshi qabattyń terezeleri men mansard oq tesip, birtindep qıraı bastady. Bul kúzet ornyndaǵy jaýyngerler ǵımaratty tastap shyǵýǵa májbúr boldy. Aıtqandaı barıkadaǵa shabýyldyń taktıkasy atysty soza túsý ǵoı, ondaǵy maqsat jaýap qaıtarýǵa tyrysyp kóterilisshiler atyssa, olardyń áskerı qoryn azaıtý. Jaýap atystyń álsiregeni baıqalsa, patron men oq-dáriniń bitýge taıanǵany, onda qoıan-qoltyq aıqasqa shyǵýǵa bolady. Anjolras bul tuzaqqa túsken joq, barıkada atysqa jaýap qaıtarmaı qoıdy.

Ár dúrkin atys saıyn asqan óshpendiliktiń belgisi etip Gavrosh tilimen urtyn tompaıtyp qatty tyrjyńdaıdy.

— Jaraıdy, — deıdi ol, — dal-dalyn shyǵaryp shúberekti jyrta berińder, bizge kereginiń ózi sýyrtpaq.

Kýrfeırak kartech neǵyp nysanaǵa dóp tımeıdi dep aıqaılap, zeńbirekke:

— Áı, táteı, sen ne sandalyp otyrsyń? — dedi.

Aıqasta da bal-dýmandaǵy sıaqty qarsylastar birin-biri uıyqtatpaýǵa, shamyna tıýge tyrysady. Shamasy, qorǵannyń ún-túnsiz qalýy qarsylastar jaǵyna kútpegen birdeńeden qaýip oılantsa kerek; shoı tastar úımesinen asyp túsip barlaý qajet boldy, oq pen ottyń astynda turyp qımylsyz jatqan qabyrǵanyń ishinde ne baryn bilý kerek qoı. Kenet kóterilisshilerdiń kózine kórshi úıdiń shatyrynda kúnge shaǵylysqan kaska tústi. Bıik peshtiń murjasyna súıenip, bezbenge tartylǵandaı qımylsyz bir órt sóndirýshi tur. Onyń kózi tómenge, barıkadanyń ishine qadalǵan.

— Mynaý jansyzdyń bizge jalpy keregi joq, — dedi Anjolras.

Jan Valjan karabındi Anjolrasqa qaıtardy, al ózinde myltyq qaldy.

Lám-mım demesten ol órt sóndirýshini nysanaǵa aldy, sol sát oq tıgen kaska dańǵyrlap kóshe tabanyna tústi. Úreıi ushqan soldat tyǵylyp qaldy.

Onyń ornyna basqa baqylaýshy keldi. Bul jolǵysy ofıser eken. Jan Valjan myltyǵyn qaıta oqtap, jańadan kelgendi kózdep onyń da kaskasyn soldattikiniń sońynan jiberdi. Ofıser de eregispeı taıyp turdy. Bul joly olar tuspaldy túsindi. Qaıtyp shatyrdan eshkim kórinbedi; barıkadany ańdý doǵaryldy.

— Siz nege ony óltirmedińiz? — dep surady Bossúe Jan Valjannan.

Jan Valjan jaýap bergen joq.

On ekinshi taray

TÁRTİP QYZMETİNDEGİTÁRTİPSİZDİK

— Ol meniń saýalyma jaýap bermedi, — dep Bossúe Kombeferdiń qulaǵyna sybyrlady.

— Bul kisi jaqsylyqty myltyqtyń kómegimen jaıyp júr, — dep jaýap qatty Kombefer.

Baıaǵyda ótken oqıǵalardy az da bolsa esinde ustaǵan adam kentterdiń ulttyq gvardıasy kóteriliske qarsy batyl kúreskenin biledi. Ásirese olar 1832 jylǵy maýsym kúnderi ózderin yzaly da tabandy etip kórsetti. "Bıshi", "Raqymshyl" nemese "Shuńqyr" sıaqty saıran oryndarynyń beıkúná bir qabatshy búlikke baılanysty óz mekemesiniń bı zaly bos qalǵanyn kórip, óz traktırin tártiptiń ónegesi sanap, tártip úshin ólimge bel baılap arystandaı aıqasty. Býrjýazıalyq, sonymen qatar qaharmandyq sol dáýirde ıdeıa serileri qyspaq quldarymen betpe-bet kelip júrdi. Oıanǵan sananyń qarabaıyrlyǵy batyl qımyldyń baǵasyn túsirgen joq. Altyn qorlardyń azaıýy bankırlerdi "Marselezany" shyrqaýyna májbúr etti. Býrjýa saýda sóresi úshin qan tókti, óziniń shaǵyn otany — dúkenin spartandyq qaıratpen qorǵady.

Shyn máninde bul asa eleýli qareket. Tepe-teńdik týar kúndi kútip kúreske áleýmettik tyń kúshter qosyldy.

Ol zamanǵa taǵy bir tán sıpat anarhıa men "úkimettiliktiń" (izgi nıettiler partıasynyń turpaıylaý ataýy) úılese ketýi. Olar tártipsiz tártip úshin kúresti. Keıde ulttyq ulan polkovnıginiń eserliginen oıda joqta baraban soǵylady; keıde shabyttanyp kapıtan oqqa qarsy umtylady, al ulttyq ulan bolsa, ıdeıa úshin basyn báıgege tigedi. Qaterli sátterde, sheshýshi kúnderde olar komandırdiń buıryǵymen emes, óziniń túısigimen qımyldady. Qoǵamdyq tártipti qorǵaýshy armıada semsermen jaıpaıtyn Fannıko, qalammen jaıǵaıtyn Anrı Fonvred sıaqty shyn ójetter de ushyrasty.

Baqytsyzdyqqa qaraı ustanymdar odaǵynan góri, múddeler birlestigin bildiretin órkenıet ol kezde ózin qater ústindemin dep sanady; jurtty kómekke shaqyrdy, árkim ózin onyń tiregi tutyp, qorǵady, qolynan kelgenshe qutqardy; alǵashqy kezdesken kisi óz moıynyna qoǵamdy saqtap qalý mindetin aldy.

Ynta-jigerdiń ózi keıde apatqa uryndyrady. Ulttyq ulandardyń báz-bir vzvody óz bıligimen áskerı keńes shaqyryp, bes mınóttiń ishinde tutqyn kóterilisshini atýǵa úkim shyǵarǵan. Jan Prýver tup-týra osyndaı bassyzdyqtyń qurbany bolǵan. Bul Lınchtiń kárli zańy, bir ǵajaby birde-bir partıa ony ózine kiná etip taqpaıdy, óıtkeni ol respýblıkalyq Amerıkada da, monarhıalyq Eýropada da birdeı qoldanyla beredi. Alaıda Lınch sotynyń qatelikke urynýy ońaı. Birde kóterilis kúnderi Koról alańynda ulttyq ulandar súńgi kezep, jas aqyn Pol-Eme Graneni tura qýǵany bar, ol áıteýir № 6 úıdiń tasasyna tyǵylyp qana aman qaldy. Oǵan: "Mine, taǵy bir sen-sımonıst!" dep aıqaı saldy. Shynynda da ol qoltyǵyna qysyp gersog Sen-Sımonnyń memýarlar kitabyn alyp bara jatyr edi. Báz-bir ulan kitaptyń tysyndaǵy "Sen-Sımon" degen jazýdy oqı sala "Oǵan ajal kelsin!" dep keńirdegin jyrtqan.

1832 jylǵy 6 maýsymda kent ulttyq ulandarynyń joǵaryda aty atalǵan kapıtan Fannıko bastaǵan jasaǵy eserligi men kidiligi saldarynan Shanvrerı kóshesinde qyrylyp qala jazdady. Bir ǵajaby, bul derek 1832 jylǵy kóterilisten keıin belgilengen sot tergeýlerinen anyqtaldy. Kapıtan Fannıko tártiptiń qulaqkesti quly retinde shydamsyz da aýyzdyqsyz býrjýa bolatyn, álginde sıpattaǵanymyzdaı, urda-jyq, eserleý, ózinshe qaltqysyz berilgen "úkimetshil" bolatyn, belgilengen merzimnen buryn atys bastamaı tura almaıtyn, ol barıkadany jalǵyz, óz jasaǵymen ǵana alyp, dańqqa bólenýge tyrashtandy. Barıkadada qyzyl jalaý men oq tesken eski beshpent paıda bolǵanda ony ol qaratý dep qabyldap, jyndanyp kete jazdady, generaldar men korpýs komandırlerin sheshýshi aıqasty keńeske aınaldyryp jiberdi dep sybap júrgeni de sodan; bir kýágerdiń aıtqanyndaı, ol "óz býyna ózi pisip júrgen nan". Al ózi barıkada shabýyl jasaýǵa ábden jaraıdy, pisken jemisti der kezinde soǵyp alý kerek, dep biledi.

Onyń jigitteri de ózi sıaqty sen tur, men ataıyn, shetinen "qutyrǵan", deıdi taǵy bir kýáger. Aqyn Jan Prýverdi atyp tastaǵan onyń rotasy, kóshe buryshyna ornalasqan batalónnyń basty jasaǵy bolatyn. Sol sát ol kútpegen jerden barıkadaǵa shabýyldy bastap ta jiberdi. Áskerı ónerden góri al kettim órekpý kóbirek bolǵan bul shabýyl Fannıko jasaǵyna qymbatqa tústi. Alda ketip bara jatqan tórt ójet qorǵannyń etegine jete bergende oqqa ushty; ulttyq ulandardyń qaısar toby áskerı shydamy shamaly jandar az-kem tolǵanystan keıin, kóshege on bes óligin tastap sheginýge májbúr boldy. Abyr-sabyr qarbalastyń ár mınóti kóterilisshilerdiń qarýlaryn qaıta oqtap, qaıta shabýyldaǵandardy baýdaı túsirýine múmkindik berdi, sóıtip shabýylshylar ózderine pana bolǵan kósheniń buryshyna áreń tyǵylyp úlgerdi. Bir sát álgi jasaq eki ottyń ortasynda qaldy, atysty toqtatýǵa buıryq almaǵan zeńbirek kartechti jaýdyryp, esersoq Fannıko óz jaǵynyń oǵyna ushty. Tártiptiń tóresi sanalatyn zeńbirektiń qurbany boldy.

Qaterinen góri qaıraty basym shabýyl Anjolrasty da yza qyldy.

— Aqymaqtar! — dedi ol daýsyn shyǵara. — Olar óz adamdaryn ózderi qurtyp jatyr, biz bolsaq snarádty bosqa shyǵyndaýdamyz.

Anjolras kóterilistiń naǵyz komandıri retinde aıtty bul sózdi, ózi de sondaı jetekshi ǵoı. Kóterilisshiler jasaǵy men jazalaýshylar jasaǵy teń qarýmen aıqasyp júrgen joq. Kóterilisshiler óz qoryn tez sarqyp alsa, artyq snarád ata almaı, adamdaryn kóbirek qurban etedi. Jazalaýshylar kerisinshe, qolda armıa ustaı otyryp adamdaryn baǵalaı bilmeıdi, Vensen arsenaly ýysynda turǵan soń patrondaryn da irikpeıdi. Jazalaýshylardyń qanshama polki, qanshama jaýyngeri barıkadany shabýyldaýǵa keldi, al kóterilisshiler sanaýly ǵana kisi, shabýyldaýshylardyń qarý-jaraǵy men oq-dárisinde qısap joq, al qorǵanýshylardyń árbir patrony esepte. Mine, sondyqtan da qarsylastardyń kúshi men qarýy teń bolmaǵandyqtan kúres barıkadanyń kúıreýimen aıaqtalady, ony tek bezbenniń basyna óziniń jalyn shashqan arhangel semserin salǵan revolúsıa ǵana qutqarady. Bylaı da bolady. Barlyǵy da qozǵalysqa kelgende kósheler býyrqanyp, barıkadalar jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı ósedi. Parıj tereńinen teńselip, guid divium23 aralasqany seziledi, 10 tamyzdyń, 29 shildeniń rýhy esedi, tylsym bir shapaq jarq ete qalyp, aranyn ashqan jyrtqysh sıaqty turpaıy kúsh kibirtiktep keri sheginedi, sóıtip, ashýly arystan áskerdiń qarsy aldynda paıǵambardyń aıbarymen Fransıa eńse kóteredi.

On úshinshi taraý

ÚMİT USHQYNY SÓNİP BARADY

Barıkadany qorǵaýshylardyń sezimi men qushtarlyǵynyń túpsiz tereńinde barlyǵynan da birdeńeler azdap bolatyn; máselen batyldyq, jastyq, órlik, jigerlilik, senimdilik, qyzbalyq, qumarpazdyq, muratqa umtylý degendeı, alaıda eń bastysy, olarda úmit boldy.

Osyndaı jarqyldardyń biri, býaldyr úmittiń osyndaı jaltyldarynyń biri eń bir kútpegen sátte Shanvrerı barıkada — syn nurǵa bóledi.

— Beri qarańdar! — dep aıqaılady óziniń baqylaý kúzetinen qozǵalmaǵan Anjolras. — Shamasy, Parıj oıanyp keledi.

Shynynda da, 6 maýsymda erteńgilik bir ne eki saǵattyń ishinde búlik órshı túsýge tıis edi. Sen-Merrıdiń tabandy dabyl qońyraýynyń tynbaýy keı jerde byqsyǵan otty úrlep jiberdi. Pýare kóshesinde, Gravıle kóshesinde de barıkadalar ósip shyqty. Sen-Marten qaqpasynda karabın ustaǵan bir bozbala atty áskerdiń tutas eskadronyna tarpa bas salypty. Ashyqtan ashyq, býlvardyń ortasynda tizerlep otyra qap myltyǵyn kezep bir atqanda eskadron komandırin murttaı ushyryp, tobyrǵa burylyp turyp:

— Mine, dushpan taǵy da bir adamǵa azaıdy! — aıqaı salypty.

Ony qylyshpen shaýyp óltirdi. Sen-Denı kóshesinde báz-bir áıel mýnısıpaldyq ulandarǵa terezeden oq jaýdyrǵan. Árbir atys saıyn jalúzıdiń plankalary dir ete qalǵany kórinip turǵan. Júzim qaýyzdary kóshesinde qaltasy patrondarǵa toly on tórt jasar bala ustalǵan. Kúzet oryndarynyń kóbine shabýyl jasalǵan. Berten-Pýare kóshesiniń buryshynda general Kavenák de Baran bastaǵan kırasır polki kútpegen jerden jaýǵan oqtyń astynda qalǵan. Plansh-Mıbre kóshesinde áskerge shatyrdan synǵan ydystar men asúıdiń ábzelderi laqtyrylǵan — bul endi nashar yrym. Bul týraly marshal Sýltke baıandaǵanda kart napoleon jaýynger Saragosa túbindegi Súsheniń: "Kempirler basymyzǵa túngi legenderin tógetin bolsa, onda bizdiń quryǵanymyz!" degen sózin esine alyp qatty oılanyp qaldy.

Búlik basyldy dep sanaǵan tustaǵy osy qaýipti nyshandar, tobyrdyń órshı túsken ashý-yzasy, Parıjdiń tereń janarmaı tyńy atalatyn shalǵaı nıetterindegi burq ete qap jatqan ushqyndar áskerbasylaryn qatty úreılendirdi. Olar órttiń oshaǵyn sóndirýge asyqty. Búrk etken jeke búlikterdi basyp-janyshpaıynsha Mobúe, Shanvrerı men Sen-Merrı barıkadalaryna shabýyldy qoıa turýǵa mámilelesti, áýeli usaq ushqyndaryn óshirip alyp sóndirip alyp sosyn bar kúshti salyp, olardyń joqtaýyn bir-aq asyrmaq. Kóterilis qamtyǵan kóshelerge áskerler kolonnalary jiberildi; olar úlken dańǵyldardaǵy jurtty qýyp taratyp, sholaq kóshelerdi timiskileýge kiristi, ońǵa da, solǵa da burylyp, keıde baıaý, keıde abaılap adymdap, biraz jerdi sharlady. Jasaqtar myltyq atylǵan úılerdiń esikterin syndyrdy da, atty áskerler býlvarlarda jınalǵandardy qýdalady. Bul sharalar jurttyń ádette halyq áskerlermen qaqtyǵysqanda bolatyn dabyra-dýyn, aıǵaı-shýyn órshitti. Dál osy bir ý-shýdy kanonada men myltyq gúrsiliniń arasynan Anjolras ta estidi. Oǵan qosa ol kósheniń shetinde jaralanǵandardy zembilge sap áketip bara jatqandardy kórip:

— Bul jaralylar bizdiń jaqtyki emes, — dedi Kýrfeırakqa.

Alaıda úmit uzaqqa sozylǵan joq, onyń nury tez ótti. Jarty saǵattan az ýaqyttyń ishinde áýede qalyqtap júrgenderdiń bári sap bolyp, naızaǵaı jarqyldady, biraq nóserli jańbyr jaýǵan joq, kóterilisshiler jaýjúrekterin taǵdyrdyń tálkegine tastaǵan halyqtyń nemquraıdylyǵyna tóngen qorǵasyndaı zil batpan aspan kúmbezin sezdi.

Belgilegendeı bolǵan jappaı kóterilistiń úni óshti, osydan bastap áskerı mınıstrdiń nazary men generaldardyń strategıasy áli berilmeı turǵan úsh nemese tórt barıkadaǵa shúılikti.

Kún barǵan saıyn kóterile tústi.

Kóterilisshilerdiń bireýi Anjolrasqa kelip:

— Biz ashpyz. Neǵyp nár tatpaı ólýimizge týra keledi? — dedi.

Anjolras oqatardyń aýzynan qozǵalmaı kósheniń shetinen kózin aýdarmaǵan qalpy solaı degendeı basyn ızedi.

On tórtinshi taraý
BUDAN OQYRMAN ANJOLRASTYŃ
SÚIGEN QYZYNYŃ ATYN BİLEDİ

Anjolraspen qatar tasta otyryp alyp Kýrfeırak zeńbirekti mazaqtaýyn jalǵastyra berdi, unamsyz ysyldap, kartech atalatyn oq bultyn shashqan saıyn ol qarq-qarq kúlip, keleke qylady.

— Daýsyń qyryldap shyqpaı qalypty ǵoı, baıǵus kempir. Sen sorlyny aıaımyn ǵoı. Bosqa kúshenesiń. Bunyń kúrkir me? Ánsheıin ǵana jótel ǵoı.

Aınaladaǵylardyń bári qosyla qarqyldaıdy.

Erjúrektigi men aqjarqyndyǵy qaýippen birge ósken Kýrfeırak pen Bossúe Skarron hanymnyń úlgisimen taǵamdy qaljyńmen almastyryp, sharaptyń ornyna kóńildi kúlki syılady jurtqa.

— Men Anjolrasqa qaıran qalamyn, — dedi Bossúe. — Onyń qaıraty men aıbaty meni tań qaldyrady. Ol jalǵyz turady, udaıy muńaıyp júretini de sodan shyǵar. Biz kúnákardyń árqaısymyzda ashyna bar, olar bizdi esimizden tandyryp, batyl, batyr ǵyp jiberedi. Jolbarystaı ǵashyq bolsań, arystandaı aıqasýyń qıyn emes. Bul degeniń súıikti muńdastarymyzdyń qıturqy qylyǵy úshin kek alýdyń tamasha tásili. Roland Anjelıkany jerge qaratamyn dep ólip ketti. Barsha batyrlyq erligimiz úshin biz áıelderge qaryzdarmyz. Áıelsiz erkek — shúrippesiz tapansha, ony tek áıel ǵana qımylǵa keltiredi. Al myna Anjolrastyń áli súıgen qyzy joq. Ol eshkimge ǵashyq emes, soǵan qaramastan qoryqpaıtyn jaýjúrek. Muzdaı sýyq, ottaı ystyq bolý tipti mıǵa qonbaıdy.

Anjolras Bossúeniń sózin tyńdamaǵan sıaqty edi, al onymen qatar turǵan bireý bolsa, onyń kúbirlegeninen: Patria24 degen sózdi ańdar edi.

Bossúeniń qaljyńy biter emes, kenet Kýrfeıraktyń daýysy shyǵyp ketti:

— Al mine, taǵy bireýi keldi.

Qonaqtardyń kelgenin habarlap mańǵazdanatyn saraı qyzmetshisi qusap sosyn:

— Joǵary mártebeli Segiz dúımniń ózi, — dep qosyp qoıdy.

Artıllerıster ekinshi zeńbirektiń aldyńǵy biligin jalma-jan sypyryp, ony birinshimen qatar qoıdy.

Bul istiń sheshimin jaqyndata tústi.

Birneshe mınót ótkende eki zeńbirek qorǵanǵa tike nysanmen oq jaýdyrdy, jaıaý áskerler vzvody men kent ulandary artılerıany myltyqtarymen súıemeldedi.

Taıaý mańda taǵy da zeńbirek zirkili estildi. Ázir eki zeńbirek Shanvrerı kóshesindegi qorǵandy qutyryna soǵyp jatqanda, basqa eki ot kórik Sen-Denı men Obrı-le-Býshe kóshelerinen dúrkin-dúrkin pergilep Sen-Merrı barıkadasyn párshalady. Tórt zeńbirek sumdyq bir jańǵyryqpen ún qosty.

Soǵystyń osy bir qaskóı tóbetteriniń arpyldaýy úıles shyqty.

Shanvrerı kóshesiniń barıkadasyna bir zeńbirek kartechpen atsa, ekinshisi ıadro qoldandy.

Iadromen atyp jatqan zeńbirek sál kóterilip, nysanasy ıadro barıkadanyń jon arqasynyń shetinen soǵý úshin dáldep qoıyldy, ondaǵy esep qamaldy talqandap, ekpini kartechten kememen ushqan tastary arqyly kóterilisshilerdi mert etý.

Atystyń mundaı tásili jaýyngerlerdi qabyrǵadan tyqsyryp, ishke aıdap salý maqsatyn kózdedi, sóıtip shabýyldyń sheshýshi kezeńine shyqpaq.

Iadromen jaýyngerlerdi barıkadanyń qyr arqasynan qýyp, kartechpen láılihananyń terezelerinen taıdyrsa, qorshap turǵandar kóshege saý ete túskeli tur, olardy kórip, atysady degendi oıdan shyǵaryp, keshe keshkidegideı tarpa bas sala ma, kim bilsin, bálkim kóterilisshilerdi qapylysta qolǵa túsirip, qorǵandy basyp alar ma eken?

— Qaıtkenmen de mynaý zeńbirekterdi zalalsyzdandyrý kerek, — dedi de, Anjolras qatty daýystap komanda berdi. — Artıllerısterdi nysanaǵa alyp atyńdar!

Barlyǵy da saqadaı saı edi. Uzaq ýaqyt tym-tyrys turǵan barıkada qutyryna ot shashty, birinen soń biri alty-jeti dúrkin myltyq atylyp, yza-kek pen órlikti pash etti, kóshe qoıý tútinmen tumshalandy, uzamaı ottan týǵan tuman aıyqqanda artıllerısterdiń úshten ekisi zeńbirek dońǵalaqtarynyń astynda tyraıyp jatqanyn ajyratýǵa bolatyn edi. Tiri qalǵandary sol baıaǵy ysqaıaq sabyrlylyqpen zeńbirekterdi qaıta oqtap jatty, biraq atys sıredi.

— Tamasha! — dedi Bossúe Anjolrasqa. — Bul tabys.

Anjolras basyn shaıqap jaýap qatty:

— Mundaı tabys taǵy da shırek saǵatqa sozylyp, barıkadada on shaqty da patron qalmaıdy.

Zaıyry, Gavrosh osy sózderdi estip turǵan bolýy kerek.

On besinshi taraý
GAVROSHTYŃ TAPQYRLYǴY

Kenet Kýrfeırak barıkadanyń tómengi jaǵynda jaýǵan oqtardyń arasynan bir kóleńkeni shalyp qaldy.

Láılihanadan bosaǵan shólmekterdiń bir sebetin alyp, sańylaýdan syrtqa atyp shyqqan Gavrosh eshteńe bolmaǵandaı qorǵannyń túbinde ólgen ulttyq ulandardyń oqshantaılaryn qaǵyp júr.

— Sen ne istep júrsiń, eı? — dep aıǵaılady Kýrfeırak.

Gavrosh tanaýyn kókke kóterdi.

— Sebetimdi toltyryp júrmin, azamat.

— Nemene, kartechterdiń jaýyp turǵanyn kórmeısiń be, sen ózi?

— Kórmegende she! — dep jaýap berdi Gavrosh. — Nesi bar, jańbyr jaýyp tur.

— Keıin qaıt, — dep aıqaılady Kýrfeırak.

— Qazir, — dep jaýap qatqan Gavrosh bir-aq qarǵyp kósheniń ortasynan shyqty.

Este bolar, Fannıko jasaǵy keri shegingende kóptegen óligin qaldyryp ketti ǵoı.

Eń kemi jıyrmadaı ólgen soldat sulap kóshe tabanynda jatty. Bul Gavrosh úshin jıyrma oqshantaı, al barıkada úshin qyrýar patron qory.

Tútin tuman qusap kósheni tumshalap aldy. Shatqaldan eki taýdyń arasyndaǵy bultty kórgen adam muny kóz aldyna keltire alady, eki bıik úıdiń arasyndaǵy qoıý tútin de sol tuman tárizdi. Ol baıaý kóterilip, lastana shýdalanyp kúndizgi jaryqtyń ózin de keıde kórsetpeı qoıady. Aıqasyp jatqandar sondyqtan da birin-biri áreń ajyratady, qaıta kósheniń qysqalyǵy jaqsy bop tur olarǵa.

Qorshaýdaǵylardy ýysta ustaý úshin barıkadaǵa shabýyldy basqaratyn komandırlerge qolaıly bul tuman Gavroshqa da qol boldy.

Tútin perdesiniń ishinde ári boıynyń alasalyǵynan ol biraz jerdi kózge túspeı sharlap shyqty. Eshqandaı qatersiz jeti-segiz patron sómkesin bosatty.

Barıkadadan onsha alys bolmaǵanmen, ony aıǵaılap shaqyrý kúdikti edi.

Ol sebetin aýzymen tistep, etpetteı jorǵalap, tórt aıaqtaı tońqańdap, árili-berli buralańdap, bir ólikten bir ólikke syrǵyp túsip, jańǵaq shaqqan maımyldaı eptilikpen oqshantaılardyń birinen keıin birin taqyrlady.

Barıkadadan onsha alys júrmese de aıǵaılap shaqyryp alýǵa dushpannyń nazaryn aýdaryp alarmyz dep qoryqty.

Ólgenderdiń kapral mýndıri bar bireýinen Gavrosh oq-dári qutysyn tapty.

— Alyp alsam aıyp pa, syra ishýge laıyq pa, — dep ol ony qaltasyna tyqty.

Etpetteı alǵa jyljyp otyryp ol oq-dári tútini sırek tusqa da jetti, bul arada shoı tastardan turǵyzylǵan jaldyń tasasynda buǵyp jelilik polktiń atqyshtary men kóshe buryshynda sap túzep ulttyq gvardıanyń mergenderi jatqan bolatyn, olar tumanda birdeńe izdep júrgen jan ıesin baıqap qap bir-birine habar berdi.

Gavrosh jáshiktiń túbinde ólip jatqan serjanttyń patrondaryn jıyp alyp jatqanda bir oq kelip taǵy da marqumǵa tıdi.

— Bul neniń aqysy! — dep burq etti Gavrosh. — Olar meniń marqumdarymdy óltirip jatyr.

Ekinshi oq kóshe jıeginiń otyn jarq etkizdi de, úshinshisi sebetti aýdaryp tastady.

Gavrosh jalt qarap, kentter gvardıasy atyp jatqanyn kórdi.

Kórdi de ol atyp turyp, shashy jelmen jelkildep, qolyn búıirine qoıyp, ulttyq ulandarǵa qasqaıa qarap turyp ándete jóneldi:

Bar turǵyny Nanterdiń

Kesirinen Vólterdiń

Shetterinen jarymjan.

Egdeleri Palessonyń

Kesirinen Rýssonyń

Shetterinen qaǵynǵan.

Sosyn sebetin alyp shashylǵan patrondardy birin qaldyrmaı jınap saldy da oqqa qarsy qozǵalyp, kelesi oqshantaıdy bosatýǵa kiristi. Tórt oq ony janaı ótti. Gavrosh ánin úzgen joq:

Mansaptan mán shyqpady,

Vólter qolyn suqqaly.

Taǵdyr qatty synady,

Oǵan Rýsso kináli.

Besinshi oq ony úshinshi shýmaqqa shabyttandyrdy:

Montanydan úlgi alman,

Bári Vólter buzǵan jan.

Kedeıligim rasy

Tek Rýssonyń kinási.

Osylaısha án birazǵa sozyldy.

Bul bir sumdyq ári jan tebirenterlik kórinis edi. Oqtyń astynda Gavrosh dushpandardy kelekelep, mazaq qyp júrgen tárizdi. Shyn júrekten kóńildenip, oıyn qoıyp júrgen sekildi ol Ańshylardy aldap júrgen shymshyq sıaqty. Ár dúrkin atysqa jańa shýmaqpen jaýap beredi. Ony udaıy nysanada ustaǵanmen oq daryta almaıdy. Ony nysanaǵa ala turyp ulttyq ulandar ishek-silesi qata kúledi kep. Ol jatyp, turyp, esiktiń bosaǵasyna tyǵylyp, qaıta shorshyp shyǵyp, joǵalyp ketip, qaıtadan kórinedi, ketip qalyp, taǵy oralady, kartechti mazaqtap, murnyn kórsetedi, sóıte júrip patron salynǵan sómkelerdi izdep taýyp, sebetin toltyrýdy umytpaıdy. Kóterilisshiler oǵan júregi syzdaı qaraıdy. Barıkadadaǵylardyń ol úshin jany shyǵyp otyrsa, ol óleńdetip oınaqtap júr, ol bala emes, adam da emes, saıtan sıaqty. Ańyz-ertegilerdegi oq darymaıtyn, kózge túspeıtin kózbaılaýshy sıqyrdyń ózi. Oq qansha qýalaǵanymen ol odan jylpyń bolyp shyqty. Ol osylaı ajaldyń ózimen tyǵylmaq oınady, pushyq eles jaqyndaı bergende murnynan shertip taıyp turady.

Alaıda bir oq basqalardyń bárinen aılaker, bárinen opasyz bop shyǵyp, aqyr aıaǵynda oınaqtaǵan otqa dóp tıdi. Gavroshtyń shaıqalaqtap baryp jerge qulaǵanyn barlyǵy kórdi. Barıkadadaǵylar túgel shar ete qap aıǵaı saldy; alaıda osy quıtaqandaıdyń keýdesinde Anteı buǵyp jatyr eken, jol tabanyna táni tıý de gamen úshin jerge qoly tıip ketken dáý sıaqty boldy, Gavrosh qulap úlgermeı jatyp, basyn kóterip aldy. Jerge otyra qalǵan onyń betinen sorǵalap qan aǵyp turdy; ol eki qolyn kókke kóterip, atys shyqqan jaqqa qarap ándete jóneldi:

Boztorǵaımyn án terber

Kinási úshin Vólterge.

Tuzaq qursa ol sorym

Kinási de Rýssonyń.

Ol óleńin aıaqtaı almady. Ekinshi oq ánin úzip ketti. Bul joly ol kóshe tabanyna etpetinen qulap, qaıtyp qozǵalǵan joq. Uly júrekti kishkentaı bala osylaı opat boldy.

On altynshy taraý
AǴA QALAI ÁKE BOLADY

Biz bul dramadan eshteńeni de jiberip almaýymyz kerek. Dál osy ýaqytta Lúksembýrg baǵymen qol ustasyp eki kishkentaı bala kele jatyr edi. Bireýine jeti, ekinshisine bes jas berýge bolar. Jańbyrdyń astynda sýǵa malshynǵan olar saıajoldyń kún jaǵymen júrip keledi, ústi-basy órim-órim jyrtyq, ózderi bop-boz olar sur shymshyqtardy eske túsiredi.

— Qarnym sumdyq ashty, — deıdi kishkentaı.

Úlkeni qamqor peıilmen inisin sol qolymen jetelep, oń qolynda shybyq ustap keledi.

Baqta olar múldem jalǵyz. Munda basqa jan joq, kóteriliske baılanysty polısıa baq qaqpalaryn jaýyp tastaýǵa buıryq bergen. Osynda sál damyldap turǵan ásker jasaqtary urysqa ketken.

Bul balalar munda qaıdan kelip júr? Bálkim, olar esigi bekitilmegen qaraýyl býdkasynan shyǵyp ketken shyǵar, bálkim, osy mańǵa taıaý Tozaq zastavasynda turatyn balaǵannan qashyp ketken bolar nemese Observatorıanyń aldyndaǵy alańda da "Invenerunt parvulum pannis involutum"25 degen jazýy bar fronton asqaqtap turatyn kórshi sholaq kóshede de sondaı oryndar bolýshy edi, zaıyry solardyń birinen shyǵyp, baq kúzetshisiniń kózin ala berip gazet oqıtyn pavılondardyń birinde túnep shyqqan sekildi. Qalaı bolǵanmen de, olar emin-erkin qydyryp, bostandyqtyń paıdasyn tolyq kórgen. Eger bala kez kelgen jerde qydyryp, qaıda barsa da óz erki bilse, onda ol shyn máninde de adasqany.

Oqyrmannyń esinde shyǵar, bul kádimgi Gavrosh qamqorlyq jasaǵan, Jılnormanǵa tastap, Manon baqqan Tenardeniń balalary, mynaý synǵan butaqtardan úzilip túsip, jel qýyp, jer-kókke syımaı júrgen japyraqtar sıaqty.

Kıimderi qamqor Manonnyń qolyndaǵydaı emes, julym-julym, Jılnormannyń kóńilinen shyǵý úshin ol jutyndyryp kıindirýshi edi ǵoı bulardy.

Qazir bul baıǵustar tastandy balalar qataryna kirgen, olardy statısıka esepke alady da, polısıa jınap júredi, aıyrylyp qalsa da, qaıtadan Parıj kóshelerinen taýyp alady.

Mynandaı dúrbeleń kezde ǵana olar baqqa kirip júr, jaıshylyqta olardy kúzetshiler mańyna jolatpaıdy, kózine tússe-aq shoqpyt kıgenderdi tym-tyraqaı qýyp tastaıdy. Qaıyrshylardyń balalaryn qoǵamdyq baqtarǵa jibermeıdi, áıtpese basqa baldyrǵandar sıaqty olardyń da gúlderdi tamashalaýǵa haqysy bar emes pe.

Bul ekeýi baqqa jabyq tortemirler arqyly ótip ketti. Olar ereje buzdy. Baqqa jasyryn kirip, sonda qalyp qoıdy. Jabyq qaqpa kúzetshilerdiń ornynan ketip qalýyna quqyq bermeıdi, biraq baqylaý bolǵanmen de álsizdeý me, qalaı, jappaı tolqýǵa elikken kúzetshilerdi baqtaǵydan góri kóshedegi oqıǵalar qyzyqtyryp, eki qylmyskerdi jiberip aldy.

Osynyń aldynda jańbyr jaýǵan, tipti erteńgiliktiń ózinde sirkirep turǵan. Alaıda maýsym nóserleri esepke alynbaıdy.

Nóserli jaýynnan keıin bir saǵattan soń jarqyrap turǵan kúnge qarap onyń jaspen jýylǵanyn ańǵarmaısyń. Jazda jer aspannyń kóz jasynan balanyń kózindeı áp-sátte qurǵaıdy. Jazǵy kúnniń talma tústiń kezindegi aıqyn jaryǵy tula boıyń tursyn, súıegińnen ótedi. Ol barlyǵyn ýysynda ustap, jerge tumsyǵyn tyǵyp, borpyldatyp sorǵanda qandaı! Kúndi de shel qysyp bara jatqandaı kóresiń. Bir staqan sýdy ishe salǵandaı nóser sýyn áp-sátte jutyp jiberedi. Erteńgilik ár jerde sý kólkip jatsa, tústen keıin shań kómip ketedi.

Jańbyrǵa jýynyp, kúnge keptiringen jasyl jelekten tamasha eshteńe joq, bul degeniń jylýmen aıalanǵan tazalyq, jańalyq. Tamyrlary sýda turǵan baqshalar men kógaldar nuryna malynǵan gúlder hosh ıis shashyp, jerdiń bar juparyn syrtqa shyǵarady. Barlyǵy jadyraı kúlip, syzylta ándetip ózińe qarsy ushady. Sonda tátti bir masań kúıge túsesiń. Kóktem jumaqtyń tabaldyryǵy, kún adamdy tózýge úıretedi, qolushyn beredi.

Keıbir kisiler úlken dúnıe talap etpeıdi; kógiljim aspandy qyzyqtap "Bizge keregi osy ǵoı!" dep tańyrqaıtyn ózekti jandar da bar. Ǵajaıyptar álemine súńgip, tabıǵatty qaster tutatyn, jaqsy men jamanǵa nemquraıdy qarap, aspan álemin qyzyqtaıtyn, ondaǵy bir ashtar men shóldegenderdi, qystyń sýyǵynda kıimsiz tońyp-jaýrap júrgenderdi oılap bas qatyratyn adamdarǵa selsoq qıalshyldar bar; olar aýrýdan qısaıyp ketken balanyń omyrtqasy, ál ústinde jatqan aýrý, shatyr, túrme, shoqpyt kıip, aıazda dirdektegen qyzdar baryn qaperge de almaı, eshteńege alańdaǵysy kelmeı, aǵashtyń saıasynda qıaldap jata bergisi keledi. Bul qasan da qushtarlyqsyz jandar aıaýshylyq degendi bilmeıdi, bárine razy. Bir ǵajaby, olarǵa sheksizdik jetip jatyr. Adamnyń jerine jetkizip, ıgerýge tyrysatyn túpki nátıjeden olar beıhabar. Adamshylyq pen qudaıshylyqtyń úılesiminen týatynnyń bári, shekti men sheksiz olardyń janarynan taıyp ketedi. Olar tek sheksizdikpen betpe-bet kelse boldy — soǵan rahattanyp, jany jaı tabady. Qýanysh degendi olar bilmeıdi, kóretini tek súıinish. Olardyń ómiri tek ústirt kórý ǵana. Adamzat tarıhy olar úshin nebary álem kitabynyń bir beti. Ol Tutasty syıǵyza almaıdy, uly Tutas syrtta qalady — sondyqtan adam sıaqty usaq-túıekpen shuǵyldanyp qajeti qansha. Adam qaıǵyrady eken — onda ne tur. Al siz Aldebarannyń qalaı shyqqanyna kóz saldyńyz ba! Anasynan sút shyqpaı jańa týǵan jas náreste ashtan ólip jatsa, onda meniń sharýam ne. Odan da mıkroskop astynda qaraǵaıdyń shel qabyǵynan óriletin oıý-órnekterdi tamashalamaısyń ba? Onymen eń názik kesteleriniń ózi teńese almaıdy dep bilgishsıdi. Aı juldyzdarynyń basy olardy baýrap alǵany sondaı, tipti sábıdiń jylaǵanyn da esitpeıdi. Qudaıylyq olardyń kóńilin kómeskilendire túsedi. Bular aýlaqtalǵan ulyly-kishili aqyl-oı áýleti Gorasıı dál osyndaı bolǵan, Gete dál osyndaı bolǵan, tipti Lafonten de sondaı bolýy yqtımal, olar ǵajaıyp ózimshilder, adam qaıǵy-sheriniń enjar kórermenderi. Olar aýa raıy jaqsy bolsa, Kún qudaıyn da elemeıdi, olar úshin kún otty kómeskilendirdi, tipti darǵa asyp jazalaý kórinisinen de sáýlelik tıimdi jańalyq izdep áýre bolady, aıǵaı-shýdy da, zarlap jylaýdy da, ajal aldyndaǵy qoryldy da, qaǵylǵan dabyldy da estimeıdi, aýlada tamyljyp mamyr aıy tursa, olarǵa bári ádemi, tóbesinde altyn tústes jalqyn bult qalqyp júrse, juldyzdar sónip, saıraǵan qustardyń jaǵy semgenshe ózderin baqytty sanaıdy.

Bular kesirli baqyt ıeleri. Qaıǵy-muńǵa biz de batamyz-aý dep áste oılamaıdy, ózderin odan joǵary qoıady. Solaı-aq bolsyn, biraq osy artyqshylyqta jasyrynyp jatqan aıyqpas dert bar. Jylaı bilmegen kisi eshteńeni kóre de almaıdy. Olar bir boıyna kún men túndi toqaılastyrǵan, kózi joq, biraq mańdaıynda jalǵyz juldyzy bar bolmys sıaqty tek qana tańdanys pen aıanysh týǵyzady.

Keıbir oıshyldardyń pikirine qaraǵanda, beıtaraptyqta bıik fılosofıa bar kórinedi. Solaıy solaı-aq shyǵar, sonyń ózi aýyr syrqat emes pe eken? Máńgi ólmeıtin bola turyp aqsaq bolsań qaıtesiń; onyń mysaly Janartaý Adamnan joǵary kóterilip, odan tómen túsip ketýge de bolady. Tabıǵatta jetilmegen, kemeldenbegen nárseler jetip artylady. Kúnniń ózi soqyr emesine kim kepil.

Olaı bolsa ne isteý kerek, kimge senýge bolady? Solem guis dicere falsum audeat26. Qalaısha kemeńgerler, kisi-qudaılar, kisi-kúnder qatelese alady? Demek, bárinen bıikte, barlyǵynyń ústinen qarap, shyrqaý kókke kóterilip, bárin jerge jiberip turǵannyń ózi sonshalyq jaryq syılaı tura az kórip, az bilgeni ǵoı, keıde tipti eshteńe kórmegeni ǵoı. Osynyń ózi ókinishke uryndyryp, toqyraýǵa dýshar etpeı me? Joq, olaı bolmasqa kerek. Sonda kúnnen bıik ne bar? Qudaı-taǵalanyń ózi bar.

1832 jyldyń 6 maýsymynda erteńgi saǵat on birde bos qalǵan ońasha Lúksembýrg baǵy tańqalarlyq bolatyn. Jarqyn nurǵa shomylǵan, shahmat tártibimen ornalasqan aǵashtar gúldermen hosh ıis pen boıaý almasyp jaınap tur. Sáske tústegi kún shuǵylasynan masaıyp, býyna bosaǵan butaqtar qushaqtasqysy kelgendeı bir-birine umtylady. Úıeńki japyraǵynan shymshyq shyqylyqtap, torǵaılar taranyp, tumsyǵymen qabyqtyń jarylǵan jerin shuqylap, qyzyl qaıyńnyń dińimen toqyldaýyq órmelep barady. Uzynnan-uzaq gúl kóshetterinde órkókirekteý lala gúlderi basym, aq tústiń táńirlik átirinen asqan jupar joq ta shyǵar. Qalampyr gúliniń tátti ıisi tanaý jarady. Marıa Medıchı zamanyndaǵy kári qarǵalar qalyń aǵashtyń basynda suhbat quryp otyr. Qyzǵaldaqtardy altynmen aptap, qyzyl nurymen boıap kúnniń jalyn tili gúl bitkendi jalaıdy. Qyzǵaldaqty alqaptyń aınalasy órt gúlderdiń alaýymen jalyndap, aralar shyr aınalyp júr. Barlyǵy shattyq pen qýanyshqa toly, tipti sharǵy bulttar da shat, injýgúl men yrǵaı úshin sondaı qat jańbyr bir quıyp ótse, odan keler zıan joq, tómen ushyp qalyqtap júrgen qarlyǵashtar da sol nurdyń jarshysy sıaqty. Baqta bardyń bári erkin tynystady, tirshilik aıalap, kúlli tabıǵat dúr silkinip, tóńiregine tańnyń shapaǵyn taratyp, jebep-jelep, ákelik meıirimin tógip tur. Aspan aıalaǵan oı da súıgendegi sábı qolyndaı názik te bıazy.

Aǵashtardyń túbindegi appaq jalańash statýıalar nurǵa shomylǵan kóleńkelerdi jamyla qoıǵan, kún sáýlesi bul qudaılardyń kıimin julmalap, shurq-shurq teskendeı japyraqtar arasynan kózin qadaıdy. Úlken baseınniń tóńiregindegi jer aptap urǵandaı qup-qurǵaq samal jel keı tusta shań úıirip qoıady. Byltyrdan qalǵan birneshe sary japyraq birin-biri qýalap oınap bara jatqandaı.

Shapaqtyń moldyǵynda jan tynshytar birdeńe jatqan tárizdi. Barlyǵynda tirshilik tunyp tur: hosh ıis, shýaq, býsaný degeniń ne sán; tabıǵat jeleńiniń astynda tirliktiń taýsylmas qaınary jatqanyn túısinesiń; súıispenshilikpen sýǵarylǵan samal lebinen, shuǵyla nurdyń jalt-jult, jarq-jurq oıynynan, altyn shapaqtyń sarqylmas jomart tasqynynan alaý perdeniń syrtyndaǵy aspan mıllıoneri Táńirdiń tańǵajaıyp myrzalyǵyn anyq sezesiń.

Qum kúlli laıdy sońǵy daǵyna deıin jutyp alyp, jańbyr bir tal tozań qaldyrǵan joq. Gúlder jańa ǵana jýynyp aldy; jer astynan gúlderdiń túsi bolyp shyǵatyn maqpal, jibek, kógiljim, altyn reńderde bir kinárat bolsaıshy. Osy molshylyqtyń bári tazalyǵymen kóz tartady. Baqta tynshyǵan tabıǵattyń múlgigen mızamshýaǵy. Qustardyń qurqyldaýy, ara uıasynyń yzyly, samaldyń lebi sıaqty myń san áýen ulasqan aspanı tynyshtyq. Kóktem keziniń kúlli kelisimi jan baýraıtyn horǵa ulasyp, kóktem men jazdyń daýsy áýelep, bir tynar emes; serigúl gúldep bitip, aqtamaq japyraq jaıdy; keıbir gúlder sheshek atyp úlgermeı, shybyn-shirkeı tym erte shyqty, maýsymnyń qyzyl kóbelekteriniń aldy mamyrdyń aq kóbelekteriniń sońǵy kóshimen baýyrlasyp ta úlgerdi. Platan aǵashy qabyǵyn jańǵyrtty. Samal jeldiń ózine qyzyl qaıyńdardyń buıra basy teńselip tur. Bul tańǵajaıyp kórinis. Kórshi qazarmadan shyqqan ardager baqty tortemirdiń arasynan tamashalaǵan bir ardager: "Mine, kóktem myltyǵyn ustap, saltanat kıimin tolyq kıip shyqty", dedi.

Tabıǵat túgel toı jasap, tirshilik ataýlynyń bári dastarqanǵa shaqyryldy, aspanda alyp kógildir dastarqan, jerde dalıǵan jasyl dastarqan aıtylǵan saǵatynda jaıylyp, kún jarqyn nuryn septi. Táńiri kúlli aspan keńistigin syılady. Árbir jaratylys óz sybaǵasyn, óz azyǵyn aldy. Jabaıy kepterlerge — kendir dáni, saıraýyq torǵaıǵa — tary, qyzyltamaq shymshyqqa — jerqurt, araǵa — gúl, shybynǵa — ınfýzorıı, ementumsyqqa shybyn buıyrdy. Ras, olar birin-biri jedi, jaqsylyq pen jamandyqtyń uly qupıasy da osynda ǵoı, degenmen, ash qalǵan birde-bir maqulyq bolǵan joq.

Tastandy kishkentaı eki bala úlken baseınniń mańynan shyqty, mynaý jarqyrap turǵan dúnıeden sál abyrjyp, jansyz bolsa da asqan ádemiliktiń aldynda qaltyraıtyn álsiz ben kedeıdiń túısigi ıtermelep, tyǵylatyn jer izdep, aqqýlarǵa arnalǵan taqtaı kúrkeniń syrtyna baryp jasyryndy.

Jel kóterilgende bir jaqtan emis-emis aıqaı-shý, kúmbirlegen daýystar, myltyq daýsy, zeńbirekterdiń aýyr ýhili estiledi. Bazar jaqta bir shatyrdan shýdalanyp tútin shyqty. Alystan kómekke shaqyrǵandaı qońyraý qaǵyldy.

Shamasy, balalar bul shýdy elemegen bolýy kerek. Kishkentaı baıaǵysynsha qyńqyldap: "Tamaq ishkim keledi" dep qaıtalady.

Dál osy sátte balalardyń ózi sıaqty bir jup taǵy da baseınge taqaldy. Jasy elýler shamasyndaǵy jýan kisi alty jasar tyǵyrshyqtaı balany jetektep keldi. Zaıyry ákesi men balasy bolýǵa tıis. Alty jasar tasqarynnyń qolynda úlken aq bólkesi bar.

Ol jyldary irgeles jatqan Hanshaıym men Tozaq kósheleriniń úı ıelerinde Lúksembýrg baǵynyń kilti bolatyn, qaqpa jabyq turatyn saǵattarda olar sol jeńildigin paıdalanyp kirip-shyǵyp júretin, keıin oǵan da tyıym salynǵan-dy. Teginde ákeli-balaly ekeý osyndaı úılerdiń birinde turǵan bolýy kerek.

Shoqpyt kıgen kishkentaı ekeý "mańyzdy myrzalardyń" jaqyndaǵanyn baıqap, durysyraq jasyrynýǵa tyrysty.

Bul bir býrjýa bolatyn. Bálkim, úlken baseınniń basynda Marıýs mahabbat sandyraǵynda júrgende balasyna: "Shetin jaǵdaıdan aýlaq júr", dep aqyl aıtqanyn estigen dóı osy bolýy kerek. Onyń táýir tárbıe alǵanyna máz bolyp basqalardan ózin joǵary ustaıtyn minezi bar, aýzy úlken, dúrdıgen erinderi bir-birine tımegen soń ylǵı jymıyp kúlip júretindeı kórinetin. Mundaı aıyqpas jymıys jaq etine jetpeı qalǵandaı aýzy ashylyp, tisi aqsıyp júredi, oǵan qarap júregi de sondaı ashyq eken dep oılap qalmańyz. Qolyna tistelgen nannyń qaldyǵyn myqtap ustap alǵan bala byrsıǵan top-tolyq bolatyn. Ádette ol ulttyq ulannyń kıimin kıetin — búlikke oraı saqtyqpen búgin azamatsha qaradúrsin kıinip shyǵypty.

Ekeýi de qos aqqý qalqyp júrgen baseınniń basyna kep toqtady. Teginde býrjýanyń aqqýlarǵa aıryqsha qumarlyǵy bolsa kerek. Ózi de kekıip júrýi jaǵynan solarǵa uqsaıtyn.

Aqqýlar júzip júr, júze júrip taranýynyń ózi qandaı óner, sonysymen-aq kórgendi qaıran qaldyrady.

Eger kishkentaı eki qaıyrshy mundaı aqıqatty túsinetin jasqa jetse, olar aqyldy býrjýanyń ǵıbratnamasyn este saqtar edi. Ákesi balasyna bylaı dep aqyl úıretti:

— Danyshpan azǵa qanaǵattanady. Menen ónege al, balam. Men óz kıimimdi eshqashan altynmen de, basqa da áshekeımen bezendirgen emen, ondaı jalǵan jarqyldy aqyl-esi tómen deńgeıdegi adamdarǵa qaldyrdym.

Bazar jaqtan jetken dabyr-dubyr aıqaılar kenet kúsheıip ketti; qońyraý dańǵyry men tobyrdyń gúrsili jańǵyryqtyrdy.

— Bul ne?

— Satýrn qudaıdyń qurmetine jasalyp jatqan toı ǵoı, — dedi ákesi.

— Mine, endi bastaldy! — dep burq etti aqqýlarǵa arnalǵan jasyl úıshiktiń syrtyna jasyrynǵan eki shoqpyt balany kózi shalǵan myrza, sosyn oıyn jalǵastyryp:

— Anarhıa tipti baqqa da kirip ketipti ǵoı, — dedi.

Ul bala jumsaq nannyń shetinen taǵy bir tistep, túkirigi tastady da ókirip qoıa berdi:

— Saǵan ne boldy, nege jylaısyń? — dep surady ákesi.

— Endi nan jegim kelmeıdi, — dep jaýap berdi bala.

Ákesi tisin odan saıyn aqsıtyp:

— Kishkentaı bólke nandy jep taýysý úshin jalpy ash bolýdyń qajeti joq.

— Meni bólke mezi etti. Ol qatyp qalypty.

— Qaıtyp jegiń kelmeı me?

— Kelmeıdi.

Ákesi oǵan aqqýlardy nusqady.

— Laqtyr onda anaý qanat jabýlylarǵa!

Bala oılanyp qaldy. Nandy toıǵandyqtan jegisi kelmeý, ony basqa bireýge berý degen sóz emes qoı.

— Kisilikti bolsańshy. Janýarlardy aıaý kerek.

Balanyń qolynan alyp, ol nandy baseınge tastady. Bólke jaǵaǵa jaqyn jerge tústi. Aqqýlar alysta, baseınniń orta tusynda júzip, jem izdep júrgen edi. Óz qamymen júrip olar býrjýany da, ol laqtyrǵan nandy da baıqaǵan joq.

Nan sý sińip, áne-mine batyp ketkeli jatqanda nesibe bosqa ketedi dep jany shyqqan býrjýa árli-berli ymdap, qolyn bulǵap, aqyry aqqýlardyń nazaryn aýdardy.

Olar sýdyń betinde birdeńe jatqanyn kórip týra keme sıaqty bir jaǵyna burylyp, aspaı-saspaı, tákappar qalpyn buzbaı, ózderiniń appaq qardaı bop túleýine laıyq kerbezdikpen bólkege qaraı júzdi.

— Teńiz dabylyn kórdi de bar jelkenin jaıyp jiberdi jaryqtyqtar, — dep býrjýa ózine ózi máz boldy.

Sol sátte aýlaqtaǵy qala shýy tipti údep ketti. Bul jolǵysy záreni alardaı boldy. Jeldiń ekpini daýysty aıryqsha aıqyn estirtetini bolady. Jel barǵan saıyn dúńgirip, aıqaı-shýdy, dúrkireı atylǵan myltyq dabyly men zeńbirekterdiń gúrsilin anyq jetkizdi. Osy arada kútpegen jerde kúnniń kózin kólegeılegen bir qara bult shyǵa keldi.

Aqqýlar áli nanǵa jetip úlgergen joq.

— Úıge baraıyq, — dedi ákesi. — Anaý jaqta Túılrıdi shabýyldap jatyr.

Ol balasyn qolynan ustady.

— Túılrıden Lúksembýrgke deıin onsha qashyq emes, — dep sózin jalǵady ákesi. — Koról men perdiń arasynan góri jaqyn. Uzamaı atys údep, oq jańbyrdaı jaýady.

Sosyn ol aspanǵa qarady.

— Múmkin myna bult burshaq bop tóner, aspannyń ózi kúreske kiristi, Býrbondardyń kishi butaǵynyń basy báıgege tigildi, qurydy. Tezirek úıge jeteıik.

— Aqqýlardyń nandy qalaı jegenin kórgim kep tur, - dep qyńqyldady bala.

— Joq, — dep qarsylyq bildirdi ákesi, — ol onsha aqyldy is bolmaıdy.

Sóıtip ol kishkentaı býrjýany alyp ketti.

Osy eki ortada sýdyń betinde qalqyǵan nanǵa aqqýlarmen birge kishkentaı eki qańǵybas ta jaqyndap qalǵan edi. Kishkentaı nanǵa qarap, úlkeni uzap bara jatqan býrjýany baqylady.

Ákesi men balasy Hanshaıym kóshesi mańyndaǵy orman shoǵyndaǵy úlken baspaldaqqa aparatyn aleıa dálizine súńgidi.

Olar kóz ushyna sińip kórinbeı ketkende ǵana úlkeni dóńgelek baseınniń erneýine qarynyn tósep jata qalyp, shybyq ustaǵan oń qolyn nanǵa sozdy. Dushpandy kórip, aqqýlar omyraýymen sýdy jaryp shapshań júze bastady, munysy kishkentaı alýshyǵa qol boldy, aqqýlardyń qatty qımylynan sý shaıqalyp, maıda tolqyndardyń bireýi bólkeni týra shybyqqa ákep ıterdi. Shybyq nanǵa jetkenshe, aqqýlar kelip úlgermedi. Bala shybyǵyn ysqyrta siltep aqqýlardy shoshytty da, sonymen bólkeni ilip alyp ornynan kóterildi. Bólke sýsińdi bolyp bolbyraǵan eken, al balalar sýdan da qatalap júr emes pe. Úlken bólkeni ekige bólip, kishisin ózi aldy da, úlkenin inisine usynyp:

— Má, myltyǵyńnyń aýzyna japsyr, — dedi.

On jetinshi taraý
MORTUUS PATER FILIUM MORITURUM EHRESTAT

Marıýs oılanbastan-aq barıkadadan kóshege atyp shyqty. Kombefer onyń sońynan tartty. Biraq bári kesh edi. Gavrosh ólip qalǵan. Kombefer barıkadaǵa patron toly sebetti alyp kirdi. Marıýs balany ákeldi.

"Áttegen-aı! — dep oılady ol. — Men myna ulǵa onyń ákesi meniń ákeme jasaǵandy jasaıyn, men oǵan qaryzyn qaıtaramyn. Biraq Tenarde meniń ákemdi maıdan alańynan tiri alyp shyǵyp edi, al men onyń balasyn ólideı ákeldim".

Marıýs Gavroshty kóterip qorǵanǵa kirgende onyń beti de balanyń betindeı qanjosa edi.

Gavroshty eńkeıip kóterip alamyn dep jatqanda oq basyn jyryp ketipti, et qyzýmen ony ol baıqamaǵan da.

Kýrfeırak óziniń galstýgin julyp alyp Marıýstiń mańdaıyndaǵy jarasyn tańdy.

Gavroshty ústeldiń ústine Mabefpen qatar jatqyzyp, eki máıitti de qara shálimen japty. Sháli shalǵa da, balaǵa da jetti.

Kombefer ózi qutqarǵan sebettegi patrondardy barlyǵyna bólip berdi.

Árqaısyna on bes oqtan keldi.

Jan Valjan burynǵysynsha jáshiktiń ústinde qımylsyz otyrdy. Kombefer oǵan on alty patron usynǵanda ol basyn shaıqady.

— Mine, ápendi! — dep Kombefer Anjolrasqa sybyrlady. — Barıkadada bolyp shaıqasqysy kelmeı me!

— Bul onyń barıkadany qorǵaýyna bóget bolmaıdy, — dep qarsylyq bildirdi Anjolras.

— Batyrlardyń ishinde de ózgege uqsamaıtyndar bolady, á! — dep tańdandy Kombefer.

— Mabef shalǵa qaraǵanda bul múldem basqa, — dedi olardyń áńgimesin estip turǵan Kýrfeırak.

Atap aıtqan abzal, barıkadany álsin-áli atqylaý ony qorǵaýshylar arasynda onshalyq tolqý týǵyzǵan joq. Kóshe urystarynyń ıiriminde ózi bolmaǵan adam ondaǵy tynys pen urys mınótteriniń alma-kezek aýysyp otyratynyn kóz aldyna elestete almaıdy. Barıkadanyń ishindegi kisiler árli-berli júrip, bir-birimen áńgimelesip, ázildesip te qoıady. Meniń bir tanysym barıkadanyń bir jaýyngeri dúrkiretip kartech atqylap jatqanda: "Biz bunda qurǵaq toıda júrgendeımiz!" dep qyljańdady deıdi. Barlyq qystalań da, barlyq syn saǵat ta artta qaldy nemese jaqyn arada artta qalýǵa tıis qoı.

Olardyń syndarly sáti qaterli boldy, al qaterli jaǵdaıy úmitsiz bolýy da kádik. Kókjıek kúńgirttene bastaǵan soń, qaharmandyq dańqy barıkadany jarqyn nurǵa bóledi. Qatygez Anjolras óz semserin Epıdottyń qatal danalyǵyna kezegen jas spartandyqtyń keıpinde bekinistiń tap tóbesinde asqaqtap turdy.

Kombefer jeleńin kıip, jaralylardyń jarasyn tańýǵa kiristi; Bossúe men Feıı Gavrosh ólgen kapraldan sypyryp alǵan oq-dári saýytynan patrondaryn toltyryp otyryp ázil-qaljyńyn tastar emes. Bossúe: "Uzamaı basqa planetaǵa kóshý úshin dılıjans jaldaýǵa týra keletin shyǵar", dep qoıady Feııge. Kýrfeırak jas qyzdyń uqyptylyǵymen óziniń ábzelderin jıystyryp, bes qarýy: ózi jaqsy kóretin semserli taıaǵyn, myltyǵyn, eki ershikti tapanshasyn, kishkentaı qalta altyataryn Anjolrastyń aınalasyna jaıyp saldy. Jan Valjan ún-túnsiz qarsy aldyna qarap qana otyr. Bir jumysshy Gúshlý apaıdyń úlken shı qalpaǵyn jippen shandyp, basyna baılap aldy. "Kún ótpes úshin osy durys" dep qoıady. Kýgýrd-Eksten kelgen bozbalalar óz sóz saptaýlarynda sońǵy ret sóılesip qalǵysy kelgendeı áńgimeni kóıitip otyr. Jolı qabyrǵadan Gúshlý jesiriniń aınasyn alyp, tilin qarap otyr. Birneshe kóterilisshi shkaftan tabylǵan kógergen nannyń qyrtysyn kelistirip otyr. Al Marıýs bolsa, o dúnıede kezdeskende ákem ne aıtar eken dep alań.

On segizinshi taraý
JYRTQYSH QURBANDYQQA AINALDY

Barıkadada týyp qalǵan bir psıhologıalyq qubylysqa toqtalaıyq. Osynaý ádetten tys kóshe soǵysyna tán nárselerdiń eshqaısysyn qaǵys qaldyrýǵa bolmaıdy.

Kóterilisshilerdiń tańǵajaıyp tynyshtyǵyna qaramastan, barıkada degenińniń ózi ishinde júrgender úshin eles kórinis sıaqty.

Azamat soǵysynda aqyrzamandyq birdeńeler bar; qalyń tuman bildirtpeı ǵana jalynnyń alaý atqan ushqynyn tumshalaıdy; halyq kóterilisi sfınks sıaqty jumbaq; barıkadada shaıqasyp júrgender úshin ol uıqydaǵy tús.

Marıýstiń mysalynda biz mundaı sátterde adamdardyń qalaı qaıǵyryp ýaıym jeıtinin, ondaı jaǵdaıdyń saldaryn kórdik, bul shyndyqtan jarqyn, sonymen birge súlesoq. Barıkadadan ketip bara jatyp kisi onda ne kórgenin este ustaı almaıdy. Onda onyń ózi de óńi qashyp yzbarlanyp ketkenin sezbeıdi. Onyń aınalasynda adam beınesindegi ıdeıalar aıqasty, báriniń basyn bolashaqtyń araıy nurlandyrady. Onda qımylsyz ólikter jatty, bar boıymen kórinip elester turdy. Saǵattar taýsylmaıtyndaı tym sylbyr qozǵalyp, máńgiliktiń ýaqyty sekildendi. Ol da ólimdi bastan keshirgendeı. Onyń sońynan syrǵyp kóleńkeler ótip jatty. Bul ne ózi? Onda ol qanjosa bolǵan qoldy kórdi, qulaq tundyrǵan qatty gúrsildi estidi, sonymen birge sumdyq tynyshtyqty bastan keshti; onda aıǵaıdan ashylǵan aýyzdar da, máńgi únsiz qalyp ashylǵan aýyzdar da ushyrasty; ony tútin bulty, álde túngi túnek tumshalady ma eken, o jaǵy oǵan beımálim. Oǵan belgisiz bir tereńnen jylap shyǵyp kele jatqan jeksuryn dymqyl tap kelgendeı boldy, saýsaqtarynan qaıdaǵy bir qyzyl daq kórdi. Odan arǵysy esinde joq.

Endi Shanvrerı kóshesine oralaıyq.

Eki dúrkin atystyń arasynda alystan saǵat qońyraýy estildi.

— Tal tús! — dedi Kombefer.

Saǵat on ekini soǵyp úlgermeı, Anjolras barıkadanyń basyna shyǵyp tikesinen tik turyp, kúrkiregen daýsymen aıqaı saldy:

— Malta tastardy úıge engizińder! Shatyrdaǵy terezeniń túbine aparyp úıińder. Adamdardyń jartysy urysqa qamdansyn, qalǵandary tas tasysyn! Bir mınótti de bosqa jiberýge bolmaıdy.

Kósheniń shetinde baltalaryn ıyǵyna salǵan órt sóndirýshi-saperler vzvody sap quryp kele jatty.

Bul kolonnanyń basty jasaǵy bolýy da múmkin. Qandaı kolonna deısiz be? Shabýyldaýshy kolonna bolýy ábden múmkin, óıtkeni barıkadany talqandaýǵa jiberilgen saperlerden keıin ádette nysandy tarpa bas sap alatyn soldattar júredi.

1822 jyly Klermon-Tonner aıtqandaı, shamasy, "tuzaqty moıynǵa iletin" sát jaqyndaǵan sıaqty.

Anjolrastyń buıryǵy kemeler men barıkadalar jaýyngerlerine ton dáldikpen ári tezinen oryndaldy. Bul eki baǵytta da keri sheginý múmkin emes. Bir mınótke jeter-jetpes ýaqyttyń ishinde "Korınftiń" kirer aýzynda úıilip jatqan tastyń úshten ekisi ekinshi qabat pen shatyrǵa tasyldy, bir-birine sheber qıylystyrylyp qalanǵan tastar terezeniń orta tusynan asty, shatyrdaǵy tereze de solaı bekitildi. Bas qurylysshy Feııdiń nusqaýymen tastardyń arasynan myltyqtyń dińi syıatyn sańylaý qaldyryldy. Terezelerdi bekitý kartech saıabyr tapqan soń tipti ońaı boldy. Eki zeńbirek te endi ıadromen barıkadanyń dál ortasynan pergiledi, ondaǵysy bekinisti tesý ne qulatyp tike shabýylǵa jol ashý.

Shoı tastardan qorǵanys úshin sońǵy tirek syndy bóget jasalǵan soń Anjolras Mabef jatqan ústeldiń astyndaǵy shólmekterdi ekinshi qabatqa kóterýge ámir berdi.

— Olardy kim ishedi? — dep tańdandy Bossúe.

— Dushpandar ishedi, — dep jaýap berdi Anjolras.

Kóterilisshiler tómengi terezeni bekitip alyp, túnde esikti ishten bitep tastaǵan sym temirlerdi ázir ustap tura qaldy.

Qalǵan tastarmen barıkadanyń sańylaý-tesigin bitedi.

Barıkada qorǵaýshylary oq-dári qoryn saqtaı biledi, onysy qarsy jaqqa da málim, sondyqtan qorshap turǵandar barlyq ázirlikti yza keltirer sylbyrlyqpen júrgizip, keıde kóz qylý úshin qorshaýdaǵylardyń oǵy jeter jerge baryp qalady, al shyn máninde kózdeıtinderi ońtaılyraq ornalasý. Shabýylǵa ázirlik qashanda aspaı-saspaı, keıin kenetten tóbeden jaı túsirý úshin aılamen júrgiziledi.

Bul baıaýlyq Anjolrastyń barlyǵyn tekserip, jaqsartatyn tusyn jaqsartyp alýyna qolaıly boldy. Onyń oıynsha, eger mundaı adamdarǵa taǵdyr ólimdi buıyrsa, olardyń ajaly, sóz joq, buryn-sońdy ushyraspaǵan erlik bolýǵa tıis.

Ol Marıýske:

— Bunda biz ekeýmiz de komandırmiz. Men sońǵy nusqaýlarymdy berý úshin úıge kireıin. Al sen syrtta qalyp, bárin qadaǵalap tur, — dedi.

Marıýs barıkadanyń qyr arqasynda baqylaý kúzetinde qaldy.

Anjolras as úıdiń esigin shegelep tastaýǵa tapsyrys berdi, on da jaralylar jatqany belgili.

— Jaralylarǵa oq ushqyndary tımes úshin osylaı jasaǵan durys, — dep túsindirdi muny ol.

Ol tómengi qabatta nusqaýdy tipten baısaldy berdi; Feıı tyńdap bolyp oǵan barlyǵynyń atynan jaýap qatty.

— Ekinshi qabatta baltalaryńdy ázir ustańdar, baspaldaqty shaýyp tastaý kerek bolar. Bar ma baltalaryń?

— Bar.

— Nesheý?

— Úsheý.

— Jaqsy. Bizde jıyrma alty jaýynger sapta. Qansha myltyq bar?

— Otyz tórt.

— Iaǵnı, segizi artyq. Qylyshtaryńdy qynǵa salyp, tapanshalaryńdy belge qystyryńdar. Jıyrma adam barıkadaǵa barady. Altaýyń shatyr men ekinshi qabattyń terezesinde turyńdar; shabýyl jasaǵandardy oqatar arqyly tastardyń arasynan atasyńdar. Eshkim de bos otyrmaýǵa tıis. Barabandar shabýylǵa dabyl qaǵysymen-aq barıkadaǵa jetesińder. Buryn jetkeniń jaqsy oryn alasyńdar.

Barlyǵyn oryn-ornyna qoıyp ol Javerge burylyp:

— Sen týraly umytqanym joq, — dedi.

Sony aıtyp ol tapanshasyn ústelge qoıyp:

— Osydan sońǵy shyqqan kisi shpıonnyń basyn myljalaýǵa tıis, — dedi.

— Osynda ma? — dep surady bireýdiń daýysy.

— Joq, onyń óligi bizdiń máıitterdiń janynda jatýǵa laıyq emes. Kishi barıkada arqyly Mondetýr kóshesine shyǵýǵa bolady.

Onyń bar bıiktigi tórt-aq fýt. Shpıon myqtap baılanǵan. Muny sonda aparyp atyp tastańdar.

Sol sátte Anjolrastan da beıtarap salqynqandy bir adam boldy, ol Javer edi.

Jan Valjan týra sol sátke tap boldy.

Ol kóterilisshilerdiń tobynda turǵan edi. Alǵa shyǵyp Anjolrasqa qarap:

— Siz be komandır? — dep surady.

— Iá.

— Taıaýda siz maǵan alǵys aıttyńyz ǵoı.

— Iá, Respýblıka atynan. Barıkadany eki adam qutqaryp qaldy: biri Marıýs Ponmersı, sosyn siz.

— Marapattanýǵa eńbegim sińdi dep oılaısyz ba?

— Álbette.

— Olaı bolsa, marapatymdy suraımyn.

— Ol qandaı marapat?

— Mynaý adamnyń mańdaıyna oqty ózim qadaǵym keledi.

Javer basyn kóterip, Jan Valjandy kórdi de, ıyǵyn sál qozǵap qoıyp:

— Bul ádildik,— dedi.

Anjolras óz karabınin qaıta oqtap, jurttyń barlyǵyn bir sholyp ótip:

— Qarsylyq joq pa? — dep surady.

Sosyn Jan Valjanǵa burylyp:

— Shpıondy alyp ketińiz, — dedi.

Jan Valjan Javer jatqan ústeldiń shetine kelip otyrdy, sol arqyly oǵan óziniń quqyǵyn málimdegendeı. Ol tapanshasyn alyp qolyna ustady, baıaý syrtylyna qaraǵanda ony oqtap jatqan sıaqty.

Dál osy sát kerneı daýysy estildi.

— Qarýǵa umtylyńdar! — dep barıkadanyń jıeginen Marıýs aıqaı saldy.

Javer ózine tán únsiz kúlkimen bir kúlip aldy da, kóterilisshilerden kóz almaı:

— Senderdiń jaǵdaılaryń da menen jaqsy emes, — dep myrs etti.

— Barlyǵyń barıkadaǵa baryńdar! — dep komanda berdi Anjolras.

Kóterilisshiler beıbereket esikke umtylyp, syrtqa júgirip shyqty, syrtynan yzaly Javer:

— Uzamaı kezdeskenshe! — dep mıyǵynan kúldi.

On toǵyzynshy taraý
JAN VALJAN KEK ALADY

Javermen ońasha qalǵan soń Jan Valjan tutqynnyń moıynynan alyp, eki aıaqtyń arasynan shyǵaryp belden shandyp tastaǵan arqandy sheshti. Sosyn oǵan ymmen "tur" dep belgi berdi.

Javer sol baıaǵy bılik bitkenniń kisende júrse de tastamaıtyn yzaly mysqylymen aıtqanǵa kóndi.

Jan Valjan Javerdi júk artqan janýardaı baılanǵan qolyndaǵy arqannyń bir ushynan ustap baıaý jeteleı jóneldi, qatty júrýge tutqynnyń aıaǵyndaǵy tusamys adymyn ashtyrmady.

Jan Valjan qolyna tapanshasyn qysa ustap keledi.

Osylaı olar barıkadanyń trapesıa poshymdy ishki alańynan ótti. Bolmaı qoımaıtyn shabýyldy berile kútken kóterilisshiler olarǵa jon arqasyn berip turdy.

Sol jaq buryshta, aýlaǵyraq turǵan jalǵyz Marıýs qana bulardy baıqap qaldy. Eki pende — jendet pen sottalǵandy ol kóńil aınasyna túsken ajal jarqylynyń sáýlesinde kórgen sıaqty.

Jan Valjan qıyndyǵyna qaramastan baılaýly Javerdi bir sátke de qolynan bosatpaı, Mondetýrǵa baratyn alasa jardan etpettep ótýge májbúr etti.

Bógeýden ótip olar ıesiz bos kóshede ekeýden ekeý ǵana qaldy. Olardy eshkim de kóretindeı emes edi. Kóterilisshilerden olardy buryshtaǵy úı tasalap turdy. Birneshe qadam jerde barıkadadan shyǵarylǵan ólikter úıilip jatty.

Ólgenderdiń arasynda qobyraǵan shashy mańdaıyna túsken kóterińki bet, oq tesip ótken qol, jartylaı ashyq áıeldiń omyraýy aıryqsha kórindi. Bul Eponına edi.

Javer óli áıelge kóziniń qıyǵymen qarap, túk bolmaǵandaı sabyrlylyqpen:

— Men bul qyzdy biletin sıaqtymyn, — dedi.

Sosyn ol Jan Valjanǵa qarady.

Jan Valjan tapanshasyn qoltyǵynyń astyna qoıyp Javerge oqty kózimen tesile qarady, osynyń ózi aıtpaı-aq: "Bul men, Javer!" degendi bildirip turǵandaı edi.

— Sen jeńdiń! — dedi Javer.

Jan Valjan jıletiniń qaltasynan bákisin alyp, bir tilin ashty.

— Oho, qalamyń ba? — dep daýystap jiberdi Javer. — Durys. Saǵan bul laıyǵyraq.

Jan Valjan Javerdiń áıeli, moınyndaǵy tuzaqty kesti sosyn qolyn baılaǵan jipterdi qıdy, odan soń eńkeıip aıaǵyndaǵy tusaýdy kesti de, eńsesin kóterip:

— Siz bossyz, — dedi.

Javerdi tańdandyrý qıyn edi. Alaıda ol ózin ózi qansha ustaǵanmen de mynaǵan tebirenbeı qala almady. Tańdanǵannan turǵan ornynda sileıip qatty da qaldy.

Jan Valjan sózin jalǵastyrdy:

— Mynaý ǵarasattan tiri shyǵamyn dep oılamaımyn, eger kezdeısoq qutylýdyń sáti tússe, esińde bolsyn: men Foshlevan degen atpen Qarýly adam kóshesindegi nómiri jetinshi úıde turamyn.

Javer jolbarystaı yryldap, aýzyn qısaıtyp, tisiniń arasynan syzdyqtatyp:

— Saqtan! — dedi.

— Ketińiz, — dedi Jan Valjan.

Javer qaıtalap surady:

— Sen Foshlevan dediń be, Qarýly adam kóshesi ǵoı?

— Nómiri jeti.

— Nómiri jeti, — dep kúbirleı qaıtalady Javer.

Beshpetiniń túımesin qaıta salyp, ıyǵyn áskershe qomdap, qolyn aıqastyryp, bireýin ıegine tirep turdy da teris aınalyp, bazar jaqqa adymdaı jóneldi. Jan Valjan ony kózimen uzatyp saldy. Birneshe qadam jer baryp buryldy da, Javer Jan Valjanǵa aıqaı saldy:

— Meniń ólerdeı mazamdy ketirdińizder! Odan da óltirseńdershi meni.

Ony ózi de ańǵarmasa kerek, Jan Valjanǵa Javer "sen" demeıtin boldy.

— Ketińiz, — dep aıqaılady Jan Valjan.

Javer baıaý basyp alystaı berdi. Endi bir mınót ótkende Ýaǵyzshylar kóshesiniń buryshynan burylyp ta ketti.

Javer kózden tasa bolǵanda ǵana Jan Valjan tapanshasyn áýege qaratyp bir atty.

Sosyn barıkadaǵa oralyp:

— İs bitti, — dedi.

Al ol joqta munda mynandaı oqıǵa bolǵan edi.

Úıdegiden góri kóshedegi sharýamen kóbirek shuǵyldanǵan Marıýs tómengi zaldyń qarańǵy túkpirinde ústelge tańýly jatqan shpıonǵa qarap ta úlgermepti ǵoı.

Kúndizgi jaryqpen barıkadadan etpettep ótip atylýǵa bara jatqan ony Marıýs tanyp qaldy. Oılamaǵan jerden onyń mıynan bir estelik jylt ete qaldy. Ol Pontýaz kóshesinde polısıa baqylaýshysymen qalaı kezdeskeni esine tústi, ol buǵan eki tapansha bergen edi, munda solardyń paıdasyn kórdi emes pe. Onyń júzin ǵana emes, esimin de eske túsirdi.

Alaıda onyń esteligi barsha oıy sıaqty tumandy da buldyr edi. Ol senimnen góri ózine qoıylǵan saýalǵa kóbirek uqsaıdy: "Bul ózin Javer ataǵan polısıa baqylaýshysy emes pe eken?"

Bálkim bul ol adamǵa ara túsip úlgerer de. Alaıda onyń shynymen sol Javer ekenine kóz jetkizip alý kerek qoı.

Marıýs barıkadanyń qarama-qarsy jaǵyndaǵy kúzet ornynda turǵan Anjolrasqa daýystady:

— Anjolras!

— O ne?

— Anaý adamnyń aty kim edi?

— Polısıa jansyzy. Sen onyń esimin bilesiń be?

— Árıne, bilemin. Ol bizge ózi aıtqan.

— Aty qandaı eken?

— Javer.

Marıýs dir ete qaldy.

Osy sát myltyq daýsy shyqty.

Jan Valjan kelip:

— İs bitti, — dep aıqaı saldy.

Ajaldaı sýyq yzǵar Marıýstiń júregin sharpyp ótti.

Jıyrmasynshy taraý
ÓLİLER AQ, TİRİLER DE KİNÁSİZ

Barıkadada jantalas bastaldy.

Osynaý aqtyq sáttegi qasiretti aıbyndy aıshyqtaı túsý úshin barlyǵy bas qurady.

Áýede tunyp turǵan tylsym únder, qalada tolqyǵan qısapsyz qarýly tobyrdyń tynysy, atty áskerlerdiń úzdiksiz dúbiri, aýyr artılerıanyń gúrsili, aıqysh-uıqysh atylǵan myltyq pen zeńbirek daýsy, shatyrlardyń ústinde shýdalanǵan altyn tústes oq-dári tútini, jan-jaqtan, áldebir alystan estilgen túsiniksiz yzaly aıqaılar, qaıda qarasań da úreıli bir shapaq, zarlap jylaǵanǵa uqsas Sen-Merrıdiń muńly dabyly, jumsaq jazǵy shaq, ǵajaıyp aspan, onyń keýdesin kernegen kún shuǵylasy men mamyq bulttar, tamyljyǵan aýa raıy men alyp úılerdiń úreı shaqyrar únsizdigi — bár-bári ózinshe bir syr búgip tur.

Keshegi kúnnen beri Shanvrerı kóshesiniń boıyndaǵy úılerdiń eki qatary eki qabyrǵaǵa ǵana aınalyp qaldy, esik-terezeleri jabyq, jan aıaǵy baspas tuıyq qabyrǵalar.

Bizdiń ýaqyttan ózgeshe ol zamanda halyq hartıa nemese tozǵan zań syılaǵan kúni bitken kóne tártipti qurtýǵa bel býyp, aýanyń ózi ashý-yzaǵa tolyp, qalanyń ózi kóshe tabandaryn talqandap, kóteriliske býrjýazıanyń ózi janashyrlyq kórsetkende, búlik rýhyna sharpylǵan qalalyqtar kóterilisshilerdiń odaqtasyna aınalyp, úıler jer astynan ósip shyqqandaı bekinistermen baýyrlasyp, olardyń tiregi boldy. Alda-jalda ýaqyttyń tolǵaǵy pispeı, kóterilis halyqtyń qoldaýyn kermese, odan bas tartsa, búlikshiler opat bolar edi. Olardyń tóńiregindegi qala aıtaqyrǵa aınalyp, barlyq bas saýǵalar oryndar jabylyp, kósheler áskerlerdiń barıkadalardy alýyna kómektesip jol ashyp berer edi.

Halyqty óz qalaýynan tys shapshań júr dep qystaýǵa bolmaıdy. Ony tizgindep ustaımyn degenderdi laǵnet atsyn! Halyq kúshteýge, májbúrleýge kónbeıdi. Onda olar kóterilisshilerdi taǵdyrdyń tálkegine tastap ketedi. Búlikshiler oba indetine urynǵandardyń kebin kıedi. Úı attap bastyrmaıtyn qulama jarǵa, esik — bógetke, esik aldy jabyq qabyrǵaǵa aınalady. Bul qabyrǵa bárin kórip, bárin estip turady, biraq kómekke kelmeıdi. Olar ashylyp, senderdi qutqara da alar edi. Joq, atama!

Bul qabyrǵa — taǵdyr. Senderge qarap turyp-aq úkim shyǵarady ol Jabyq úılerdiń keıpi qandaı keıisti! Bylaıynsha, olarda eshkim turmaıtyn sıaqty, biraq bárinde de jurt turyp jatyr. Ómir toqtap qalǵan tárizdi kóringenmen, óz arnasymen bógelmeı aǵyp jatyr. Biraq tórt kózi túgel bolǵanmen, táýlik boıy olardan eshkim shyqqan joq. İshte aýyr qozǵalys, áńgimelesedi, uıyqtaıdy, oıanady, otbasynda shúńkildesedi, ishedi, jeıdi, qorqynyshtan qaltyraıdy — ne kerek, sumdyq. Meıirimsiz qataldyqty tek qana qorqynysh qana jumsartsa kerek, abdyrap-abyrjý — jaǵdaıdy jeńildetýge septespek. Keıde mynadaı da kezdesedi: qorqynysh úreı ushýǵa, úreı ashý-yzaǵa, saqtyq qutyrýǵa aparyp soǵýy da múmkin, "Jýastan jýan shyǵady" degen tereń maǵynaly máteldiń de túp-tamyry osynda jatsa kerek. Erensiz úreıdiń ushqyny tútinniń qoıý bultyndaı yza-kek týǵyzatyny da bolady. "Osy búlikshilerge taǵy ne kerek? Ylǵı búlik shyǵarady da júredi. Tek beıbit turǵyndardy joldan taıdyrý bar biletini. Álgi revolúsıa degenderi ábden toıdyryp boldy. Ony osynda ne úshin ákelgen? Qurysa qurysynshy ózi! Sybaǵasy sol! Ózderi kináli. Qylyǵyna qaraı shynyǵyp kórsin. Bizdiń onda ne sharýamyz bar! Beıshara kóshemizdiń oq jaýdyryp byt-shytyn shyǵardy. Bul bir buzyqtardyń shaıqasy. Eń bastysy — esikti ashpaý kerek!". Sóıtip, úı tabytqa aınalady. Kórhana bolady. Kóterilisshi jabyq esiktiń aldynda jantalasady, mine, kartech jaýdy, tóbesinde jalań qylysh oınady. Ol qansha aıǵaılasa da, estı turyp qolushyn bermeıtinin, kómek kelmeıtinin biledi. Onda muny tasalaıtyn qabyrǵalar, muny qutqaryp alatyn adamdar bar, biraq qabyrǵalarda qulaq bolǵanymen, adamdarda júrek joq.

Bul arada kináli kim?

Eshkim de emes, bizdiń árqaısymyz kinálimiz.

Kináli ózimiz ózimiz ómir súrip jatqan qatybas zaman.

Qıal qashanda nar táýekelge senip, ózine ózi qater týǵyzyp qımyldaıdy, ıdeıalar kúresinen qarýly kúreske ulasyp, Mınervadan Palladaǵa aınalyp, kóteriliske kep sarqady. Eger qıalı oı tózimin taýysyp alsa búlikke aınalady, ol qashanda jónsiz ýaqytta keledi de, ózin ne kútip turǵanyn biledi. Onda ol bárine de moıynsunyp, saltanattyń ornyna apatty da moıymaı qarsy alady. Ol ózin keýdeden keri ıtergenderge qyzmet etip, tipti olardy aqtaıdy da, onyń izgiligi de barlyǵy tastap ketse de qyzbaı, eńse túsirmeýi. Qaýip-qater aldynda bas ımeıdi, sóıte tura jaqsylyqty bilmegenderge keshirimdi.

Aıtqandaı, bul jaqsylyqty bilmeý me?

Adamzat kózqarasy turǵysynda solaı.

Jeke tulǵanyń kózqarasy turǵysynan olaı emes.

Progres — adam tirshiliginiń bir túri. Progres dep tutas alǵandaǵy adamzat ómirin aıtamyz; progres degenimiz — adamzattyń qaryshty qozǵalysy. Progres alǵa adymdaıdy; bul adamzattyń jer betindegi aspanılyq pen qudaıylyqqa uly saıahaty. Jolda onyń qalyp qoıǵandy jınaıtyn aıaldamasy bolady; tynyǵyp alǵaly toqtap, oıǵa shomyp kóz aldyna ken jazyǵyn jaıyp tastaǵan Jeruıyqty elestetedi, uıyqtaıtyn da túnderi bolady; oıshylǵa adamzat janyn kórýden asqan azapty úreı joq, túnek tumshalap qalǵyp ketken progresti saýsaǵymen sıpalap, qarańǵyda taýyp alyp, oıatýǵa dármeniń jetpegennen jamany joq.

Progresti qudaımen shatastyryp, onyń óz qozǵalysyndaǵy úzilisin bıik bolmystyń ólgeni dep uqqan Jerar de Nerval osy joldardy jazýshydan: "Qudaıdyń ózi ólip qalǵan joq pa eken?" dep birde suraǵany bar.

Úmit úzip toryǵýshylardiki durys emes. Progres qashanda oıanady; shyntýaıttap kelgende ol uıyqtap jatyp ta jolyn jalǵastyryp, osy merzimde edáýir eseıdi. Ony kórip óresi bıikteı túskenine kóziń jetedi. Tasqyn sıaqty progres úshin tynyp qalý múmkin emes; oǵan kedergi qoımańyz, arnasyna alyp tastardy úımeńiz, bóget sýdy kópirshýge, al adamzatty býyrqanýǵa ákep soqtyrady. Tolqýlar men dúrbeleńderdiń sebebi, mine, osynda. Alaıda árbir kóterilisten keıin siz ilgeri jyljyp qalasyz. Jalpy tártip degenniń ózi jappaı tynyshtyq qoı, sol tártip oralmaıynsha, jer betinde jarastyq pen birlik saltanat qurmaıynsha, progresti kezeńder retinde revolúsıa qyzmet etedi.

Progres degenimiz ne ózi? Onyń anyqtamasyn aıtqanbyz. Ol halyqtardyń úzdiksiz órkendep otyratyn ómiri.

Alaıda keıde jeke tulǵalardyń ótpeli ómiri adamzat áýletiniń máńgilik ómirimen taıtalasyp qalady.

Ashyq moıyndaıyqshy: árkimniń jeke óz múddesi bar; ony qorǵap, saqtaý áste qylmys emes; qazirgige ózimshildiktiń zańdy úlesi bólingen; ótkinshi ómirdiń óz quqyǵy bar, sondyqtan ol bolashaq úshin udaıy qurbandyqqa barýǵa tıis emes. Óziniń jer betindegi jolyn bastaǵan búgingi urpaq, keleshek úshin ony qysqartpaýy kerek, shyn máninde ózine uqsas urpaqtardyń kezegi sál keıinirek keledi ǵoı. "Men tirlik jasap jatyrmyn, — dep sybyrlady. Barlyǵy atalatyn bireý. — Men jaspyn ári ǵashyqpyn, men qartpyn, tynystaǵym keledi, men otbasynyń otaǵasymyn, men eńbektenemin, men barlyǵyna artyǵymen úlgeremin, meniń isim tamasha óristep barady, meniń úılerim jalǵa beriledi, jınaǵanym da az emes, men baqyttymyn, áıelim men balalarym bar, men olardy súıemin, meniń ómir súrgim keledi, meni mazalamaı, jaıyma qaldyryńyzdar". Mine, sondyqtan da adamzattyń izgi ozyq legi belgili kezeńderde osyndaı tereń enjarlyqqa tap bolady.

Sonymen qatar soǵysty bastap jiberip, qıalı oı óziniń shuǵylaly bıiginen túsetinin de moıyndaǵan lázim. Keleshek kúnniń aqıqaty kúreske kiriskende kesheginiń jalǵanynan ádis-aıla enshileıdi. Oı-qıal bizdiń bolashaq ótkendegiden artyq jasaı almaıdy. Biryńǵaı ıdeıa zorlyq bolyp shyǵady. Ol osy zorlyǵymen qaharmandyqqa kóleńke túsiredi, árıne, ol úshin jaýap berýi kerek onyń; adamgershilik erejelerine qarama-qaıshy turpaıy zorlyǵy men quralyn tańdaýdaǵy keleńsizdigi úshin ol sózsiz jazasyn tartady. Qıal-kóterilis ejelgi áskerı zańdy paıdalanyp keskilesip jatyr; ol shpıondardy atyp, satqyndardy darǵa asyp, tiri adamdardy óltirip, olardy belgisiz qapastarǵa laqtyryp jatyr.

Qysqasyn aıtqanda ol ólimge járdem jasap jatyr, al bul aýyr qylmys. Qıalı oı qaıtyp aqıqat shuǵylasyna, onyń alapat sarqylmas kúshine senbeıdi dep te oılaýǵa bolady. Ol semser ǵana silteıdi. Al semser degen qaýipti. Kez kelgen qylyshtyń eki júzi de ótkir. Ózgeni jaralaǵan jan ózi de jaralanady.

Osyndaı eskertý jasaı otyryp, barynsha qatal bolǵannyń ózinde de bolashaq jolyndaǵy dańqty kúreskerlerge, qıalı oıdyń, ıaǵnı ýtopıanyń pikirlerine qaıran qalmaı tura almaımyz, bizge olardyń maqsattaryna jetken, jetpegeni báribir. İsi ońǵa baspaǵannyń ózinde de olar taǵzym etýge laıyq, olardyń ulylyǵynyń ózi de sol sátsizdiginde jatqan sıaqty. Progreske yqpal etetin bolsa jeńiske búkil halyq bolyp qol soǵyp alaqaılaýǵa bolady, al qaharmandyq jeńilis júrekterdi tebirentýi tıis. Jeńis aıshyqty, jeńilis aıbarly. Biz tabystan jankeshtilikti artyq kóremiz, biz úshin Djon Braýn Vashıngtonnan joǵary, Pızakane Garıbaldıden bıik.

Bireý bolmasa bireýdiń jeńilgender jaǵyna shyǵýy da qajet qoı.

Jurt bolashaqtyń uly barlaýshylaryna, ásirese, olar sátsizdikke ushyraǵanda ádil bola bermeıdi.

Revolúsıonerlerdi olar úreı týǵyzady dep kústánalaıdy. Kez kelgen barıkada qoǵamǵa qastandyq sanalady. Revolúsıonerlerge olardyń teorıasyn kiná ǵyp tańady, maqsattaryna senbeıdi, qaıdaǵy bir búkpe pikirden qaýiptenedi, olardyń adaldyǵyna kúdik keltiredi. Olardy ómir súrip otyrǵan áleýmettik qurylysqa qarsy eldi kóteredi, joq-jitik pen qaıǵy-qasiretten, ádiletsizdik pen ókinishten, toryǵýshylyqtan taý turǵyzyp, adamzat qoǵamynyń tuńǵıyq tereńinen qara túnekti qazyp shyǵaryp, solardyń bıiginen aıqasqa túspek dep kinálaıdy. "Sender tozaqtyń tas tabanyn aýdaryp tastadyńdar!" dep aıǵaılaıdy olarǵa. Olardyń: "Mine, sondyqtan da bizdiń barıkada izgi nıetpen myqtalǵan", dep jaýap berýine bolar edi.

Daý joq, eń jaqsysy — qıyn máselelerdi beıbit sheshý ǵoı. Qalaı aıtqanmen de, malta tastarǵa qaraǵanda mysal óleńdegi aıýdy eske túsiresiń, al sondaı qaıyrymdy erik-kúsh bárinen buryn qoǵamdy alańdatady. Al qoǵamnyń qutqarylýy óziniń qolynda; endeshe aldymen onyń ózi qaıyrymdy da ıgi erik-kúsh tanytsyn. Onda shuǵyl sharalar qoldanýdyń qajeti bolmaı qalady. Zulymdyqty baısaldy zerdeleý kerek, ony anyqtap alǵan soń ǵana alastaýǵa kirisken abzal. Mine, biz qoǵamdy osyǵan úndeımiz.

Qalaı bolǵanmen de, Fransıaǵa kóz tikkenderdiń bári murattyń myzǵymas logıkasyna súıenip, álemniń ár shalǵaıynda uly is úshin kúresip jatyr, jeńilgenniń ózinde de olar aıbyn-aıbarynan aıyrylǵan joq; progres úshin taısaqtamaı ómirin qıyp, qudirettiń erkine baǵynyp, qasıetti ister atqarady. Belgilengen merzimde táńirlik dramanyń oqıǵa barysyna oraı aıtar sózin aıtqan akterdeı salqynqandylyqpen kórge kiredi. Olar ózin úmitsiz kúreske, 1789 jylǵy 14 shildede bastalǵan, búkil dúnıe júzine toqtaýsyz taraǵan jarqyldap gúldený jolyndaǵy uly halyq qubylysy úshin tikesinen tik turyp ólýge baǵyttady. Bul soldattar kıeli iske qyzmet etýshiler. Fransýz revolúsıasy — táńiriniń isi.

Aıtqandaı, taǵy bir mańyzdy aıyrmashylyq bar, ony burynǵy taraýda atalyp ótkenderge qosqan abzal; halyq qoldap, maquldaǵan qarýly kóterilister bolady, olardy revolúsıa dep ataıdy, halyq qýattamaı irgesin aýlaq salǵan kóterilisterdi búlik deıdi.

Burq ete qalǵan kóterilis — halyq aldynda jaýap beretin, emtıhan ustaıtyn ıdeıa. Eger halyq qara shar salsa, ıdeıanyń jemissiz bolǵany, kóterilis onda sátsizdikke ushyraıdy.

Halyqtar qashanda ýtopıa tilegendeı kúreske alǵashqy shaqyrýda-aq bel sheship kirisip ketpeıdi. Ulttar máńgi úzbeı batyrlar men jankeshtilerdiń jan-júrek kúshin kórsete bermeıdi.

Halyq – aqyl tarazy. Kóterilis oǵan tıimsiz, a priori: birinshiden, jıi-jıi apatqa uryndyrady; ekinshiden, ómirden aýlaq ıdeıadan týady.

Murat úshin, jalǵyz ǵana murat úshin janyn qurbandyqqa shalatyndar, árıne, tamasha. Kóterilisti ynta-jiger týǵyzady. Ynta-jiger, ıaǵnı entýzıazm doldanyp ashýlanar bolsa, qolǵa qarý alǵyzady. Alaıda kez kelgen kóterilis úkimetti nemese memleketti nysanaǵa ala otyryp, árige silteıdi. Máselen, 1832 jylǵy kóterilistiń kósemderi, atap aıtqanda, Shanvrerı kóshesindegi jas entýzıaster tikeleı Lýı-Fılıppke qarsy shaıqasqan joq. Olardyń kópshiligimen ashyq áńgimede osy bir ustamdy koróldiń ustamdylyǵyn, ne monarhıany, ne revolúsıany jaqtaıtynyn bildirmeı ótkenin moıyndady. Oǵan eshkim de ósh emes eken. Degenmen olar Lýı-Fılıpptiń atymen qudaıy mańdaıyn maılaǵan kishi býynǵa qarsy bas kóterdi, kezinde Karl H-nyń atyn jamylǵan úlken býynǵa da osylaı qarsy shyqqan-dy; Fransıada monarhıany qulata otyryp, olar aıdaı álemde adamnyń adamǵa jasaıtyn zańsyz bıligin, quqyqtyń tóbesinen qaraýdy joıýǵa talpyndy.

Parıj búgin korólsiz bolsa, erteń búkil álem óktem basshysyz bolady. Shamamen, olar osylaı oılanyp-tolǵandy. Árıne, olardyń maqsaty túsiniksiz bolǵan shyǵar, tipti qol jetpeıtindeı alshaq ta bolar, biraq ol uly edi ǵoı.

Máseleniń mánisi osyndaı. Adamdar qashanda qıal bolyp kórinetin eles arman jolynda ózin qurban qylady, jáne túbinde oǵan qol jetetinine kámil senedi de kóterilisshi búlikti poetıkalyq shyraıda kóredi. Ol bolashaq týraly arman-qıalymen masaıyp, qasiretti taǵdyryna qarsy umtylady. Kim bilsin, bálkim, olar óz degenine jeter de. Ras, olar tym az, olarǵa tutas armıa qarsy tur. Alaıda olar quqyqty, tabıǵı zańdy, árkimniń ózine óziniń joǵary bıligin, eshqashan óz erkimen bas tartýǵa bolmaıtyn erkin, ádildik pen aqıqatty qorǵaıdy, olar úshin baǵzydaǵy úsh júz spartandyq sıaqty qajet bolsa jan berýge bar olar Don Kıhotty emes, Leonıdti este tutady. Osy jolǵa túsken soń keri sheginbeı, olar tek alǵa umtylady, bas-kóz joq ilgeri entelep, aldan qulaq estimegen eren jeńisti, revolúsıanyń aıaqtalǵanyn, erkindikpen támamdalǵan progresti, adamzattyń ulyqtalýyn, jappaı azat bolýdy, eń quryǵanda Fermopıldi kóredi.

Progres isi jolyndaǵy mundaı aıqastar kóbinese sátsiz aıaqtalady, onyń sebebin ilgeride baıandaǵanbyz. Ideıa quldaryna qaryspa tobyrdy sońynan ertý ońaı emes. Aýyr qozǵalatyn, qımylynyń sylbyrlyǵyna oraı senimi de, qısapsyz kóp qalyń tobyr qashanda nar táýekelden qorqady, al muratqa jetý árqashan táýekelge bel býýǵa baılanysty.

Taǵy da bul arada murattarmen jáne sezimmen onsha aýyl-úı qona bermeıtin jeke múddelerdiń aralas júretinin umytpaǵan abzal.

Fransıanyń ulylyǵy men sulýlyǵy basqa halyqtar sıaqty qampıǵan qarynǵa baılanysty emes, ol beldigin ámse qysa býýǵa qumar. Ol birinshi bolyp oıanady da, sońǵy bolyp uıyqtaıdy. Dáıim alǵa umtylady. Jańa soqpaqtar izdeıdi.

Bul onyń sýretkerlik tulǵasymen aıshyqtalady.

Murat — aqıqattyń shyńy sulýlyq sıaqty, logıkanyń sharyqtaý núktesi ispetti birdeńe. Sýretker — halyq ta murager — halyq kimmen birge bolsa, sonymen bir. Sulýlyqty súıý jaryq nurǵa talpyný degen sóz. Mine, sondyqtan da Eýropanyń shamshyraǵyn, ıaǵnı órkenıetin aldymen Grekıa kóterdi, Grekıa ony Italıaǵa berdi, al ol Fransıaǵa tapsyrdy. Uly aǵartýshy halyqtar osylar. Vitae lampada tradunt28.

Qaıran qalarlyq is: halyqtyń óleń-jyry — onyń damýynyń qajetti býyny. Órkenıettiń deńgeıi qıal kúshimen ólshenedi. Alaıda aǵartýshy halyq sóz joq jaýjúrek er halyq bolyp qalýǵa tıis. Sıbarıs emes, Korınf bolýy kerek. Kimde kim náýetektikke berilse, sol azǵyndap ketedi. Dáldúrish te, dáýletker de bolmaı, sýretker bolý shart. Tańdaýly bolýǵa tyryspaı, kemeldenýge talpyný kerek. Sonda ǵana adamzatqa murat ónegesin syılaısyz.

Qazirgi murattyń ónerde óz tegi, ǵylymda óz tásili bar. Tek ǵylymnyń kómegi arqyly ǵana aqyndar óziniń asqaq armanyn júzege asyra alady, qoǵamdyq qurylystyń ásemdigine qol jetkizedi. Peıish A+V-nyń kómegimen qalpyna keledi. Órkenıet qol jetkizgen deńgeıde dáldik — sulýlyqtyń qajetti tetigi; ǵylymı pikir kórkemdik sezimge kómektesip qana qoımaı, tolyqtyrady da; arman esepteı bilýi kerek. Basqynshy ónerge ǵylym jaýyngerdiń atyndaı tirek bop qyzmet etýi kerek. Bul tirektiń senimdi tirek bola bilgeni asa mańyzdy. Osy zamanǵa aqyl-oı — Grekıanyń danalyǵy, onyń at-arbasy qyzmetin Úndistan atqarady, sosyn pil mingen Eskendir Zulqarnaıynnyń ózi.

Óli qasań qaǵıdalarǵa toqyrap qalǵan nemese ataq qýyp azǵan ulttar órkenıetti alǵa jyljytýǵa qabiletsiz. Altyn nemese sol sekildi basqa pirlerdiń aldynda taǵzym etý jan men tándi jáne erik-kúshti jansyzdandyrady. Dinmen nemese saýdamen asyra áýestený halyqtyń dańqyna kóleńke túsiredi, onyń rýhanı deńgeıin tómendetedi, kókjıegin taryltady, mısıoner halyqqa tán qudaılyq jáne adamı qasıetterinen birdeı aıyrady, uly maqsatyn jetildirmeı, kókteı soldyrady. Vavılonda murat bolǵan joq, Karfagende murat bolǵan joq. Afına men Rım órkenıet alaýyn saqtap, ǵasyrlar túneginen aman alyp shyqty.

Fransıa halqynda Grekıa men Italıa halyqtaryndaǵydaı qasıetterdiń tórt kózi túgel Fransıa sulýlyǵy jóninen Afına arýyndaı, ulylyǵy jóninen Rım arýyndaı.

Oǵan qosa onyń júregi meıirban. Ol barlyǵyn da berýge ázir. Basqa halyqtarǵa qaraǵanda ol qaltqysyz berilý men ózin-ózi qurban etýge kóbirek qabiletti. Ras, ol qubylmaly da turaqsyzdaý, onyń keıbir alypqashtylarǵa qaýiptiligi de osynda, ol bezektep júgirgende bul aıańdap júredi, ol aıańdap júrgende bul toqtaýdyń qamyn oılaıdy. Fransıada turpaıy materıalızmniń derti bar, onyń zańǵar aqyl-oıy ara-tura Fransýzdyń aıbynǵa laıyqsyz, kádege assa Mıssýrı nemese Ońtústik Karolına shtattarynda ǵana júzege asatyn ıdeıalarmen lastanady. Alyptyń qasaqana kishkentaı bolyp kóringisi kelse, erki. Keıde ulan-baıtaq Fransıanyń usaq-ulan erkeligi de bolady. Bary osy.

Bul arada qarsylyq bildiretin eshteńe joq. Halyqtar jaryq kún sıaqty tutylýyna da haqysy bar. Bul oqa emes, tek jaryq oralsa bolǵany, kúnniń tutylýy tek máńgi túnge aınalmasyn de. Raýan men túleý — uqsas uǵymdar. Kúnniń jańadan shyǵýy adamı "menniń" sózsiz jańarýyna sáıkes keledi.

Derekterdi baısaldylyqpen keltireıik. Barıkadadaǵy ajal nemese qýǵyndaǵy qabir ózin jáne ózi qurbandyqqa shalý úshin qoldanýǵa keletin jáne aldyn ala kózdelgen taǵdyr. Ózin-ózi qurban qylýdyń qazirgi aty — rıasyzdyq. Meıli ysyryp tastalǵandar jyryla bersin, qýǵyndalǵandar qýǵyndala bersin; uly halyqtarǵa sheginseńder de kóp sheginbeńder degen tilek aıtýmen ǵana shekteleıik. Syndarly oıǵa oralý jeleýimen tym tómen túsip ketpeıik.

Sóz joq, materıa da, kókeıkesti qajetter de, jeke múddeler de, asqazan da bar, alaıda asqazannyń talaby birden-bir zań bolýyna jol berýdiń keregi joq. Ótkinshi ómirdiń óz quqyǵy bar, máńgilik ómirdiń de óz quqyǵy baryn moıyndaımyz. Shyrqaý bıikke kóterilip alyp, sosyn kenetten qulaýǵa da bolady, ókinishke oraı mundaı jaǵdaılar jıi ushyrasady. Muratyna jaqyndap qalǵan uly, dańqty halyq kenet kir-qoqysty qazbalap, sonyń dámine úırenip ketedi; alda-jalda odan Falstaf úshin Sokratty nege ysyryp tastadyń dep surasa, "Óıtkeni memleket adamdaryn jaqsy kóremin", dep jaýap beredi.

Barıkadadaǵy shaıqasqa oralmas buryn taǵy da bir sóz.

Osy arada biz áńgimelegeli otyrǵan urystar muratqa muqalyp baryp umtylý sıaqty birdeńe buǵaýdaǵy progres aýrýǵa shaldyǵady, talma derttiń qasiretti ustamalylyǵyna urynady. Basty qatysýshylary qoǵamnan qarǵys alǵan. Shyn aty "Progres" kisi bolyp tabylatyn dramamyzdyń qaterli kezeńderiniń biri, aktisi men antraktisi, mine, osynda.

Progres! Aýzymyzdan jıi shyǵyp ketetin osy úndi lebizde barlyq arman-muńymyz jatyr. Osyǵan uıyǵan ıdeıanyń atalmysh dramanyń odan ári óristeýinde qyrýar syndardy bastan keshýine týra keledi, tek onyń betine aq jabýǵa májbúr bop júrmesek bolǵany.

Oqyrmannyń kóz aldynda jatqan kitap bastan-aıaq, tutas jáne jeke-dara aýytqýlary men erekshelikter jáne jekelegen olqylyqtary bola tura jamandyqtan jaqsylyqqa, jalǵandyqtan aqıqatqa, suǵanaqtyqtan ar-uıatqa, irip-shirýden tirshilikke, haıýandyq túısikten boryshty túsinýge, tozaqtan ushpaqqa, bolymsyzdyqtan qudaıǵa aparar joldy nusqaıdy. Shyǵar jeri — materıa, jeter jeri — jan-júrek. Basynda Ázireıil, aıaǵynda perishte turady.

Jıyrma birinshi taraý
BATYRLAR

Kenet shabýyldyń barabany qaǵyldy.

Shabýyl quıyndaı uıtqyp bastaldy. Qarsańda tún túnegin jamylyp dushpan ábjylandaı únsiz jorǵalap, barıkadaǵa jaqyndap alypty. Endi tapaıdyń taltúsinde ashyq alqapta aıaq astynan shabýyl jasaý múmkin emes, óıtkeni shabýyldaýshylardyń jandy kúshi alaqandaǵydaı kóz aldynda; zeńbirektiń ókirgeni estildi de ásker tarpa bas salýǵa umtyldy. Yzaly da urymtal ekpinmen turaqty jaıaý áskerdiń ulttyq jáne mýnısıpaldyq gvardıanyń jaıaý sapymen nyǵaıtylyp, qujynaǵan shýly tobyrdyń qarasyna arqa súıegen qýatty kolonnasy baraban dabylymen kóshege júgirip shyǵyp, aldaryna saperlardy salyp kerneılete júrip, myltyqtarynyń súńgisin serte ustap, jaýǵan oqtyń astymen qabyrǵa qulatatyn jez taranmen týra barıkadaǵa dúrse qoıa berdi.

Qabyrǵa soqqyǵa shydady.

Kóterilisshiler qutyryna atty kep. Qorshaýǵa alynǵan barıkadanyń qyr arqasy atystan jarq-jurq etip jatty. Shabýyldyń tasqyndy bolǵany sondaı, búkil barıkada bir sátte shabýylshylardyń tasqyn seline aınaldy. Arystannyń jabylǵan ıtterdi silkip tastaıtynyndaı, qamal soldattardy serpip tastap, teńizdiń kóbigi japqan jartas qusap, shabýylshyldyń qujynaǵan tobynan miz baqpaı kárin tigip, qaharlanyp qaraýytty da turdy.

Sheginýge májbúr bolǵan kolonna sap qurap sumdyq ashyq jaǵdaıda kóshede qalyp, qorǵannan dúrkin-dúrkin atylǵan oqqa myltyqpen yzalanyp jaýap qatty. Otshashýdy kórgen kisi aıqysh-uıqysh qaıshylanǵan jaı otyndaı shashyraǵan sáýlelerdi esinde ustar edi, olardy ádette ot shoǵyry deıdi. Olar endi sol ot shoǵyryn tik emes, kólbeý jaǵdaıda kóz aldyna keltirsin, ýyldaǵan oqtar, bytyra men kartech ot jebesin burshaqtaı jaýdyryp, tek ólim sebedi. Barıkada osy burshaqtyń astynda qaldy.

Eki jaq ta birdeı jankeshtilikpen janyp-kúıdi. Batyldar tipti taǵylardyń essizdigine boı uryp, jan aıamas erlikke baryp, óz ómirin qurban qylýdan da taıynǵan joq. Ol dáýirde ulttyq ulandardyń soldattary baıaǵy Afrıkany jaýlaǵandaǵy zýavtardaı tóbelesetin. Áskerler urysty bitirgisi keldi, al kóterilisshiler jalǵastyrǵysy keldi. Jastyq pen densaýlyqtyń gúldep turǵan shaǵynda jantalasty soza túsý degeniń endi erlik emes, essizdik. Urysqa árbir qatysýshynyń ajal saǵaty sheksiz sozyldy. Kúlli kóshe ólikterge kómildi.

Barıkadanyń bir shetinde — Anjolras, bir shetinde Marıýs turdy. Basynda qorǵanystyń barlyq jospary bar Anjolras ózin saqtap, tasany panalap turdy; onyń oqatary túbinen úsh birdeı soldat birinen soń biri ólip tústi, olar biraq ony baıqaǵan joq. Marıýs tasa izdemeı urysty. Ol qabyrǵadan kindiginen joǵary kóterilip, jandy nysana qusap turdy. Sarańnan asqan ysyrapqoı joq, qymtanǵysy kelgende ózinen eshteńe aıamaıdy, al aıqasta oıshyldan asqan qaterli kisi joq. Marıýs oıǵa batyp, túnerip, qaharly kórindi. Barlyǵy oǵan túsindegi tárizdi. Ol qolynda myltyǵy bar eles ispetti.

Qorshaýdaǵylardyń patrondary bitýge taıaý, al ázil-qaljyńdary sarqylar emes. Ózderin shyr aınalǵan ajal quıynynyń ortasynda da olar kúlkiden tyıylar emes.

Kýfeırak jalańbas turǵan-dy.

— Qalpaǵyńdy qaıda jibergensiń? — dep surady Bossúe.

— Aqyr sońynda olar qalpaqty ıadromen ushyryp túsirýdiń amalyn tapty ǵoı, — dep jaýap qatty Kýfeırak.

Mysqyl óshpendilikpen almasty.

— Bul adamdardy kim túsinsin? — dedi qapalana otyryp Feıı, sosyn belgili, tipti ataqty adamdardyń esimin sanap shyqty, olardyń arasynda eski armıadan da bireýler boldy. — Olar bizge qosylyp, kómek kórsetemiz dep ýáde berip, ar-ojdanymen tipti ant ishken de edi, ózderi jáne bizdiń komandırlerimiz, kórmeısińder me satyp ketkenderin.

Kombefer mysqyldaı jaýap qatty:

— Keıbir kisiler ar-ojdan erejesin jerde otyryp juldyzdardy baqylaıtyn astronomdaı tym alystan saqtaıdy.

Barıkada qar túskendeı patrondardyń jyrtylǵan gılzalarymen kómildi de qaldy.

Qorshap turǵandardyń san jaǵynan artyqshylyǵy tómen, al kóterilisshilerdiń pozısıalyq artyqshylyǵy bar. Olar qabyrǵanyń ústine shyǵyp alyp soldattardy tike atady, al qorshap turǵandar ólikterge súrine-múrine qulama ordan áýpirimdep áreń atady. Mundaı tásilmen turǵyzylǵan ári ish jaǵynda tireýleri bar barıkada sanaýly adamdardyń tutas armıany qaterde ustaýyna múmkindik bergen. Soǵan qaramastan shabýyldaýshy armıa udaıy tolyǵyp, kóbeıe otyryp, oq nóseriniń astynda birte-birte jaqyndap, adym saıyn baıaý, biraq buljymaı barıkadany armıa qursaýlap qysa tústi.

Shabýyl birinen soń biri údeı tústi. Qaýip kúsheıdi. Mine, Shanvrerı kóshesindegi mynaý úıilgen tasta Troıanyń qabyrǵasyndaǵyǵa laıyq urys qyzdy da ketti. Tıtyqtaǵan shoqpyt shapandylar, táýlikten astam nár tatpaı, kóz ilmegen kisiler, bir dúrkin atyp, ekinshige oq izdep, aqtarǵan qaltasynan eshteńe tappaǵan kóbi jaraly, jarasyn kir shúberekpen tańǵyzǵan, kıimderi túgel qanǵa boıalǵan, túkke aspaıtyn myltyqpen, tat basqan qylyshpen qarýlanǵan miskinder shetinen alypqa aınaldy. Barıkadaǵa on ret shabýyl jasap, onyń bıigin alyp, ishke de endi, biraq ózin ala almady.

Bul kúres jóninde maǵlumat jasaqtaǵyńyz kelse, osynaý yza-kek kernegen júrekterdiń alaýlaǵan jalyny lapyldap boı bermeı bara jatqan órtti kóz aldyna keltirińiz. Ol aıqas emes qyp-qyzyl bop qyzǵan peshtiń kómeıi boldy, ashyp qalsań aýzynan aq jalyn atylady, adamdardyń yzadan óńi de ózgerip ketken. Olar endi kisi emes, ashý-yzamen jalyndaǵan jaýyngerler, olardyń betine qaraýdyń ózi de qorqynyshty, qyzyl kúreń tútinniń ortasynda árli-berli júgirip jan ushyryp júrgen soǵystyń sur kesirtkesi. Osynaý alapat urystyń barlyq sahnasyn sıpattaýdan jáne bárin baıandaýdan biz bas tartamyz. Urysty beınelegen on eki myń óleńdi toptastyrý bir ǵana epopeıanyń mańdaıyna jazylǵan.

"Semser ormany" atanǵan táńirdiń on jeti túpsiz tereńiniń eń qorqynyshtysy brahmanızmniń tozaǵyn eske túsiredi bul urys. Judyryq jumsap, keýde men keýde qaǵystyryp qolma-qol tóbelesip, qylysh siltesip, alystan da, joǵarydan da, tómennen de, úıdiń shatyrynan da, láılihananyń terezesinen de, jertóleniń jeldetkishinen de — kóterilisshiler kirgen jerdiń bárinen atysty. Olardyń bireýi alpysqa qarsy shaıqasty. "Korınftiń" jartylaı opyrylǵan qasbeti sumdyq, adam kórgisiz edi. Kartech aıǵyzdaǵan, áınegi kúl-pársha tereze jobasy joq tesikke aınalyp, shoı tastar ǵana úıilip jatyr. Bossúe opat boldy; Feıı opat boldy; Kýrfeırak opat boldy, Jolı opat boldy; keýdesine úsh jerden súńgi suǵylǵan Kombefer jaraly soldatty kótergeli eńkeıip jatyp jantásilim etip, aspanǵa ǵana qarap úlgerdi.

Marıýs áli aıqasyp júr, birneshe ret jaralandy, jarasynyń kóbi bas jaǵynda, búkil bet-aýzy qanjosa, qyzyl oramal tartyp alǵan sıaqty.

Jalǵyz Anjolras qana jaralanǵan joq. Oǵan qarý jetpeı qalǵanda kóterilisshilerdiń bireýi qolyna semser ustata saldy. Endi onda synǵan súńgilerdiń tórteýiniń saby qaldy; Marınán túbindegi soǵysta Fransısk İ-niń qolynda qalǵan semser synyǵy buǵan jetpeıtin.

Gomer aıtady: "Dıomed baqytty Arızbada turatyn Tevfranııdiń uly Aksıldi óltirdi; Mekısteıdiń uly Evrıal Dresti o dúnıege attandyrdy, Ofeltıı, Esep jáne sý perisi Abar barreıa men jany da, táni de pák Býkolıonnan týǵan Pedastyń ómirin úzdi; Ýllıs Pıdıt Perkosııskııdi; Antıloh Ablerdi, Polıpet Astıaldy, Polıdamant — Ot Kılleneıskııdi, Tevkr Aretaondy mert qyldy; Megantıı Evrıpıldiń naızasynan qaza tapty. Batyrlardyń patshasy Agamemnon syldyrap aqqan Satnıon ózeni etegin shaıyp jatatyn joǵary turǵan qalanyń týmasy Elattyń joqtaýyn bir-aq asyrdy. Bizdiń ejelgi epıkalyq dastandarda otty aıbaltamen qarýlanǵan Esplandıan dáý markız Svantıborǵa shabýyl jasaǵanda alyp qorǵanysqa kóship, oǵan jerden julyp alyp munaralardy laqtyrady. Bizdiń kóne freskalarda eki gersog, salt atqa minip jaýyngerlik saýyt kıip, qalqanynda eltańbasy, basynda dýlyǵasy bar Bretonskıı men Býrbonskıı beınelengen; temir etikti, temir qolǵapty olar qolynda gúrzisi bar, dýlyǵasynyń temir perdesin ashyp tastap, biri aqkis ishikti, biri kógildir shapandy olar bir birine quıǵytyp qarsy umtylady; gersog Bretonskıı tájdiń eki tisshesi arasyndaǵy arystan beınesinde, al gersog Býrbonskıı dýlyǵa perdesiniń aldyndaǵy úlken lalagúlmen órnektelgen. Jalpy ulylyǵymen jarqyldap kóriný úshin Ivon qusap qolyna gersogtiń shoshaq dýlyǵasyn, Esplandıan qusap qolyna jalyn ustap otyrýdyń, Polıdamanttiń ákesi Fıles qusap erlerdiń ıesi Iapettiń syılyǵy dep tamasha jaýyngerlik saýyt aldyrýdyń qajeti joq. Mine, qarapaıym soldat, Bostyń nemese Lımýzenniń keshegi sharýasy, Lúksembýrg baǵynda bala oınatqan bıkeniń tóńireginde aınalshyqtaǵan bozbala, jalqyn shashy jelkildegen aqsary stýdent, anatomıalyq dári-dármekter men kitaptarǵa shuqshıǵan, saqal-murtyn áli qaıshymen alatyn jetkinshek osy ekeýin alyp, keýdesine borysh sezimin jelpip, Býshr qıylysyna nemese Plansh-Mıbre tuıyǵyna qoıyp, birine óziniń týy, ekinshisine muraty úshin aıqas dep birine birin qarsy aıdap salshy, meıli olar otan úshin shaıqasyp júrmin dep oılasyn-aq, sonda ne shyǵar eken? Ulan-asyr urys bastalady da, jaıaý ásker men medık-stýdenttiń adamzat kúresip jatqan uly epıkalyq arenaǵa jekpe-jekke shyqqan kóleńkesi túsedi, ol Lıkıa patshasy Megarıonnyń, táńirge teń qudiretti Aıakstiń temir qushaǵyna tapsyrylǵan jolbarystar otanynyń kóleńkesine teńeledi.

Jıyrma ekinshi taraý
ADYMNAN SOŃ ADYM

Barıkadanyń qarama-qarsy shetinde jetekshilerden Anjolras pen Marıýsten basqa tiri eshkim qalmaı, Kýrfeırak, Jolı, Bossúe, Feıı jáne Kombeferdiń arqasynda uzaq ýaqyt aman turǵan ortalyq tusy da syr berdi. Zeńbirekter ótýge bolarlyq úlken tesik jasaı almaǵanmen, qorǵannyń orta tusyna qabyrǵanyń joǵarǵy jaǵyn álsin-álsin urǵan ıadromen opyryp jartylaı sheńber jasady, ishke de, syrtqa da qulaǵan synyqtardan eki jaqta da qulama jar paıda boldy. Syrtqy jar shabýyl úshin qolaıly kólbeý jazyq bolyp shyqty da qaldy.

Osyny kórip qorshap turǵandar sheshýshi shabýylǵa shyqty, onysy sátti de boldy. Jaıaý áskerler tizilgen sappen súńgilerin shoshańdatyp júgire basyp alǵa óńmeńdedi, oq-dári tútininiń arasynan bekinistiń eń bıiginde turǵan shabýyl kolonnasynyń alǵynshylary turdy. Osymen sharýa bitti. Ortalyqty qorǵap turǵan kóterilisshiler toby tyraǵaılap qasha bastady.

Sonda ǵana olardyń sanasynda býaldyr bolsa da ómir súrýge degen bir tilek oıandy. Ormandaı samsaǵan myltyqtardyń nysanasynda turyp ta olardyń ólgisi kelmedi. Ózin ózi qorǵaý túısigi yr ete qalyp, adam boıynan jyrtqysh ań oıanatyn sát bolady, bulardyń da sol mınóti soqty. Olardy barıkadanyń tireýi bolyp turǵan alty qabat bıik úıge tyqsyrdy. Bul úıden olar jan saýǵalaıtyn pana tabar edi. Biraq ol tars jabylyp, tas bop tómennen joǵaryǵa deıin qatyp qalǵan tárizdi. Jaıaý ásker jasaǵy qorǵannyń ishine kirgenshe esikter ashylyp, jabylyp ta úlgeretin edi ǵoı, sonda ol esikter toryqqan pendelerge ómir syılaǵan bolyp shyǵar edi. Jáne úıdiń arǵy betinde kóshege shyǵatyn esikter bar, ol degeniń qashýǵa múmkindik, tipti keńistik emes pe. Olar myltyqtarynyń dúmimen, aıaqtarymen esikterdi tarsyldata soǵyp, kómek surady, qoldaryn jaıyp jalyndy, aıqaılady. Alaıda olarǵa eshkim de esik ashpady. Tek úshinshi qabattyń jabyq terezesinen ólgen adamnyń basy salbyrap olarǵa qarady da turdy.

Anjolras pen Marıýs aman qalǵan segiz adamdy ertip olarǵa kómekke umtyldy. "Ári qaraı bir qadam da jasamańdar" dep soldattarǵa aıǵaı saldy Anjolras, buıryǵyn tyńdamaǵan ofıserdi ol atyp saldy. Ol "Korınftiń" qabyrǵasynda, qorǵannyń ishki albarynda bir qolyna semser, bir qolyna karabın ustap, láılihananyń esigin ashyp, ony shabýylshylardan qorǵashtap turdy. Rýhy jyǵylyp, eńsesi túskenderge ol aıqaılap: "Erkindikke shyǵatyn jalǵyz-aq esik bar, ol mynaý!" dep kórsetti. Jalǵyz ózi tutas batalónǵa qarsy turyp, denesimen joldastaryn tasalap, olardyń sheginýine jaǵdaı jasady, bári birden esikke umtyldy. Óziniń karabınin taıaq ornyna jumsap, semserlesýdegi "dıirmen ádisin" qoldanyp, jan-jaǵynan kezengen súńgilerdi semsermen jaıǵap, eń sońǵy bop esikke kirdi; eń sumdyq sát endi bastaldy, soldattar tura umtylyp kirýge lap qoıǵanda kóterilisshiler esikti ishten jaýyp alýǵa kiristi. Esiktiń sart etip qatty jabylǵany sondaı, tutqaǵa jarmasqan bir soldattyń saýsaqtaryn qıyp túsip, olary bosaǵaǵa jabysty da qaldy.

Marıýs syrtta qaldy. Oq onyń buǵanasyn parshalap ketti; esten tanyp, endi qulaıtyn shyǵarmyn dep oılady ol. Sol sát ol kózin juma bergende bireýdiń qýatty qoly ustaı alǵanyn túısindi, shoshynǵan sanadan Kozetta týraly sońǵy estelik jalt etip: "Tutqynǵa túsken ekenmin. Endi meni atyp tastaıdy ǵoı", degen bir sezik sýmań ete qaldy.

Láılihanaǵa kep boı tasalaǵan jaýyngerlerdiń arasynan Marıýsti kóre almaı Anjolras ta tutqynǵa túsip qalǵan eken ǵoı dep oılady. Alaıda mundaı sátte árkim-aq óz taǵdyry týraly oılaıdy ǵoı. Anjolras esiktiń ilgegin salyp, ysyrmasyn ıterip, qulpyn kiltimen eki burap jaýyp tas bekitip tastady, sol kezde syrttan ony qutyryna tarsyldatyp, soldattar men saperler baltanyń uńǵysymen de, myltyqtyń dúmimen de soqty. Shabýylshylar endi osy esiktiń mańyna shoǵyrlandy. Láılihanaǵa shabýyl bastaldy.

Soldattar qutyrynyp ketti.

Olardy aldymen artılerıa serjantynyń ajaly yza qylyp, eń bastysy kóterilisshiler tutqyndardy qorlaıdy eken, láılihanada basy kesilgen bir soldattyń óligi jatyr deıdi degen shabýyl bastalardan birer saǵat buryn taraǵan ósek-aıań tipti shamyrqandyryp, shydamnan shyǵaryp jiberdi. Ádette mundaı oıdan shyǵarylǵan qaterli ósek-aıań ózara soǵystarda jıi taraıdy, keıingi kezde osyndaı jala Transnonen kóshesinde apatqa ákep soqty.

Esik ábden bekitilgende Anjolras joldastaryna:

— Biz ómirimizdi qymbatqa satýymyz kerek, — dedi.

Sosyn Mabef pen Gavrosh jatqan ústelge keldi. Qara jabýdyń astynda qımylsyz qatyp qalǵan úlkendi-kishili eki deneniń bary bilinedi, al júzderi aqyrettiń búktesinen áreń boljanady. Jamylǵynyń astyndaǵy qoldar ústelden salbyrap jatyr. Ol shaldyń qoly eken.

Anjolras eńkeıip onyń rahman qolyn, qaza bolǵan kezde mańdaıynan súıgendeı qurmetpen súıdi.

Osy eki súıý Anjolrastyń ómirindegi alǵashqy súıý edi.

Áńgimemizdi yqshamdaıyq. Barıkada ejelgi Fıvanyń qaqpasyndaı qorǵaldy, láılihana Saragosadaǵy úıdeı kúresti. Qabarǵan, qasarǵan qaısarlyqpen qorǵandy. Eshqandaı aıaýshylyq bolmady. Eshqandaı kelissóz júrgizilmedi. Kisiler óltirý úshin ólimge kelisti.

Súshe: "Berilińder!" degende, Palafoks: "Joq! Zeńbirekten oq tóktik, endi qanjarǵa kóshemiz" dep jaýap bergen emes pe. Sol sıaqty Gúshlý láılihanasyna shabýyl kezinde bárin de kórýge bolatyn edi: tereze men shatyrdan shoıtastar qorshap turǵandarǵa burshaqtaı jaýdy, sumdyq jaraqattanǵan soldattar doldanyp jyndanyp kete jazdady, shabýyldyń dolylyǵy, qarsylyqtyń qaısarlyǵy esikti qıratyp ishke kirgende essiz topas pyshaqtasýǵa ulasty. Láılihanaǵa basa kóktep kirip, synǵan esiktiń taqtaılaryna súrine-qabyna engen shabýyldaýshylar astyńǵy qabattan birde-bir jaýyngerdi tappaı dal boldy. Astyńǵy zaldyń ortasynda aınalmaly baspaldaq jatyr, biraq ortasynan baltamen qaq bólingen, sosyn aqtyq demin kútip jatqan birneshe jaraly kózge shalyndy, tiri qalǵandarynyń bári ekinshi qabatqa kóterilip, baltalanǵan baspaldaq turǵan tóbedegi lúkten oq jaýdyrdy. Sońǵy patrondar soǵan jumsaldy. Barlyǵy jumsalyp bolǵan soń basy báske tigilgen, biraq áli qaterli qarsylastarda ne oq, ne oq-dári qalmaǵan soń eki-ekiden shólmek alyp qarýlandy, bul Anjolrastyń saqtyq qor bolsyn dep saqtatyp qoıǵan shólmekteri, endi synǵaq bolsa da qaharly kúrzige aınalǵaly tur. Shólmekterdiń ishindegi azot qyshqyly edi. Biz osynaý qandy qasaptyń eshteńesin qaldyrmaı, búge-shigesine deıin baıandap otyrmyz. Áttegen-aı, qorshaýdaǵylar qolyna ne tússe, sonymen soǵysady. Grekterdiń oty Arhımedtiń ataǵyn órteı alǵan joq, qaınaǵan qara maıǵa Baıardtyń ataq-dańqy kúıip ketken joq. Soǵysta bári de sumdyq, bul arada tańdap jatýǵa mursha qaıda. Shabýylshylardyń tómennen joǵary qaraı atqan oqtary ajaldy boldy. Lúktiń aınalasy ólgenderdiń basynan kórinbeı ketti, olardan sorǵalaǵan qan jylǵalanyp, býlanyp jatyr. Aýada adam aıtqysyz gúrsil; kúıdirerdeı qoıý tútin qandy urysty munarymen tumshalap tastady. Tozaq urysyna qatysýshylar adamdyq beıneden múldem aıyryldy. Aıqasyp jatqandar alyptar men dáýler emes, urys sýreti Gomerden góri Mılton men Danteni kóbirek eske túsiredi. Jyn periler shabýyl jasap, elester qorǵanǵan ispetti.

Bul adam aıtqysyz alapat qaharmandyq boldy.

Jıyrma úshinshi taraý
ASH OREST PEN MAC PILAD

Aqyr aıaǵynda baspaldaqtyń qaldyǵyn paıdalanyp, biriniń ıyǵyna biri shyǵyp, qabyrǵamen órmelep ıtarqadan ustap, lúktiń jıeginde turǵandardy qylyshpen jaıǵap, jıyrma shaqty shabýylshy — soldattary men ulttyq jáne mýnısıpıaldyq ulandary aralas, barlyǵy derlik jaraly, betteri tilingen, kúıgen, kózderi qanǵa tolǵan jyrtqyshtaı eshteńe kórmeı ekinshi qabattyń zalyna ótti. Aıaǵynan tik turǵan bir ǵana adam qalypty, ol — Anjolras. Onda patron da, semser de qalmapty. Qolyna karabınniń dińin ustap tur, dúmin bir soldatty bastan soqqanda syndyrypty. Shabýylshylardan bılárd ústelimen qorǵanyp zaldyń túkpirine qaraı shegindi. Tipti, osy qalpyndaǵy onyń tákappar kózqarasy, joǵary kótergen basy, myltyqtyń synyǵyn myqtap ustap turǵan qoly sonshalyq úreı týǵyzyp, eshkim jaqyndaı almaı, tóńireginde bos oryn qaldy.

— Mine, olardyń serkesi! — degen aıqaı estildi. — Artıllerısti óltirgen osynyń ózi. Ol baratyn jerine barǵan eken, biz úshin osynysy jaqsy. Barǵan jerinde qalsyn. Sol jerde atyp tastaımyz.

Karabınniń synyǵyn laqtyryp tastap, eki qolyn aıqastyryp, keýdesin oqqa tosty.

— Atyńdar, — dedi Anjolras.

Ajal aldyndaǵy ójettik adamdardy qashanda baýrap alady. Ajaldy qarsy alýǵa ázir ekenin bildirip, eki qolyn aıqastyryp keýdesine qoıǵanda shabýyldyń qulaq jarǵan gýili sap tyıylyp, alas-kúles aıaq astynan saltanatty tynyshtyqqa aýysyp, siltideı tyndy. Qarýsyz da qımylsyz Anjolrastyń qaharly aıbyny yza-shýdy aýyzdyqtap, osynaý birde-bir ret jaralanbaǵan jigit, órkókirek, sulý, ústi-basy qan-qan bolǵanyna qaramaı miz baqpaıtyn, ózin oq almaıtynyna senimdi jas jalǵyz ǵana óktem de baısaldy kózqarasymen ózin óltirýge ázir yzaqor tobyrdyń qurmetin týǵyzyp tur. Suńǵaq boıy, sulý symbaty onyń ár-kórkine dál osy sátte aıryqsha kóz qaryqtyrar jarqyndyq berip tur; almaǵaıyp táýliktiń ón boıynda ol baıaǵy qyzylshyraıly qalpynan tanbaı, oq ta, ot ta almaıtyn adamdaı sharshap-shaldyǵýdy bilmeı úrjańa bolyp júrdi. Zaıyry, keıin áskerı sottyń aldynda sóılegen kýálardyń bireýi sol týraly aıtqan bolýy kerek, "Onda bir búlikshi boldy, meniń estýimshe jurt ony Apolon atapty", degen edi. Anjolrasty kózdegen ulttyq ulandardyń biri myltyǵyn jerge túsirip:

— Men ózime gúldi atqaly turǵandaı kórindim, — depti.

On eki soldat vzvod bolyp zaldyń basqa buryshynda Anjolrasqa qarsy turyp edi, barlyǵy ún-túnsiz myltyqtaryn laqtyryp tastady.

— Nysanaǵa al! — degen serjanttyń komandasy estildi.

Oǵan ofıser aralasyp:

— Toqtaı turyńdar! — dedi.

Sosyn ol Anjolrasqa qarap:

— Kózińizdi tańsyn ba? — dep surady.

— Joq.

— Artılerıa serjantyn óltirgen siz be?

— Iá, men.

Osy kezde Granter oıandy.

Granterdiń keshegi keshten beri láılihananyń ústińgi zalynda basyn ústelge salyp uıyqtap jatqany esimizde ǵoı.

Ol tolyq máninde ejelgi sóz saptasy ólerdeı mas degenniń anyqtyǵyn rastady. Jýsan túnbasy men qara syranyń jáne spırttiń alapat qospasy óz degenin istetip, ony letargıalyq uıqyǵa jyqty. Onyń otyrǵan ústeli kishkentaı bolǵandyqtan barıkadaǵa jaramaı, ony eshkim qozǵaǵan joq. Ol sol baıaǵy ústelge asylǵan qalpy, basyn eki qolyna qoıyp uıyqtaǵan betinen tyrp etpepti. Týra qysqy uıqyǵa ketken aıý sıaqty nemese sorýǵa kirispegen súlik sekildi oıanbaıtyn uıqyny qalaǵanynsha soǵypty. Oǵan eshteńe de áser etpegen sekildi, atys ta, jarylǵan ıadro da, boraǵan kartech, zaldyń terezesinen tesip túsip jatqan oqtar da, shabýyldyń qulaq tundyrǵan gúrsili de qaperine kirip shyqpaǵan.

Adasqan bir oq ony oıaný qajettiginen qutqarady dep sengen syńaıy bar ma, qalaı. Aınalasy tolǵan máıit, alǵash qaraǵanda ol da máńgi uıqyǵa ketkenderden esh aıyrǵysyz edi.

Maskúnemdi shý emes, tynyshtyq oıatady. Osy bir qyzyqqa san márte nazar aýdardyq. Tóńireginiń bári saldyr-gúldir qırap jatyr, al ol bolsa burynǵydan beter qorylǵa basqan, gúrsil beınebir óbektep jatqandaı ony. Alaıda Anjolrastyń aınalasynda uıı qalǵan tynyshtyq Granterdi qalyń uıqydan oıatýǵa sebepshi boldy. At bar pármenimen shaýyp kele jatyp toqtaı qalǵanda osylaı bolatyny bar. Kúımede uıyqtap otyrǵandar tabanda oıanady. Granter de atyp turdy, uıpa-tuıpa, bir kerilip kózin súrtti de esinep jan-jaǵyna qarap bárin túsindi.

Kenetten aıyǵý jyrtylǵan perdeni eski túsiredi. Onyń syrtynda ne turǵanyn alǵash qaraǵanda-aq birden baıqaısyń. Zamat jadyńda bári tirilip shyǵa keledi, ótken táýlikte ne bolǵanynan beıhabar maskúnem de oıanyp úlgermeı bárin túsindi. Onyń oıy aıryqsha aıqyndalyp, mamyq láılime lezde seıilip, aqyl-esti tumshalaǵan tuman aıyǵyp, shyndyqty anyq qabyldaýǵa oryn bosatady.

Bar nazaryn Anjolrasqa tigip turǵan soldattar bılárdtyń ar jaǵyndaǵy buryshqa jetken Granterdi tipti baıqaǵan joq, serjant bolsa "nysanaǵa alyńdar!" degen buıryǵyn qaıtalaǵaly turǵanda tap qasynan bireýdiń qudiretti úni sańq etti:

— Jasasyn Respýblıka! Men solarmen birgemin! — Granter ornynan turdy.

Urystyń araı shuǵylasyn oǵan qatyspaǵandyqtan kóre almaǵan maskúnemniń janary jarqyldaı ot shashyp, ózi de múldem ózgerip ketti.

— Jasasyn Respýblıka! — dep taǵy bir aıqaılap, zaldy qaq jaryp senimdi qadammen kelip Anjolrastyń qataryna kep turdy.

— Ekeýmizdi bir-aq qurtyńdar! — dedi myltyqtardyń aýzyna týra qasqaıyp qarsy turǵan Anjolrasqa burylyp:

— Sen birge ólýge ruqsat etesiń be? — dep surady baıaý ǵana.

Anjolras jymıyp onyń qolyn qysty.

Kúlkisi ezýinen jınalmaı jatyp myltyqtar gúrs atyldy. Segiz oq birden tıgen Anjolras qulamaı, qabyrǵaǵa súıenip tik turyp qaldy, oqtar ony týra shegelep tastaǵandaı.

Tek basy ǵana salbyrap keýdesine tústi.

Birden ólip túsken Granter onyń aıaǵyna qulady.

Birneshe mınót ótkende soldattar joǵarǵy qabatta jasyrynyp qalǵan sońǵy kóterilisshilerdiń kózin qurtýǵa kiristi. Olar aǵash torly shatyrdyń esigi arqyly atysty. Urys shatyrdyń ishinde de júrdi. Ólgenderdiń denesin terezeden kóshe tabanyna laqtyryp tastady, keıbireýi tipti shalajansar jatty. Synǵan omnıbýsty kóterýge tyrysqan eki jaıaý áskerdi shatyrdan karabınmen atyp óltirdi. Sol aradan bir kúrtelini qarnyna súńgi tyǵyp laqtyryp jiberip edi, beıshara kóshe tabanynda búk túsip qyryldady da jatty. Bir soldat pen kóterilisshi jaǵalasyp qalyp, ekeý de jabynqysh shatyrdan syrǵanap, birinen biri aıyrylmaı birge qulap tústi. Osyndaı aıqas jertólede de boldy. Atys, dúbir, anaıy aıqaıdan qulaq tunady. Sosyn tynyshtyq ornady. Barıkada alyndy.

Soldattar mańaıdaǵy úılerdi tintip, qashqyndardy ustaýǵa kiristi.

Jıyrma tórtinshi taraý
Tutqyn

Marıýs shynynda da tutqyn boldy. Jan Valjannyń tutqyny boldy.

Esinen tanyp qulaı bergende artynan kelip ustaı alǵan qýatty qol Jan Valjandiki edi.

Jan Valjan urysqa qatysqan joq, biraq qaýipten de bas saýǵalamady. Ol bolmaǵanda jantásilim etkeli jatqan jaralylarǵa qamqorlyq jasaıtyn eshkim tabylmaıtyn edi. Qyrǵynnyń ortasynda barlyq jerden jol tabatyn, sonyń arqasynda oq tıip qulaǵannyń bári ornynan kóterilip alynyp, astyńǵy qabattaǵy jara tańatyn orynǵa ákelindi. Ara-arasynda ol barıkadanyń qabyrǵasynan oqatar tesik jasap júrdi. Biraq soqqy berýge de, shabýylǵa shyǵýǵa da, ózin ózi qorǵaýǵa da qoly kóterilmedi. Ol ún-túnsiz ózgelerdi qutqardy. Sonyń ózinde de ol denesiniń birneshe jerin oq jyryp ketýimen qutyldy. Eger ol myna saǵanaǵa ózin ózi óltirý úshin keldi desek, biraq oǵan qoly jetpedi. Alaıda onyń din jolyna qarsy ózine ózi qol jumsaýy aqylǵa qonbas edi.

Jan Valjan shaıqastyń qoıý tútini arasynda Marıýsti baıqamaǵandaı bolyp kórinýi de múmkin, alaıda ony kózden tasa qylǵan joq. Atylǵan oq Marýısti qulatyp túsirgende ol jaı otynyń shapshańdyǵymen ony ustaı alyp, oljasyn ala qashqan jolbarystaı taıyp turdy.

Shabýyl quıynyndaǵy osy sátte jurttyń báriniń nazary Anjolras pen láılihananyń esigine aýyp, Jan Valjannyń es-tússiz Marıýsti qolyna kóterip, astan-kesteńi shyqqan kóshe tabanymen barıkada aýlasy arqyly ótip, "Korınf" turǵan úıdiń buryshynan aınalyp ketkenin tiri pende baıqaǵan joq.

Kósheniń burylysynda kertish jasap turǵan bul buryshty oqyrman biletin bolar, ol birneshe sharshy metr alańdy oq pen kartechten, suǵanaq kózderden saqtap qaldy. Keıde osylaı órt bolǵanda bir bólmeniń din aman qalatyny bar ǵoı, tipti býyrqanǵan teńizde de bıik múıistiń nemese shyǵanaqtyń tasasynda sýasty quzdarynyń arasynda typ-tynysh qoınaý bolady. Barıkada aýlasynyń trapesıa poshymdas sondaı bir tuıyǵynda Eponına jan tapsyrǵan-dy.

Osy arada Jan Valjan toqtap, Marıýsti jerge qoıyp, qabyrǵaǵa súıenip turyp jan-jaǵyn sholdy.

Jaǵdaı tym shetin edi.

Ýaqytsha, birer mınótke qabyrǵa tasa bola turar, biraq mynaý qorjynnan qalaı qutylyp shyǵý kerek. Onyń esine osydan segiz jyl buryn Polonso kóshesinde bastan keshirgen bir sát tústi, sonda ózi boı tasalap qutylǵan aıla-amal qıyn-aq edi, qazir ony qaıtalaý múmkin emes shyǵar. Onyń qarsy aldynda tas bop jabylǵan, terezeden salbyraǵan ólimtikten ózge jan joq sıaqty kórinetin alty qabat úlken úı ǵana asqaqtap turdy. Onyń on jaǵynda Kishi qańǵybas kóshesin tuıyqtaǵan bákene barıkada bolatyn, odan asyp túsý eshteńe emes, biraq ar jaǵynda súńgilerin kezenip samsaǵan soldattar tur emes pe, onda qorǵanystyń sol jaǵyn torýyldap jelilik jaıaý áskerler ornalasqan. Barıkadadan asyp tússe-aq eń kemi tutas vzvodtyń oǵy astynda qalady, qabyrǵadan basyn qyltıtsa boldy, alpys myltyq oq jaýdyrary aıdan anyq. Oń jaqta urys júrip jatyr. Buryshtan ajal kútip tur.

Ne isteý kerek?

Mundaıdan tek qus ǵana qutyla alady.

Jedel sheshim qabyldamasa bolmaıdy. Amalyn izdestirip, ádisin tabý kerek. Birneshe qadam jerde shaıqas qyzyp jatyr, baqytyna oraı onyń bar ashý-yzasy bir ǵana láılihana esigine baǵyttalǵan, ágárákı báz-bir soldatqa, japadan jalǵyz buryshtan burylý oıyna tússe, báriniń de bitkeni.

Jan Valjan aldyndaǵy bıik úıge qarady, on jaǵyndaǵy barıkadany sholdy, sosyn toryǵyp, eń shetin jaǵdaıǵa bel býǵan adamdaı kózimen tesip jibere jazdap jerge qadaldy.

Jerge tesile qaraǵan saıyn onyń aıaǵynyń astynan ajal azabynyń tumany arasynan álde birdeńe qolǵa túser-túspes bolyp, oryndalar tilekteı kóz aldynan buldyrady. Birneshe qadam jerde bákene barıkadanyń eteginde jermen jeksen bolyp, bir shetin malta tastar basyp qalǵan tortemirdi kózi shaldy. Jýan sym temirlerdi aıqysh-uıqysh dánekerlep jasaǵan tortemir eki sharshy fýt jerdi alyp jatyr. Malta tastar qulaǵan onyń jaqtaýy aýytqyp kóshe jıeginen bólinip turǵan tárizdi. Tortemirlerdiń arasynan peshtiń tútin shyǵar murjasy nemese dóńgelek sýaǵar sıaqty bir tesik kózge shalyndy. Jan Valjan tortemirge bas saldy. Onyń burynǵy qashýdy uıymdastyrý óneriniń eske túsýi naızaǵaıdaı jarqyldap mıyn shaıdaı ashty. Ol tastardy laqtyryp, tortemirdi alyp tastady da, ólikteı qımylsyz jatqan Marıýsti ıyǵyna salyp ap, shyntaǵymen, tizesimen jardy tirep tómen tústi, baqytyna qaraı qudyq onsha tereń emes eken, tóbedegi temir qaqpany syrǵyǵan tastar qaıta japty, aqyry ol tereńdigi úsh metr jer astynda tas plıtalarmen nyǵyzdalǵan edenge tabany tıdi — osynyń bári sandyraq ústinde jasalǵandaı alyptyń kúshin, qyrannyń shapshańdyǵyn qajet etti, buǵan jáne birneshe mınót qana ýaqyt ketti.

Jan Valjan es-tús joq Marıýsti qolǵa kótergen boıy báz-bir uzyn jerasty dálizine tap boldy.

Munda tylsym tynyshtyq, qarańǵy túnek.

Baıaǵyda kósheden týra monastyrdyń qorshaýynan qarǵyp ishine túskendegi bastan keshken sezimi ony taǵy da meńdep aldy. Tek bul joly onyń qolynda Kozetta emes, Marıýs.

Oǵan endi tóbedegi gýil, láılihanany shabýyldaýdaǵy eresen gúrsil talyp jetti.

EKİNSHİ KİTAP
LEVIAFANNYŃ QURSAǴY
Birinshi taraý
TEŃİZ TITYQTATQAN JER

Parıj jylyna jıyrma bes mıllıondy teńizge laqtyrady. Bul áste de ásirelep aıtý emes. Qashan, qalaısha deısiz ǵoı? Kúndiz de, túnde de laqtyrady jáne eshqandaı maqsatsyz. Qandaı sebeppen deısiz be? Eshqandaı sebepsiz. Sonda ne úshin? Jaı, ánsheıin. Qandaı jolmen? İshek joly arqyly. Parıjdiń ishek joly degen ne? Bul onyń laı sý aǵar qubyrlary.

Jıyrma bes mıllıon degenimiz áli eń ustamdy esep, bul san muqıat eseptep shyǵarǵan mamandardan alynyp otyr.

Sıpalaqtap kóp qańǵyrǵan ǵylym endi eń árli, eń paıdaly tyńaıtqysh adamnyń nesebi men nájisi ekenin dáleldep otyr. Bizdiń uıatymyzǵa qaraı qytaılar muny baıaǵydan bilgen. Eksbergerdiń sózine qaraǵanda, qytaı sharýasy qalaǵa barǵanda ıinaǵashynyń eki jaǵyn teńdep boqtyq alyp qaıtatyn kórinedi. Qytaıdaǵy boqtyqpen tyńaıtylǵan jer sonaý Avraam zamanyndaǵydaı qunarly bolsa kerek. Qytaı maısy júz jıyrma sam ónim beredi eken. Eshqandaı kóń astana qaldyqtarymen óńdelgen jerge jetpeıdi. Úlken qala — tamasha tyńaıtqysh kózi. Qala qaldyqtary jer tyńaıtýǵa sózsiz paıda keltirer edi. Meıli altynymyz qı-aq bolsyn, al qıymyz - taza altyn.

Osy qıdy ne istep jatyr deısiz be? Ony orǵa aparyp tóge salady.

Bir jaǵynan jer óńdeýge pıngvınder men daýylpazdardyń sańǵyryǵyn qıyr shetten tasý úshin qısapsyz kóp qarajat jumsap kemeler jaraqtaıdy, ekinshi jaǵynan, qoldyń astynda turǵan ıen baılyqty teńizge tastaıdy. Sýǵa tastaǵansha adamdar men janýarlardan shyqqan tyńaıtqysh qorymen jer óńdese, búkil álemdi azyqtandyrýǵa bolar edi.

Jáshikterdiń syrtyndaǵy úıilgen kóń-qoqyr, túnde kóshelerde saldyrlatyp qaldyqtar tasyǵan arbalar, jıirkenishti suıyqtar quıǵan kespekter, kózińizden kóshe jıegin kómkergen tastarmen tasalanyp turǵandardyń bári ne ekenin bilesizder me? Bular — gúldengen kógal, jasyl shalǵyn, qudaı-ananyń kókmaısasy, jebirshóp pen jalbyz, qustar men úı maly, semiz sıyrlardyń keshkilik móńireýi, hosh ıisti pishen, altyn alqap, dastarqandaǵy nan, tamyrdaǵy ystyq qan, densaýlyq, ómirdiń qýanyshy. Jerde týyp, aspanda túlep jatqan qupıa shyǵarmashylyq úrdis, mine, osyndaı.

Muny uly jutqynshaqqa qaıta oraltyńdarshy, ol bizge bereke bop raqymyn jaýdyrady. Adamnyń azyq-túligi dalanyń azyǵyna baılanysty.

Baılyqty jelge shashyp, ony azsynsańdar meni aqymaq dep qustanalaý — óz erikterińiz. Al ol sizderdiń tarapyńyzdan nadandyqtyń kókesi bolyp shyǵady.

Jalǵyz ǵana Fransıa jyl saıyn Atlant muhıtyna óz ózenderiniń saǵalary arqyly kemi — jarty mıllıard frank laqtyryp tastaıtynyn statısıka anyqtady. Esińizde bolsyn, osy bes júz mıllıonnyń kómegimen memlekettik shyǵynnyń tórtten birin jabýǵa bolar edi. Al adam degen sondaı topas, sol bes júz mıllıonnan qutylý úshin jyra-jylǵaǵa shashyp-tógip laqtyra salady. Keıde tamshylap, keıde tasqyndap, keıde sýaǵarlardyń álsiz aǵysy bolyp ózenderge sarqyp, odan býyrqanyp muhıtqa quıyp jatqan halyqtyń ıgiligi emes pe bul Asqazanymyzdyń ár kekirigi bizge myń frankke túsip otyr. Osydan kelip eki saldar týyndaıdy: qunarsyzdanǵan jer men lastanǵan sý olar. Alqaptar — ashtyqpen, ózender aýrýmen qaýip tóndiredi.

Máselen, Temzanyń birazdan beri Londondy ýlap kele jatqany anyqtaldy.

Al Parıjde sýaǵar arnalardyń túpki tesikteriniń kópshiligin tómenge túsirip, eń sońǵy kópirden keıin tikeleı ózenge qosýǵa týra keldi.

Degenmen, qalalarymyzǵa dalanyń taza sýyn tartý úshin, dalalarymyzǵa qalanyń tyńaıtqyshqa baı sýyn jiberý úshin qosarlanǵan qubyrlar ornatyp, ashyp-jaýyp turatyn qaqpaqshylarmen sýdy sarpyp, shyǵaryp turatyn shlúzdarmen jabdyqtasa jetip jatyr; sorǵytqynyń adam ókpesindeı qarapaıym bul júıesi Anglıanyń kóptegen aımaqtaryna keńinen tarap ta úlgerdi: aıyrbastyń osy ońaı tásili, álemdegi eń qolaıly júıesi arqyly biz jelge ushyrǵan bes júz mıllıondy saqtar edik. Alaıda biz bul týraly oılamaımyz da.

Qazirgi tásilmen jaqsylyq jasaımyz dep júrip jamandyq jasaımyz. Nıet ıgi, al nátıje nashar. Qalany tazartqysy keledi, turǵyndar qıraı aýrý. Sýaǵarlardyń qurylymy aqylǵa qonbastaı ǵyp negizdelgen. Sorǵytqy qos mindet atqaryp, alǵanyn qaıtaryp otyratyn bolsa, aqyry kúlli sýaǵar turbalardy aýystyryp, jerdi burynǵydaı bosqa shaıyp, qunaryn kemitpese, jańa áleýmettik ekonomıka negizinde ónim on eselep artyp, qaıyrshylyqpen kúresý edáýir jeńilder edi. Buǵan aramshópterdi joıýdy qossańyz, másele sheshilip te qalady.

Al ázir halyq baılyǵy ózenderge quıylyp jatyr. Úzdiksiz aǵyp ketip, azaıyp barady. Eń durysy — ýystan shyǵaryp aldyq. Jerdiń júdep qunarsyzdanýy saldarynan Eýropa jutap keledi.

Fransıaǵa keletin bolsaq, derek sandardy álginde ǵana aıttyq. Al Parıjde Fransıa halqynyń jıyrma besinshi bóligi shoǵyrlanǵandyqtan, onyń ústine Parıj qıy eń baǵaly bolǵandyqtan Fransıa jyl saıyn bezetin jarty mıllıardtyń jıyrma bes mıllıony Parıjdiń úlesinde dep qaıta biz shyǵyndy kemitip otyrmyz. Ony kedeılerge kómekke, qalany kórkeıtýge jumsasa, Parıjdiń aıshyǵy men aıbynyn eki ese asyrar edi. Alaıda qala ony sýaǵar saı-jyralarǵa aǵyzyp jiberip otyr. Sondyqtan Parıjdiń adam aıtqysyz rásýashyldyǵy, jarqyldaǵan sán-saltanaty, onyń biri Bojon, altyn tasqynymen aǵyl-tegil ótetin toı-tomalaǵy, molshylyq pen ásemdigi — bár-bári sol baıaǵy asqazanynyń qatparshaǵyndaı jerasty kanaly.

Sóıtip alysty boljaı almaıtyn óresiz ekonomıkalyq saıasattyń saldarynan halyq ıgiligi ánsheıin sýǵa tastalyp, tasqynmen jutylyp ketip jatyr. Qoǵamdyq ıgiliktiń múddesi úshin osy arada Sen-Klýdyń torkózi kádege asar-aq edi.

Ekonomıka turǵysynan kelgende Parıjdi tesik elek deýge ábden bolady.

Parıj — úlgili qala, barlyq jaǵdaıy jasalǵan astanalardyń basy, kúlli halyqtardyń elikteýi úshin ónege, ıdeıalardyń metropolıasy, izdenister men umtylystardyń, tájirıbelerdiń otany, uly aqyl ıeleriniń turaǵy hám ortalyǵy, ult-qala, bolashaqtyń baluıasy, Vavılon men Korınftiń tańǵajaıyp úılesimi, alaıda Parıj biz álginde ǵana kórsetken turǵydan alsa Fo-Kánnyń kez kelgen sharýasynyń ıyǵyn qıqańdatary haq.

Parıjge elikteseńizder — jutaısyzdar.

Alaıda osynaý yqylym zamannan kele jatqan ańdaýsyz ysyrapqorlyǵynyń ózinde de Parıjdiń ózi elikteýshi bolyp shyǵady.

Mundaı tańǵajaıyp ańǵaldyq jańalyq emes, jastyqtyń shalalyǵy da emes. Ertedegi halyqtar da biz sıaqty qareket qylǵan. Lıbıhtiń sózimen aıtqanda "Rımniń asqazan qatparshaǵy rımdik sharýalardyń kúlli ál-aýqatyn jutyp qoıǵan". Rımniń sýaǵar arnalary tóńirektegi sharýalardy taqyrǵa otyrǵyzǵan soń, Rım Italıany jutatyp, ony óz asqazanyna salyp aldy da oǵan Sısılıany, sosyn Sardınıany, sosyn Afrıkany jiberdi. Rımniń sýaǵar qubyrlary álemdi jutyp qoıdy. Asqazan qabyrshaǵy toıymsyz aranyn qalalarǵa, sosyn kúlli álemge ashty. Urbi et orbi. Máńgi qala, túpsiz asqazan.

Basqalary sıaqty bul jóninen de Rım ózgelerge úlgi boldy.

Parıj osy ónegege uly qalalarǵa, rýhanı ómirdiń oshaǵyna tán tabandylyqpen eredi.

Eske túsirgen úrdisti júzege asyrý úshin Parıjdiń túbinde ekinshi Parıj ómir súredi. Bul sýaǵarlar Parıji, onyń óz kósheleri, qıylystary, alańdary, tuıyqtary, magıstraldary, tipti óz kóshe qozǵalysy da bar, odan adam tasqynyn emes, laı-batpaq tasqynyn kóresiń.

Eshkimge, tipti uly halyqtyń ózine de jaǵynyp jalǵan aıtýǵa bolmaıdy, bári bar jerden ulylyqpen qatar masqara da shyǵady; Parıj tal boıyna aǵartý qalasy — Afınany, qudiret qalasy — Tırdi, erlik qalasy — Spartany, ǵajaıyptar qalasy — Nınevıany sińirgen, sonymen qatar ol saz-batpaq qalasy Lútesıany da darytqan.

Aıtqandaı, osynda da onyń qudirettiliginiń taby jatyr; Parıjdiń ulan-ǵaıyr jerasty lashyqtarynda basqa da eskertkishteri sıaqty oǵash bir murat júzege asyp jatady, kádimgi adamzat tarıhynda Makıavellı, Bekon jáne Mırabo sıaqty kisilerdiń pasyqtyqtyń ulylyǵyn naqtyly kórsetkeni sıaqty.

Alda-jalda janarlar joǵarǵy qabatty kókteı ótip, Parıjdiń jer astyna úńilse, ol alyp bir juldyzdy marjan bolyp kóriner edi. Teńiz erneýinde mundaǵydaı jaryq-tesik, buralańdar áldeqaıda az, al mynaý aınalasy alty mıldik, astynda ertedegi uly qala jatqan jeraryq úıindisinde bári tabylady. Erekshe jer astyn quraıtyn katakombalardy aıtpaǵanda, bytysqan gaz qubyrlaryn aýyzǵa almaǵanda, aýyzsýdy sýburqaqtarǵa jetkizetin damyǵan qubyrlar júıesin eseptemegende, sýaǵarlardyń ózi Senanyń qos jaǵalaýynda túnekke tyǵylǵan tańǵajaıyp jeli jasaıdy emes pe, osy dálizdiń jol kórseter jibi eńistegen topyraq bolyp tabylady.

Osy qarańǵy dymqyl jerde ekinshi Parıjdiń týmasy ispetti egeýquıryqtar qaptap júredi.

Ekinshi taraý
JERASTY ARNASYNYŃ EJELGİ TARIHY

Eger Parıjdi shatyr dep topshylasaq, qus ushar bıikten qaraǵanda ózenniń eki jaǵasyndaǵy sýaǵar jerasty turbalary ózenge qadap qoıǵan jýan butaq bolyp kóriner edi. Sol jaǵadaǵy aınalma kanal bul butaqtyń dińi bolady da, búıirdegi jylǵalar onyń butaqtary bop esepteledi, al tuıyqtar — onyń tarmaqtary.

Bul teńeý jalpy kórinis qana, naqtylyqtan kósh jyraq, óıtkeni ósimdik áleminde mundaı jerasty tarmaqtary úshin ádettegi tikburysh degen bolmaıdy.

Siz bul bir ádetten tys geometrıalyq jospar týraly túsinikti kóz aldyna shyǵys álipbıiniń bytystyryp jıi jazylǵan jazbasyn qarańǵyda sholǵanda ǵana keltire alasyń, ol sózsiz beıbereket shımaılaı salynǵandaı kórineri haq.

Jerasty sýaǵar shuńqyrlary orta ǵasyrda Vızantıa men ejelgi Shyǵysta mańyzdy ról atqarǵan. Onda oba shyǵyp, jaýyz patshalar ólgen. Halyqtar irip-shirip jatqan tobyrǵa, Ázireıildeı ajal mekenine qasıetti úreımen qarady. Benarestiń qurttar órip júrgen sýaǵar shuńqyryna qarasań, Vavılonnyń jolbarys oryn kórgendeı basyń aınalady. Ravvınderdiń kitaptary baıandaıtyndaı, Teglat-Falasar Nınevıanyń kóń-qoqyr úıindisimen ant etipti. Múnsterdiń jerasty kanalynan Iogann Leıdenskıı óziniń jalǵan aıyn shaqyryp alypty, al horasandyq jumbaq áýlıe Mokanna Kekshebedegi laı sý quıylatyn qudyqtan jalǵan kúndi shaqyrtqan.

Jerasty kanaldarynyń tarıhynan adamzat tarıhy týyndaıdy. Gemonııler Rımniń qupıasyn ashty. Parıjdiń sýaǵarlary kóne zamanda sumdyq bolǵan. Olar molaǵa da, baspanaǵa da aınalǵan. Qylmys, erkin oı, búlik, ar-ojdan bostandyǵy, oı-pikir, tonaý, — osylardyń bár-bárin adamzat zańy kezinde qýdalaǵan, qazir de qýdalaıdy, sonda olar osy qıyr shetke kep panalaǵan, atap aıtqanda, XIV ǵasyrdaǵy maıoten shaıkalary, XV ǵasyrdaǵy kóshe tonaýshylary, XVI ǵasyrdaǵy gýgenottar, XVII ǵasyrdaǵy Moren ıllúmınattary, XIX ǵasyrdaǵy shyjǵyrýshylar bandysy osynda kelip bas saýǵalaǵan. Júz jyl buryn odan túngi kisi óltirýshi shyqqan, oǵan qýǵynnan qashyp ury jasyrylǵan; ormanda úńgirler bolsa, Parıjde sýaǵarlar bolǵan. Qaıyrshy aǵaıyndar, galldik risareria (jólik, ury-kázzá) sıaqty qatal da aılaker ury-qarylar sýaǵarlardy ǵajaıyptar saraıynyń fılıaly sanady, keshkilik Mobúe kóshesindegi sýaǵar qudyqtyń tesigine túsip, óziniń jatyn bólmesindeı kirip-shyǵyp júrdi.

Ádette tas jabyq Qaltamandar tuıyǵy men Baskeserler kóshesinde kásip qylatyndardyń túngi baspana izdegende Jasyl jol kópiri men Gúrpýa túkpirine kep panalaıtyny tabıǵı da. Onda bizdi qaptaǵan estelikter kútip tur. Osynaý sheksiz dálizderde gúrli elester paıda bolady, qaıda barsań da laı-batpaq, sasyq ıis; onda da, munda da tartpa kómeıler kezdesedi, bir kezde osy býlyq arqyly Vııon sýaǵar qoınaýynan joǵaryda turǵan Rablemen áńgimelesken ǵoı.

Kóne Parıjdiń jerasty kanaly kúlli sátsizdikter men kúlli izdenisterdiń toqaılasar jeri bolǵan. Saıası ekonomıa odan kúl-qoqystyń úıindisin kóredi, sosıologıa odan tunǵan qatpardy tabady.

Jerasty kanaly — qalanyń ar-uıaty. Barlyǵy osynda kep quıylady, barlyǵy osynda betpe-bet kezdesedi. Osy bir eles orynda qarańǵylyq kóp, biraq qupıa joq. Kez kelgen zat munda óziniń naǵyz beınesine kiredi nemese óziniń aqtyq túrin tabady. Qaldyqtar úıindisiniń bir jaqsy jeri ótirik aıtpaıdy. Budan búkpesiz ashyqtyq pana tapqan. Munda Bazılıonyń betperdesi aıaq astynda jatyr, biraq sizder onyń qatyrǵysy men taspasyn ǵana kóresiz, al beti teris aınaldyryp sazben ashyq sylanǵan. Oǵan Skapenniń jasandy muryny qosylady. Órkenıettiń qajetsizdikten laqtyryp tastalǵan unamsyz kákir-shúkiri shyndyqtyń osy túpsiz tereńine qulaıdy, oǵan orasan zor áleýmettik kóshkin kelip taǵy gúrs ete túsedi. Ol bárin de jutyp alyp, sosyn kórýge shyǵarady. Sóıtip beıbereket úıindi ósıetnamaǵa aınalady. Munda aldamshy júz júrmeıdi, bári jýylyp, boıamasyz kórinedi, munda murtmerezdik óz perdesin julyp tastaıdy, munda bári jalańash, kúlli arman-qıal áshkere, munda synyp qıraǵany bolmasa, shynaıy zattardan basqa eshteńe joq. Bolmys pen ajal Shólmektiń túbi maskúnemdi áshkereleıdi, sebettiń tutqasy qyzmetshi áıel týraly ósek aıtady; kezinde ádebı talǵam týraly taıana turyp kókigen synǵan taıaqtyń tutqasy jatyr, qazir taıanary joq jaı ǵana tutqa; bir sýlyq teńdegi koról beınesin tot basyp qalǵan, Kaıafanyń túkirgishi Falstaftyń shaqshasymen birge jatyr, oıynhananyń altyn teńgesi shegege shanshylyp, ózin óltirgennen jibine baılanypty, jaltyraǵy bar beldemshege oralǵan kóterińki túsik aıaq astynda jatyr, ony tapqan saıqal ǵoı ótken maslenısada Operadaǵy balda bıledi emes pe; qazynyń bas kıimi jáleptiń tútelinip jyrtylǵan etegimen qatar sazǵa batqan, bul endi týysqandyqtan da beter sybaılastyq. Bolǵandardyń bári munda laımen jýylady. Aqtyq perde sypyrylyp túsedi. Jerasty kanaly, ıaǵnı kloaka (nemese sorbulaq) degeniń aramy. Ol bárin de aıtyp qoıady.

Osynaý ashyq pasyqtyq bizge unaıdy, ol janyńdy jadyratady. Jer betinde qansha ýaqyttan beri mardymsyp mańǵaz túr tanytyp kele jatqan memlekettik uǵym, anttyń buljytpastyǵy, saıası danalyq, adamı ádil sot, kásibı adaldyq, tákappar tulǵalardyń tálimsýi, sheneýnikterdiń satylmaıtyndyǵy sıaqtylardy kózben kórip, lajsyz tózip kele jatqannan keıin jerasty kanalyna túsip, barlyq kir-lasty kórý janyńdy jaı taptyratyn tárizdi.

Onyń ústine bul taǵylymdy da ǵoı. Aldynda aıtqanymyzdaı, kúlli tarıh jerasty kanaldary arqyly ótedi. Varfolomeı túniniń qany kóshe tabanynyń jastary arqyly soǵan tamshylap turady. Jappaı óltirýdiń bári, saıası jáne dinı qyrqys — barlyǵy kelip, ólikterin tastap, órkenıettiń zyndanyna quıady. Qıalshyldyń qıalynsha tarıhtaǵy belgili kisi óltirýshilerdiń bári onda sumdyq qarakóleńkede aldyn aqyrettiń jyrtyǵymen jaýyp tizerleı turyp óz qylyqtarynyń izin únsiz óshiredi deıdi. Onda Trıstan men Lúdovık XI, Dúpra men Fransısk I, óz anasymen Karl IX, Lúdovık XIII pen Rıshele, onda taǵy Lývýa, Letele, Geber men Maııar da bar — olardyń bári tastardan daqtardy qyryp alyp tastap, óz qylmystaryna kýá qaldyrmaýǵa tyrysatyn kórinedi. Siz kúmbezderdiń astynan sol elester sypyrǵyshynyń shýylyn estısiz. Siz áleýmettik apattyń adam tózgisiz sasyǵyn ıiskeısiz. Siz buryshtardan qan qyzyl jaltyldy kóresiz. Onda qandanǵan qoldardy jýǵan sý tamshylap tur.

Áleýmettik qubylystardy zertteýshilerge sol qarańǵy kúmbezdiń astynda bolyp qaıtý qajet. Fılosofıa — oıdyń mıkroskopy. Barlyǵy onyń nazaryna túspeýge tyrysady, biraq odan eshteńe de qaǵys qalmaıdy. Qandaı da bolsyn aıla-sharǵy paıdasyz. Odan jaltaryp ne tabasyń? Ózińdi óziń masqaralaısyń. Fılosofıa óziniń bultartpas kózqarasymen zulymdyqtyń sońyna túsedi jáne ony iz-túzsiz joıylyp ketýge jibermeıdi. Qulaǵannan ıesiz qalǵan nemese qıraǵanda ýatylyp ketken zattarǵa qarap ol barlyǵyn tabady. Ol shoqpyty jyrtyǵy arqyly qyzǵylt tústi kıimdi oısha qalpyna keltirip, shúberegi arqyly áıeldi tanıdy. Jerasty kanaly arqyly qalaǵa, kir arqyly ádet-ǵurypqa baǵa beredi. Synyǵy arqyly qutyny nemese zerendi qalpyna keltirip beredi. Pergamentke túsken tyrnaǵynyń tańbasynan Iýdengasse jebireıi men getto jebireıiniń aıyrmashylyǵyn anyqtaı qoıady. Qalǵan qaldyǵy arqyly onyń ne bolǵanyn aıqyndap, jamandyq pen jaqsylyqty, jalǵandyq pen aqıqatty, saraıdaǵy qannyń daǵyn, zınahanadaǵy sıanyń tamǵan jerin, shyraǵdan maıynyń tamshysyn, bastan keshken synyqtardy, jasalǵaly jatqan qastandyqty, jantásilimniń sandyraǵyn, azǵan adamnyń kemshiligin, kóńildegi arsyzdyq tabyn, turpaıylyqqa beıimdikti ajyratady; Rım júkshisiniń kıiminen Messalına shyntaǵynyń izin tanıdy.

Úshinshi taraý
BRÚNZO

Orta ǵasyrlarda Parıj sýaǵarlary jóninde el aýzynda ańyz júrdi. XVI ǵasyrda Genrıh II ony zertteýdi qolǵa aldy, biraq odan eshteńe shyqqan joq. Nebary júz jyl buryn, Merseniń kýálandyrýy boıynsha jerasty kanaly ózimen ózi bolyp, beti qaıda aýsa, solaı qaraı aǵa beredi eken.

Búlik, kúdik jáne dúrbeleń zyqysyn shyǵarǵan kóne Parıj osyndaı bolǵan. Uzaq ýaqyt ol ózin ebedeısiz ustady. Keıinirek, 89-shy jyly ǵana qalanyń qalaı aqylǵa keletinin kórsete bildi. Alaıda sol bir qaıyrymdy kóne dáýirde oǵan oılanyp-tolǵaný jetispedi, materıaldyq turǵydan da, moraldyq turǵydan da isti jerine jetkizip júrgize almady, kir-qoqysty qyzmet paıdalanýdan artyq sypyra bilmedi. Barlyǵy kedergi bolyp, barlyǵy sheshilmeıtin másele bolyp qasaryp turdy da aldy. Máselen, jerasty kanaldary, ıaǵnı sorbulaq degeniń eshbir jol nusqaýshyǵa baǵynbady. Qaldyqtardyń úıindisin bir baǵytta ustaý qalanyń sholaq kóshelerin durystaýdan ońaı soqqan joq; jerdiń ústindegige qol jetpeıdi, jerdiń astyndaǵyǵa aıaq jetpeıdi, joǵaryda tilderdiń aralasýy, tómende shuńqyrlardyń shatasýy, Vavılonnyń opyr-topyrynyń astyndaǵy Dedaldyń shyrǵalań dámi sıaqty.

Ara-tura Parıjdiń laı aǵyn sýlary jaǵadan asyp ketip, tanylmaǵan Nil ózeni kenet ashýǵa mingendeı boldy. Eń jıirkenishti jeksuryn jaǵdaı sonda tóbe kórsetip, qalany las sý qaryq qyla jazdady. Aýyq-aýyq órkenıet asqazany durys qorytpaı, kloakada bar nárseniń bári Parıjdiń jutqynshaǵyna qaıtyp kelip, qala óz qoqystarynan kekirik atty. Bul arada ar aldynda azap shegýge uqsas birdeńe boı kóterdi de, onyń paıdasy tıdi. Bul úlken narazylyqpen qarsy alynǵan aldyn ala saqtandyrý sharalary edi. Qala jýyndy shuńqyrlarynyń ospadarlyǵyna yza boldy, laı batpaq, las qaıta syrtqa shyǵady degenge senbedi. Ony aıaýsyz qýý kerek dedi.

1802 jylǵy sý tasqyny — jasy seksenge tolǵan parıjdikterdiń umytylmas estelikteriniń biri. Laı saz Jeńis alańyn ersil-qarsyly aıǵyzdap, sonda turǵan Lúdovık XIV-niń statýıasy tóńiregin alyp ketti, Elıseı alabyndaǵy sýaǵar eki uńǵydan atqan laı sý Sent-Onore kóshesin, Sen-Florantendegi shuńqyrdan kóterilgen laı Sen-Floranten kóshesin, qońyraý daýsy kóshesindegi ordan asqan las sý Per-a-Pýasson kóshesin, Jasyl jol kópiriniń astyndaǵy jyradan shyqqan sý Popenkýr kóshesin, Lapp kóshesindegi sorbulaqtan shyqqan qoqys Qysha kóshesin qaryq qyp, Elıseı alabyndaǵy aǵynsý naýasyn toltyryp, otyz bes santımetr kóterildi. Teristik oramdardy Senanyń sýdy keri aıdaıtyn baǵytynda tasqyn Mazarını, Eshode jáne Mare kóshelerin basyp qalyp, júz toqsan metr jaıylyp, Rasın turatyn úıge birneshe qadam qalǵanda ǵana toqtady, sóıtip tabıǵı apattyń ózi XVIII ǵasyrda-aq korólge emes, aqynǵa qurmet kórsetti. Sý tasqyny Sen-Per kóshesinde eń bıik deńgeıge kóterildi, onda laı-batpaq kóshe jıeginiń tas kómkermesi tursyn, qubyr jaýyp turǵan plıtalardan úsh fýt asyp ketti, al eń kóp jaıylǵan jeri Sen-Saben kóshesi boldy, onda ol uzyndyǵy eki júz otyz segiz metr alqapqa jaıyldy.

Osy ǵasyrdyń basynda da Parıj kloakasy qupıa oryn bolyp keledi. Laı-batpaqty eshkim maqtaı qoımaıdy ǵoı, munda onyń jaman aty úreı týǵyzady. Parıj óz astynda jasyrynyp jatqan jerasty túnegi týraly az-muz birdeńe biletin. Ony ejelgi Fıvanyń alapat mıbatpaǵyna da teńep júrdi, onda uzyndyǵy on bes fýttaı ýly jándikter ıreleńdep, sýsıyrdyń ózi batyp ketedi eken. Aǵyn sý qubyrlaryn tazartýshylardyń jaman etigi belgili shekten ári attap basqan emes. Qoqys tasıtyn arbalardyń ıeleri Sen-Fýa bıiginen markız de Krekımen kelisip kúl-qoqysyn shimirikpesten sýaǵar orlarǵa tógip júrgen kezi de onsha alys emes. Qubyrlardy tazalaýdy nóserdiń úlesine qaldyryp edi, ol tazartýdyń ornyna bylyqtyrdy. Rım óziniń sorbulaǵyn áspettep, poetıkalyq turǵydan Gemonıa atasa, Parıj murnyn shúıirip Sasyq jyra dep qorlady. Osy ataýynyń ózi-aq ǵylym men nanymǵa úreı týǵyzdy. Gıgıena da Sasyq jyraǵa halyq ańyzy sıaqty jıirkene qarady. Qara Monahtyń elesi alǵash Mýftar sasyq aǵysynyń kúmbezi astynda týdy. Marmýzetterdiń máıitin Kúbishiler kóshesindegi sýaǵar shuńqyrǵa tastady; 1685 jylǵy apatty bezgektiń indetin Fagon Maredegi sýaǵardan kórdi; Sen-Lýı kóshesindegi dalıǵan úlken shuńqyr 1833 jylǵa deıin úńireıip jatty. Tas ýatý kóshesindegi sýaǵardyń tartpa kómeıi jóninde odan oba derti taraıdy eken degen laqap shyqty; ushy úshtik tortemirmen qorshalǵan qaterli kóshe temir azýlaryn sostıtyp, aranyn ashyp, tozaqtyń qolańsasyn shashyp turǵan tárizdenedi. Halyq qıaly Parıjdiń qapas sorbulaǵyn qudirettiń qaharly tamuǵy etip elestetti. Jerasty kanalynda túp joq. Kloaka — túpsiz tozaq qudyǵy. Alapeske shaldyqqan bul qoınaýdy zertteý polısıanyń mıyna kirip shyqpaıdy. Belgisizdi ólshep, túnektiń tereńin zerttep, túpsizdi barlaýǵa kimniń batyly barsyn? Onyń atynyń ózi-aq úreı shaqyrady. Degenmen, sony barlaýǵa bel býǵan adam tabyldy. Sorbulaqtyń óz Hrıstofor Kolýmby tabyldy.

Birde 1805 jyly ımperatordyń Parıjge soqqan bir saparynda ishki ister mınıstri Dekle me, álde Krete me, ámirshiniń tańerteńgi qabyldaýyna kiredi. Karýsel alańynda uly Respýblıka men Uly ımperıanyń aty ańyzǵa aınalǵan soldattarynyń jer syzǵan semserleriniń shyńyly estiledi; Napoleonnyń esigi aldynda Reınniń, Eskonyń, Adıdje men Nildiń batyrlary topyrlap tur; Jýber, Dese, Marso, Gosh jáne Kleberdiń erjúrek serikteri, Flerústiń áýede júzetinderi, Maınstiń grenaderleri, Genýıanyń qalqyma kópir salýshylary, pıramıdalar tamashalaǵan gýsarlar, Júno ıadrosynyń synyqtary shashyraǵan artıllerıster, Zúderzee buǵazynda zákirde turǵan flotty tarpa bas sap alǵan kırasırler. Olardyń keıbireýleri Napoleondy Lodıı kópirine deıin ertip barǵan; bireýleri Múratka Mantýı transheıalaryna deıin ergen, al endi bireýleri Montebelloǵa barar jolda Lanndy basyp ozǵan. Sol zamannyń búkil armıasy munda jasaǵymen, vzvodymen kórinip, Imperatordyń tynyshtyǵyn kúzetip Túılrı aýlasyna jınaldy, bul uly armıanyń sonaý bir jarqyn dáýirinde bolǵan edi, onda Marengo artta qalyp, alda Aýsterlıs turǵan bolatyn.

— Patsha aǵzam! — dedi Napoleonǵa ishki ister mınıstri. — Keshe men sizdiń ulyq mártebeli ıeligińizde eń bir jaýjúrek adamdy kórdim.

— Ol kim boldy eken? — dep qatań surady ımperator. — Jáne ol ne istepti?

— Ol birdeńe oılastyryp júr, taqsyr!

— Atap aıtqanda?

— Parıjdiń sýaǵarlaryn qarap shyqpaq.

Tórtinshi taraý
BUǴAN DEIİN BELGİSİZ BÚGE-SHİGELER

Qarap shyqty da. Munyń ózi aýyr joryq boldy; keselmen jáne tynys taryltqan býlanýmen túngi saıahat-shaıqas ońaı soqqan joq. Sonymen qatar saıahat jańalyqtarǵa baı boldy. Barlaýǵa qatysýshylardyń biri, baısaldy jumysshy, ol tusta bozbala bolǵan azamat budan tipti birneshe jyl buryn aıtqan edi. Brúnzo polısıa prefektine joldaǵan baıanhatynda keıbir qyzyqty jaılardy baıandaı otyryp, keıbireýlerdi ákimshilik stılge laıyq emes dep, ornynan túsirý qajet dep sanaǵan. Ol tusta zararly keseldi juqtyrmaýdyń tásili jabaıy bolǵan ǵoı. Brúnzo jerasty kanaldarynyń alǵashqy tarmaqtanýynan óte salysymen-aq jıyrma jumysshynyń segizi ári qaraı júrýden bas tartty. Jumys shynynda kúrdeli edi, qaraý úshin joldy tazalap otyrý qajet boldy, ári tazartyp, ári ólsheýge týra keldi, aǵystardyń tesikterin belgilep, tortemirler men baqylaý qudyqtaryn sanaý, tarmaqtanatyn oryndardy anyqtaý, jańa arnalardyń qosylar núktesin kórsetý, jerasty sý qoımalarynyń kórinýin josparda belgileý, basty kanaldyń kishigirim salalarynyń tereńdigin ólsheý, árbir búıirdegi kanaldyń kúmbezdiń kiltine deıingi bıiktigi men kúmbezdiń dóńgelenýinen bastap qabyrǵalardyń negizine deıingi jerdiń enin eseptep shyǵarý, aqyr aıaǵynda basty sýaǵarǵa meıli búıirdegi arnalardan, meıli ásker ústinen bolsyn aǵyp kelip quıyp jatqan sýdyń deńgeıin anyqtaý kerek edi. Alǵa jyljý aýyr soqty. Tómen túsirgen saty qalyńdyǵy keıde úsh fýt sazǵa tap keledi. Ýly býdan fonarlardyń jaryǵy áreń jyltyraıdy. Onyń ústine esinen tanyp qalǵan jumysshylardy syrtqa shyǵarý kerek boldy. Keıbir jerde oıda joqta qulama jar kezdesip qaldy. Topyraq shógip, tas tósenish jarylyp, sýaǵar túpsiz qudyqqa aınalyp, taban tirer jer tabylmaı qınady; Brúnzonyń joldastarynyń biri sondaı jaryqtardyń birine túsip ketip, ony áreń alyp shyqty. Ájeptáýir zalalsyz jerlerde hımık Fýrkrýanyń aqylymen, ótkelden ótkelge deıin qara maıǵa malynyp, taıaqtyń ushyna baılanǵan piltelerdi jaqty. Qabyrǵalar ár-ár jerde isikke uqsas usqynsyz sańyraýqulaqtardan kórinbeıdi, ondaı jerde tastardyń ózi aýrý sıaqty kórinedi, tynys alýdyń ózi qıyn.

Brúnzo óz izdenisterinde kúlli jerasty kanalyn bastaý basynan saǵasyna deıin zerttep shyqty. Úlken bajyldaq degen jerde eki sýaǵar bólinetin tusta ol tasqa qashap jazylǵan "1550" degen datany oqydy; bul tas Genrıh İİ-niń Parıjdiń jerasty úıindisin qarap shyǵýdy tapsyrǵan Fılıber Delormnyń shekarasyn kórsetip tur. Kloakada XVI ǵasyrdyń móri bar. Brúnzo Ponso sýaǵary men Eski Tampl kóshesindegi sýaǵardan XVII ǵasyrdyń jumysyn tanydy, ekeýiniń ústinen tartylǵan kúmbez 1600 ben 1650 jyldardyń aralyǵynda salynǵan; XVIII ǵasyrdyń jumysy kanal-kollektordyń batys seksıasy, ony jaýyp turǵan kúmbez 1740 jyly turǵyzylǵan. Bul eki kúmbezdiń ekeýi de, ásirese onsha eski deýge kelmeıtin 1740 jyly salynǵany 1412 jyly qalanǵan aınalmaly sýaǵardyń tas qabyrǵasyna qaraǵanda kúshti jarylyp, qulap jatyr. Bul Menılmontannan shyqqan bulaq sýynyń jylǵasyn Parıjdiń Bas kloakasynyń mártebesine kótergen jyl bolatyn — budan kótere berse qarapaıym sharýa koróldiń kamerdıneri shenine ıe bolyp Jan — aqymaq Levelge aınalar edi.

Birneshe jerde, ásirese Ádil sot saraıynyń astynan týra sýaǵardyń ústinen qazylǵan kónedegi zyndan sıaqty birdeńe shyqty. Bul in pake! Yp-ras bolǵany anyq. Osyndaı qujyralardyń birinde temir buǵaý ilýli qalypty. Olardyń bári sol zamatta bitelip, sylap tastaldy. Tabylǵan oljalardyń arasynda óte-móte oǵashy da boldy, solardyń biri orangýtańtiń súıegi, ol beıshara 1800 jyly zoologıalyq baqtan qashyp ketken edi; XIX ǵasyrdyń eń sońǵy jyly Bernardındikter kóshesinde jurt kórip shoshyp júrgen qara shaıtan osy bolsa kerek. Sorly sońǵy ómirin sorbulaq sýyna ketip támamdapty ǵoı.

Arsh-Marıonǵa janasqan uzyn kúmbezdi dálizden bilgirlerdi tańdandyrǵan shúberek satýshynyń jap-jaqsy saqtalǵan sebeti tabyldy. Jumysshylar jan ushyryp jigerlene aýdarystyrǵan jabysqaq sazdyń bar jerimen kóptegen baǵaly zattar, altyn, kúmis áshekeıler, asyl tastar, mys teńgeler tabyldy. Eger bir alyp kelip sorbulaqty silkip elese, onyń eleginen talaı ǵasyrdyń qazynasy shyǵar edi. Tampl kóshesi men Sent-Avýa kóshesiniń qıylysyndaǵy sýaǵarda gýgenottardyń mys medali taýyp alyndy, onyń bir jaǵynda kardınal qalpaǵyn kıgen shoshqa da, ekinshi jaǵynda papa jalbaǵaıyn jamylǵan qasqyr beınelengen.

Eń bir qaıran qalarlyq olja bas sorbulaqqa kirer jerden tabyldy. Burynǵy zamanda kirer aýyz tortemirmen qorshalǵan bolatyn. Endi ony ustatqan ilgegi ǵana qalypty. Sol ilgekterdiń birine, shamasy, tasqyn aıdap ákelgen bolýy kerek, matanyń ábden tozǵan, qan qatqan qıqymy ilinip qalypty. Sol shúberekti jaqsylap kórý úshin Brúnzo fonaryn jaqyndatty. Ol juqa bátestiń pushpaǵy eken, jyrtylǵan, biraq basqalarynan durys saqtalǵan bir buryshynda LOBESP degen alty áriptiń ústine geraldıkalyq tájdiń beınesi kestelenipti. Táj markızdiki bop shyqty, al alty árip Lobespın degendi bildiredi eken. Qyzyq qylǵanda olardyń kóz aldyndaǵy qıqym Marat kebiniń bir pushpaǵy bolyp shyqty. Jas kezinde Marattyń mahabbat hıkaıalary da bolǵan. Olar onyń graf d'Artýanyń saraıynda at qoranyń dárigeri bolyp istegen kezine qatysty. Bekzattyń bir bıkemen ashynalyq baılanysynan osy aljapqysh qalsa kerek, ony kelinshekten ne syıǵa alǵan, ne ózinde umyt qalǵan da bolýy. Marat qaıtys bolǵannan keıin ony orap shyǵararlyq aq degennen úıinen tabylǵany osy juqa aljapqysh ǵana. Kempirler halyqtyń qatygez dosyn osy lázzat jórgegine aqyret etip orap shyǵarǵan. Brúnzo janynan ótti de, ony qozǵamady. Jyrtylǵan qıqym sol ilgekke ilingen qalpynda qaldy. Bul Maratty jek kórgendikten be, álde qurmettegendikten be eken, o jaǵy belgisiz. Al ol ekeýine de laıyq qaıratker bolatyn. Aıtqandaı, bul arada ony uǵyný úshin taǵdyr taby tym aıqyn tárizdi. Onyń ústine qabir dúnıesin olardyń jatqan jerinen qozǵamaǵan abzal. Áıtkenmen de bul aıryqsha jádigerlik edi. Onda markıza uıyqtaǵan, onda Marat túlegen, ol Panteon arqyly jerasty kanalynyń egeýquıryqtaryna jem bolý úshin osynda túsken. Kezinde Vatto sondaı sulýlyqpen sýrettelýge tıis jatynjaı matasynyń qıqymy Danteniń qadala qaraýyna jarady emes pe.

Jer asty kir-qoqyr úıindileriniń bárin muqıat qarap shyǵý Parıjde tabandatqan jeti jylǵa sozyldy. 1805 jyly bastalyp, 1812 jyly aıaqtaldy. Alǵa jyljı otyryp Brúnzo sonymen birge asa mańyzdy topyraq tegisteý jumysyn da tyndyrdy: 1808 jyly ol Ponso sýaǵarynyń túbin tesip, barlyq jerde jańa jeliler tarta otyryp, 1809 jyly Sen-Denı kóshesiniń astyndaǵy sýaǵar arnany Innosan sýburqaǵyna deıin sozdy, 1810 jyly Frýamanto men Salpetrıer kósheleriniń astynan sýaǵar qazdy, sondaı jumystardy ol 1811 jyly — Jańa Kishi Avgýstın kóshesinen, Maıl, Esharp kósheleriniń, Koról alańynyń, 1812 jyly Beıbitshilik pen Shose d'Anten kósheleriniń astynda da júrgizdi. Oǵan qosa búkil jelini dezınfeksıalap, tazartý jumystaryna da jetekshilik etti. Jumystyń ekinshi jyly ol kómekshi etip óziniń kúıeý balasy Nargony aldy.

Mine, osylaı ústimizdegi ǵasyrdyń basynda qoǵam óziniń qos shyńyraý túbin kúrep, tazalap, jerasty kanaldaryn, ıaǵnı qalanyń asqazan qabyrshaqtaryn tártipke keltirdi. Qalaı bolǵanmen de biraz kir tazalandy.

Buralańy kóp, qabyrǵalary jarylǵan, soǵylǵan, oıylǵan, shuńqyr-shuńqyr, tabany oıqyl-shoıqyl, bir kóterilip, bir túsip mezi qylatyn, burylystary úreı shaqyryp, sasyq ıisi muryn jaratyn, qarańǵy, qapas, tas plıtalardyń bári qojyr-qojyr, sumdyq jabaıy kórinetin kórdeı túnek dáliz — ejelgi Parıj sorbulaǵynyń sıqy dál osyndaı bolatyn. Oǵan tússeń, jan-jaǵynyń bári qulaǵan, dálizderi qıqy-jıqy, tarmaqtary qazdyń tabanyndaı, qoqys saqtaıtyn tundyrǵysh tárizdi sasyq, soqyr ishektiń óskinine uqsas tuıyqtar, selıtra sińgen kúmbezder, tóbeden tamǵan tamshylar, qabyrǵalardaǵy dymqyl jylbysqy qynalar, aınala bir qara túnek ushyrataryń. Qorqynyshtylyǵy jaǵynan osy bir ejelgi tabyt-tazartqyshqa, Vavılonnyń osy bir as qorytar ishek-qarnyna, kósheler ústinen aıqysh-uıqysh kesip ótetin osy bir úńgirge, túpsiz shuńqyrǵa, osy bir daǵaradaı kórtyshqan inine eshteńe de teńese almas edi, sonyń belgisindeı sasyq qaldyqtardyń arasynda ótkenniń kózindeı bir úp-úlken soqyr kórtyshqan júr.

Qaıtalap aıtsaq, ótken zamannyń jerasty kanaly, ıaǵnı sorbulaq-kloakasy osyndaı bolǵan.

Besinshi taraý
QAZİRGİ PROGRES

Bizdiń kezimizde sorbulaq degenińiz tap-tuınaqtaı, jınaqy, túp-túzý, muntazdaı taza. Ol Anglıada "respektabeldi" degen sózben beınelengen murattyń ózin keıipteıdi. Onyń usqyny táp-táýir, sur tústi, symdaı tartylǵan, beınelep aıtýǵa kelse, ıne-jipten jańa shyqqandaı kıingen. Ol saýdagerden qupıa keńesshige aýysqan adam sıaqty. Onda qazir múldem jaryq. Qazir onda kir-qoqystyń ózi qorazdanyp turady. Alǵashqy kórgende ony jerasty joldarynyń biri dep qabyldaýǵa bolady, al buryndary "halyq óz patshalaryn sondaı qaster tutqan" baǵzy zamanda mundaı joldar taqtan taıdyrylǵan monarhtar men prınsterdiń jasyryn qashýyna jaqsy bolǵan. Qazirgi kloaka tipti ádemi de, onda stıl tazalyǵy ústemdik etedi. Poezıadan qýylyp, sáýlet ónerine kep taban tiregen shyn mánindegi klasıkalyq tik jelili aleksandrıalyq stıl onda aqshyl, kúńgirt, uzynsha kúmbezdiń ár tasynan baıqaldy, árbir sýaǵar arna arqada bop kórinedi — Rıvolı kóshesiniń arhıtektýrasy sorbulaq qoınaýyna da óz tabyn basqan. Onyń ústine geometrıalyq jeliler báz-bir jerge yńǵaıly bolsa, sál osy qalanyń kir-qoqysyn shyǵaratyn jerasty kanaldaryna qolaıly-aq. Onda bári de qysqa qashyqtyqqa ekshep, ólshenýi kerek. Qazirgi kúnimizdiń sorbulaǵy resmı reńk aldy. Tipti polısıa esepteriniń ózinde de ol qurmetpen eske alynady. Ákimshilik tili oǵan mártebeli de sypaıy reńk beredi. Buryn ishek atanǵan nárse qazir galereıa, jyrtyq-jyra degender baqylaý qudyǵy atalatyn boldy. Vııon tirilip kelse, óziniń túngi turaǵyn qazir tanymas edi. Ras, jerastynyń osy bir bytysqan jelisi búginde qaı kezdegiden de artyq kemirgishter mekeni bolyp otyr, olar munda atam zamannan beri bar edi, qazir qutyryp, qujynap ketti, keıde murtty egeýquıryqtyń býshyqtan basyn qyltıtyp parıjdikterge qarap otyratyny da bar; bul sumdardyń jerasty saraıyna razylyǵy sondaı, bara-bara qolǵa úırenip ala ma dep te qorqasyń. Sorbulaq baǵzy zamandaǵy jabaıy usqynynan múldem ózgerdi. Keıde sýaǵarlardy lastap ketetin jańbyr endi ony jýyp-shaıatyn boldy. Alaıda oǵan sene berýge de bolmaıdy. Býlanýdyń da zıany baryn umytpańyzdar. Sorbulaq momynnan góri montany. Polısıa prefektýrasy men sanıtarlyq komısıalar bosqa áýre bop júr. Tazartýdyń kúlli amal-aılasynan tys, kloaka ýaǵyzdaýdan keıingi Tartúf qusap kúmándi bir ıis shyǵarady.

Qalaı bolǵanmen de, shóp-shalam, shań-tozańdy sypyra otyryp, sorbulaq órkenıet qyzmetin kórsetedi, bul turǵydan alǵanda, Tartúftiń ar-uıaty Avgııdiń atqorasyna qaraǵanda úlken progres, olaı bolsa, Parıjdiń jerasty kanaldary, sóz joq, jetilip kele jatqanyn moıyndamasqa bolmaıdy.

Bul progresten de zor; bul ertedegi sorbulaqtyń bizdiń zamannyń jerasty kanaldaryna aınalýy. Onyń tarıhynda, demek, tóńkeris boldy. Al bul tóńkeristi kim jasady?

Ol jurttyń bári umytqan, biz endi ǵana atyn atap otyrǵan kisimiz — Brúnzo.

Altynshy taraý
BOLASHAQTAǴY PROGRES

Parıjdiń sýaǵarlaryn qazý ońaı mindet bolǵan joq. On ǵasyr boıy, tipti kúni búginge deıin bul jumys, áli tolyq salynyp bitpegen parıjdiń ózi sıaqty, jerine jetken joq. Shyn máninde sol sorbulaqtan Parıjdiń kúlli ósý satylary kórinedi. Bul myńdaǵan sezim músheleri bar jerastynyń kúńgirt jabysqaǵy tereńde joǵarydaǵy qalamen birge óse beredi. Qashanda qala jańa kóshe tartqan saıyn ol da jańa sıraǵyn sozady. Kóne áýlettiń tusynda nebary jıyrma úsh myń úsh júz metr jerasty kanaly tartylypty — bul Parıjde 1806 jylǵy 1 qańtarǵa deıin bolǵan jaǵdaı. Sol dáýirden bastap jumys qaıta qolǵa alynyp, jigerli de tabysty jalǵasty, oǵan keıinirek oralamyz. Napoleon tórt myń segiz júz tórt metr sýaǵar qubyr tartqyzdy, bul kóńil qoıarlyqtaı san, Lúdovık XVIII — bes myń jeti júz toǵyz, Karl X — on myń segiz júz otyz alty, Lýı-Fılıpp — seksen toǵyz myń jıyrma, 1848 jyly respýblıka jıyrma úsh myń úsh júz seksen bir, al qazirgi úkimet jetpis myń bes júz metr sý qubyryn júrgizdi. Qazirgi kezge deıin barlyǵy eki júz jıyrma alty myń alty júz on metr sýaǵar qubyrlar tóseldi — mine, Parıjdiń qursaǵy osyndaı ulan-ǵaıyr. Kózge kórinbeıtin sumdyq butaqty ósimdik, udaıy ulǵaıyp kózge kórinbeı ósetin alyp qurylys.

Sonymen, bizdiń kezimizde Parıjdiń jerasty shyrǵalańy osy ǵasyrdyń basyndaǵydan on eseden de astam ósti. Sorbulaqty qazirgi qol jetkendeı deńgeıde jýyq máninde jetildirý úshin qansha tabandylyq pen kúsh-jiger qajet bolǵanyn kóz aldyńa elestetýdiń ózi qıyn. Burynǵy qalalyq koróldik vedomstvolar XVIII ǵasyrdyń sońǵy on jyldyǵynda jáne revolúsıalyq merıa 1806 jylǵa deıin jumys istep kelgen bes mıl sýaǵardy kóp qıyndyqpen burǵylap bitirdi. Bul qareket múmkin bolǵan qıyndyqtardyń bárin tusady; olardyń biri topyraqtyń ereksheligine baılanysty bolsa, ekinshisi Parıjdiń jumysshy adamdarynyń arasynda oryn tepken eski nanym-senimderge qatysty edi. Parıj, bir ǵajaby, ketpen men kúrekke, qaıla men burǵyǵa, adam qolyna ońaı kóne qoımaıtyn jerden boı kótergen. Parıj atty tańǵajaıyp tarıhı formasıa jatqan geologıalyq qyrtysty tesip burǵylaýdan qıyn eshteńe joq eken; tek adam ǵana báz-bir tásilmen sol salyndy qatparǵa úńgip tereńdeı alady, sonyń ózinde de aldyna jasyrynyp jatqan qısapsyz kóp kedergiler kezdesedi. Olar birde suıyq glınozem, birde jerasty qaınary, birde qatty taý jynysy, birde jabysqaq, jylbysqy tunba laı (kásibı tilde ony qysh ataıdy) bolyp keledi. Topyraqtyń jińishke tamyrlarymen almasyp otyratyn ákke, arasyna tarıhtan burynǵy muhıttardyń zamandasy ulýdyń qabyrshaǵy shashyraǵan janǵysh taqtatastar qabatyna qaıla áreń ótedi. Keıde salynyp bitpegen kúmbezderdi tesip bulaq sýy atqylaıdy da, jumysshylardy qaryq qylady, keıde topyraq kóshkini ózine jol salyp alyp tómen qaraı sarqyramanyń sýyndaı qulaıdy da áınekterdi ǵana emes, taıanysh jýan bórenelerdiń ózin qıratyp ketedi. Osy taıaýda ǵana Vıletada Sen-Marten kanalynyń astynan sýaǵar jasaǵanda, navıgasıany toqtatpaı, arnany keptirmeýdiń saldarynan kanaldyń tabanynda aıaq astynan jaryq paıda bolyp, sý jerasty shahtasyna lap bersin kep, sýdy soryp tógetin soraptar dármensiz bolyp qaldy, amalsyz súńgýir maman izdeýge týra keldi, ol kanaldyń saǵasynan sańlaýdy taýyp áýpirimmen bitedi. Budan tys Senanyń jaǵasynda, ózennen nedáýir jyraq jatqan, máselen, Belvılde, Úlken kóshe men Lúner pasajynyń astynda sýsyma qum kezdesti, ol uıyq sıaqty adamdy kóz aldynda soryp, jutyp jiberedi. Oǵan tynys taryltyp tunshyqtyratyn býlanýdy, tirideı kómetin kóshkinder men kezdeısoq opyryp qulaýdy qosyńyz. Sondaı-aq jerasty jylǵalarynda jumys isteıtinder erte me, kesh pe sózsiz shaldyǵatyn shirik bezgekti qosyńyz. Jaqynda ǵana bul jumysqa Monno jetekshilik etken edi. Ol Klıshı jerasty jolyn qazdy, on metr tereńdikte transheıada jumys istep, Ýrk bas qubyrynan keletin sýdy qabyldaıtyn naýalar jasady; qazǵan shuńqyrlardyń kómegimen kóshkinge qarsy kúrese otyryp, kóbine shirigen topyraqta, tireýish ashalardy saqtap, Bevra tarmaǵyn Gospıtál býlvarynan Senanyń ózine deıin kúmbezben japty; Parıjden Monmartrdan keletin sýdyń tasqynyn alyp ketý jáne Azapkerler zastavasyndaǵy on gektar alańnyń aǵyndy shalshyǵyn túsirý úshin ol Aq zastavasyna Obervıle jolyna deıin sýaǵarlardyń uzyn jelisin tartty, tórt aı boıy kúni-túni on bir metr tereńdikte jumys istedi; bul endi qulaq estimegen keremet, ol sýdan keıin de ashyq transheıasyz alty metr jerastynda Bardú-Bek kóshesiniń sýaǵaryn jasap, aqyry ólip ketti. Onyń izimen qalanyń búkil aýdandaryna úsh myń metr sýaǵarlardy kúmbezben jaýyp, Traverser Sent-Antýan kóshesinen Lýrsın kóshesine deıin ózdiginen atylatyn kósheniń astyndaǵy búıirdegi kanal arqyly Sadaqa kóshesi men Mýftar kóshesiniń qıylysyn alyp ketetin jańbyr sýyn túsirip, odan ári sýsyma qum sý astyndaǵy irgetasyn tas pen betonnan qalap Sen-Jorj sýaǵaryn jasap, sosyn Nazaret Qudaı-ana kóshesiniń astyndaǵy sýaǵar tarmaqtardyń tabanyn tómendetý jónindegi qaýipti jumystar júrgizip ınjener Dúlo da ólip ketti. Bizde bul tentek erlikter týraly habarlar jarıalamaıdy, olar ǵoı maıdan alańyndaǵy qyrqystan áldeqaıda kóp paıda keltiredi.

1832 jyly Parıj sorbulaǵy qazirgisinen múldem ózgeshe. Brúnzo iske alǵashqy serpin berdi, alaıda qala bıligi sýaǵarlardy túbirimen qaıta qurý úshin tyrysqaq aýrýynyń shyǵýy qajet boldy. Bir ǵajaby, biraq bul 1821 jyl bolatyn, Úlken kanal atalatyn aımaqtyq sýaǵardyń bir bóligindegi shirigen sasyq laı batpaq Gýrd kóshesiniń boıynda Venesıadaǵydaı ashyq aspan astynda jatty. Tek 1823 jyly ǵana Parıj qalasy qaltasyn aqtaryp, bul masqarany búrkeý úshin eki júz alpys alty myń seksen frank alty santım aqsha tapty. Shaıqas, Jyra jáne Sen-Mande kóshelerinde sýaǵar naýalarmen, soratyn qubyrlarmen, tazartý tarmaqtary bar tundyrǵyshtarmen jabdyqtalǵan úsh sýaǵar qudyq tek 1838 jyly ǵana jaraqtandy. Parıjdiń ishek-qaryn joly jańadan qaıta qurylyp, aldynda aıtqanymyzdaı on eseden astam ósti.

Budan otyz jyl buryn qarýly kóterilis kúnderi 5-6 maýsymda kloaka óziniń burynǵy túrin saqtaǵan-dy. Kóptegen kóshelerdi qazirgi tompaıǵan kóshe tabandarynyń ornynda malta tastardan tóselgen kósheler bolatyn. Kóshelerdiń eńisi ákelgen eń tómengi núktede tórtburyshty jýan sym temirlerden jasalǵan tortemirler jatyr, ótken-ketkenniń aıaǵymen qajalyp jaltyrap turǵan olar taıǵanaq, kúımeler úshin qaýipti, at ta taıyp jyǵylyp ta júrdi. Jol vedomstvosynyń resmı tilinde olarǵa cassis (qaqpan) degen ádemi at berilgen. 1832 jyldyń ózinde kóptegen kóshelerde, máselen, Juldyz kóshesinde, Sen-Lýı, Tampl, Eski Tampl, Nazaret Qudaı-anasy, Gúl jaǵalaýy, Folı-Merıkýr, Kishi Toqalbuǵy, Normandıa, Buǵy kópiri, Mare, Jeńimpaz-qudaı ana kóshelerinde, Sen-Marten, Monmartr kentterinde, Granj-Bateler, Jakob, Týrnon kóshelerinde, Elıseı alqabynda eski ortaǵasyrlyq kloaka ekijúzdilikpen aranyn ashyp, azýyn kórsetti. Bul jerdiń orasan zor úńireıgen jyrtyǵy óńdelmegen tastarmen qorshalyp, keı tusyna uıalmaı jáshikterdi de qalap qoıǵan.

Parıj sýaǵarlary 1806 jyly 1663 jylǵy mamyrda anyqtalǵan bes myń úsh júz jıyrma segiz týaz uzyndyǵynan onsha asa qoıǵan joq edi. 1832 jyly Brúnodan keıin olar qyryq myń úsh júz metrge jetti. 1806 jyldan 1831 jylǵa deıin jyl saıyn jeti júz elý metr sýaǵar qubyrlar tartylyp otyrdy; sodan beri árbir jyl saıyn segiz myńnan on myń metrge deıin beton tabandy, gıdravlıkalyq ák eritindisimen nyǵaıtylǵan qıyrshyq tastardan jerasty týnelderi jasaqtaldy. Ár metrge eki júz frankten eseptegende osy zamanǵy Parıjdiń alpys mıl sýaǵar qubyrlary oǵan qyryq segiz mıllıonǵa tústi.

Biz atap ótkennen basqa ekonomıkalyq progrestiń eń basynda Parıj jerasty kanaldarynyń eleýli máseleleri men qoǵamdyq gıgıenanyń máseleleri boldy.

Parıj sý jamylǵysy jáne áýe jamylǵysy sıaqty eki qabattyń arasynda jatyr. Sý jamylǵysy jer astynda nedáýir tereńde bolǵanymen burǵylaý arqyly eki márte zertteldi, sý bor qabaty men ıýra dáýiriniń ák tasy arasyndaǵy jasyl qumdaq qabatynda jatyr. Bul qabatty dóńgelek esebinde alsań, onyń radıýsy jıyrma bes mıl bolyp shyǵady: oǵan kóptegen ózender men jylǵalar kelip sarqady; Grenel qudyǵynan alǵan bir stakan sýdan siz Sena, Marna, Ionna, Ýaza, Ena, Sher, Vena jáne Lýara ózenderiniń tutas alǵandaǵy sýyn ishesiz. Sý jamylǵysy shıpaly, ol aldymen aspanda jasaqtalady, sosyn jer qoınaýynda tazartylady. Áýedegi jamylǵy zıandy, óıtkeni ol shirik býlardy boıyna sińiredi. Sorbulaqtyń kúlli ıis-qońysy aýaǵa jaıylady, qala sonymen dem alady, sondyqtan da onyń tynysy saý emes. Qı úıindisiniń ústinen baıqaýǵa alynǵan aýanyń Parıj aspanyndaǵy aýadan áldeqaıda taza ekenin ǵylym dáleldep berdi. Progres tabystarynyń arqasynda, ǵylymı jáne tehnıkalyq jetistikterdiń kómegimen sý jamylǵysynyń áýe jamylǵysyn tazartýǵa járdemdesetin, basqasha aıtqanda sýaǵarlardy jýýǵa kómektesetin ýaqyt ta týady. Barshaǵa belgili biz sýaǵarlardy jýý degende kir-qońysty jerge sińirip, topyraqty túletýdi, alqaptardy tyńaıtýdy aıtyp otyrmyz. Bul qaradúrsin sharanyń arnasynda qajettilikti jeńildetip, búkil halyq úshin densaýlyqty nyǵaıtý jatyr. Qazir Parıjdiń aýrýlary tóńiregindegi elý mıl qashyqtyqqa taraıdy, bul oba dońǵalaǵynyń muryndyǵy — Lývr.

Mine, on ǵasyrdan beri Parıjdiń jaman aýrýy — sorbulaq bolyp keledi dep aıta alar edik. Sarqyndy sýlar — qala janyndaǵy ý. Halyq senimi bul jóninen eshqashan aldanǵan emes. Altyn zergeriniń kásibi baǵzy zamanda halyq arasynda sondaı qaterli ári jeksuryn bolyp sanalǵan, janalǵyshtyń kásibindeı jıirkenish týǵyzyp, tipti jendetke de tapsyrylǵan. Tek kóp aqsha úshin ǵana tasqalaýshy bul sasyq orǵa túsýge kelisken, jer qazýshy uzaq tolǵanystan keıin ǵana oǵan óz satysyn túsirip, "sarqyndy orǵa túsý — qazylǵan kórge túsý" degen máteldi eske alǵan. Aldynda aıtqanymyzdaı, osynaý túpsiz ordy zararly, úreı uıalatar ańyzdar qaýmalap júr, shynynda da, geologıalyq dáýirler men revolúsıalyq tóńkeristerdiń tabyn saqtaǵan, kúlli astan-kesteń ózgeristerdiń, sonaý topan sý qaptaǵan kezdiń ulýtastarynan bastap, Marattyń aqıretiniń pushpaǵyna deıin ótkenniń barlyq izi saqtalǵan qaterli jerasty mekeni jaıynda qansha aıtsa da az emes.

ÚSHİNSHİ KİTAP
RÝH KÚSHİ SAǴYN SYNDYRǴAN SORLYLYQ
Birinshi taraý
SORBULAQ SHYRǴALAŃDARY

Jan Valjan Parıjdiń osy sorbulaǵynan bir-aq shyqty.

Parıj ben teńizdiń taǵy bir uqsastyǵy — onda adam muhıt tereńine súńgip jóneletin júzgish sıaqty iz-túzsiz joıylyp ketedi.

Ótkel esten tandyrarlyq boldy. Qalanyń en ortasynda Jan Valjan qaladan jasyryndy, qas pen kózdiń arasynda temir qaqpany ashyp-japty da, kúndizgi jaryqtan kózsiz qarańǵylyqqa qoıyp ketti, tapaıdyń tal túsinen túnniń ortasyna tap boldy, ý-shýdan tynyshtyqqa shyǵyp, qulaǵy maza tapty, daýyl men quıynnan tabyttyń únsizdigine top ete qaldy, taǵdyrdyń tańǵajaıyp burylysyna oraı Polonso kóshesindegi sózsiz ajaldan qutylyp, tolyq qaýipsizdik tapty.

Kenet jerastyna túsip ketip, Parıjdiń qupıa qordasynda boı tasalaý, ajal kósheni ázir ómir nyshany óshpegen tabytqa aıyrbastaý — keremet bir tylsym sát boldy. Ol kópke deıin qulaǵy bitip eseńgiregendeı alaqtap tyń tyńdady. Onyń aıaǵy astynan oılamaǵan jerde jan saýǵalar or paıda boldy. Aspan meıirimi túsip aldamshy jolmen bolsa da arashalap qaldy. Qudirettiń ózi ázirlegen kıeli tuzaq osyndaı-aq bolar!

Osy eki ortada jaraly eshbir qımyl tanytpaı qaldy. Jan Valjan tiri adamdy ne óli adamdy alyp shyqqanyn bilmeı, mynaý molaǵa kimdi ákelgenin aıyra almaı dal boldy.

Onyń alǵashqy túısigi kóz túrtkisiz kórmeıtin soqyrlyq sekildendi. Kózi kenet kórmeı qaldy. Ol qulaǵym da birden estimeı qalǵan shyǵar dep oılady. Shynynda da eshteńe estimedi. Qyrǵyn urystyń alapat quıyny tóbesinde birneshe fýt qalyńdyqta uıtqyp jatqanymen, onyń arsyl-gúrsili, tarsyl-tursyly túsinip bolmas bir kómeski gýil bolyp qana estildi. Kenet ol aıaǵynyń astynan qatty topyraqty sezdi — esin zamat jınap alý úshin osynyń ózi-aq jetti. Áýeli bir qolyn, sosyn ekinshisin sozyp, qabyrǵaǵa tap boldy da, tar dálizde turǵanyn bildi, aıaǵy taıyp ketip, tas edenge sý quıylǵanyn sezdi. Abaılap bir aıaǵymen ǵana ilgeri basty, báz-bir orǵa ne qudyqqa, bolmasa túpsiz shuńqyrǵa túsip ketemin be dep qoryqty, degenmen tas edenniń ári qaraı sozylatynyna kóz jetkizdi. Qolqasyn sasyq ıis qapqan soń ol qaıda ekenin birden bildi.

Birneshe sekóntten soń kózi de aıyqty. Baqylaý qudyqtarynyń butaqtary arqyly túsken bolmashy sáýleni ajyratty, qaıda ekenin bilgen oń kózi de qarańǵylyqqa úırenip ketti. Aınalasyndaǵylardy azdap aıyra bastady. Ol ózin jerlegen (basqa sózben qazirgi jaǵdaıyn aıtý múmkin de emes qoı) jerasty joly art jaǵynan sylap bekitip tastalǵan tuıyqtardyń biri bolatyn, ony kásibı tilde "tuıyq tarmaq" ataıdy. Al ony kese kóldeneńdep basqa bir qabyrǵa turdy — bul túngi túnek qabyrǵasy edi. Jan Valjannan on eki qadam jerde sýaǵardyń dymqyl qabyrǵasyn birneshe metr boıy ǵana bozamyq jaryǵymen kórsetip, býshyqtardan túsip turǵan sáýle óship qaldy. Odan ári qarańǵy túnek, oǵan qadam basý qorqynyshty boldy, báz-bir máńgilik jutyp qoıatyn tárizdi. Alaıda osy túnek arqyly qaıtse de ótý kerek. Jan Valjannyń basyna taǵy da bir oı keldi, ol malta tastardyń arasynan tapqan tortemirdi soldattar da kórýi kádik, bári de kezdeısoqtyqqa baılanysty bop tur ǵoı. Soldattar da muny izdeýi múmkin. Sondyqtan bir mınótti zaıa jibermeý shart. Marıýsti jerge qoıyp ol qaıta kóterip aldy da, ıyǵyna salyp jolyn ári jalǵastyrdy. Qarańǵyda ol endi batyl qadam basty.

Jan Valjannyń oıynsha, olarǵa qutylýdyń aýyly áli alys edi. Olardy tegi múldem basqa qaterler kútip turýy kádik. Urystyń jalyn shashqan quıynyn — qolańsa sasyq ıis qolqany qapqan, úńgir keńistikti sorbulaq almastyrdy. Tozaqtyń bir sheńberinen Jan Valjan ekinshisine tústi.

Júz qadamdaı júrip ol toqtaýǵa májbúr boldy. Onyń aldynan basqa másele shyqty. Jerasty dálizin kese kóldeneńdegen ekinshi bireýi kezdesti. Osy aradan eki jol aıyryldy. Qaısyna túsý kerek? Ońǵa burylý kerek pe, álde solǵa ma? Qap-qarańǵy túnekte qaısysyn tańdaý kerek? Joǵaryda biz atap ótken bul dálizde bir ǵana jol nusqar arqaý — eńis bolatuǵyn. Eńispen jyljı berý ózenge shyǵý degen sóz edi.

Jan Valjan muny birden túsindi.

Ol shamasy Ortalyq bazar sýaǵarynda turmyn dep oılady; sol jaqtaǵy joldy tańdap eńispen tarta berse, shırek saǵattyń shamasynda Aıyrbas pen Jańa kópirlerdiń aralyǵynan Senaǵa shyǵatyn bir tesikke jetermin dep sheshti, biraq tapaıdyń tal túsinde Parıjdiń qujynaǵan kisisi kóp aýdanynan kóriný qalaı bolar eken? Bálkim bul jol báz-bir qıylystaǵy barlaý qudyǵyna alyp barar. Jer astynan qan-josa bop shyǵa kelgen jaraly eki adamdy kórgende ótken-ketkenniń qalaı shoshyp ketetinin kóz aldyna keltirdi. Taıaýdaǵy qaraýyl kúzetinen polısıanyń qarý asynyp jetip kelýi ábden múmkin. Sóıtip, bulardy jer betine shyqpaı jatyp ustap alady ǵoı. Eń durysy dálizdiń meńireý túkpirine súńgip, qarańǵylyq túsýin kútý, qalǵanyn jazmyshtyń jazýynan kórý kerek.

Ol oń jaqpen joǵary qaraı kóterile bastady.

Aralyqtaǵy qysań joldan burylǵanda býshyqtan túsip turǵan bolmashy jaryq ta joıylyp, qara túnek qaıta ornap, qaıtadan basyr boldy da qaldy. Bul onyń hal-qaderinshe tezirek ilgeri jyljýyna bóget jasaǵan joq. Marıýstiń eki qoly onyń moıynyn orap alǵa salbyrap, eki aıaǵy arqasynda jatyr edi. Sondyqtan ol bir qolymen qabyrǵalardy sıpalap keledi. Marıýstiń beti betine tıip, qan bolǵan soń jabysyp qalǵandaı. Ol Marıýstiń jarasynan jylymshylap aqqan jyly qan munyń da denesine tıip, kıimine sińip jatqanyn sezedi. Alaıda jaralynyń aýzynan shyqqan dymqyl jyly lep qulaǵyna tıip, Marıýstiń demi baryn, demek tiri ekenin bildiredi. Jan Valjan burylǵan dáliz burynǵydan keńirek sıaqty. Júrý ájeptáýir aýyrlady. Keshegi nóserden qalǵan sý ózinshe jylǵa jasap sýaǵardyń ortasymen aǵyp, oǵan túsip ketpes úshin Jan Valjannyń qabyrǵa jaǵalap júrýine týra keldi. Ol jerasty shahtalarynyń túneginde sıpalap júrip qozǵalyp kúneltetin tún balasyna uqsady.

Soǵan qaramastan alystaǵy býshyqtan álsiz bozamyq sáýle jetkendikten be; álde qarańǵyǵa kózi ábden úırengendikten be, Jan Valjan qaıta kórip, birde ıyǵy tıip kele jatqan qabyrǵany, birde astymen kele jatqan kúmbezdi janary shalyp qalatyn sıaqty. Qarańǵyda kózdiń qarashyǵy úlkeıip, aqyr sońynda ózine uqsas jaryqty kóretini bar, ol da qaıǵyda ulǵaıyp, qudaıyn tanıtyn jan sıaqty.

Jol tańdaý barǵan saıyn qıyndaı tústi.

Sýaǵar qubyrlardyń baǵyty ústindegi kóshe baǵytyn aınytpaı kórsetedi. Ol tusta Parıjde eki myń eki júz kóshe bolatyn. Solardyń astyndaǵy butaqtar bytysqan sorbulaq atalatyn qarańǵy qalyń jynysty kóz aldyńa elestetip kór. Ol jyldary qolda bar sýaǵarlardy uzynnan sozyp kórse on bir mılge jeter edi. Sońǵy otyz jyldyń ishinde atqarylǵan jerasty jumystarynyń arqasynda bul jeliniń uzyndyǵy qazir eń kemi alpys mıl.

Jan Valjan áý basta-aq qatelesti. Ol Sen-Denı kóshesiniń astyndamyz dep oılaǵan edi, ókinishke oraı olaı bolmaı shyqty. Sen-Denı kóshesiniń astynda Lúdovık XIII zamanyndaǵy ejelgi tas sýaǵar bar, ol týra Bas sorbulaq atalatyn kanal-kollektorǵa, burynǵy Ǵajaıyptar aýlasynyń deńgeıinde bir ǵana burylyp, Sen-Marten kóshesiniń astyndaǵy aıqysh-uıqysh tarmaqtarǵa bir ǵana soǵyp basty arnaǵa alyp barady. "Korınf" láılihanasynyń mańynan shyǵar tesigi bar. Sen-Denı kóshesiniń astyndaǵy jerasty arnasyna kelsek, ol Monmartr sorbulaǵyna quıady. Jan Baljan týra sol aradan shyǵyp tur. Bul aradan adasý ońaı. Monmartr sorbulaǵy eski jeliniń eń bir bytysqan jeri. Baqytyna qaraı, Jan Valjan jospardaǵy sıpaty keme qural-saımandarynyń tutas ormanyn eske túsiretin bazarlar sýaǵarlaryn aınalyp ótti, alaıda áli talaı qaýipter, talaı kóshe qıylystary suraq belgisi bolyp adyraıyp alda tur. Birinshiden, sol jaqta dalıyp Platrıer sorbulaǵy jatyr, bul naǵyz qytaı basqatyrǵyshynyń ózi, onyń aıqysh-uıqysh shytyrman sýaǵarlary T jáne Z áripteri túrinde Poshta basqarmasy men Astyq bazarynyń astymen ótip, Senanyń ózine deıin jetip Ú qarpi qusap aıaqtalady. Ekinshiden, oń jaqta Saǵat kóshesiniń sheńgelge uqsas úsh tuıyqty ıilgen týnneli bar. Úshinshiden, taǵy da sol jaqta — Maıl kóshesiniń astyndaǵy tarmaq birden taram-taram bólinip, ıreleńdep baryp Lývrdyń astyndaǵy bar baǵytqa taraıtyn úlken jerasty tundyrǵyshyna baryp quıady. Aqyr sońynda, sońǵy burylystan keıin oń jaqta usaq-túıek tuıyq kóshelerdi qospaǵanda Aýyz bekitkender kóshesiniń astyndaǵy sańylaýsyz tuıyq taǵy tur, olardan aqqandardyń bári aınalma kanalǵa baryp quıady, demek, sol ǵana ony bir shalǵaılaý shyǵar aýyzǵa jetkizip, qaýipsiz orynǵa túsirer.

Osynyń bárinen Jan Valjannyń az-maz túsinigi bolsa, ol qabyrǵany sıpap jiberip, Sen-Denı kóshesiniń jerasty qysań jolynda emes ekenin birden túsiner edi. Burynǵy qyrnalǵan eski tastardyń, tipti sorbulaqtyń ózinde aıbynyn saqtaǵan arhıtektýranyń, bir týazanyń quny segiz júz lıvr eden men qabyrǵaǵa qalanyp, ák tas eritindisimen ustastyrylǵan granıttiń ornyna, ol osy zamanǵy arzan, ekonomıkalyq turǵydan únemdi býrjýanyń qurylys materıaldaryn, bir metriniń quny eki júz frank gıdravlıkalyq eritindiden quıylǵan betondy sıpap kele jatqanyn bilgen joq.

Jan Valjan munyń birin de bilmeı, eshteńe de kórmeı, kókiregi alaý-jalaý bolyp, taǵdyryn tek Qudirettiń ózine tapsyryp, alǵa ǵana jyljyp keledi.

Az-azdap ony úreı bıleı bastady. Tóbesinen tóngen túnek kóńilin de keýleı bastady. Eshkim bilmeıtin tylsymdy ol kózsiz kezip keledi. Jerasty kanalynyń jelisi shytyrman, ol bas aınaldyrar bytyqy-shytyqyǵa toly. Parıjdiń bul tozaǵyna túskenderdi qudaı aıasyn. Al Jan Valjanǵa ony kórmeı-bilmeı jol tabýǵa týra kelip otyr. Bul tylsymda onyń shalt basqan árbir adymy aqtyq adym bolýy yqtımal. Bul tozaqtan qalaı shyǵý kerek? Jol taba ala ma, jáne ýaqytynda taba ala ma? Mynaý jerastynyń alyp shyǵanaǵy tas uralarymen qaýmalap alyp, syrtqa shyǵýǵa múmkindik berer me eken? Qarańǵy túnekte báz-bir kezdeısoqtyq, báz-bir kedergi kezdesip qalmaı ma? Marıýs kóp qan ketkennen, al bul ashtan ólip qalyp júrmeı me? Neǵyp ekeýi birdeı osynda ólip, súıekteri máńgi túnniń tuıyǵynda qalmaq? Kim bilsin! Ol ózine osy saýaldardy qoıýyn qoıǵanmen jaýabyn taba almady. Parıjdiń qursaǵy — túpsiz qulama quz. Ertedegi paıǵambar sıaqty ol ajdahanyń qarnynda jatyr.

Kenet ony bir oǵashtyq qaıran qaldyrdy. Alǵa, tek alǵa qaraı adymdaı otyryp ol budan ári kóterile almaıtynyn sezdi; jylǵanyń aǵynymen sý endi ony aıaǵynan art jaqtan kep urdy, bashmaqtyń basynan kep ursa bir sári ǵoı. Endi sýaǵar taýdan tómen sarqýǵa aınalǵan eken. Nege? Neǵyp ol dál qazir Senanyń jaǵasynan shyǵady? Bul degeniń úlken qaýip tóndirmek, al keri oralý odan da qaterli. Nede bolsa, ol ilgeri jyljı berdi.

Alaıda jol ony múldem Senadan shyǵarǵan joq. Oń jaǵalaýdaǵy Parıjdiń eki yldıly adyrynan sarqyn sý eki bóktermen de eńistep kep Senaǵa jáne Bas sorbulaqqa qulaıdy. Bul tóbeniń qyr arqasy shálkem ıirim jasap, sýaıyryq mindetin atqarady. Sarqyndy sýlar tarmaqtanyp tómen qulaıtyn joǵary núkte Mıshel-le-Kont kóshesiniń ar jaǵyndaǵy Sent-Avýa sorbulaǵy men býlvarlar mańyndaǵy Lývr sorbulaǵy jáne Ortalyq bazar tóńiregindegi Monmartr sorbulaǵy dep esepteledi. Jan Valjan joǵary núkteden ótti. Ol endi aınalma kanalǵa qaraı túsip keledi, osynysy durys jol ekenin onyń ózi de bilmeıdi.

Burylysqa jetip ol dáıim buryshty sıpap kóredi, burynǵy dálizdiń jańa ótkeli ekenin bilse, ol soǵan burylmaı, tike tartady, óıtkeni tar joldyń bári aparyp tuıyqqa tireıtinin biledi, al ol kózdegen mejeden tek alystata beredi, jaryqqa jýyr mańda shyǵarmaıdy. Sóıtip, ol tórt márte tuzaqtan qutyldy, ıaǵnı qarańǵyda aldynan qaqpan etip qoıylǵan tórt dálizden aman shyqty.

Kenet ol Parıjdiń kúlli oramynan astym dep oılady, olarda ǵoı, barıkadalar kúlli kóshe qozǵalysyn toqtatyp, kóterilisten jurttyń báriniń úreıi ushyp qıa basa almaıdy, sondyqtan ádettegi, jandy Parıjdiń kósheleri astyna eshkim bas suqpaıdy. Onyń tóbesinen alystaǵy naızaǵaı shatyrlaǵanyndaı úzdiksiz gýil toqtar emes. Bul dońǵalaqtardyń dúrsili boldy.

Esep boıynsha ol jarty saǵatqa jýyq júrdi, ol tipti toqtap, demalýdy da oılamady; álsiz, áreń ǵana ajyratylatyn jalqyn jyltyraq aıaǵynyń astyndaǵy tas pen tóbesindegi kúmbezdi boıap, ońnan da, soldan da týneldiń taıǵanaq qabyrǵasyna dirildep turyp qaldy. Ol tańdanyp jalt buryldy.

Onyń syrtynda dálizdiń qashyqtyǵy qyrýar jer bar shetindegi qalyń túnekti qaq jaryp, týra munyń kózine qadalyp soıqan bir juldyz kele jatqandaı kórindi.

Bul jerasty qapasynyń jaryǵy — polısıa kózi edi.

Bul juldyzdyń ar jaǵynda úreı shashqan up-uzyn, dirildegen segiz álde on kóleńke kórinedi.

Ekinshi taraý
AIQYNDAÝ

6 maýsym kúni kúndiz sýaǵarlardan qashqyndardy ustaý buıyryldy. Jerasty kanaldary jeńilgenderdiń bas saýǵalaıtyn jerine aınala ma degen qaýippen polısıa prefekti Jıskege jerasty Parıjin tintý tapsyryldy, al general Bújo jerústi Parıjin tazartty; kelisilgen bul eki operasıa da memlekettik bılikten qos strategıa talap etti, ony joǵarydan — áskerler, al tómennen polısıa júzege asyrýǵa tıis. Agentter men jumysshylardyń úsh jasaǵy Parıjdiń jerasty úıindilerin ersili-qarsyly súzip shyqty, bireýi — Senanyń oń jaǵalaýyn, ekinshisi sol jaǵalaýyn uzynnan timiskip, úshinshisi qalanyń ortalyq bólegin tintti.

Polıseılerdi karabın, shoqpar, qylysh jáne qanjarmen qarýlandyrdy.

Álgi sátte Jan Valjanǵa túsken jaryq sáýlesi oń jaǵany tekseretin polısıa kúzetiniń fonary edi.

Polısıa sholǵynshylary álginde ǵana Saǵat kóshesiniń astyndaǵy qısyq joldy úsh tuıyqty tintip shyqqan. Olar fonarmen tuıyqtardyń túkpir-túkpirin timiskilep júrgende Jan Valjan qysań joldyn aýzyna da kelip qalǵan-dy, biraq bul bas dálizden áldeqaıda tar ekenin kórip, oǵan burylmaı janaı ótken. Qysań joldan qaıtarda polıseılerge Saǵat kóshesiniń astynan aınalma kanalǵa qaraı ketip bara jatqan aıaq dybysy bilingendeı boldy. Bul Jan Valjannyń qadamy edi. Sholǵynshylar bastyǵy serjant fonaryn kóterdi de, búkil jasaq shýyl shyqqan baǵyttaǵy tumanǵa kóz tige qaldy. Jan Valjan úshin bul adam aıtqysyz mınótter boldy.

Baqytyna qaraı ol fonardy anyq kórdi de, fonar oǵan jaryǵyn nashar túsirdi. Fonar jaryq ta, Jan Valjan kóleńke boldy. Ol tym alysta turdy da, aınalasyndaǵy qarańǵylyqpen astasyp ketti. Qabyrǵaǵa jabysyp qatty da qaldy ol.

Aıtqandaı, ol kóleńkeniń ar jaǵynan birdeńe qozǵalyp kele jatqanyn qaperge ilgen joq. Ashtyqtan, tolqýdan, uıqysyzdyqtan eseńgiregendeı edi. Oǵan bir jalyn, onyń tóńiregindegi qaıdaǵy bir kóleńkeler elestedi. Olardyń ne ekenin túsingen joq.

Jan Valjan toqtaǵanda shý da basyldy.

Sholǵynshylar tyń tyńdady, biraq eshteńe esitpedi, kózderin qadady, eshteńe kórmedi. Olar endi keńesýge kiristi.

Ol kezde Monmartr sýaǵarynda dál osy tusta "qyzmet qıylysy" atalatyn oryn bolatyn, bertin ol shaǵyn kólshik paıda bolýyna baılanysty joıylyp ketti, oıpanǵa barlyq jaýyn sýy jınalyp, kúshti nóserden keıin qol turǵan-dy. Áıtpese ol alańǵa kúlli jasaq syıyp ketetin edi.

Jan Valjan elesterdiń alqa-qotan jınalǵanyn kórdi. Olardyń búldogtardyń bet-aýyzyn eske túsiretin bastary bir-birine jaqyndaı berdi. Shamasy elester ózara kúbirlesken syńaıly.

Aqyr aıaǵynda kúzet ıtteriniń keńesi aıaqtaldy, olar qatelesippiz, shý eles eken, onda tiri pende joq, sondyqtan aınalma kanaldy aınalýdyń qajeti shamaly, ol ýaqytty bosqa rásýa etý bop shyǵady dep sheshken sekildi, onyń ornyna Sen-Merrı jaqty kózden tasa qylmaý kerek, bir búlikshiniń sońyna túsip ustaı almaı júrse, solarǵa qolushyn bereıik dep kelisken sıaqty.

Ara-tura partıalardyń qarsylastaryn sybaıtyn sybaǵaly ataýlary eskirip, olardyń ornyna jańalary keledi. 1832 jyly aıta-aıta ábden yǵyr bolǵan ıakobınshiniń ornyn "búlikshi" aýystyrdy, al "demogog" degen laqap onda onsha atalmaǵanmen, keıin tamasha qyzmet atqardy.

Serjant solǵa burylyp, tómen qaraı Senaǵa tartýǵa buıryq berdi. Eger olardyń basyna ekige bólinip, eki baǵytta iz kesý oıy kelse, Jan Valjan sózsiz ustalatyn edi. Onyń taǵdyry ustaranyń júzinde turdy. Alaıda ereýildiń múmkindigin, kóterilisshilerdiń kóptigin eskere kelip, polısıa prefektýrasy nusqaý bergende óz sholǵynshylaryna top-topqa bólinbeńder dep tapsyrýy da yqtımal ǵoı. Sonymen, sholǵyn kúzeti óz tylynda Jan Valjandy qaldyryp, jolǵa shyqty. Kóz aldynda ótkenniń bárinen Jan Valjannyń ańdaǵany fonardyń basqa jaqqa burylyp, izinshe óship qalǵany.

Serjant óziniń polısıa aryn tazartý úshin keterinde karabınin tekserýsiz qalǵan, ıaǵnı Jan Valjan turǵan jaqqa qaratyp bir gúrs etkizdi. Myltyq daýysy áldeneshe dúrkin jańǵyryp, qysań joldardy sharlap, jer astynyń qursaǵyn bir solq etkizdi. Sylaqtyń bir pushpaǵy jylǵaǵa qulap túsip, Jan Valjannan birneshe qadam jerde sý shashyrady, ol oqtyń kúmbezdiń tóbesine tıgenin sezdi. Birkelki mańǵaz qadamdar biraz ýaqyt tas plıtalardy qaıta dúsirletip, qarańǵyǵa tereńdeı berdi de, múldem basyldy; qara kóleńkeler túgeldeı túnekke sińdi, fonardyń qaltyldaǵan jaryǵy jarty sheńber jasap, kúmbezge sál túsip turdy da kishireıe kele múldem sóndi. Qaıtadan qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornady, qaıtadan kózge túrtse kórmeıtin qarańǵylyq basty, qaıtadan kózsiz de tereń tún ornady. Al Jan Valjan qabyrǵaǵa súıenip, qozǵalýǵa batpaı, qarashyǵy ulǵaıyp, álgi elester kúzeti kóz ushyna sińip ǵaıyp bolǵansha syrtynan qadalyp uzaq turyp qaldy.

Úshinshi taraý
İZİNE TÚSKEN ADAM

Ol tustaǵy polısıaǵa ádil baǵasyn berý kerek qoı: eń kúrdeli saıası jaǵdaıdyń ózinde de ol óziniń qadaǵalaý men izge túsý mindetin muqıat atqardy. Onyń kózinshe kóterilis qylmyskerlerge úkimet qater ústinde bolǵandyqtan da qoǵamdy taǵdyr tálkegine salatyndaı áreket erkindigin áste bergen joq. Polısıanyń kúndelikti jumysy aıryqsha tapsyrmalar oryndaýmen birge óz jolynan aýmaı ret-retimen júrip jatty. Saldaryn boljap bilý qıyn saıası oqıǵalardyń qulashy keń jaıylyp qyzǵan shaǵynda ol revolúsıaǵa soqtyra ma dep alańdamaı, polısıa agenti kóteriliske de, barıkadalarǵa da qaramaı izge túsýin jalǵastyra berdi.

Osy tektes bir sharýa 6 maýsym kúni tústen keıin Senanyń oń jaǵasyndaǵy qulama jardyń mańynda, múgedekter kópirine taıaý jerde boldy.

Bizdiń kezimizdegi ol jaǵalaý jary endi joq. Jerdiń keskin-keıpi múldem ózgerip ketken.

Sol qulama jardy boılap birinen biri bólek eki kisi kele jatty, syrt qaraǵanǵa birinen biri qashatyn da, birin biri ańdıtyn da sıaqty. Alda kele jatqan jol taýyp jasyrynbaqshy da, artta kele jatqan qýyp jetpekshi.

Bul shahmat oıynyn elestetetin áreket, oıynshylar birin-biri alystan barlap únsiz oınaıtyny tárizdi. Olardyń birde-biri asyqpaıtyn taqyletti: árqaısysy asyqsam-aq ekinshiniń júrisin jyldamdatyp alamyn dep qaýiptenetindeı, ekeýi de baıaý basyp keledi.

Jyrtqysh óz pıǵylyn ákki jasyryp, jeminiń qyr sońynan qalmaı júrgen sekildi dep oılap qalýǵa bolady. Alaıda olja aılaǵa aldyrmaı, ózin asa saq ustaıdy.

Zyqysy shyǵyp sharshaǵan sýsar men sońyna túsken tazy ıttiń qajetti araqashyqtyǵy bylaıynsha bul arada da saqtalǵan. Qashqan kisi qorqaq, syrttaı aıanyshty kórinedi, al sońyna túskeni uzyn boıly, áleýetti erkek, ustasa ketse tegeýrini de kúshti bolýy kerek.

Birinshisi óziniń álsizdigin sezip, shamasy sońyndaǵydan dármensiz yzamen qashyp qutylmaq; olardy qadaǵalaı otyryp, onyń janarynan qýǵyn kórgen ańnyń yza-kegin, qahary men qorqynyshyn ańǵarasyń.

Jaǵada tiri pende joq: ne ótken-ketken, ne qaıyqshylar, ne júkshiler kózge túspeıdi, aılaqqa kep toqtap jatqan barjalar da kórinbeıdi.

Eki jaıaýdy tek jaǵalaýdan ǵana durystap kórýge bolady, sondaı qashyqtyqtan qadaǵalaǵan adamǵa birinshisi kúni bitken, shoqpyt kıgen kúmándi, jyrtyq keýdesheden tońyp qalshyldaǵan ári qoryqqan bireý bolyp kórineri haq, al ekinshisi — qurmetti laýazym ıesi, arnaýly beshpetiniń túımeleri túgel salynǵan usynaqty jan.

Oqyrman jaqynyraq kórse, bul eki kisini tanýy da múmkin.

Ekinshisiniń maqsaty ne eken?

Bylaıynsha, alǵashqyny jylyraq kıindirý bolar maqsaty.

Qazynalyq mýndıri bar adam shoqpyt kıgenniń sońyna túskende ádette qazynalyq kıimge malyndyryp qoıýdy oılamasa kerek-ti. Bar másele kıimniń túsinde. Kók kıim kıý qurmetti bildiredi, al qyzyl kıim kıý — qorlyq.

Qoǵamdyq shyńyraýdyń qyzyl túsi bar.

Dál osyndaı qanqyzyl tústen týatyn jaǵymsyzdyqtan bezip bergen bolýy kerek alǵy kisi.

Ekinshiniń ony alǵa jiberip, osynsha ýaqyt ustaı almaı júrýi teginde osy arqyly báz-bir maǵlumat alyp nemese onymen qordalas tutas shaıkanyń uıasyn ashý. Mundaı shetin sharýany izge túsý dep ataıdy.

Bul boljamdy myna bir qareket te rastaı túsedi: túımeli beshpet kıgen kisi jaǵadan joǵary qaraı kóterilip bara jatqan bos kúımeni kórip arbakeshke belgi berdi, ol da kimge isi túserin birden bilse kerek, shuǵyl burylyp, jaǵalaýmen attaryn aıańdatyp, eki jaıaýdyń sońynan saldy. Alda ketip bar jatqan jalbyr shapandy muny baıqaǵan joq.

Arbakesh Elıseı alabyndaǵy aǵashtardyń saıasyna baryp toqtady. Tasqazyqtardyń joǵarǵy jaǵynan onyń basy men ıyǵy jáne qolyndaǵy qamshysy kórinip turdy.

Polısıa agentterine arnalǵan qupıa erejede mynandaı paragraf bar: "Polısıa agenti kerek bola qalǵan jaǵdaıda qol astynda jaldamaly arbakesh ustaýy kerek".

Árqaısysy strategıanyń bar erejesin ózinshe paıdalana otyryp eki kisi jaǵalaýdyń jazyq yldıyna jaqyndady, ol kezde Passıdan kele jatqan arbakeshter osy tustan ózenge túsip attaryn sýaryp alatyn. Keıin osy yńǵaıly yldı tepe-teńdik úshin joıyldy, attar shólden qatalasa da kóz sýarar sulýlyq buzylmasyn desti.

Bálkim, jyrtyq keýdesheli adam osy bóktermen joǵary kóterilip, Elıseı alabyna enip jasyrynbaq shyǵar, ras, onda aǵash kóp, biraq polıseıler de az emes, izge túsýshiniń kómek shaqyrýyna naǵyz qol.

Osy aradan jaǵalaý 1824 jyly polkovnık Brak Moreden kóshirip Parıjge alyp kelgen Fransısk İ-niń úıi atalatyn áıgili úıden onsha alys emes. Al qaraýyl kúzeti sonyń qasynda tur.

İzge túsýshini qaıran qaldyrǵany qadaǵalap kele jatqan kisisiniń yldıǵa burylýdy tipti oıǵa almaǵany boldy. Ol burynǵysynsha jaǵany boılap tek alǵa júrip keledi.

Onyń jaǵdaıy shynynda da qıyn.

Endi oǵan ne isteý kerek? Tek qana Senaǵa perip ketý kerek pe?

Bul arada sońǵy múmkindigin jiberip aldy, jaǵalaýmen kóterilmedi, ári qaraı yldı da, basqysh ta joq. Senanyń ıinimen Ien kópiriniń mańynda paıda bolatyn burylys múldem jaqyn tustan kórinip tur edi, al kópirdiń mańaıynda jaǵa birte-birte jińishkerip, jerdiń qyldaı pushpaǵyna aınalyp, sý astyna batyp ketedi. Onda ol jan-jaqtan qyspaqqa túsedi: sol jaqtan joldy — tik qabyrǵa, oń men soldan — ózen, tyldan bılik ókili kesip tastaıdy.

Ras, jaǵa shyǵanaǵynyń shetin báz-bir buzyp alynǵan qurylystan qalǵan bıiktigi alty-jeti fýt qıyrshyq úıindisi kózden kólegeılep tur. Alaıda beıshara qalaısha aınalyp ótýi op-ońaı kón-qoqyr úıindisinde boı tasalaımyn dep esep jasap júr eken? Mundaı áreket baryp turǵan balalyq. Buǵan sene qoıýy da neǵaıbyl. Qylmyskerdiń ańǵaldyǵy munshalyq essizdikke barmaıdy.

Qıyrshyq tas úıindisi jaǵada tóbege uqsas ózindik birdeńe jasap, bıik shyǵanaq bolyp jaǵalaýdyń qabyrǵasyna deıin sozylyp jatyr.

Qýǵyn kórýshi sol tóbege deıin jetip, ony orap ótip, qýǵynshynyń kózinen ǵaıyp boldy.

Odan kóz jazyp qap, endi eshkim ańǵara qoımas degen oımen qýǵynshy barlyq bálsinýdi tastap, júgire basyp jóneldi. Bir-aq mınótte ol qıyrshyq tas úımesine jetip, ony aınala qarap ta shyqty. Aınalyp shyǵyp ol aıran-asyr tańdanyp turyp qaldy. Ańdyp júrgen adamy izim-qaıym.

Jalbyr shapandy iz-túzsiz joǵalyp ketti.

Qıyrshyq tas úıindisiniń ar jaǵynda jaǵa otyz qadamnan ári sozylmaıdy, sosyn týra jaǵalaýdyń qabyrǵasyna kelip soǵyp jatqan sýǵa súńgıdi.

Qashqyn ózenge qoıyp ketýi múmkin emes, qabyrǵaǵa da kózge túspeı shyǵyp kete almaıdy. Sonda ol qaıda ketedi?

Túımeli beshpet kıgen kisi jaǵa shyǵanaǵynyń shetine shyǵyp, toqtaı qalyp tolǵandy, judyryǵyn túıip turyp, aınalany muqıat sholdy. Oılamaǵan jerden ol óz mandaıyn bir saldy. Jaǵa shyǵanaǵy aıaqtalar, sý bastalar jerde tas kúmbezdiń astynda úlken alasa úsh jýan ilmekti, aýyr qulpy bar tortemir jatyr eken. Jaǵalaý qabyrǵasynyń eteginen qazyp ornatqan esik sıaqty bul tortemirdiń bir bólegi jaǵaǵa, bir bólegi ózenge shyǵyp jatyr. Tortemirdiń astynda laı jylǵa aǵyp jatyr eken, ol týra Senanyń ózine quıady.

Tot basqan jýan sym temirlerdiń ar jaǵynan qarańǵy kúmbezdi dáliz sıaqty birdeńeni ajyratýǵa bolatyn sıaqty.

Beshpetti kisi qolyn aıqastyryp, apalaqtap kózin tortemirge qadady.

Qaraǵannan eshteńe shyqpaıtyn bolǵan soń ony ıterip, silkı bastady, biraq tortemir berik tur. Onyń taıaýda ashylýy ábden múmkin, biraq tot basqan úlken dúnıe qalaı syqyrlamaı, tars-turs etpeı ashyla qoıady, bireý ashsa da, qaıta jaýyp ketkeninde kúmán joq. Demek, kim ashsa da onyń qolynda anaý aýyr qulyptyń kilti bolǵany ǵoı.

Bul bultartpas derek tortemirdi qozǵaımyn dep áýrelengen adamnyń kóz aldynan qaıta kólbeńdedi. Ol zyǵyrdany qaınap aıqaılap jiberdi:

— Bul endi sumdyq! Onda qazynanyń kilti bar!

Sosyn ol birden basyldy, basyna shapshyp kelgen oılar aýzynan tutas bir leppen kisi kúlerlikteı bolyp shyqty:

— Solaı, solaı, solaı de!

Sodan soń ol, nege esep jasaǵanyn kim bilsin, álde qýǵan adamy qaıtyp shyǵady dedi me, álde basqa bireýler kelip, temir esikti ashyp tómen túsedi dedi me, jansyz tyńshyǵa tán tózimdilikpen qıyrshyq tas úıindisin tasalap torýyldap qaldy.

Osy qozǵalystardyń bárin baǵanadan beri baǵyp otyrǵan arbakesh joǵaryǵa, jaǵalaýdyń tasqazyqtarynyń tusyna baryp toqtady. Aıaldamanyń uzaqqa sozylatynyn boljap, arbakesh kúımeden túsip attarynyń basyna suly salynǵan dorba ildi. Al osyndaı dorba qap parıjdikterge jaqsy tanys, úkimet jurttyń aýzyn osylaı jıi jabady ǵoı. Ien kópirinen sırek ótetin jolaýshylar bir sát moıyn buryp eki sulbaǵa qaraıdy — biri jaǵadaǵy kisi de, ekinshisi jaǵadaǵy arbakesh.

Tórtinshi taraý
ÓZ BEINETİ ÓZİNDE

Jan Valjan jolǵa qaıta shyqty da, qaıtyp toqtamady.

Júrý barǵan saıyn aýyrlaǵannyń ústine aýyrlaı tústi. Kúmbezderdiń bıiktigi de ózgere bastady; ortasha onyń jýyq mánindegi bıiktigi bes fýt alty dúım bolyp, orta boıly adamǵa eseptelgen ǵoı. Marıýsti kúmbezdiń tasyna tıgizip, jaralap almas úshin Jan Valjannyń eńkeıip júrýine týra keldi, áp mınót saıyn ne eńkeıip, ne boıyn tiktep, udaıy qabyrǵalardy sıpalap otyrdy.

Dymqyl tastar men taıǵanaq plıtalar aıaqqa da, qolǵa da ońǵan taıanysh bolmady. Ol qalanyń sasyq sarqyndysyna súrinip táltirektep keledi. Sırek býshyqtardan sebezdegen bolmashy sáýleniń kómeskiligi sondaı, onyń qasynda kún shapaǵy aıdyń jaryǵyndaı kórinedi eken. Odan qalǵannyń bári tuman, sasyq, shirik ıis, tún-túnek. Jan Valjandy ashtyq pen shól tıtyqtatyp keledi. Ásirese shól qatty qysty, teńizdegideı aınalanyń bári sý, biraq bir jamany tatýǵa bolmaıdy. Biz biletin onyń ádetten tys kúshi qatań, ustamdy ómir saltyna oraı áli de jaqsy saqtalǵanymen syr bere bastady, ári qaljyrap, ári kúshi kemı bastaǵan saıyn júgi aýyrlaı tústi. Marıýstiń tynyssyz sekildengen denesi onyń ıyǵyna óli júkteı zil batpan salmaǵyn salyp keledi. Sonda da Jan Valjan onyń keýdesin qyspaı, tynysyn taryltpaı ustaýǵa tyrysty. Ol aıaǵynyń astynan jylt-jylt etip egeýquıryqtardyń qalaı zymyrap júrgenin sezdi. Olardyń biri qoryqqannan muny tistep ala jazdady. Ara-tura sýaǵar qubyrlardyń tesiginen taza aýanyń lebi kelip, jany jaılanyp qalady.

Ol aınalma kanalǵa jetkende shamasy túski saǵat úsh bolýy kerek.

Eń aldymen Jan Valjandy kútpegen keńistik tańdandyrdy. Ol kenet qyspaq emes, keń jolǵa, ıaǵnı úlken galereıaǵa shyqty, munda qabyrǵaǵa soǵylmaı eki qoldy da sozýǵa bolady, basy kúmbezge jáne tımeıdi. Bas sýaǵardyń eni shynynda da segiz fýt, al bıiktigi jeti fýt.

Bas sýaǵar turǵan jerge Monmartr sýaǵary kelip quıady jáne Qasaphana men Provansal kóshesiniń jerasty galereıalary kelip qıylysady. Kez kelgen tájirıbesiz adam tórt joldyń jaǵasynda adasyp keter edi. Jan Valjan eń keń joldy, ıaǵnı aınalma kanaldy tańdady. Bul arada taǵy da másele týdy: tómen túsý kerek pe, álde joǵary órleý qajet pe? Oılana kelse, jaǵdaı asyǵýdy qajet etedi eken, qaıtkenmen de Senaǵa shyǵý kerek eken. Basqasha aıtqanda, tómen túsý qajet. Ol birden solǵa buryldy.

Solǵa burylyp durys jasady. Aınalma kanaldyń biri Bersı, ekinshisi Passıǵa shyǵatyn eki joly bar dep oılaý adasý bolyp shyǵady eken, ózenniń oń jaq jaǵasyndaǵy jerasty Parıjin qorshap turǵanmen, aty bolmasa ekeýinde birdeı shyǵar jol joq. Menılmontan jylǵasyn qubyrǵa ushtastyrǵan bas sýaǵar, bizdiń bilýimizshe, aǵys boılap joǵary kóterilseń, tuıyqqa aparyp tireıdi, ıaǵnı sýdyń qaınar kózi — Menılmontan qyrqasynyń tabanyndaǵy bulaqqa alyp barady. Ol búıirdegi kanaldarmen tikeleı qatyspaıdy, al búıirdegi kanal Popenkýr oramynan bastap Parıjdiń sarqyndy sýlaryn jınap, ejelgi Lýve aralynan joǵaryraq Amlo qubyry arqyly Senaǵa quıady. Kanal-kollektordy tolyqtyratyn bul búıirdegi arqa odan Menılmontan kóshesiniń astynda joǵary jáne tómengi sýaıryǵy bolyp tabylatyn tas jol arqyly bólinedi. Eger Jan Valjan galereıa arqyly joǵary órlese, qyrýar kúsh shyǵyndap ábden tıtyqtap óli-tirisin bilmeı, aqyr-aıaǵynda túnektegi taǵy bir tuıyqqa tireletin edi.

Eń jaqsy degende sál keri oralyp, Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesiniń týnneline tereńdep, Býshra qıylysynyń astyndaǵy jerasty qyratynda kidirmeı, Sen-Lýı dálizimen ári jyljyp, sosyn Sen-Jıl ótkelimen solǵa burylyp, sál júrgen soń ońǵa burylyp, Sen-Sebastán qysań jolyna soqpaı, Amlo sýaǵaryna jetip, Bastılıanyń astynda jatqan F qarpin eske túsiretin sýaǵarlar jelisinde adasyp qalmasa, ol aradan Arsenal mańynda Senaǵa shyǵatyn aýyzǵa jeter edi. Solaı bola tura ol, qaıtalap aıtaıyq, bul sumdyq joldar júıesinen eshbir habary joq kisi edi, dál sol sátte bir kisi qaıdan júrsiń dep surasa: "Tún qoınaýynda júrmin", dep jaýap bereri daýsyz.

Alaıda, ony ishki túısik-sezimi aldaǵan joq. Tómen túsý shynynda da qutqarylýdyń múmkindigi edi.

Onyń oń jaǵynda ımek tuıaqtarymen Lafıt jáne Sen-Jorj kósheleriniń astyna, sondaı-aq Shose d'Anten ekiaıyryq kanalyna uzynnan sozylyp jatqan eki dáliz qaldy.

Tegi, Madlen kóshesiniń astyndaǵy tarmaqtalýy bolsa kerek, búıirdegi shaǵyn ótkelden ótip ol sál tynystaýǵa toqtady. Ol qatty qaljyrady. Shamasy, Anjý kóshesiniń baqylaý qudyǵy bolýy kerek, úlkenirek býshyqtan kúndizgi jaryq ústi Jan Valjan jaraly inisin janashyrlyqpen aıalaǵan aǵadaı abaılaı qımyldap Marıýsti qabyrǵanyń bir tekshesine jatqyzdy. Marıýstiń qanjosa beti býshyqtan túsken baǵalyq sáýleden qabirdiń túbinde jatqan óliktiń júzin elestetipti. Kózi jumylyp ketken, shashy qyzyl jelimdi battastyra jaǵyp, mańdaıy men samaıyna japsyryp qoıǵandaı, jansyz qoly qalshyldaı salbyrap jatyr, eki ezýinde de qan qatyp qalǵan. Galstýktiń túıinsheginde qatqan bir ýys qan tur, jeıdesiniń óńiri jaraǵa jabysyp qalǵan, beshpetiniń shuǵasyndaǵy shuryq tesikterden jańa jaranyń aýzy ashylyp, qan bilinedi. Saýsaǵymen kıiminiń óńirin abaılaı ysyryp, Jan Valjan onyń keýdesine qolyn salyp edi, júregi soǵyp jatyr eken. Jan Valjan óz jeıdesin jyrtyp, qan toqtatý úshin onyń jarasyn muqıat tańdy, sosyn qarakóleńkede demalysy tipten nashar, es-túsi joq Marıýstiń betine ólerdeı óshpendilikpen kóz tikti.

Marıýstiń jarasyn tańyp júrip ol qaltasynan eki zat taýyp aldy; biri keshegiden umyt qalǵan bir úzim nan da, ekinshisi qoıyn dápter. Nandy jep, qoıyn dápterdi ashty ol. Ol dápterdiń birinshi betinen Marıýstiń ózi jazǵan úsh joldy oqydy, ony oqyrman bilýge tıis:

"Meniń aty-jónim Marıýs Ponmersı. Meniń denemdi atam Jılnorman myrzaǵa jetkizýlerińizdi ótinemin. Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesi, № 6 úı, Marede".

Jan Valjan býshyqtan sebezdegen jaryqpen osy úsh joldy oqyp, bir sát sileıip turyp qaldy, sosyn oılanyp baryp, "Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesi, № 6 úı, Jılnorman myrza" dep qaıtalady. Sodan soń qoıyn dápterdi qaıtadan onyń qaltasyna salyp qoıdy. Nandy jep bolyp ál jınaǵan soń ol Marıýsti arqalap, basyn aıalap óziniń on ıyǵyna salyp, sýaǵardy boılap quldılaı jóneldi.

Menılmontan arnasy boıyndaǵy oıpattan tartylǵan bas sýaǵardyń uzyndyǵy eki mılge sozylady. Onyń tabany nedáýir dárejede taspen nyǵaıtylǵan.

Jan Valjanda onyń jerasty saıahatyn ashyp berip otyrǵan bizdiń qolymyzdaǵydaı alaý bolǵan joq, ol kóshelerdiń atyn da bilmeıdi. Qaı aýdannan qashan ótkenin, qansha jer júrgenin oǵan eshteńe de kórsetken joq. Jolda ara-tura ushyrasqan jaryq daqtar arqyly ǵana ol kómeski bolsa da kúnniń kóshe tabanyna túspeıtinin, mezgildiń ekindiden eńkeıip bara jatqanyn ańǵardy. Tóbesindegi tynbaı dúrsildep baryp, alystaı bergen dońǵalaq dańǵyrynan ol ortalyq oramdardyń sheginen shyǵyp bara jatqanyn, ishki býlvarlardyń nemese jaǵalaýdyń mańyndaǵy shalǵaı shetke jaqyndaǵanyn sezdi. Úıler men kósheler azaıǵan saıyn býshyqtar da azaıa túsedi. Jan Valjannyń tóńiregin qaıtadan túnek qaptady. Bul onyń qarańǵyda sıpalaı júrip ilgeri jyljýyna bóget bolǵan joq.

Kenet onyń túnekten záresi ushyp ketti.

Besinshi taraý
QUM DA ÁIEL SIAQTY, BETİ JYLTYRAǴAN SAIYN
QATERLİREK

Ol sýǵa kirip kele jatqanyn, aıaǵynyń astynda tas plıta emes, jabysqaq qum ekenin sezdi.

Bretan men Shotlandıanyń jaǵalaýlarynda báz-bir jolaýshy nemese balyqshy sý qaıtqan kezde qum-qaırańmen jaǵadan alystap ketse, aıaǵyn alyp júrý qıyndap bara jatqanyn sezedi. Aıaǵynyń astyndaǵy jer qara maı sıaqty jabysyp, basyp kele jatqany qum emes, jelim sıaqty kórinedi. Qaırań bylaıynsha qurǵaq tárizdi, biraq aıaǵyńdy sýyryp alsań, basqan iziń sýǵa tolyp ketedi. Alaıda tóńirektiń sýreti ózgermeıdi: jaǵa uzynnan uzaq sozyla beredi, bári birkelki, birtegis, qum barlyq jerde birdeı sıaqty, qatty jerdi jumsaq jerden eshteńe aıyrmaıdy, sý búrgeleri úıirimen aıaǵyńnyń basynda sekiredi de júredi. Kisi saparyn ári jalǵastyryp alǵa tarta beredi, qurǵaqqa bet alyp, jaǵa jaryna jaqynyraq júrýge tyrysady. Alańdaıtyn túk te joq, qannen qapersiz keledi. Tek attaǵan saıyn aıaǵy aýyrlaı beredi. Kenet aıaǵy bata bastaıdy. Eki-úsh dúım batady. Bálkim ol joldan aýytqyǵan shyǵar, baǵytyn anyqtap alý úshin toqtaýǵa týra keledi. Sol sát aıaǵyna qarasa, kórinbeıdi. Aıaǵyn qum basyp qalypty. Aıaǵyn qumnan sýyryp alyp, qaıtqysy keldi, keri burylsa, aıaǵy odan beter batyp barady. Qum onyń tobyǵyna jetti, aıaǵyn julyp alyp, solǵa burylyp edi baltyryna deıin batty, ońǵa bulqynyp edi, qum tizesinen keldi. Sonda ǵana ol úreıi ushyp, sýsyma kóshkin qumǵa tap bolǵanyn sezedi, aıaǵynyń astynda sumdyq stıhıa, onda adam balyq qusap júzip júre almaıdy. Júgi bolsa, ony laqtyrady, apatqa urynǵan keme sıaqty aýyr nárselerdiń bárinen arylady, biraq bári de kesh, qum tizeden asyp ketti.

Ol bas kıimin nemese oramalyn bulǵap kómekke shaqyrady; qum barǵan saıyn tereńine tarta túsedi; eger jaǵada adam bolmasa, turaǵy tym alysta qalsa, báz-bir batyl kisi tabylmasa, jaman ataǵy kúshti qum-qaırań juta beredi, juta beredi. Ol jáne sumdyq baıaý aıaýsyz ajalǵa dýshar bolady, ony shapshańdata da almaısyń, keıinge de qaldyra almaısyń, ol saǵattarǵa sozylady, uzaq azapqa salady, qýat-kúshiń boıyndaǵy sap-saý seni aıaqtan bas salady da árbir julqynǵan, árbir qyshqyrǵan saıyn, qarsylyǵyń úshin jazalaǵandaı azapty qushaǵymen qapsyryp alyp tereńge tarta túsedi; kókjıekti, aǵashtardy, jasyl alqapty, jazyqtaǵy lashyqtardyń tútinin, teńizdegi kemelerdiń jelkenin, qalyqtaı ushyp, sharyqtaı saırap júrgen qustardy, jarqyraǵan kúndi, móldiregen aspandy tamashalaı tursyn degendeı, adamdy ózine baıaý birtindep tartady. Sýsyma qum-kóshkin degeniń teńizdiń aǵysy shaıyp, jer qoınaýynan jandy qurbandyǵy úshin kóterilgen molanyń ózi. Ár mınót — aıaýsyz qabirshi. Beıbaqtyń otyrǵysy, jatqysy, eńbektegisi keledi, biraq kez kelgen qımyly ony tereńge kómip, ol tistenip alyp batqan ústine bata beredi; batyp bara jatqanyn bilip aıǵaılaıdy, jalynady, aspanǵa tabynady, Jaratqandy jar qylady, ókinedi, opynady. Al qum onyń, mine belýarynan keldi, joǵaryda basy men keýdesi ǵana. Ol qolyn sozyp, qapalana yshqynady, tyrnaǵyn qumǵa qadap, sýsyǵan qurǵyrdy qarmamaq bolady, shyntaǵyna súıenip, mynaý jumsaq mamyqtan shyqqysy keledi, eńirep jylaıdy da; al qum bolsa kóterile beredi, kóterile beredi. Qum ıyqqa, odan ıekke deıin keledi; endi tek beti ǵana qaldy. Aýzy áli aıǵaıdy salyp jatyr, biraq qum ony da bitep, ún de shyqpaı qalady; kóz áli kórip tur edi, qum ony da kómdi. Birtindep mańdaı da ǵaıyp bolyp, qumnyń betinde shash qana jalpyldaıdy, qoldyń basy shyǵyp, maıda qumdy sıpalap, jantalasa qımyldap, aqyry jumylyp baryp joq boldy. Adamnyń qaterge ushyrap joǵalýy degen osy...

Keıde kóshkin qum shabandozdy atymen, arbakeshti at-arbasymen de jutyp jiberedi, al qorys mı batpaq jutqanda eshteńeni de talǵamaıdy. Munda batatyndar teńizge ketetinder sıaqty emes. Munda adamdy jer jutady. Muhıtty boıyna sińirgen jer qaqpanǵa aınalady. Ol kóz aldyńda jazyq bolyp kósilip jatady da, aıaǵyńnyń astynda sý bolyp jaıylyp sala beredi. Jylymǵa da osyndaı zulymdyq tán.

Apatty jaǵdaı birqatar teńiz jaǵalaýlarynda ábden múmkin, otyz jyl buryn ondaı apat Parıj sorbulaǵynda da bolýy yqtımal.

1833 jylǵa deıin aqyry Parıjdiń jerasty sýaǵarlar júıesin shyndap jetildirý qolǵa alynǵanǵa deıin onda kútpegen opyrýlar jıi bolyp turdy.

Biraz jerde topyraqtyń astyna, ásirese qyrtys jumsaq óńirde, sý ketip, burynǵy sýaǵarlar sıaqty tas tóselgen, qazirgideı áktas eritindisimen betondalǵan tabandary qaıysyp, jańa galereıalardyń tiregi joǵalyp, tireýishteri qısaıa bastady. Tóselgen tabannyń bulaı qısaıýy jerdiń jarylýyna, al jarylý opyrylýǵa aparyp soqty. Mundaı jarylý, mundaı sańylaý, mundaı opyrylý biraz jerdi qamtyp, astynan saz balshyqtyń burq ete qap jaıylyp ketýine jol ashady, ony kásibı tilde opyrylyp qulaý, laı sazdy qorys deıdi. Al qorys degenniń ózi ne? Ol teńiz jaǵalaýyndaǵy jer astynan kelip shyqqan sýsyma kóshkin qum; ol Sen-Mıshel taýynyń sorbulaǵyna kóshirilgen qum topyraǵy. Laılanǵan topyraq balqyp jatqandaı bolady, suıyq ortada onyń kúlli bólshegi bylqyldap, kólkildep turady, bul endi topyraq ta emes, sý da emes. Keıde mı batpaq tym tereńge ketedi. Oǵan tap bolýdan qaterli eshteńe joq. Eger onda sý kóp bolsa, tutqıyl ajalǵa dýshar bolyp, birden batyp ketesiń, al topyraǵy kóp bolsa, azapty ólimge tap kelgeniń, ol birtindep baıaý jalmap jutady.

Mundaı ólimdi elestetip kórgenińiz bar ma? Ol teńiz jaǵasynyń ózinde sumdyq qorqynyshty, al sorbulaqta qalaı deseńizshi!? Taza aýanyń, jaryq sáýleniń, jarqyn kúnniń, móldiregen kókjıektiń, sebelegen jańbyrdyń, kóshken bulttyń, shýlaǵan tolqynnyń, alysta aǵarańdaǵan qaıyqtyń, aqtyq demińe deıin sónbeıtin úmittiń, kezdeısoq ótkenge degen senimniń, qutylýǵa degen yqtımal múmkindiktiń ornyna — taskereń tynyshtyq, kózsiz qarańǵy túnek, qaraýytqan kúmbezder, ashyq turǵan daıyn qabir, jer astyndaǵy qorys, mıdaǵy ajaldan jaman ne bar?! Tas qarańǵyda taza aýanyń jetispeýinen demigip, jıirkenishti tastandy kir-qoqyrdyń arasynda titirkenip, las suıyqtan tunshyqtyrǵaly tap bergen ajal tyrnaǵy alqymnan syqqanda sońǵy qyrylyńnyń ózi sasyp, qumnyń ornyna qyna, jeldiń ornyna kúkirt qyshqylynyń, muhıttyń ornyna nesep ıiskep ólý degen sol! Dál tóbeńde alyp qala shýlap jatqanda eshkimdi kómekke shaqyra almaı, tisińdi shyqyrlatyp, búk túsip, bulqynyp, esh laj jasaı almaı kete barǵan qandaı ókinish!

Bulaı ólý — aıtýǵa aýyz barmaıtyn sumdyq. Keıde ajal óziniń qataldyǵyn qaharly aıbynymen jýady. Órtte nemese keme apatqa ushyraǵanda erlik kórsetýge, jalynnyń ortasynda, tolqynnyń arasynda júrip kisiligińdi saqtap qalýǵa bolady, onda opat bolý adamdy asqaqtatady. Munda ondaı ataq joq. Bul aradaǵy ólim adal emes. Mundaı jaǵdaıda jantásilim etý — qorlyq. Tipti, ajal aldyndaǵy kózden bulbul ushqan kórinisterdiń ózi jıirkenish týǵyzady. Laı-las degeniń masqaramen enshiles. Ondaǵynyń barlyǵy jeksuryn, jekkórinishti, sumpaıy, suryqsyz. Klarens sıaqty qulqaıyr qaınatqan kespekke túsip ólý munyń qasynda túk emes eken, al d'Eskýblo sıaqty qoqtyq-soqtyqty sypyryp tógetin shuńqyrda tunshyǵyp qalý sumdyq. Onda qaqalyp-shashalýdyń ózi jıirkenishti, laı sazǵa batyp bara jatyp ajal aldyndaǵy tuıaq serpýdiń ózi aıanyshty. Aldymen onda tozaq dep sanaýǵa bolatyn túnek, ondaǵy baldyrǵa, qynaǵa qarap ony mıbatpaq dep qabyldaýǵa bolady, ólip bara jatqan adam óziniń eles bolaryn, ne qurbaqa bolaryn bilmeıdi.

Mola qaıda da qulazyǵan qarańǵy ǵoı, ol munda múldem sumpaıy, usqynsyz.

Qorystyń tereńdigi uzyndyǵy men qalyńdyǵy sıaqty topyraq astynyń jaǵdaıyna baılanysty. Keıde onyń opyrylyp túsip ketýi úsh-tórt fýtqa jetedi, keıde tipti onyń túbi tabylmaı ketedi.

Bir jerde qaırań qatty, ekinshi jerde suıyq bolady. Lúner qorysynda kisi kúni boıy batyp jatýy múmkin, al Felıpo mıbatpaǵy ony bes-aq mınótte jutyp qoıady. Mıbatpaqtyń adamdy az ne kóp ustaýy onyń tyǵyzdyna da baılanysty. Eresek adam batatyn jerden balanyń qutylyp ketýi ábden múmkin. Qutylýdyń birinshi sharty — barlyq júkten arylý. Qural-saıman salynǵan qapshyqty nemese sebetti, nemese eritilgen ák quıylǵan ydysty laqtyrý kerek — sorbulaqtaǵy jumys jalpy solardan bastalady ǵoı, jumysshy aıaǵynyń astyndaǵy topyraq otyra bastaǵanyn sezse-aq álgindeı jasaǵan jón.

Opyrylýdyń ártúrli sebepteri bolýy yqtımal: topyraqtyń qopsýy, zertteýge qol jetpegen tereńdiktegi kezdeısoq kóshkin, jazǵy burqanǵan nóser jaýyndar, qysqy damylsyz jaýyn-shashyn, kúzgi súmbileniń sibirlegen jańbyry keıde topyraǵy bos qumdaq jerge salynǵan aınaladaǵy úılerdiń aýyrlyǵy zil batpan salmaǵymen jerasty qysań joldary kúmbezin janshyp, maıystyrýy múmkin, keıde tipti olar aýyrlyqty kótere almaı jarylyp, irgetasy shytynap jarylýy yqtımal. Budan júz jyl buryn Panteonnyń ǵımaraty otyryp, Sent-Jenevev taýynda jerasty qurylystarynyń biraz bólegin basyp qalǵan. Úılerdiń aýyrlyǵymen sorbulaqta opyrylys bolǵanda keıde ol jer betine de iz qaldyryp, beri qoıǵanda kóshege tóselgen shoıtastar tómen túsip ketip júr, týra aranyń tisindeı tikireıip qalǵan sol tastardyń astyndaǵy kúmbezderde de sondaı jaryqtar paıda bolady eken, árıne, oǵan jedel shara qoldanbasa, istiń beti nasyrǵa shabady. Kóbine ishki búlinýler joǵaryǵa esh áser etpeı, jaryq ta, sańylaý da bilinbeıtini bar. Ondaı jaǵdaıda sorbulaqtyń sorly jumysshylaryna ońaı soqpaıdy. Opyrylǵan sýaǵarlarǵa saqtyq jasap abaılamaı kirgender op-ońaı ólip ketedi. Ejelgi tizimderde osylaı jerasty qorystarynda qaza tapqandardyń sany biraz bar. Onda aty atalǵan jumysshylar kóp, solardyń arasynda Zagovená kóshesiniń astyndaǵy sýaǵardaǵy opyrylys kezinde opat bolǵan Blez Pýtren degen bireýdiń esimi júr; Blez Pýtren Innosan Súıekqoımasy atalatyn zırattyń eń sońǵy qabirshisi Nıkola Pýtrenniń baýyry eken, Nıkola sol zıratta qashan jabylǵansha, 1785 jylǵa deıin istedi.

Sol tizimge biz eske alǵan jap-jas sulý vıkont d'Eskýblo da kiripti, ol Lerıda qorshaýy batyrlarynyń biri edi, skrıpkalar orkestrin bastap aq shulyq kıip alyp, shabýylǵa shyǵyp júrgen sabazyń sol Túnde óz bólesi, gersogıná Sýrdımen jatqan jerinde kózge túsip qap, gersogtan qashyp qutylamyn dep jasyrynǵanda Botrelı qorysyna batyp ólgen. D'Eskýblonyń ajaly týraly habarlaǵanda de Sýrdı hanym tuz toltyrylǵan quty suratyp aldyryp, sony ıiskep, jylap otyrǵanyn da umytyp ketipti. Mundaı jaǵdaıǵa eshqandaı mahabbat tótep bere almaıdy, sorbulaq bárin de óshiredi. Gero Leandrdiń máıitin jýýdan bas tartady, Fısba Pıramıda kórgende murnyn basyp: "Fý!" deıdi.

Altynshy taraý
OPYRYLÝ

Jan Valjannyń aldynda jer opyrylyp jatyr eken.

Bul tektes opyrylyp qulaý Elıseı alabynyń topyraǵy astynda jıi kezdesetin, onda óıtkeni topyraǵy gıdravlıkalyq jumystar úshin qolaısyz ári aıryqsha sýsymalylyǵynan jerasty qurylystary úshin onsha berik bolmaıtyn. Bul topyraq sýsymalylyǵy jóninen Sen-Jorj oramyndaǵy qopsyma qumnan da asyp ketedi, ony tek beton irgetastyń kómegimen ǵana jaılastyrýǵa bolady, tipti gaz sińgen Azapkerler oramynyń sazdy qabatynyń bylqyldaqtyǵy sondaı, sol kósheniń astynan qysań jol tartqanda ony temir qubyrlarmen bekitýge týra keldi. 1836 jyly Sen-Onore kentiniń astyn qaıta qurý úshin qazirgi Jan Valjan tereńdep bara jatqan ejelgi tas sýaǵardy qıratqanda Elıseı alaby topyraǵynyń astyńǵy qabatyndaǵy sonaý Senaǵa deıin sozylyp jatqan kóshkin qum kóp kedergi keltirip, qurylys jarty jylǵa jýyq sozyldy, ásirese, jaǵaǵa jaqyn turǵyndardyń, kóbine kóp derbesjaılar men sándi kúımelerdiń ıeleriniń záre-quty qalmady. Ondaǵy jer jumystary qıyn ǵana emes, qaýipti de boldy. Ras, sol jyly jańbyr ala jazdaı kóz ashtyrmaı tórt jarym aı jaýǵanyn, Senanyń úsh márte kemerinen asyp, jaǵaǵa jaıylyp ketkenin de esten shyǵarýǵa bolmaıdy.

Jan Valjannyń jolynda kezdesken opyrylys keshegi nóser jańbyrdyń da áserinen bolýy kerek. Qumdy qyrtysqa nashar bekitilip tóselgen tas edenniń otyrýy saldarynan oǵan sý tipti kóp jıylypty. Sý taban tastardyń astyna ketip, jer opyrylǵan. Qaıysyp qısaıǵan irgetas qorysqa batqan. Qanshalyq batqanyn aıqyndaý múmkin emes. Bul aranyń qopasy basqa qaı jerden góri de sumdyq, adam kórgisiz. Bul tún úńgirindegi laı sýaty.

Aıaǵynyń astynan jol tabany syrǵyp bara jatqanyn Jan Valjan sezdi. Ol shuńqyrǵa aıaq basty. Beti-sý, asty baldyr eken. Qalaı bolǵanmen de ótý kerek. Qaıta oralýda esh maǵyna joq. Marıýstiń da aqtyq tynystary shyǵar, ózi de silesi qatyp ábden sharshady. Al endi qaıda barýy kerek? Jan Valjan ilgeri jyljydy. Onyń ústine áý basta shuńqyr onsha tereń emes kórindi. Alaıda ilgeri jyljyǵan saıyn aıaǵy tereń bata berdi. Uzamaı baldyr baltyryna jetip, sý tizesinen asty. Marıýsti múmkindiginshe sýǵa tıgizbes úshin eki qolyna kóterip alyp ilgeri attady. Baldyr tizesine jetip, sý kindiginen keldi. Ol endi keıin qaıta almaıdy. Ony barǵan saıyn tereńge tartyp barady, tartyp barady. Qaırań bir adamdy kótererdeı nedáýir tyǵyz bolsa kerek, al bular eki kisi, ekeýin birdeı kóterý qıyn. Marıýs pen Jan Valjanǵa tek bir-birlep qana ótý kerek. Biraq Jan Valjan ilgeri jyljýdan tanǵan joq, arqasynan alyp aldyna óńgergen jantásilim etkeli jatqan jaraly, bálkim, ólik te shyǵar.

Sý onyń qoltyǵynyń astynan keldi, ol batyp bara jatqanyn sezdi; aıaǵyn qalyń baldyrdyń arasynan áreń súırep keledi. Taıanysh bola ma degen qalyń saz kedergige aınaldy. Burynǵysynsha ol Marıýsti qolyna kóterip, adam aıtqysyz kúshpen tereńge bata otyryp alǵa jyljyp keledi. Sýdyń betinde basy men Marıýsti kótergen qoly ǵana qaldy. Eski bir sýrette jer-jahanǵa topan sý qaptaǵanda bir ananyń balasyn tóbesine kóterip kele jatqany beınelengen edi, bul da dál sondaı.

Ol taǵy da tereńdeı tústi, sýǵa shashalmas úshin basyn kegjıtip aldy, onyń qazirgi baldyr basqan betin kórgen kisi ony betperde kıip alǵan dep uǵar edi. Jan Valjan Marıýstiń tóbesinen salbyraǵan basy men kóterińki betin buldyr ǵana ajyratady. Ol bar kúshin jıyp sońǵy ójet qadamyn jasady, kenet onyń aıaǵy qatty birdeńege tıgendeı boldy, tirek núktesi tabylǵan syqyldy. Endi bir sát ótkende bári de kesh bolatyn edi.

Boıyn tiktep ol janushyra ilgeri umtyldy da týra tirek núktesinen ósip shyǵa kelgendeı boldy. Ol núkte oǵan basqyshtyń birinshi satysy sıaqtanyp kórindi, kádimgi ómirge alyp baratyn baspaldaq.

Ajal aldyndaǵy aqtyq sátte tapqan taıanysh qıramaı aman qalǵan, azdap qana otyrǵan tastabannyń basy boldy, tek sý astynda taqtaı sıaqty maıysyp ketken jaqsy tóselgen eden mundaıda doǵadaı ıilgenmen myqty turady. Sýaǵardyń tyǵyzdalǵan bul bólegi jartylaı sý basqanymen batyp ketpeı, ózindik bir baspaldaq bolyp qalǵan, sony taýyp adam aman qaldy. Jan Valjan kólbeý jazyqqa kóterilip, opyrylǵan tustyń ekinshi jaǵynan shyqty.

Sýdan shyǵa berip ol súrinip ketip, tizerlep otyra qaldy. Ony joǵarydan aıan bergen nusqaýǵa joryp ol tizerlegen qalpy qudaıǵa únsiz duǵasyn oqyp, alǵysyn jaýdyrdy.

Sosyn sýyqtan qaltyrap tońyp, sasyq ıisten demigip, jaralynyń salmaǵynan búgilip ol ornynan turdy; boıynan laı sý sorǵalap aǵyp jatyr, al kóńilinde aıtyp jetkizgisiz bir nur shapaq oınaıdy.

Jetinshi taraý
KEIDE KEME JAǴAǴA TOQTAǴALY TURYP
APATQA USHYRAIDY

Sonymen ol qaıta jolǵa shyqty.

Qorysta ómirinen aıyrylmaǵanymen, barlyq kúsh-qýatynan aıyrylyp qalǵan sıaqty. Sońǵy sáttegi jantalas tıtyqtatyp tastapty. Sharshaǵany sondaı, árbir úsh-tórt adym saıyn toqtap, qabyrǵaǵa súıenip tynystap alýǵa týra keldi. Birde qabyrǵadaǵy tekshege Marıýsti qolaılyraq jatqyzyp, demalǵaly otyrǵanda ornynan tipti tura almaı qaldy. Alaıda tán kúshi sarqylǵanmen, jan rýhy jyǵylǵan joq edi. Ol turyp ketti.

Zyǵyrdany qaınap ol yzamen alǵa tartyp, tipti júgire basty, basyn kótermeı, tynym almaı ilgeri umtylyp kele jatyp kenet basyn qabyrǵaǵa soǵyp aldy. Ol sýaǵar bir jaqqa burylyp ketetin buryshqa da jetti, basyn tuqyrtyp kele jatyp, taǵy da qabyrǵaǵa soǵyldy. Basyn kóterip kózin qadasa, jerasty jolynyń ushynda, tý alystan jaryq jyltyraıdy. Bul jolǵy sáýle úreı shashpaı, appaq nur sebezdep turǵan tárizdi. Kádimgi kúndizgi jaryq.

Jan Valjan aldynan erkindiktiń esigin kórdi.

Alda-jalda kúnákardyń jany tozaq otynyń ortasynan tamuq órtinen shyǵar joldy kózi shalsa, dál Jan Valjannyń bastan keshkenin keshirer. Essiz ekpinmen óziniń órtenip synǵan qanatyn darpyldatyp nur shashyraǵan qaqpaǵa umtylary sháksiz. Sol sıaqty Jan Valjan da sharshaǵanyn umytyp ketti, Marıýstiń salmaǵyn da sezbedi, quryshtaı bulshyq etteri qaıta qalpyna keldi. Ol endi jaı júrmeı, júgirip otyrdy. İlgerilegen saıyn aldaǵy jaryq aıqyndalǵannyń ústine aıqyndala tústi. Bul birtindep tómendeı beretin kúmbezdiń aýzyndaǵy jarty sheńberli taran darbaza edi. Týneldiń sheti oıyq shuńqyrdyń kóndiktiretin úıdiń esigindeı tar, qolaısyz shyǵar aýzy bar ishki jaǵyn elestetedi, al aýzy sorbulaq emes, túrmege laıyq ekeni shyn bolatyn, keıin ony túzedi ǵoı.

Jan Valjan tesikke keldi.

Osy ar ada toqtady.

Bul shynynda da shyǵar aýyz eken, biraq shyǵý múmkin emes.

Arqa jýan temirmen bekitip tastalypty, tot basqan topsasyna qaraǵanda jýyr mańda ashylǵan sury joq, ilgegi tasqa jabysyp bite qaınasyp ketken, aýzyndaǵy kúrekteı qara qulyp tot basqannan kúreńitip, úlken bir kirpishke uqsaıdy. Kilttiń kómeıi, aýyr tili kórinip tur, eki burap jabylǵan jáne daýsyz, kádimgi myqty túrme qulpy ǵoı, ondaıdy jasatýǵa Parıj eshqashan sarańdyq tanytpaǵan.

Tortemirdiń arjaǵynda — taza aýa, aıdyndy ózen, kúndizgi jaryq jaǵanyń shyǵanaǵy jińishke, ol arqyly ótýge ábden bolady, Parıjdiń ádettegi tuńǵıyq shyńyraýy osy jer, bas saýǵalaýǵa taptyrmaıtyn keńistik, erkindiktiń uıasy. Oń jaqta, ózen boılap tómen tartsań, Ien kópiri, sol jaqta aǵysqa qarsy júrseń — Múgedekter kópiri, kún batqanyn kútip, qarańǵylyq tússe taıyp turýǵa naǵyz qolaıly oryn. Bul Parıjdiń eń kisi az buryshtarynyń biri, Úlken Tastyń qarsy aldyndaǵy jaǵalaý. Tortemirdiń arasynan árli-berli ushyp sary masalar yzyńdap júr.

Shamasy, saǵat keshki segiz jarym. Ymyrt úıirile bastady.

Jan Valjan Marıýsti qabyrǵanyń túbine, tas edenge jaılap jatqyzyp, tortemirge keldi, jýan sym temirlerdi eki qolymen qapsyra ustap, árli-berli bar kúshimen julqyp kórdi, ıyǵymen shirenip turyp ıterdi de, biraq túk shyqqan joq. Tortemir túskiri bylq eter emes. Jan Valjan árbir sym temirdi biri bolmasa biri maıysar dep julqyp ta, yrǵap ta kórdi, bireý julyp alsa, sonymen uryp qulypty syndyryp túsirmek oıy túkke aspady, birde-bir temir qada tipti miz baqpady. Tipti jolbarystyń tisi de qyzyl ıegine mundaı berik ornalaspaǵan shyǵar. Onyń ústine qolda aýyr da eshteńe joq. Kedergi alynbas qamal syndy. Esikti ashý jáne múmkin emes.

Sonymen bári de bitkeni me? Ne isteý kerek? Ne laj bar? Kepi oralý kúlli qaterli saıahatty qaıta basynan bastaý bolyp shyǵady. Onyń ústine qorystan qaıta ótý qalaı bolar eken, odan áýpirimdep áreń shyǵyp edi ǵoı? Iá, qorys óz aldyna, toryp júrgen polısıa joq pa eken? Ekinshi ret sytylyp shyǵyp, qutylyp ketý ońaı bolmas. Qaıda barý kerek? Qandaı baǵyt durys? Eńispen tómen túsý jalpy maqsatqa jetý bolǵan joq. Tipti, basqa jol tabylǵannyń ózinde de ol bekitip jaýyp tastalǵan ne tortemirmen qorshalǵan bolsa qaıtpek kerek? Zaıyry, barlyq aýyz osylaı jabylǵan ǵoı. Olar ótip ketken tortemir kezdeısoq búlingen boldy, sorbulaqtyń basqa qudyqtary tas bekitilgeni anyq. Bular tek zyndanǵa túsý úshin ǵana qutylǵan eken ǵoı.

Bitti degen osy. Jan Valjannyń jasaǵanynyń bári zaıa ketti, paıdasyz bolyp shyqty. Kúsh sarqyldy, rýh jyǵyldy.

Ekeýi de ajaldyń qushaq jetpes órmekshi toryna tústi, Jan Valjan qara jipterdi shaıqaltyp qarańǵy túnekke ajdahadaı alyp qara búıi kele jatqandaı sezindi.

Ol tortemirge arqasyn berip, áli qozǵalyssyz jatqan Marıýstiń qasyndaǵy plıtaǵa sylq etip otyra ketti, basy ıilip tizesine tústi. Jol joq. Bul toryǵý tostaǵanyndaǵy sońǵy tamshy edi.

Ólerdeı ýaıymdaǵanda Jan Valjan ne oılady? Ol ózin de, Marıýsti de oılaǵan joq, tek Kozettany ǵana oılady.

Segizinshi taraý
JYRTYLǴAN BESHPETTİŃ QIQYMY

Kenet bireýdiń qoly ony ıyǵynan qozǵap esin kirgizdi, báz-bir sybyrlaǵan ún shyqty:

— Oljańdy teń bólemiz be?

Bul ne? Jýyq mańda bireý bar ma? Tańdanýdyń ózi sandyraq sıaqty ma, qalaı? Jan Valjan eseńgirep sandyraqtap otyrǵan shyǵarmyn dep oılady. Aıaq dybysyn estigen joq. Sonda bul ne boldy? Ol kózin ashty.

Qarsy aldynda kisi tur.

Ústinde keýdeshe, jalań aıaq, bashmaǵyn sol qolyna ustap alypty; zaıyry, ony Jan Valjanǵa bildirtpeı jaqyndaý úshin sheship alsa kerek.

Kezdesý qanshalyqty kútpegen jerde bolǵanymen, Jan Valjan eshbir kúmándanǵan joq — kisini birden tanydy. Bul — Tenarde.

Jan Valjannyń qaýip-qaterge boıy úırengen, kútpegen shabýyldy tabanda toıtara biledi; oılamaǵan jaǵdaıdyń ózinde ol esin zamat jınap ala qoıdy. Onyń ústine jaǵdaıy dál qazirgiden nashar bolýy múmkin emes, shegine jetken toryǵýdy odan ári eshteńemen ýshyqtyra almaısyń, tipti Tenarde de búgingi túnniń túnegin qoıýlata almaıdy.

Bir sot ekeýi de tym-tyrys qaldy.

Tenarde oń qolyn mańdaıyna kúnqaǵar ǵyp ustap, qabaǵyn túıip, kózin syǵyraıtyp, ernin sál jymqyryp, beıtanysty durystap tústep alýǵa tyrysty. Biraq tústeı almady. Aldynda aıtqanymyzdaı, Jan Valjan jaryqqa arqasyn berip otyrǵan, oǵan qosa bet-aýzy adam kórgisiz, battasqan qan, kir-qojalaq, tipti ony ashyq kúnniń ózinde tanyp-bilý múmkin emes. Qaıta qarsy aldynan tortemirden túsken bozamyq sáýlemen jer astynyń óli-tirligine qaramastan Tenardeniń ózi, jattandy bolsa da dál tıetin sózben aıtqanda "birden kózge tústi". Jan Valjanǵa qupıa jekpe-jekte biraz ústemdik alý úshin osynyń ózi jetip jatyr, jaǵdaıy ártúrli adamdar arasynda munan artyq ne bolýy múmkin.

Jan Valjan bul jekpe-jekke jabyq betpen, al Tenarde ashyq túsip otyr.

Tenardeniń ózin tanymaǵanyn Jan Valjan birden túsindi.

Qara kóleńkede olar bir aýyq birine-biri shuqshıyp, boı teńestirgisi kelgendeı kórindi. Únsizdikti birinshi bolyp Tenarde buzdy:

— Bul aradan qalaı shyǵamyn dep oılaısyń?

Jan Valjan jaýap bergen joq.

Tenarde sózin jalǵastyrdy:

— Bul arada qaıqy temir kómektespeıdi. Saǵan qaıtkenmen de munan shyǵý kerek.

— Ol ras, — dedi Jan Valjan.

— Onda oljańdy teń bólesiń.

— Seniń ne aıtqyń kelip tur?

— Sen kisi óltirdiń. Ol óz isiń. Al kilt mende.

Tenarde saýsaǵymen Marıýsti nusqady

— Men seni bilmeımin, — dedi ol oıyn jalǵastyryp, — biraq kómekteskim keledi. Baıqaýymsha ózimizdiń jigit sıaqtysyń.

Jan Valjan endi túsindi: Tenarde muny kisi óltirýshi dep tur. Tenarde sózin qaıta bastady:

— Qulaq sal maǵan, dostym. Jas myrzany óltirgen ekensiń, qaltasyn túgel súzip shyqtyń, solaı ǵoı. Alǵanyńnyń jartysyn maǵan ber. Sonda saǵan esikti ashyp beremin.

Keýdeshesiniń qaltasynan aýyr kilttiń jartysyn shyǵaryp:

— Erkindik kiltiniń qandaı ekenin kórgiń kele me? — dedi. — Mine, qarap kór.

Jan Valjannyń qaıran bolǵany sondaı, tipti ol óz kózine ózi senbeı qaldy. Qudirettiń ózi mynandaı jeksuryn beınede jetkeni me, qalaısha appaq perishte Tenardeniń keıpinde jer astynan shyǵa keldi?

Tenarde qolyn qoınyna tyǵyp, aýmaqty ishki qaltasynan esken jip alyp Jan Valjanǵa usyndy.

— Má, usta, — dedi ol, — mine, saǵan az bolsa, myna jipti de al.

— Maǵan jiptiń qajeti ne?

— Taǵy tas ta kerek, biraq olar syrtta jeterlik. Taý-tóbe qıyrshyq tas jatyr.

— Maǵan tastyń qajeti qansha?

— Myna keńkelesti qara! Anaý ólekseni ózenge laqtyrý kerek emes pe, ol úshin arqan men tas qajet bolady. Áıtpese batpaı, syrtqa shyǵyp qalady.

Jan Valjan jipti aldy. Keı sátte kisi óz-ózinen oısyz kelise beredi ǵoı.

Kezdeısoq bir oı baýrap alǵandaı Tenarde saýsaqtaryn syrt etkizdi:

— Aıtshy, dostym, qoryqtan shyǵýdyń amalyn qalaı taýyp júrsiń? Meniń oǵan attap basýǵa batylym barmap edi. Fý, ústi-basyń sasyp tur ǵoı!

Sál kidirip ol qaıta sóıledi:

— Men saǵan saýal qoıamyn, sen biraq jaýap bermeısiń, meıli ol óz sharýań. Tergeýshiniń aldyndaǵy jaýapqa ázirlenip júrgen bolarsyń. Qıtyqqan ýaqyt! Árıne, jalpy sóılemeseń, birdeńe aıtyp qalarmyn dep saqtanatyn shyǵarsyń. Áıtkenmen de, ózińdi kórmegenmen, esimińdi bilmegenmen, seniń kim ekeniń, saǵan ne keregi maǵan aıdan aıqyn. Sendeılerdiń talaıyn kórgenbiz. Myna jas jigitti jaıratyp salyp, endi sý túbine jibermeksiń ǵoı. Sondyqtan saǵan ózen kerek bop tur. Mine, men seniń tyǵyryqtan shyǵýyńa kómektesemin. Táýir jigitterdi qıyndyqtan qutqarý meniń qolymnan keledi.

Jan Valjandy únsizdigi úshin maqtaı tura ol ony áńgimege shaqyrǵysy keldi. Iyǵyn qapsyra ustap, ony bir búıirden kórýge tyrysty, sosyn daýystap, onsha aıqaılamaı, daýysyn kóterip:

— Aıtqandaı, qorys týraly. Qandaı keńkelessiń! Muny nege soǵan tastaı salmadyń? — dedi.

Jan Valjan tis jarǵan joq.

Tenarde jaǵymdy, mańǵaz adamnyń keıpimen moınyndaǵy shúberekti galstýk ornyna tartyp baılap:

— Á, álbette, sen aqyldy jasaǵan ekensiń, — dedi. — Erteń anaý jyrany biteımiz dep jumysshylar kelgende bul túsikti taýyp alary aqıqat. Sosyn birtindep, basqan izińdi ańdyp júrip, bildirtpeı kep ózińdi bas salady. E-e, sorbulaqpen bireý júrgen eken. Kim boldy eken ol? Sonda ol qaıdan shyǵyp júr? Shyqqanyn kórgen bireý-mireý bar ma? Sýaǵardyń ózi sybyrlaq, sóz joq ustap beredi. Mundaı tabys bul arada sırek, sorbulaqqa sharýamen keletinder shamaly, al ózen bárine ortaq. Naǵyz mola ózenniń ózi. Sosyn sýǵa ketkendi bir aı ótken soń Sen-Klýdan aý salyp taýyp kórsin. Tapsa da ol nege jaraıdy? Aram ólgen ólekse. Al ony óltirgen kim? Parıjdiń ózi. Sot tipti tergeý de bastamaıdy. Sen ákki alaıaq ekensiń.

Tenarde talmaı myljyńdaǵan saıyn Jan Valjan únsizdikten tanbaı qasarysa tústi. Tenarde ony ıyǵynan qaıta qaqty.

— Al endi, káne, qol soǵysaıyq. Bólisemiz ǵoı. Men saǵan kiltti kórsettim, sen aqshańdy kórset.

Tenardeniń túri taǵy sıaqty mazasyz, kúmánshil, úreıli, sóıte turyp jyly shyraıly.

Bir ǵajaby, Tenardeniń júris-turysynda tabıǵılyq joq, ózin ózi bıleı almaıtyn tárizdi; qupıa birdeńesi bary bilinbese de, baıaý sóılep, aýyq-aýyq "tss!" dep saýsaǵyn ernine japsyra qoıady. Nelikten óıtetinin túsiný qıyn. Ekeýinen ózge bul arada jáne eshkim joq. Jan Valjannyń basyna jaqyn mańda da qańǵybastar bar eken ǵoı, olja bolsa, sirá, olarmen munyń bóliskisi kelmeıtin shyǵar degen oı sap etti.

Tenarde taǵy da sóıledi:

— Jaraıdy, bitireıik. Sen mynaý ashyqaýyzdyń qoıny-qonyshynan qansha túsirdiń?

Jan Valjan qaltasyn aqtardy.

Umytpasaq, qaltasyna qashanda aqsha salyp júretin onyń ejelgi ádeti bolatyn. Peshenesine jazylǵan qaterge toly aýyr turmysynda bul ol úshin buljymas zańǵa aınalǵan. Alaıda ol bul joly qapy soqty. Keshkilik kóńili kelmeı qulazyp júrgende qaıta kıinip, ulttyq ulan úlgisin ústine ilgende, burynǵy kıiminiń qaltasynda kúmájnegin umytyp ketipti. Jıletiniń qaltasynan ǵana birneshe teńge tabyldy. Ol laı sińgen qaltalaryn aýdaryp qarap, qabyrǵanyń tekshesine bir altyn, eki bes franktik kúmis teńge qoıyp, eki sýlyq bes-alty baqyrdy jáne qosty.

Tenarde tómengi ernin shyǵaryp, basyn shaıqap-shaıqap jiberip:

— Apyraý, sonda sen ony tekten-tek óltirgen boldyń ba?! — dedi tańdanyp.

Onymen de qoımaı Jan Valjan men Marıýstiń qaltalaryn shimirikpesten timiskip ózi tinte bastady. Jan Valjan oǵan júzin anyqtap kórsetip almas úshin bóget jasaǵan joq. Marıýstiń kıimderin sıpalaı júrip, Tenarde qaltamannyń ákkiligimen bildirtpeı beshpentiniń bir jerinen jyrtyp alyp, qıqymyn qaltasyna saldy, sirá, ólgendi anyqtaý úshin nemese óltirgenniń izine túsip taýyp alý úshin birde bolmasa birde kádege jarar degen aram oıy bolsa kerek. Alaıda ol álgi aıtqan otyz frankten ózge eshteńe tappady.

— Anyǵy anyq, — dep mińgirledi ol, — birine biri mingesken, qaltada joq eshteńe.

Sosyn "oljany qaq bólisemiz" degen shartyn da umytyp, bar aqshany sypyryp qaltasyna basty.

Baqyrlarǵa qarap turyp biraz tolqydy da, oılanyp turyp-turyp olardy da sypyryp alaqanyna saldy.

— Báribir, kisiniń kók tıyn paıdasyz kózin qurtqan ekensiń! — dep burq etti.

Sosyn ol keýdeshesiniń qoıynynan kiltti qaıta sýyryp alyp:

— Al endi shyq, dostym, — dedi. — Munda jármeńkedegideı aqysyn shyǵarda beredi. Aqysyn tólediń — endi taıyp tur.

Bálkim, kilttiń kómegimen beıtanysty qutqaryp jibergende ol taza, búkpesiz nıetpen kisi óltirýshini aman alyp qalǵany ma? Bul arada kúmándanýǵa da bolmaıtyn sıaqty. Tenarde Jan Valjannyń Marıýsti qaıtadan arqasyna salyp alýyna kómektesip, aıaǵyn ushynan basyp, oǵan artymnan júrip otyr dep ym qaǵyp, syrtqa qarap, saýsaǵyn ernine aparyp, bir sát tyna qaldy, birdeńeni tosqan syńaı tanytyp, aqyry jan-jaǵyna qarap alyp, kiltti qulyptyń kómeıine tyqty. Qulyptyń tili bir jaǵyna qaraı syrǵydy da, esik ashyldy. Syqyr da, sytyr da estilgen joq. Barlyǵy da typ-tynysh ótti. Tortemir de, esiktiń topsasy da qamqorlyqpen maılanyp, jıi ashylyp turǵany anyq boldy, bizdiń oılaǵanymyzǵa bul múldem kereǵar. Bul tynyshtyqtyń ózi de qaterli sekildi, onyń syrtynda qupıa kórinýler men joǵalýlar, túngi kásip adamdarynyń únsiz kelýi men ketýi, qylmystyń bildirmeıtin qasqyr qadamy jatqany anyq. Shamasy, jerasty kanaly qupıa bir shaıkany baýyryna basyp jatqan tárizdi.

Tenarde esikti týra Jan Valjan shyǵyp ketetindeı etip ashyp, tortemirdi tez jaýyp, qulypty kiltimen eki burady da, túnekke súńgip joq bop ketti. Dál bir maqpal tabanymen basqanyn bildirmeıtin jolbarystyń ózi dersiń. Bir mınótten soń surqy jıirkenishti bul eles te túk kórinbeıtin qarańǵylyqqa qarasyn batyrdy.

Jan Valjan erkindikten bir-aq shyqty.

Toǵyzynshy tapay

MUNDAI İSTİŃ MÁNİN BİLETİN ADAM MARIÝSTİ

ÓLİK DEP QABYLDADY

Jan Valjan Marıýsti jaǵaǵa túsirdi.

Olar endi erkindikte edi!

Iis-qońys, kir-qoqyr, qarańǵylyq pen qorqynysh artta qaldy. Ol saf, taza, shıpaly aýamen erkin dem alyp, lap qoıǵan jan jadyratar tasqynyn qunyǵa jutty. Aınala typ-tynysh, kóńil qýantar bultsyz ashyq keshtiń tynyshtyǵy. Ymyrt úıirilip, tún taıap keledi, kádimgi azapty beımazalyqty serpip tastaý úshin qarańǵylyq perdesin jamylǵysy keletin janǵa adal qurby, uly qutqarýshy túnniń ózi bul. Aspannan aıalap jan jubatar bir lep damylsyz sebezdep tur. Elıseı alabynyń bıik shegirshinderinen qustardyń uıyqtar aldyndaǵy shyqylyqtasqan suhbaty tamyljyǵan ándeı estiledi. Ashyqkók aspannyń keı tusynda juldyzdar kórinip, muńaıǵandaı bozaryp, shetsiz, sheksiz kógildir aıdynda kózge áreń iliner jarqylmen jyltyraıdy. Kesh Jan Valjanǵa sheksizdiktiń ǵajaıyptaryn tamyljytyp tur.

Kúndiz dep te, tún dep te ataýǵa bolmaıtyn qolǵa túspes tańǵajaıyp bir sát. Kóz ushynda joǵaltyp alýǵa bolardaı nedáýir qarańǵy, birin-biri jaqynnan tanyrlyqtaı nedáýir jaryq.

Jan Valjan bir aýyq aıaly da ádemi tynyshtyqtyń tańǵajaıyp tylsymyna uıyp, ózin ózi umytqandaı boldy; beıbaq jan ýaıym-qaıǵy men qaýip-qaterdiń qaýmalaýynan arylǵan tusta dál osyndaı mızamshýaq sát týady; oı munartyp, rahman dúnıe tún sıaqty áldılep, qıalshyldyń jan dúnıesi aspan reńdes nurly ińirge malynyp, juldyzdarmen birge jarqyraıdy. Jan Valjan eriksiz tóbesinde turǵan sútteı appaq munarǵa qarap eljirep ketti; sál oılanyp aspannyń bárin de umyttyryp, jan tazartar duǵasymen saltanatty bir tynyshtyqqa shomdy. Sosyn borysh degen bar bolǵyry esine túsip Marıýske úńildi, alaqanymen sýdy kósip alyp, birneshe tamshysyn betine shashty. Marıýstiń kózi ashylǵan joq, biraq jartylaı ashyq aýzymen dem alyp jatty.

Jan Valjan taǵy da kósip sý alǵaly jatyr edi, kenet bir túsiniksiz beımazalyqty sezdi, ádette óziń baıqamaıtyn birdeńe tý syrtyńda turǵanda osyndaı bolady.

Barsha adamǵa tanys mundaı túısikti buryn da sıpattaýǵa týra kelgen-di.

Ol jalt qarady.

Ótken jolǵydaı tý syrtynda taǵy da bireý tur eken.

Uzyn boıly, mol beshpet kıgen kisi qoldaryn aıqastyryp, Marıýske úńile qarap Jan Valjannan birneshe adym ǵana jerde tur, oń qolynda qysyp ustaǵan, basyna qorǵasyn quıǵan shoqpary bar.

Qoıýlana bastaǵan qarańǵylyq ony eles qyp kórsetedi. Soqyr senimdi adamdy qarańǵylyq, al salıqaly adamdy soıyl qorqytar edi.

Jan Valjan Javerdi jazbaı tanydy.

Oqyrman, álbette, Tenardeniń izine túsip júrgen Javer ekenin ańǵarǵan shyǵar. Barıkadadan aman-esen, sap-saý shyqqan Javer sol betinde polısıa prefektýrasyna tartqan, qysqa qaıyrym qabyldaýda bastyqqa barlyq jaǵdaıdy baıandap, tabanda mindetti qyzmetine oralǵan, umytpasaq, odan tabylǵan bir paraq qaǵazda onyń aıryqsha baqylaýda ustaıtyny Senanyń oń jaq jaǵasy, Elıseı alabynyń ón boıy edi ǵoı, jáne biraz ýaqyttan beri polısıanyń nazaryn aýdaryp júrgen jer. Sonda ol Tenardeni baıqap qap izine túsken-di. Qalǵanyn biz bilemiz.

Jan Valjannyń aldynan sonshalyq eskertpemen ashylǵan tortemirdiń Tenarde tarapynan bolǵan jymysqy amal-aıla ekeni de bizge túsinikti. Tenarde Javerdiń áli osynda ekenin sezdi, izine kóp túsken adamnyń osyndaı sezik-sezimi bolady, qaıtkende de qýǵynshynyń aldyna súıek-saıaq tastaý kerek. Onyń ústine ol jemi kisi óltirýshi bolsa, odan artyq oljanyń ne keregi bar. Bul kez kelgen qyzyǵatyn qurmaldyq tartý. Óziniń ornyna erkindikke Jan Valjandy shyǵaryp, Tenarde polısıany óz izinen adastyryp, jańa oljanyń, ózinen irirek ańnyń sońyna saldy. Javer sıaqty sarsyla kútken jansyzǵa bir jaǵynan bul onyń syıy bolsa, ekinshi jaǵynan osy arqyly ózi boı tasalap qalmaq.

Jan Valjan sóıtip ottan órtke tústi.

Osyndaı eki kezdesýdi bastan ótkerý, Tenarde men Javerdiń qolyna, birinen soń birine túsý aýyr boldy.

Ózine ózi uqsamaı ketken Jan Valjandy Javer tanyǵan joq. Turǵan turysyn ózgertpeı ol tek qana soıylyn qysa ustap, úzdik-sozdyq ári sabyrmen suraq qoıdy:

— Siz kimsiz, ózi?

— Menmin.

— Menińiz kim?

— Jan Valjan.

Javer soıylyn aýzyna tistep, tizesin sál búge eńkeıip, qýatty qolyn Jan Valjannyń ıyǵyna salyp, qysqashtaı qysyp qapsyra ustady da, betine qarap, ony tanydy. Betteri tipti taqasyp qaldy. Javerdiń kózi kisi shoshyǵandaı edi.

Jan Valjan arystannyń sileýsin tyrnaǵyn elemeıtini sıaqty Javerdiń qysqanyn sezgen de joq.

— Inspektor Javer! — dedi ol. — Men sizdiń bıligińizdemin. Onyń ústine tańerteńnen bastap sizdiń tutqynyńyzbyn, meken-jaıymdy sizden jasyrynǵaly bergenim joq. Ustańyz meni. Tek jalǵyz ǵana ótinishim bar...

Javer onyń sózin esitpegen sıaqty. Kóziniń bar ýytymen Jan Valjanǵa tesilip tur. Tistengen jaǵy, jymqyrylǵan erni alaı-dúleı oı ústinde ekenin ańǵartady. Aqyry ol Jan Valjandy bosatyp, bar eńsesimen boıyn tiktedi, soıylyn qolyna qaıta ustady, ózin ózi umytqandaı, kúbirlegennen góri mińgirlep sóıledi:

— Bul arada ne istep júrsiz? Mynaý adam kim?

Ol Jan Valjanǵa "siz" deýden tanbady.

Jan Valjan jaýap qatty da, onyń úni Javerdi uıqydan oıatqandaı boldy.

— Týra dál osy kisi týraly sizben áńgimelespek edim. Maǵan ne isteımin deseńiz de rızamyn, alaıda aldymen osy jigitti úıine jetkizýime kómektesińiz. Tek osyny ǵana ótinemin.

Javerdiń bet-álpeti buzylyp ketti, alǵan betinen, aıtqan sózinen qaıtamyn ba dep qoryqqanda óstıtin onyń ádeti. Alaıda ol bas tartqan joq.

Qaıta eńkeıip, qaltasynan oramalyn alyp sýǵa maldy da, qan battasqan Marıýstiń mańdaıyn súrtti.

— Mynaý adam barıkadada bolǵan ǵoı, — dedi kúbirlep beınebir ózimen ózi sóılesip turǵan sıaqty. — Marıýs ataıtyn jigit osy emes pe?

Áıdik tyńshy, ákki jansyz bárin kórip, bárin tyńdap, bárin estip tur eken ǵoı, bir aıaǵy kórde, bir aıaǵy jerde ólim kútip, jan-tásilim etkeli turyp-aq bárin baıqap, bárin baqylap úlgergen.

Ol Marıýstiń qolyn ustap, tamyryn basyp kórdi.

— Ol jaraly, — dedi Jan Valjan.

— Ol ólgen, — dedi Javer.

Jan Valjan qarsylyq bildirdi:

— Joq. Ázir tiri.

— Demek, siz buny barıkadadan alyp keldińiz ǵoı? — dep surady Javer.

Shamasy, onyń ózi de qatty mazasyzdanyp turǵan syńaıly, óıtkeni ol jerasty kanaly arqyly qalaı qashyp shyqqandaryn qazbalap suraǵan joq, tipti suraǵyna Jan Valjannyń jaýap qatpaǵanyna da mán bermedi. Al Jan Valjandy alańdatyp turǵan jalǵyz ǵana oı. Sony eske ala sóıledi ol:

— Ol Marede turady, Táńiriniń lázzat bıkeleri kóshesi, óziniń atasynyń úıinde... Atasynyń esimin umyttym.

Jan Valjan Marıýstiń qaltasyn aqtaryp, qoıyn dápterin sýyryp, qaryndashpen jazylǵan betin ashyp Javerge usyndy.

Keshki aspanda jazǵandy oqýǵa múmkindik beretindeı jaryq ázir bar edi. Onyń ústine Javerdiń kózi túngi jyrtqysh qustardyń janaryndaı qarańǵylyqqa ábden úırenip ketken-di. Marıýstiń jazǵan joldaryn tez ajyratyp, tisiniń arasymen syzdyqtata aıtty:

— Jılnorman, Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesi, nómiri alty.

Sosyn aıqaı saldy:

— Arbakesh!

Qajet bop qala ma dep attaryn qańtaryp qoıǵan arbakesh týraly oqyrman biledi.

Marıýstiń qoıyn dápterin Javer ózinde qaldyrdy.

Arada bir mınót ótkende kúıme sýatqa túser qulamamen kóterilip jetip keldi de, Marıýsti artqy oryndyqqa saldy, Javer Jan Valjanmen birge aldyńǵy oryndyqqa jaıǵasty.

Esik jabyldy da, kúıme jaǵalaýdy boılap Bastılıa baǵytyna tartty.

Jaǵalaýdan burylǵan olar kóshelermen jóneldi. Arbakesh delbeshi oryndyǵynda qaraýytyp, aryq attaryna qamshy úıirdi. Kúımede muzdaı sýyq únsizdik. Kúımeniń buryshynda basy salbyraǵan Marıýstiń qımylsyz denesi, eki jaqqa ketken eki qoly, sereıgen aıaqtary tek tabytqa salýdy ǵana tilep jatqandaı; Jan Valjan túnekten toqylǵandaı da, Javer tastan qashalǵandaı. Ara-tura naızaǵaıdyń odaǵaı jarqyly qusap, kóshe shamdarynyń kógildir sáýlesi ishine túsetin osynaý qarańǵy kúımede qaseki qudiret qasiretti úsh qımylsyzdyń — máıit, eles, tas músinniń basyn qosty.

Onynshy taraý
ADASQAN ULDYŃ ORALÝY

Kúıme ár shaıqalǵan saıyn Marıýstiń shashynan tamshylap qan aǵyp jatty.

Qas karaıǵanda arbakesh Táńirdiń lázzat bıkeleriniń kóshesindegi nómiri altynshy úıge kelip at basyn tiredi.

Javer kúımeden birinshi tústi de, qaqpanyń joǵarǵy jaǵyndaǵy nómirine kóz júgirtip, eski úlgimen syrlanyp, teke men satırdiń (grek mıfologıasyndaǵy saýyq-saıran qudaıynyń teke pishindi sotqar joldasy) súzisken sýreti oıyp salynǵan aýyr balǵamen qaqpany qaqty. Esik sál ashyldy. Javer ony aıqara ashty. Esiktiń ar jaǵynan qolyna shyraq ustap esinegen qaqpashy shyqty.

Úı túgel uıqyda. Marede jurt ásirese kóshe tolqýlary kezinde kún batpaı jatyp qalady. Mynaý beıbit kóne oram revolúsıadan qorqyp, qutqarýshysyn uıqydan izdegen syndy; ádette balalar qubyjyqtan qorqyp basyn osylaı kórpemen búrkep alatyn-dy.

Jan Valjan Marıýsti qoltyǵynan kóterip, al at aıdaýshy aıaǵynan ustap kúımeden túsirdi.

Ony osylaı kóterip kele jatyp, Jan Valjan jyrtylǵan jeıdesiniń astyna qolyn suǵyp, júregi soǵyp jatqanyna kóz jetkizdi.

Kúımeniń qozǵalysy jaralyǵa ómirlik kúsh bergendeı júregi tipti qattyraq soǵyp jatqan sekildi.

Javer bılik ókiliniń qatqyl únimen búlikshiniń qyzmetshisimen sóılesip turǵandaı qaqpashydan:

— Aty-jóni Jılnorman degen bireý tura ma bul úıde? — dep surady.

— Iá, turady. Sizge ne kerek?

— Biz onyń ulyn alyp keldik.

— Ulyn deısiz be? — dep qaqpashy qaıta surady. — Ol ólgen.

Javerdiń syrtynda alba-julba, kir-qojalaq bolyp turǵan Jan Valjan ózine tańyrqaı qarap, kóz almaǵan qaqpashyǵa ólgeni beker degen belgi berdi.

Qaqpashy Javerdiń sózin de, Jan Valjannyń ymyn da túsinbese kerek, ańyryp turyp qaldy.

Javer sózin jalǵastyrdy:

— Ol barıkadaǵa baryp, oıyny aqyry osylaı osylyp shyqty.

— Barıkadaǵa deıdi? — dep yshqynyp ketti qaqpashy.

— Ony sonda óltirgen. Ákesin shaqyr, oıat.

Qaqpashy ornynan qozǵala qoımady.

— Bar dedim ǵoı, tez! — dep qaıtalady Javer, sosyn oıyn ári jalǵastyryp:

— Erteń osynda jerleý rásimi bolady, — dedi.

Javer úshin qoǵamdyq ómirdiń kúlli oqıǵalary saty-satysymen ekshelip, sodan qyraǵylyq pen qadaǵalaý bastalady; kez kelgen kezdeısoqtyqqa belgili bir oryn berilgen; yqtımal oqıǵalar aıryqsha jáshikterde saqtalady, jaǵdaıyna qaraı birde birge, birde bólek qoıylady; máselen, kóshelerde tynyshtyq buzý, búlik, karnaval nemese jerleý rásimderi bolyp qalýy kádik.

Qaqpashy áýeli Baskti oıatty. Bask Nıkolettany oıatty, Nıkoletta Jılnorman táteıdi oıatty. Biraq ataıdy qozǵamady, jaǵdaıdy qanshalyq keshirek bilse, sonshalyq durys bolady dep topshylady.

Marıýsti ekinshi qabatqa apardy jáne úıdiń basqa jartysynda eshkim baıqamasyn dep abaılaı kóterip, Jılnormannyń aýyz bólmesindegi eski dıvanǵa jatqyzdy. Bask dáriger shaqyrtýǵa ketkende, Nıkoletta aq jamylǵylar qoıatyn shkafty aqtara bastady. Jan Valjan Javerdiń ıyǵynan qozǵap turǵanyn ańǵardy. Ol túsindi de, tómenge qaraı jóneldi, ókshesin basyp artynan Javerdiń adymdap kele jatqanyn sezip keledi.

Qaqpashy sol uıqyly-oıaý qalpymen olardyń syrtynan úreılene qarap uzatyp saldy.

Olar kúımege kelip qaıta otyrdy, arbakesh óziniń delbeshi ornyna ketti.

— Baqylaýshy Javer! — dedi Jan Valjan. — Maǵan taǵy bir jaqsylyq jasańyz.

— Qandaı?

— Bir mınótke úıge kirip-shyǵýǵa mursat berińiz. Sodan soń maǵan ne isteımin deseńiz de erkińiz.

Javer ıegin beshpetiniń jaǵasyna tyǵyp úndemeı qaldy da, sosyn kúımeniń aldyńǵy terezesin ashyp:

— Arbakesh! — dedi ol. — Qarýly adam kóshesi, nómiri jetinshi úıge tart.

On birinshi taraý
BUZYLMAS EREJENİŃ BUZYLÝY

Búkil jol boıy olar tis jaryp aýyz ashqan joq.

Jan Valjannyń ne istegisi keldi? Bastaǵan isti jerine jetkizip, Kozettaǵa eskertip, Marıýstiń qaıda ekenin habarlap, basqa da paıdaly keńester berip, úlgerse sońǵy baılamyn aıtyp ketýi kerek. Óz taǵdyry endi alańdatpaıdy, bári de bitti, Javerdiń qolyna tústi, endi qutylý joq, qarsylaspaıdy da. Basqa kisi mundaı jaǵdaıda bolsa, Tenardeden alǵan jipti, túsetin alǵashqy túrme kamerasyndaǵy asha oryndaǵy tortemirdi oılar edi, biraq epıskoppen kezdeskennen beri kez kelgen qastandyq, sonyń ishinde óz ómirińe qastandyq jasaý — Jan Valjan úshin dinmen syıyspaıtyn kúná.

Ózine ózi qol jumsaý sıaqty belgisizge astyrtyn zorlyq kórsetý keı jaǵdaıda janyńdy óltirý bolyp shyǵady, al ol múmkin emes.

Qarýly adam kóshesiniń eń basynda arbakesh toqtaı qaldy, óıtkeni odan ári kóshe tar, kúımeler óte almaıdy. Javer men Jan Valjan kóshe tabanyna tústi.

Arbakesh "ınspektor myrzanyń" kúımeniń ishindegi oryndyqtarǵa jabylǵan maqpaldyń óliktiń qanynan, kisi óltirýshiniń las kıiminen bylǵanǵanyna nazaryn aýdardy. Ony da ózi jańa baıqapty. Múmkindigi bolsa ornyn toltyrsa dep ótinish aıtty. Sol arada qaltasynan baqylaý kitapshasyn shyǵaryp, ınspektor myrzadan marhabat etip "bolmashy bolsa da, kórsetken qyzmetine pikir jazyp berýin" surady.

Javer arbakesh usynǵan kitabyn ıterip tastap:

— Júrgenińdi, turǵanyńdy eseptegende saǵan qansha tıesili? — dep surady.

— Qazir jetiden on bes ketti, — dep jaýap qatty arbakesh, — al maqpalym da sý jańa edi. Seksen frank, ınspektor myrza.

Javer qaltasynan tórt napoleondordy sýyryp berdi de arbakeshti bosatty.

Jan Valjan ózin múldem taıaý turǵan Aq mantıalar kóshesi men Arhıvtegi qaraýyl kúzetine jaıaý aıdap aparady eken dep oılady.

Olar kóshemen júrip keledi. Ádettegideı eshkim joq, kóshe bos. Olar nómiri jetinshi úımen qatarlasty. Jan Valjan esik qaqty. Esik ashyldy.

— Jaraıdy, — dedi Javer. — Kirińiz.

Ol ózinen ózi kútpegendeı bir oqshaý únmen:

— Men sizdi osy arada kúteıin, — dedi.

Jan Valjan oǵan qarady. Mundaı qımyl Javer úshin ádetten tys. Ádette onyń óshpendi senimi mysyqtyń qoıa berip, keıin tyrnaǵyn qattyraq batyrý úshin tyshqanǵa kórseter senimi sıaqty birdeńe ǵoı dep oǵan tańdanǵan joq, óıtkeni erteń ádil sottyń qolyna ózi baryp berilip, barlyǵyna núkte qoımaqshy. Ol esikti ıterip úıge kirdi, uıqy soǵyp jatqan qaqpashyny shaqyrdy, ol ornynan turmaı baý jipti ǵana tartty. Jan Valjan baspaldaqpen joǵary kóterildi.

Ekinshi qabatqa jetip toqtady ol. Árbir aıqyn joldyń óz tynysy bar. Alańǵa shyǵatyn kóterme tereze ashyq eken. Eski úılerdiń kóbinde ádettegideı baspaldaq aq bolady da, tereze kóshege qaraıdy. Týra qarsyda turǵan kóshe shamynan baspaldaqqa jaryq túsip, artyq shyǵynnan qutqarady. Jan Valjan álde taza aýa jutqysy keldi me, álde basqa sebebi bar ma, ony ózi de bilmeı terezeden basyn shyǵardy. Kóshege kóz saldy. Kóshe múldem qysqa, fonardyń jaryǵy bar jerge túsip tur. Jan Valjan qaıran bolǵandyqtan tas bop qatty da qaldy: kóshede eshkim joq.

Javer ketip qalypty.

On ekinshi taraý
ATA

Bask pen qaqpashy burynǵysynsha Marıýs qımylsyz jatqan dıvandy qonaqjaıǵa kóshirdi. Kisi jibergen dárigeri tabanda keldi. Jılnorman táteı de turdy.

Shoshyp ketken táteı qatty ýaıymdap: "Jarylqaýshy qudaıa, bul ne boldy ózi?" dep kúbirlep ersili-qarsyly júrdi de qoıdy. Keıde ol: "Bárine qan juǵatyn boldy-aý!" dep mińgirleıdi. Alǵashqy qobaljýy basylǵan soń ol bolǵan jaǵdaıdy fılosofıalyq turǵydan baǵalap: "Osylaı tynýǵa tıisti edi ǵoı!" dedi daýsyn kótere. Biraq ol osyndaıda kóbirek aıtylatyn: "Osyny men baıaǵyda-aq aıtyp edim ǵoı!" degen qaǵıdatqa jetken joq.

Dárigerdiń buıryǵymen dıvannyń janyna jınamaly kereýet qoıyldy. Doktor Marıýsti qarap, tamyry soǵyp jatqanyna kóz jetkizip, keýdesinde birde-bir tereń jara joǵyn, ezýine qatyp qalǵan qan tanaýdan aqqanyn anyqtap, ony kereýetke jastyqsyz shalqasynan jatqyzýdy, basyn kókiregimen deńgeıles, tipti tómenirek qoıýdy, erkin tynystaýy úshin keýdesin jalańashtaýdy usyndy. Kári qyz Jılnorman Marıýsti sheshindirip jatqanyn kórip, jalma-jan óz bólmesine kirip ketip, taspıǵyn tartyp shoqynyp, duǵa oqı bastady.

Marıýsten ishki qurylystyń aıryqsha búlinýi baıqalǵan joq, keýdege kózdelgen oq qoıyn dápterine tıip taıyp ketip, eki qabyrǵanyń arasynan ótip, terisin edáýir jyrtyp, bir qaraǵanǵa qorqynyshty úlken jara bop kórinedi, biraq taıaz, sondyǵynan qaýipsiz. Jer astymen uzaq saıahat shyǵyp ketken buǵanasyn odan saıyn asqyndyryp, eleýli zaqym sol bolyp tur. Qoldary qylyshtan biraz zaqymdalypty, betinde birde-bir jara joq, biraq basy tilim-tilim. Bul jaralardyń qandaı zardaby bolmaq? Olar tek bas terisin ǵana tilip ketken be? Ázir ol jaǵyn anyqtaý múmkin emes. Qaýipti nyshan onyń esinen tanyp qalýy, mundaıda jaralynyń bári birdeı ózine ózi kelip, esin jınaı bermeıdi. Onyń ústine jaraly qan ketýden qatty álsiregen. Kindiginen tómengi denesi din aman, óıtkeni Marıýsti belýaryna deıin barıkada saqtady.

Bask pen Nıkoletta aq jamylǵyny boı-boıymen jyrtyp, bınt jasady; Nıkoletta onyń shetin jórmep, Bask orap turdy. Tańǵysh bolmaı dáriger qandy jaranyń aýzyna maqta salyp toqtatty. Kereýet janyndaǵy ústelde hırýrgıalyq qural-jabdyqtardyń tutas jıyntyǵy jatty jáne úsh shyraq turdy. Dáriger Marıýstiń beti men shashyn sýyq sýmen jýdy. Shelek tolǵan sý áp-sátte qanǵa boıalyp shyǵa keldi.

Doktor muńdy tolǵanysqa túsip ketti. Ara-tura ol basyn shaıqap qoıady, beınebir ózi saýal qoıyp, ózi jaýap berip júrgen sıaqty. Syrqat úshin dárigerdiń ózimen ózi qupıa sóılesýi jaman yrym.

Jaralynyń betin dáriger saýsaǵyn abaılaı júrgizip súrtip, ári ashylmaǵan qabaǵyn sıpap kórip jatqan tusta túp jaqtan qonaqjaıdyń esigi aıqara ashylyp, uzyn boıly appaq tulǵa kórindi.

Bul atanyń ózi edi.

Sońǵy eki kúnde búlik Jılnormandy qatty tolqytyp yza ǵyp, mazasyn ketirdi. Ótken túni ol kóz shyrymyn almaı, kúndiz dirildep, qalshyldap, qyzýy kóterilip ketti. Keshkisin ol óte erte jatty, búkil úıdi durystap bekitip jabýdy tapsyryp, aqyry qaljyraǵannan qalǵyp ketipti.

Qarttardyń uıqysy sergek keledi ǵoı; Jılnormannyń jatynjaıy qonaqjaımen qabyrǵalas bolatyn, qansha saqtyq jasap abaılaǵanmen, bolmashy shýdyń ózi ony oıatyp jiberdi. Esiktiń sańylaýynan túsken jaryqqa tańdanyp, tóseginen turǵan ol sıpalap júrip esikke jetti.

Ol bir qolymen jartylaı ashyq esiktiń tutqasynan ustap, tabaldyryqta qaıran bolyp turyp qaldy da, qaltyraǵan basyn kóterip, moınyn sozdy, ústinde denesine jabysqan appaq jeleń, aqyret sıaqty tip-tik, tep-tegis, molaǵa úńilgen beınebir eles tárizdi.

Jaryq túsip turǵan kereýette ol sulap jatqan qan-josa jas jigitti kórdi, júzi balaýyz sıaqty bop-boz, erni kezerip ketken, aýzy ashylyp qalǵan, belýaryna deıin jalańash, esh qımylsyz jatyr.

Qarıanyń búkil denesi qaltyrap ketti, kárilikten aqtary sarǵaıǵan kózi áınektenip tumandanyp, jaǵy sýalyp, júzin qońyr kóleńke basty, qoly jansyzdanyp sylq ete tústi, beınebir serippesi úzilip ketkendeı, saýsaqtary tarbıyp diril qaǵady, etegi ashylǵan jeleńnen túk basqan aryq aıaqtary qalaı búgilip bara jatqany bilinip tur.

— Marıýs!- dep kúbirledi ol.

— Taqsyr! — dedi Bask. — Marıýs myrzany osy álginde ǵana alyp keldi. Ol barıkadaǵa barypty, muny sonda...

— Ol ólgen be!? — dep sumdyq úreıli únmen shar ete aldy shal. — Ah, qaraqshy!

Kenet ólip-tirilgendeı júz jastaǵy shal jas jigitteı boıyn tiktep ala qoıyp:

— Myrza, siz dárigersiz ǵoı! — dedi. Maǵan tek qana mynany aıtyńyzshy: ol ólgen joq qoı, á?

Qatty qobaljyp, shıryǵýy shegine jetip turǵan dáriger tis jarǵan joq.

İshi ýdaı ashyp Jılnorman álden ýaqytta ashyna kúlip jiberdi:

— Ol óldi! Ol óldi! Ol ózin barıkadada oqqa ustady! Maǵan degen ashý-yzadan, óshpendilikten óldi. Muny ol maǵan qasaqana jasady. O, qanisher! Mine, maǵan ol qalaı oraldy! Ol óldi, meniń sazaıymdy tarttyrdy!

Ol terezege kelip, aýa jetpegendeı ony aıqara ashyp tastady, qarańǵyǵa betpe-bet qarap turyp, uıqydaǵy kósheni óksigimen oıatyp, túnmen syrlasty:

— Túırelgen, týralǵan, baýyzdalǵan, shabylǵan, párshalanǵan, kesek-kesek et bolyp ózin ózi qurtqan! Qarańdarshy mynaý ońbaǵanǵa, kórińdershi qandaı keńkeles ekenin! Ol ǵoı, meniń kútip otyrǵanymdy jaqsy biledi, oǵan men arnaýly bólme ázirletip, tóseginiń basyna bala kúngi sýretin de ilgizip qoıdym. Ol oralýdyń nege túsetinin bek jaqsy bildi, men ony qansha jyldardan beri shaqyryp kelemin, talaı keshterdi ony kútip eki qolymdy tizeme qoıyp, ózimdi nemen aldandyrarymdy bilmeı tórpeshtiń aldynda ótkizdim. Sen ǵoı "Mine, bul men!" dep kele qalsań báriniń ıesi bolatynyńdy da óte jaqsy túsindiń, men bolsam seniń yrqyńa baǵynyp, óziń qart, aljyǵan atańdy ne isteımin deseń erkińde der edim ǵoı. Sen sonyń bárin bile turyp: "Joq, ol monarhıany jaqtaıtyn roıalıs, oǵan barmaımyn!" dediń-aý! Sen barıkadaǵa qashyp baryp, meniń gersog Berııskııdiń marhabaty týraly sózime bola qasaqana ant urǵandyǵyńnan ózińdi óziń ólimge baılap berdiń-aý! Bul qaskóılik! Endi osydan keıin tósekke qaıta jatyp uıyqtap kór. Ol óldi. Mine, meniń oıanǵan sıqym osy boldy.

Dáriger endi ekeýi úshin de mazasyzdana bastady, bir sátke Marıýsti tastap, Jılnormannyń qasyna kelip, onyń qolyn ustady. Qarıa jalt burylyp, oǵan sharasynan shyǵa qantalaǵan kózin qadap baıaý ǵana sóıledi:

— Rahmet sizge, myrza! Men tyqyshpyn, erkekpin ǵoı, men Lúdovık On altynshynyń da dúnıe salǵanyn kórgen janmyn, synnan óte bilemin. Biraq bir sumdyǵy, barlyǵy sizderdiń gazetterińizden shyǵa ma degen oı keledi. Meıli, sizderde jazarmandar, sóılempazdar, advokattar, sheshender, dilmarlar, sóz saıysy, progres, oqý-aǵartý, adam quqyǵy, baspasóz bostandyǵy bolsyn-aq, biraq balalaryńdy úıge qandaı sıqymen ákeledi!? Ah, Marıýs, bul sumdyq qoı! Óldi de qaldy! Menen buryn ólip ketti. Jáne barıkadada óldi. Ah, bandıt! Doktor! Zaıyry, siz bizdiń oramda turasyz. Men sizdi jaqsy bilemin. Terezeden sizdiń kabrıoletpen ketip bara jatqanyńyzdy jıi kóremin. Men sizge bárin aıtamyn. Men ashýlanyp tur dep beker oılaısyz. Ólgenderge ashýlanbaıdy. Ol aqymaqtyq bolar edi. Ol sábı bolǵanda men kári edim. Túılrı baǵynda ol kúrekpen, arbamen oınap júrdi, kúzetshiler burqyldamasyn dep ol kúrekpen shuqylaǵan jerdi men aspaı-saspaı taıaǵymmen tegistep júrdim. Bir kúni ol "Joıylsyn Lúdovıg On altynshy!" dep aıqaılady da úıden shyǵyp júre berdi. Bul meniń kinám emes. Ol sary, buıra shashty, qyzyl shyraıly ádemi-aq bala edi. Anasy qaıtys boldy. Baıqaǵanyńyz bar ma, kishkentaı balalardyń bári buıra shashty aqsary keledi. Bul neden eken? Ol sonaý Lýar qaraqshylarynyń bireýiniń balasy, biraq balalar ákesiniń qylmysy úshin jaýap bermeıdi. Men ony boıy mynadaı kúninen bilemin. Ol "d" árpin tili kelmeı kópke deıin aıta almaı júrdi. Ol balapan sıaqty sondaı názik, sondaı ásem shyqylyqtaıtyn. Áli esimde, birde Gerkýles Farnezskııdiń músini mańynda jurttyń bári munan kóz almaı, úıirildi de júrdi, bul sondaı súıkimdi bolatyn! Mundaı baýrap alar bastardy tek sýretterden ǵana kóresiń. Men beker oǵan ashýly únmen sóılep, beker taıaq bezedim — ol onyń shyn emes ekenin jaqsy biletin. Erteńgilik jatynjaıyma júgirip kirgende kúnim týǵanyn kóre turyp burqyldaýshy edim. Mundaı balany aınalmaı, tolǵanbaı tura almaısyń. Olar seni bılep alyp, ýysynda ustap bylq etkizbeıdi. Budan keıin ony menen tartyp áketken Lafaıetterińniń, Benjamen Konstandaryńnyń, Tırkúı de Korselılerińniń quny soqyr tıyn. Olar úshin bul bosqa ketpeıdi.

Ol tóńireginde tyqyrshyp dáriger júrgen, ólikteı bop-boz qımylsyz jatqan Marıýske jaqyndap keldi. Qan-sólsiz erni ánsheıin ózdiginen qımyldaǵandaı, aýzynan ókinish aralas álsiz kúrsinis lyq etip bas-aıaǵy joq baılanyssyz sózder qyryldap shyqty:

— Ah, tasjúrek! Ah, ıakobınshil! Qanisher! Qaraqshy!

Ólip bara jatqan adam ólip jatqandy jazǵyryp tur.

İshki tebirenistiń sóz bolyp quıylatyny daýsyz, ataıdyń sózi birte-birte retke kelip baılanysty bola basty, biraq oǵan shamasy jetpedi: úni sondaı baıaý, estiler-estilmes bolyp shyqty, báz-bir quzdyń basqa jıeginen estilip turǵan tárizdi.

— Maǵan báribir, uzamaı ólemin. Oılap qarashy, dúıim Parıjden mynaý tentekpen baqyt qurýdy qýanysh sanamaıtyn birde-bir aqymaq qyzdy izdep tabar ma ekensiń! Ojdansyz neme! Ómirdiń lázzatyna múlgip kóńil kóterýdiń ornyna, tóbeles izdep tepsinip barıkadaǵa barǵanyn kórmeımisiń, esýas qusap ózin oqqa baılap, denesin shurq-shurq teskizgende ne tapty eken! Tóbelesýge turatyn birdeńe bolsa jaraıdy ǵoı. Bular Respýblıka úshin deıdi. Respýblıkanyń ornyna jas jigitter sıaqty Shomerdiń balynda bılep júrmeı me? Bul ǵoı nebary jıyrma-aq jasta. Respýblıkashylyn! Bul qandaı saıtannyń sapalaǵy ózi! Qaıran analar! Osydan keıin ádemi uldar týyp kórińder. Mine, ol ólip jatyr. Demek, bizdiń aýladan bir emes, eki qaraly sherý shyǵady. Sonymen, sen general Lamarktiń jaqsy kózi úshin qasyqtaı qanyńdy tógýge barasyń ba? General Lamarktiń aldynda seniń qandaı qaryz-paryzyń bar edi? Sol doıyrǵa, sol qyrtqa qaıdan boryshty bolyp júrsiń! Ólik úshin ólimge barady eken-aý kisi! Esińnen adasyp jyndanýdyń da jóni bar emes pe. Túsinseńdershi, túge! Ómirge kelgenine nebary jıyrma jyl! Artta qalǵanyna burylyp qaraýǵa da murshasy kelgen joq. Mine, endi beıshara shalǵa japadan-jalǵyz ólýge týra kep tur. Óz buryshyńda jantásilim et endi, kári úki! Endi ne, álbette, osy durys ta bolar, ózim de osyny qalaǵan shyǵarmyn, meni birden óltirýge qaıta osy durys boldy. Men meılinshe kárimin ǵoı, jasym júzde, júz emes, týǵanyma júz myń jyl boldy, baıaǵyda-aq ólýim kerek edi. Mynaý soqqy túbime jeter-aq. Demek, bári de bitti. Qudaıa, táýbe! Oǵan músátir ıisketip, ártúrli ishirtki berip qajeti ne. Siz bosqa ýaqyt joǵaltyp otyrsyz, mısyz emshi! Boldy ǵoı endi, ol ólgen, shynymen ólgen. Ózge-ózge, mundaıdyń jaıyn men bilemin ǵoı, myna men de ólikpin. Ol bárin de jerine jetkizdi, qaskóı, qatybas, jeksuryn, beıshara ýaqyt! Mine, men biletin senderdiń zamanyń. Sender, senderiń ıdeıalaryń, júıeleriń týraly, senderdiń basshylaryń, kóripkelderiń, dárigerleriń, ońbaǵan jazýshylaryń, sýaıt fılosoftaryń týraly, alty jyl boıy Túılrı baǵynda qarǵalardy úrkitýden basqa túk bilmegen senderdiń revolúsıalaryń týraly meniń túıgenim de, bilgenim de osy. Osy úshin óz janyńdy óziń qıǵandaı qanypezer bolsań, aldyńnan jarylqasyn, seni oılap qaıǵyrmaımyn da, qapalanbaımyn da. Estısiń be sen, kisi óltirýshi!

Sol sát Marıýstiń kirpikteri baıaý ashylyp, kózi jyltyrap, eseńgireýden tumantqan janaryn tańdana Jılnormanǵa aýdardy.

— Marıýs! — dep shyńǵyryp jiberdi shal. — Marıýs, meniń kishkentaı balam! Sábıim meniń! Qymbatty ulym! Sen kózińdi ashyp, maǵan qaradyń ba, sen tirimisiń, rahmet saǵan!

Osyny aıtyp ol talyp tústi.

TÓRTİNSHİ KİTAP
Birinshi taraý
JAVER JOLDAN TAIDY

Javer Qarýly adam kóshesinen baıaý adymdap alystaı berdi.

Ómirinde ol alǵash ret basyn salbyratyp keledi, sondaı-aq ómirinde alǵash ret eki qolyn artyna ustap keledi.

Kúni osy ýaqytqa deıin ol Napoleonnyń júris-turysynyń eki keıpinen bireýin ǵana enshilegen edi, ol senimdi bildiretin eki qoldy keýdesine aıqastyryp ustaı qoıý, al batylsyzdyqtyń belgisindeı eki qolyn artyna ustaý oǵan jat bolatyn.

Ol uıqydaǵy kóshelerdiń túnegine súńgı tústi. Alaıda onyń joly belgili bir baǵytta jatty.

Eń qysqa jolmen Senaǵa burylyp, Shegirshin jaǵalaýyna shyǵyp ol jaǵany boılaı tartyp, Grev alańynan asyp, Shatle alańyndaǵy qaraýyl kúzetine jetpeı Qudaıana kópiriniń buryshyna toqtady. Qudaıana jáne Aıyrbas kópirlerimen qorshalǵan, eki búıirinde Kónteri jáne Gúl jaǵalaýlary bar bul jerde Sena ıirimi ortasynda tórtkúl kól jasaıdy.

Senanyń bul tusyna qaıyqshylar jolamaıdy. Osy ıirimniń qatty aǵysynan qaterli eshteńe joq, ol kezde bul eki búıirden de qysylyp, kópirde turǵyzylǵan sý dıirmenniń baǵandary arqyly ótetin, keıin ol qıratylyp tastaldy. Bir-birine sondaı jaqyn salynǵan eki kópir de qaýipti ústeı túsedi, óıtkeni sý sumdyq ekpinmen solardyń arnalary astynan julqyna, qutyryna aǵady. Sý oǵan qaraı keń jaıylyp, býyrqanǵan tasqynmen quldyrap, burq-sarq etip, kókke shapshıdy; tolqyndar doldanyp kópirdiń tas tuǵyryna atylyp, olardy qýatty tasqynnyń ekpinimen túp ornymen julyp áketerdeı ekilenedi. Oǵan qulaǵan adam qaıtyp sý betine maltyp shyǵa almaıdy, tipti tájirıbeli júzgishterdiń ózi sýǵa ketip jatady.

Javer tas qazyqty shyntaqtap, eki qolyn da ıegine tirep, keıde saýsaǵynyń samaı saqalǵa qalaı baryp qalǵanyn da bilmeı oıǵa batty.

Onyń jan dúnıesinde betburys, tóńkeris, tipti apat boldy, demek, oılanarlyq jáıt jeterlik.

Mine, ózin ózi tanymaı júrgenine birneshe saǵat boldy. Onyń ún jyrǵasy túsip ketti, óz soqyrlyǵyna saı aıqyn oıy móldirliginen aıyrylyp, tap-taza qarashyǵy laılanǵandaı boldy. Javer óz sanasynda borysh degenniń eki udaıylanǵanyn sezdi, ony jáne ózinen jasyra almady. Jan Valjandy Senanyń jaǵasynda jolyqtyrǵanda onyń keýdesinde aqyry jemin tyrnaǵyna túsirgen qasqyrdyń túısigi oıanǵan edi, sonymen qatar ol óz boıynan ıesin tapqan ıttiń de minezin ańǵardy.

Ol aldynan eki jol kórdi, ekeýi de tik, týra; ony osy úreılendirdi, óıtkeni ol ǵumyr boıy bir-aq jolmen týra tartyp keledi. Al mynanyń azaptylyǵy sonda, eki jol da bir-birine kereǵar. Eki tik jeliniń árqaısysy birin-biri joqqa shyǵarady. Ekeýiniń qaısysy durys?

Qylmyskerge ómirimen qaryzdar bolyp, sol boryshyn qaıtarý kerek pe, ózine ózi qarsy shyǵyp, jaqsylyǵyna jaqsylyq jasaımyn dep jeksuryn jaýyzben teńelmek pe; ózine "Sen ket!" dep, oǵan "Sen azatsyń!" dep qoıa bermek pe, barshaǵa birdeı mindet bolǵan paryzyn jeke ar-uıaty oıatyp, Jaratqanyń joǵary zańyna baǵynyp qurban qylmaq pa, óz ojdanyna adal bolamyn dep qoǵamdy satpaq pa? Osynaý keleńsizdiktiń bári bir sátte kelip munyn basyna úımeleýin kórmeısiń be? Onyń túbine jetip, janyn jegideı jep júrgen osylar.

Ony bir qulaq estip, kóz kórmegen nárse tańdandyratyndaı: Jan Valjan ǵoı muny aıap, óltirmeı qoıa berdi, ol muny tań qaldyrǵany basqa, ol óziniń Jan Valjanǵa raqymshylyq jasaýy.

Sonda jetken jeri qaısy? Ol soǵan túsinbeı, ózin ózi tanı almaı tur.

Ne isteý kerek endi? Jan Valjandy ustap ber — qıanat, Jan Valjandy bostandyqta qaldyrý — qylmys. Alǵashqysyna barsa, bılik ókiliniń katorjannan da tómen quldyraǵany; ekinshisine barsa qylmyskerdiń zańnyń tóbesinde oınap, muny aıaǵynyń astyna taptaǵany. Eki jaǵdaıda da abyroısyz qalatyn ózi, Javer! Ne sheshse de jol bireý — qarańdy batyrý. Adamnyń taǵdyrynda qaterli ıirimder bolady, odan qutylý qıyn, kúlli ómiriń qulama jar, tereń quz bolyp kórinedi. Javer sondaı jardyń shetinde tur.

Ásirese oılanyp-tolǵanýdyń qajettigi onyń janyn jedi. Qarama-qaıshy sezimderdiń keskilesken kúresi soǵan májbúr etti. Oılaý degen onyń ádetinde joq edi, sondyqtan da azapqa túsip, qatty qınalyp tur.

Oı oılaýda qashanda qupıa bir búliktiń belgili úlesi jatady, ol osydan saqtana almaǵanyna qaradaı yza bolady.

Óz mindetteriniń tar sheńberinen shyǵyp ketken kez kelgen oı qandaı jaǵdaıda bolsyn oǵan paıdasyz, zeriktiretin nárse, al ótken kúnniń oqıǵalaryn oılaý ol úshin jazalaýmen bara-bar. Alaıda osynshalyq jan kúızelisinen keıin óziniń ojdanyna úńilý, ózine ózi esep berý qajet.

Ol ózi jasaǵanynan shoshyndy. Ol, Javerdiń ózi, polısıanyń kúlli erejelerine, kúlli saıası jáne zańnamalyq nusqaýlarǵa, kúlli zańdar kodeksine qaramastan qylmyskerdi bostandyqqa jiberýdi qajet dep tapty, ol solaı oılady, sóıtip jeke múddesine qoǵamdyq múddeni aıyrbastap ketti. Estir qulaqqa uıat! Osynaý aty joq qylyqqa oralǵan saıyn ol basynan aıaǵyna deıin dirildep, qalshyldap ketedi. Qaısyǵan bel baılaý kerek? Oǵan qalǵany jalǵyz-aq ýaqyt ozdyrmaı Qarýly adam kóshesine oralyp, Jan Valjandy tutqynǵa alý. Árıne, tek osylaı ǵana jasaý kerek. Biraq oǵan bara alar emes.

Onyń jolyn bógep, birdeńe basqa jaqqa burdy da turdy.

Ol ne? Ol ne ózi? Bul jaryq dúnıede sottardan, sot kadılarynan, polısıa men bılikten basqa ne bolýy kerek? Javer dal boldy.

Katorjan — qol jumsaýǵa bolmaıtyn tulǵa. Tutqyn, biraq polısıa ustaı almaıdy! Osynyń bári, saıyp kelgende, Javerdiń kinási.

Javer men Jan Valjan basybútin zańǵa tánti, bireýi jazalaý úshin, ekinshisi jazalaný úshin jaralǵan eki kisi, kenet ekeýiniń birigip ketip, zańdy aıaqqa basýy sumdyq emes pe!

Sonda qalaı bolǵany? Qalaısha jan túrshigerlik jaǵdaı bolyp, ol úshin eshkim jazalanbaıdy? Qalaısha Jan Valjan belgilengen tártipten kúshti bolyp, bostandyqta qalady da, bul burynǵydaı túk kórmegensip, jalaqyny alyp júre beredi qazynadan?

Onyń oılary barǵan saıyn kóńil qulazytty.

Osylardyń bárimen birge ol ózin búlikshini Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesine jetkizgeni úshin de kinálaýyna bolatyn edi, biraq ol týraly tipti oılaǵan da joq. Bolmashy teris qylyqty aýyr kúná basyp ketti. Onyń ústine búlikshi shúbásiz ólgen, al ajalǵa baılanysty zań boıynsha qýdalaý da toqtatylady.

Jan Valjan — onyń ar-ojdanyna zil salmaǵyn salǵan aýyr júk.

Jan Valjan ony esinen tandyrdy. Ǵumyr boıy tirek bolyp kele jatqan kúlli qaǵıdaty myna adamnyń aldynda tas-talqan boldy. Jan Valjannyń Javerge kórsetken jomart jandylyǵy men márttigi ony bylq etkizbedi. Jan Valjannyń ol jalǵan, jasandy, eserlik sanaǵan burynǵy qareket-qylyqtary endi bar bolmysymen jaryqqa shyqty. Jan Valjannyń tý syrtynan Madlenniń beınesi kóterildi, birine biri janasa kele osy eki bet pishin tutasyp bir ǵana jarqyn meıirban júzge aınaldy. Javer óz júregine jol berýge bolmaıtyn birdeńe — katorjannyń aldynda bas ıý sıaqty birdeńe jasyryn kirip alǵanyn sezdi. Abaqtylyq pendege qurmet kórsetý aqylǵa syıa ma ózi? Tolqyǵannan onyń tula boıy dirildep, ózin ózi ustaı almady. Ol qansha qasaryp qarsylasqanmen de, júreginiń tereńinde alastalǵannyń parasat-paıymynyń artyqshylyǵyn moıyndaýyna týra eldi. Bul tipten tózgisiz edi.

Jany izgi jaýyz, aqkóńil, keńpeıil, momaqan katorjan jylaǵanda jubatyp, qınalǵanda kómektesip, jamandyqqa jaqsylyq jasap, jekkóretinderiniń qylyǵyn keshirip, kek alýdyń ornyna aıaýshylyq kórsetedi, dushpanyn óltirgennen góri óziniń ólgenin artyq sanap, qorlaǵan adamnyń ózin qutqardy — jurtqa tek jaqsylyq tileıtin mundaı kisini qalaı qylmysker dersiń, ol adamnan góri perishtege jaqyn pende. Javer aqyry bul jaryq jalǵanda ondaı ǵajaıyptar bolatynyn moıyndady.

Odan ári bulaı bara bermeýge tıis.

Ras, Javer bul Ázireıildiń, ujdansyz perishteniń, jeksuryn batyrdyń yrqyna kúressiz berilgen joq, tańdana otyryp, zyǵyrdany qaınap qarsylasty. Jan Valjanmen kúımede ońasha kele jatyp onyń boıynda qansha ret zańdylyq jolbarysy bas kóterip yryldady deseńshi! Qansha ret Jan Valjandy tarpa bas salyp búrip, basqasha aıtqanda tutqyndaýǵa oqtaldy emes pe? Shynynda da odan ońaıy joq edi ǵoı. Alǵashqy kezdesken qaraýyl kúzetine: "Mine, ádil sottan jasyrynyp júrgen qashqyn katorjan!" dep aıqaı salsa jetip jatyr. Jandarmdardy shaqyryp: "Mynany qamaýǵa alyńdar!" dese de bolady. Sosyn qarǵys atqan qaskúnemdi qaldyryp, eshteńesine aralaspaı, eshteńe bilmegendeı bolyp taıyp tur. Óıtkeni bul adam zańdylyqtyń ómirlik tutqyny, meıli zań oǵan ne istese ony istesin. Odan artyq qandaı ádildik bolýy kerek? Osynyń bárin Javer ózine ózi ishteı aıtty; oǵan qosa tipti qımylǵa kóship, qurbandyǵyn bas salǵysy da keldi; ol joly da, qazir de ony isteýge dáti barmady, Jan Valjannyń jaǵasynan alǵaly qolyn kótere berse-aq sylq túsip ketedi; dál bir qorǵasyn quıyp qoıǵan sekildi, al sanasynyń túý tereńinde oǵan "Jaraıdy! Óz qutqarýshyńdy ustap ber. Sosyn Pontıı Pılat qusap sý quıǵan ydys alǵyzyp, tyrnaqtaryńdy jý" dep aıqaılaǵan oǵash ún shyqqandaı bolady.

Sodan onyń oılary ózine aýyp, Jan Valjannyń asqaq beınesiniń qasynda Javer ózin jany kúıki beıshara retinde kórdi.

Onyń jarylqaýshysy katorjan boldy.

Shyntýaıttap kelgende ol kisige munyń ómirin saqtap qal dep ruqsat bergen kim? Onyń barıkadada-aq ólip ketýge haqysy bar edi ǵoı. Sol quqyǵyn sonda paıdalanýy kerek edi ǵoı. Basqa da kóterilisshilerdi shaqyryp, shamyna tıse boldy, tabanda atyp tastaıdy. Solaı jasaǵanda durys bolmas pa edi!

Bárinen buryn eń aýyr azap ózine degen senimnen aıyrylýy bolyp tur. Ol jáne aıaǵynyń astyndaǵy tireginen aıyryldy. Zańnyń asataıaǵynan qolynda qalǵany onyń synyǵy ǵana. Onyń jan dúnıesinde parasat tóńkerisi boldy, bul buǵan deıingi qımyl-qareketiniń ólshemi bolyp kelgen quqyq sanadan múldem ózgeshe. Burynǵy qundylyqtar sheńberinen shyqpaı qalyp qoıý oǵan jetkiliksiz kórindi. Kútpegen oqıǵalardyń qaraqurymy qorshap alyp, qulyna aınaldyryp jibergen sıaqty. Onyń jan júreginde jańa álem ashyldy; qabyldanyp, marapattalǵan esirkeýshilik, izgilik, jankeshtilik, tózimdilik, janashyrlyqtyń qatygezdikti jeńýi, jaqsylyq tileý, úkimdi buzý, sottalǵanǵa keshirim jasaý, ádil sottyń kózindegi jas, adam ádildigine qarama-qarsy báz-bir qol jetpeıtin qudaıy ádilet jańa álemge tán jańǵyrýlar. Ol qarańǵy túnekten belgisiz bir kárli kúnniń shyqqanyn kórip, kózi qaryqty hám shoshyndy. Úki qyrannyń kózimen kórýge tıis boldy.

Ol ózine ózi taǵy mynany aıtty: ras, erekshelik degen bolady, bılik te qatelesýi múmkin, keıbir qubylystardyń aldynda zań-jobańnyń ózi tuıyqqa tireledi, zańdar jınaǵyna ómirde bardyń bári syıa bermeıdi, sondyqtan kútpegenge baǵynýǵa týra keledi, katorjannyń jarylqaýshysy sheneýniktiń jarylqaýshysyna aý qurýy múmkin, qubyjyq degenińniń ózi qudaıylyq bolyp oralýy yqtımal, ómirdiń osyndaı da tuzaq jospary bolady eken, ózim de oılamaǵan jerden sonyń qaqpanyna túsip qaldym, dep oılady ol toryǵyp.

Ol jaqsylyqtyń bar ekenin moıyndaýǵa májbúr boldy. Katorjan qaıyrymdy, jaqsy kisi bolyp shyqty. Mal qulaǵy sańyraý, álginde onyń ózi de jaqsylyq jasady.

Demek, ol óz abyroıyn ózi tókti. Ol ózin ózi osylaı shoshytty. Javerdiń muraty iltıpatty, izgi jandy, asqaq rýhty, adamgershilikti bolý emes, múltiksiz bolý. Mine, endi teris qylyq jasady.

Buǵan ol qalaı bardy? Munyń ózi qalaı boldy? Oǵan onyń ózi de jaýap bere almaıdy. Ol eki qolymen birdeı syǵymdap basyn qysty, biraq qansha oılansa da, eshteńe uǵyndyryp jarytar emes.

Álbette, ol Jan Valjandy ádil sottyń qolyna berýge oqtalǵan, óıtkeni ol sonyń tutqyny bolatyn, al bul quly bolatyn. Jan Valjan qolyna túskennen beri ishteı ony bosatyp jibergisi keletinin birde-bir ret moıyndaǵan joq. Beınebir qoly óz-ózinen ashylyp, tutqyndy ýysynan shyǵaryp alǵan sekildi.

Jandy órtep, azapqa salar osyndaı jumbaqtar tipten kóp. Ol ózine ózi suraq qoıyp, oǵan ózi jaýap berdi. Biraq jaýaby záresin ushyrdy. "Mynaý katorjannyń, mynaý esýastyń qolyna túskenimde, ol menen qalaısha kek almady?" — dep suraq qoıdy ol ózine. Onyń meni óltirip jiberýine ábden bolatyn edi ǵoı, óıtkeni men onyń túp izine túsip, qyr sońynan qalmadym, ol tipti kek qaıtarǵysy kelmegen kúnniń ózinde, ózi tiri qalýy úshin de meniń kózimdi qurtýy kerek emes pe edi, al meni aıap, ómir syılaǵanda ol ne utty? Boryshyn ótedi me? Joq. Ol úlken adamgershilik jasady. Al men ony aıaǵanda ne bitirdim? Óz boryshymdy ótedim be? Joq. Úlken azamattyq kórsettim. Demek, boryshty óteýden de zor bir paryz bolady eken". Osy arada ol abdyrap qalyp, rýhanı tepe-teńdiginen aıyryldy; bezbenniń bir basy quzǵa qulap, ekinshisi aspanǵa bir-aq shyǵady, al joǵaryda ne bolyp jatqany tómendegiden beter záresin ap, úreıin ushyrady. Ol áste vólterán da, fılosof ta, dinsiz de emes, qaıta ol resmı dinge qurmet sezimmen, asqaraly rýhpen qarady, biraq ony áleýmettik tutastyqtyń sheshýshi tetigi sanaǵan joq; qalyptasqan tártip onyń birden-bir qaǵıdaty boldy da, sonymen qanaǵattandy, salıqaly kisi bop, sheneýnik qataryna qosylǵaly ol kúlli dinı sezimin polısıaǵa berip, tyńshy, jansyz bolyp qyzmet atqardy — biz muny eshqandaı ospaqsyz shyn kóńilden aıtyp turmyz, nesi bar, tyńshy da pop sıaqty qyzmet. Ol óziniń bastyǵy Jıske myrzany biledi, basqa bastyq týraly, tipti Qudaı-taǵalanyń ózin de oılap kórgen emes.

Oıda joqta ol sol jańa qojany — Qudaıdy eske alyp ábigerge tústi, sasaıyn dedi.

Kútpegen jerden qudaımen betpe-bet kelip qap qatty abyrjydy; mundaı ámirshiniń aldynda ózin qalaı ustaýy kerek; onyń biletini baǵynyshty bastyqtyń aıtqanyn qashanda buljytpaı oryndaýy kerek, tyńdamaýǵa, teriske shyǵarýǵa, qarsy pikir aıtýǵa haqysy joq, kózsiz de sózsiz kónýi kerek, oryndaýǵa kelmeıtin tym óreskel buıryq bolsa, odan qutylýdyń jalǵyz-aq joly — otstavkaǵa ketý.

Al qudaıdan qalaı otstavka suraıdy?

Onda ne bolsa, o bolsyn, Javer qalǵanynyń bárin tumshalap turǵan ózi úshin óreskel jáıtqa, jańa ǵana aýyr qylmys jasaǵanyna oraldy. Ol baryp turǵan buzyqty, qashqyn katorjandy ustamaı, erkine qoıa berdi. Ol zań ókilderinen quqyq boıynsha solarǵa tıesili adamdy urlap áketip otyr. Ol shynynda da osylaı jasady. Ol ózin ózi tanymaı, túsinbeı qoıdy. Mundaı qylyqqa barýynyń sebebi onyń ózinen boldy da, sony oılaýdan ǵana basy aınaldy. Dál osy sátke deıin ol ymyrasyz adaldyqty týǵyzatyn soqyr senimmen ómir súrip keldi. Ol tabynǵannyń báriniń de kúli kókke ushty. Jek kóretin aqıqaty qyr sońynan qalmaı-aq qoıdy. Qazirden bastap basqa adam bolýǵa týra keledi. Sanasynan bázbir sheldi sylyp tastaǵandaı aqylǵa qonbaıtyn azapty bastan keshti. Onyń kóńil kózi ashylyp, kórgisi kelmeıtindi kórdi. Eshkimge de kereksiz bolyp dalada qalǵandaı, ótkeninen tamyrymen julynyp, qyzmetinen alynǵandaı, tuqymy tuzdaı qurtylǵandaı sezdi. Ómirinde eshqandaı mán-maǵyna qalmady.

Tebirenip tolqý degen qandaı sumdyq jaǵdaı!

Tas bolsań da kúmándanasyń. Zań bekitken úlgi boıynsha bir kesekten quıylǵan jazalaý músini bolsań da kenet kola keýdeńde ózińe baǵynbaıtyn essiz júrek sıaqty birdeńe baryn sezinesiń. Ǵumyr boıy jaqsylyq jasaý zaýal dep sanańa quıyp kelgende jaqsylyqqa jaqsylyqpen jaýap berýge deıin jetý qalaı bolǵany! Kúzet ıti bola turyp bóten bireýge quıryǵyn bulǵańdatqany qalaı! Muz bola turyp erip júre berý me bul! Jansyz tisteýiktiń jandy qolǵa aınalýy osy da! Jumylǵan judyryǵyń kenet ashylyp ketip, ustaǵan oljańdy ýysyńnan shyǵaryp alý — quldyraǵannyń kókesi!

Jebe-kisi joldan taıyp, keri ushty!

Kúnásizdiktiń ózi de kúnásiz emes ekenin, qaǵıdatqa da qatelikter kirip ketetinin, zańdar jınaǵynda bári túgel aıtylmaǵanyn, qoǵamdyq qurylystyń kemeldenbegenin, bıliktiń de abyrjyp turǵanyn, myzǵymaıdy degenniń de talqandalatynyn, qazylar da kádimgi pendeler, zańnyń da aldanatynyn, trıbýnaldyń qatelesetinin onyń moıyndaýyna týra keldi. Myzǵymas qatqyl aspan aıdynynyń kógildir áıneginen jaryqshaq kórindi.

Javerdiń jan-júreginde, birbet ar-ojdanynda ne bolǵanyn Fampýdaǵy jol apatymen salystyrýǵa keledi, onyń kóńili relsinen aýyp ketkendeı, týra jolmen aǵyp kele jatqan adaldyǵy Táńirmen qaqtyǵysyp, byt-shyty shyqty. Qoǵamdyq tártiptiń mashınısi, bıliktiń qazanshysy soqyr temir atty erttep minip, bir-aq baǵytta quıǵytyp kele jatyr edi jaryq nurmen erden aýyp túskendeı boldy. Ózgermeıtin, tup-týra, dálme-dál, geometrıalyq syzyǵy durys, qylaýsyz baǵynysty nárse de óz-ózinen ózgeredi eken-aý! Sonda lokomotıv úshin Damaskige de jol tartylǵany ma?

Adamnyń qudaıy — shynaıy ar-ojdany ol jalǵan uıatty serpip tastaıdy, jalynnyń sónýine jol bermeıdi, sáýlege kúndi umyttyrmaıdy, jandy shynaıy aqıqatty tap bop qalǵan jalǵan shyndyqtan ajyrata bilýge baýlıdy — mine, bul adamgershiliktiń bastaý kózi, júrektiń sembes úıi, bul qaıran qalarlyq ǵajaıyp, bálkim kókirektegi qymbat qazynanyń eń tamashasy da sol bolar. Biraq sony Javer túsindi me? Baǵasyna jete bildi me? Ol jóninde ózine esep berdi me? Zaıyry, onyń eshqaısysy da bolǵan joq. Biraq ol bas súıeginiń qol jetpeıtin aıqyndyqtyń qysymynan synyp bara jatqanyn sezdi.

Ol qudaıǵa jalbarynǵan joq, ǵajaıyp kórdi de sonyń qurbany boldy. Zyǵyrdany qaınaı tura baǵyndy. Osynyń bár-bárinen ol ómir súrýdiń múmkin emesin kórdi. Oǵan tynysy ǵumyr boıy tarylǵandaı kórindi.

Ózi bilmeıtin birdeńeniń tóbesinen tónip turǵany oǵan úırenshikti emes edi.

Kúni osy ýaqytqa deıin odan joǵary turǵannyń bári janaryna map-maıda, tep-tegis, móp-móldir ári qarapaıym bolyp kórinetin; onda túsiniksiz, kúńgirt eshteńe bolmaıtyn, bári naqty, tártipke keltirilgen, kelisilgen, aıqyn da anyq, belgili de shekteýli, tap-tuınaqtaı bolýshy edi, barlyǵy aldyn ala boljanǵan, bılik degeniń buralań-burmasy, qulamasy joq taqtaıdaı tegistiginen de bas aınaldyrmaıtyn. Javerge kórmegenin tek tómennen, shyńyraýdaǵylardan kórýge týra kelgen. Zańsyzdyq, kezdeısoqtyq, tártipsizdik, apyr-topyr, quzǵa qulaý — tómengi taraptyń, búlikshilerdiń, qanisherlerdiń, alastalǵandardyń enshisi bolatyn. Endi ózi shalqasynan qulaǵanda Javer buryn kórmegenin kórip, záresi ushty; shyńyraý túý tóbeden qushaq jaıdy.

Sonda bul ne? Barlyǵy astan-kesteńi shyǵyp tóńkerilip qalǵany ma, ol durys oıdan túbegeıli jańyldy. Endi nege arqa súıeýge bolady? Ol sengenniń bári qırap barady!

Ne boldy? Jany jomart báz-bir salt bas, sabaý qamshyly alastalǵan qoǵamdyq qurylystyń osal tusyn tapqany ma? Sonda qalaı? Zańnyń adal qyzmetkeri eki qylmystyń arasynan bireýin tańdaýǵa májbúr bolyp otyr: qylmyskerdi qoıa berý — qylmys, al zańsyz tutqyndaý jáne qylmys. Demek, sheneýnikke memleket bergen jarǵyda bári birdeı eskerilmegen. Demek, borysh jolynda tyǵyryqqa tirer tuıyqtar da bar. Bul ne ózi? Qalaısha bulaı bola bermek? Qalaısha aıyptaýdyń aýyrlyǵynan beli búgilgen burynǵy bandıt eńsesin tiktep, ıyǵyn kerýi kerek, qalaısha durystyq sonyń jaǵynda bolýǵa tıis? Osyǵan ózi senýge bola ma? Zańnyń keshirim surap mińgirlep qylmyskerdiń aldyna búgejektep qaıtatyn jaǵdaıy qalaısha bolmaq?

Iá, sondaı ǵalamat boldy! Jáne Javer ony ózi kórdi. Jáne Javer ony ózi sezindi. Ony joqqa shyǵarýdyń ornyna oǵan ózi qatysty. Shyndyq osy. Jaǵdaıdyń dál osyndaı keleńsizdikke barýy sumdyq!

Eger derek degen óz megzegenin oryndasa, onda ol zańdy tek bekite túser edi, biraq derekterdi táńirdiń ózi jiberedi. Sonda bizdiń zamanymyzda anarhıanyń ózi de joǵarydan túskeni me?

Sonymen, saryýaıymda, mazasyz túsinbestikte, burmalanǵan beınede onyń jaǵdaıyn jeńildetip, jaqsartýǵa tıistiniń bári izim-qaıym boldy; qoǵam da, adamzat ta aspan álemi de onyń kózine qarabaıyr, qorqynyshty reńkte kórindi. Demek, jazalaýlar júıesi, shyǵarylǵan sheshim, zańnyń bultartpas kúshi, joǵarǵy sottyń úkimi, magıstratýra, úkimet, tergeý men jazalaý sharalary, resmı aqylgóılik, zańnyń qatelespeıtindigi, bıliktiń arnalary, barlyq saıası jáne azamattyq qaýipsizdik tánti qaǵıdattar, joǵarǵy bılik, ádil sot, zań qısyny, qoǵamnyń ustyndary, jatpaı moıyndalǵan aqıqat — bár-bári kúl-qoqyr, qıratyndylar úımesi, túpsiz bylyq. Tártip saqshysy, polısıanyń ymyrasyz qyzmetshisi, qoǵam kúzetinde tyńshy beınesinde turǵan qudiret Javerdiń ózi kúli kókke ushyp jer boldy emes pe! Al bul kúl-qoqyrdyń tóbesinde aınala shapaq shashyp, tutqyn qalpaǵyn kıgen adam asqaq qaraıdy. Onyń jan-júıkesi, mine, osyndaı kúızeliske ushyrady, mine qandaı sumdyq eles onyń jan-júregin syzdatty.

Endi osyny kóterýge bola ma ózi?

Alda-jalda barlyǵy osyndaı bolsa, onyń jaǵdaıy shetin. Odan shyǵýdyń eki-aq joly bar. Biri — jedel Jan Valjanǵa oralyp, qashqyn katorjandy dereý túrmege tyǵý. Ekinshi jol...

Javer kópirden tústi de, bul joly basyn asqaq kóterip, berik qadammen Shatle alańynyń buryshyndaǵy fonardyń astynda turǵan polısıa kúzetine bet aldy.

Jaqyn kelip, terezeden kezekshi serjantty kórdi de, ishke kirdi. Polıseıler birin-biri birden tanıdy, qaraýyl úıiniń esigin ıterýinen-aq biledi. Javer óziniń atyn atap, serjantqa bıletin kórsetip, shyraq janyp turǵan ústelge baryp otyrdy. Ústeldiń ústinde qorǵasyn sıasaýyt tur, qalam men qaǵaz jatyr, shamasy olar túngi qaraýyldarǵa jazbasha nusqaý berýge nemese hattama toltyrýǵa qajet bolsa kerek.

Janynda ózgermeıtin saban oryndyǵy bar mundaı ústel qalyptasqan ádet boıynsha barlyq polısıa kúzetterinde bar, oǵan shamshat aǵashynan oıyp jasalǵan untaq toly tabaqsha men hatty jelimdep jabýǵa kerek qyzyl jıekti qatyrǵy qorapsha sán berip turady, bul ústel — keńse stıliniń tómengi satysy. Resmı aryzdar negizinen osydan jiberiledi.

Javer qaýyrsyn qalam men bir paraq qaǵaz alyp jaza bastady. Sondaǵy onyń jazǵany, mine, mynaý:

"Polısıa qyzmetiniń paıdasy úshin birneshe eskertpeler:

Birinshiden, prefekt myrzanyń tómendegilerdi oqyp shyǵýyn suraımyn;

Ekinshiden, tergeýden keıin tutqyndar olardy tintip bolǵansha jalańaıaq turady. Kópshiligi túrmege oralǵan soń jótele bastaıdy. Budan emdelýge qyrýar shyǵyn shyǵady;

Úshinshiden, agentterdiń aýysýyna oraı jekelegen ýchaskelerde qadaǵalaý jaqsy jolǵa qoıylǵan; alaıda aıryqsha mańyzdy jaǵdaıda eki agenttiń bir-birinen kóz jazbaǵany durys bolar edi, eger bireýi báz-bir sebeppen qyraǵylyǵyn álsiretip alsa, ekinshisi ony qadaǵalap, qajet bolsa ornyna turady.

Tórtinshiden, nege ekeni túsiniksiz, Madlonet túrmesinde aıryqsha ákimmen tutqyndardyń oryndyǵy bolýyna tipti aqysyn tólese de tyıym salynǵan.

Besinshiden, Madlonet túrmesinde mázirhana eki-aq kópir-aǵashpen qorshalǵan, munyń ózi tutqyndardyń býfetshi áıeldiń qolyna jarmasýyna múmkindik týǵyzǵan.

Altynshydan, "aıqaıshylar" atalatyn tutqyndar qabyldaý bólmesine basqa tutqyndardy shaqyrǵanda árqaısynan eki sý talap etedi, ol álgilerdiń aty-jónin durystap aıtqany úshin alatyn aqysy.

Jetinshiden, toqyma sheberhanasynda árbir seleý ketken jip úshin tutqynnan on sý óndirip alady, munyń ózi merdigerdiń tarapynan qyzmet babyn paıdalaný bolyp tabylady, odan matanyń sapasyna nuqsan kelip jatqan joq.

Segizinshiden, Fors túrmesine kelýshilerdiń qasıetti Egıpettik Marıa jetimhanasynyń qabyldaý bólmesine barǵanda kishkentaı qylmyskerlerdiń aýlasyn basyp ótedi, mundaıǵa jol berýge bolmaıdy.

Toǵyzynshydan, jandarmdar kún saıyn prefektýra aýlasynda aıyptalýshylardan qalaı jaýap alǵany jaıynda áńgimelep turady. Jandarm kináratsyz bolýy kerek, onyń tergeýshi kabınetinde estigenin sambyrlap aıtyp turǵany jón emes, ol eleýli teris qylyq.

Onynshydan, Anrı hanym — adal áıel jáne mázirhanasyn muqıat taza ustaıdy, alaıda áıelge on birinshi kameranyń mańynda qaqpashy bop turý jaramaıdy. Úlgili mekeme retinde bul Konserjerı túrmesine jaraspaıdy, laıyqsyz".

Javer bul joldardy óziniń birkelki, ádettegi muqıat jazýymen birde-bir útirdi umyt qaldyrmaı qaǵazǵa túsirdi. Tómenge sońǵy joldan keıin ol qol qoıdy:

"1-shi synypty ınspektor Javer.

Shatledegi polısıa kúzeti.

1832 jylǵy 7 maýsym,

túngi saǵat birler shamasy.

Javer qaǵazdyń sıasyn qurǵatyp, hat túrinde búktep, jelimdep, ekinshi jaǵyna "Ákimshilikke habarlama" dep jazyp ústeldiń ústine qoıdy da, bólmeden shyqty. Áınektelgen tortemirli esik artynan tars jabyldy.

Ol Shatle alańyn qaıta kesip ótip, jaǵalaýǵa jetti, avtomatty dáldikpen osydan jarty saǵat buryn ketken jerine jetip, baıaǵy qalpymen tasqazyqty shyntaqtap tura qaldy. Tipti ol ornynan qozǵalmaǵan bop kórinýi de múmkin.

Tún múldem qarańǵy bolatyn. Tún ortasy aýǵanda osylaı bolatyn ádeti de ǵoı. Bult perdesi juldyzdardy jasyryp tur. Aspandy qapas kúńgirt munar torlap alǵan. Sıte oramynda birde-bir úıden ot jyltyramaıdy; ótken-ketken de joq, taıaý kósheler men búkil jaǵalaý bos; Parıj Qudaıana sobory men Ádil sot saraıy túnniń óz sıpaty sıaqty. Fonar tireý baǵandarǵa qyzǵylt sáýlesin túsirip tur. Kópirlerdiń sulbasy alystan birinen keıin biri tizilip ıilip tur. Ózen jańbyr sýymen kópirship doldana aǵyp jatyr.

Javer tasqazyǵyn shyntaqtap turǵan oryn, buryn aıtylǵandaı, týra Senanyń sarqyrama ıiriminiń tusy bolatyn, kádimgi sýdyń burq-sarq etip, júz búktelip, myń ıirilip býyrqanyp jatatyn jeri.

Basyn eńkeıtip Javer tómenge kóz tastady. Kádimgi qatyqsyz qara sýǵa qarady. Eshteńeni aıyryp bolatyn emes. Sý býyrqanyp jatyr, biraq ózen kórinbeıdi. Ara-tura bas aınalar tereńde adasqan bir ot ushqyny jyltyraıdy, jalpy sýdyń kózge túrtse kórgisiz qarańǵy túnde qaıdan tabatyny belgisiz jylt etken jaryqty ustap ala qoıatyn qasıeti bolady. Alaıda sáýle shashqan jylandaı ıreleńdep turǵan jaryq sóndi de, tóńirekti túnek qaıta basty. Beınebir sheti, shegi joq sheksizdik qanat jaıǵandaı. Tómende sý, túpsiz shyńyraý. Jaǵalaýdyń tónip turǵan tik qabyrǵasy tumanmen astasyp, qarańǵyda kórinbeı ketip, mynaý sheksizdikke shuǵyl úńiledi.

Eshteńe kórinbeıdi, biraq salqynymen sý, dymqyl ıisimen tastar ózine tartqandaı. Tereńde túpsizdiktiń kárli tynysy seziledi. Kórgennen góri kókiregimen sezetin býyrqanǵan ózen, tolqyndardyń ah urǵan gúrili, kópir arqalarynyń jabyrqaý sulbasy, qara keńistikke qol bulǵaıtyn tuńǵıyq, — bár-bári onyń úreıin ushyrdy.

Áldeneshe sot Javer kózin tún qaqpasynyń sańylaýyna qadap qımylsyz turdy; ol qaraǵanyn emes, qalaǵanyn kórgendeı qadalyp qaqshıdy da qaldy. Sýdyń shýyly basylar emes. Kenet ol qalpaǵyn sheship, tasqazyqqa qoıdy. Arada mınót ótkenshe alystan qaraǵanǵa eles bolyp kórinetin alyp qara kóleńke tasqazyqqa bar boıymen kóterildi de, Senaǵa eńkeıdi, sosyn qaıta tikteldi de túpsiz tuńǵıyqqa qoıdy da ketti, sý qatty shalpyldady, osynaý kúńgirt sulbanyń sý túbine ketip bara jatyp qalaı dalbasalaǵanyn jalǵyz-aq qarańǵy tún kórdi.

BESİNSHİ KİTAP
ATA MEN NEMERE
Birinshi tapay
MYRYSH SAQINALY AǴASHTY
OQYRMAN QAITA KÓREDİ

Biz sıpattaǵan oqıǵadan keıin biraz ýaqyt ótkende qadirmendi Bashkanyń biraz tolǵanystardy bastan keshýine týra keldi.

Bashka — Monfermeılden shyqqan sol baıaǵy jol jumysshysy, ol bizdiń osynaý hıkaıamyzdaǵy eń bir qapaly taraýlarda kezdesedi.

Oqyrmannyń esinde bolsa, Bashka ár alýan istermen shuǵyldanǵan, olardyń ishinde kóleńkelileri de bar. Ol tastardy ýatyp, uzyn joldyń boıynda kisi de tonady. Bul tas qashaýshy men baýkespeniń bir-aq armany bolatyn, ol Monfermeıl ormanynda jerge qazyp jasyrylǵan qazynany tabý. Kúnderdiń kúninde bir aǵashtyń túbinen qazynany tabatynyna ol sendi, oǵan deıin ótken-ketkenniń qaltasyn qaǵýdy ermek qyldy.

Alaıda ol qazir abaılap júr. Taıaýda ǵana qolǵa túsip qalyp, áıteýir sý juqtyrmaı shyqty. Onyń basqa da bandıttermen Jondrettiń lashyǵynda ustalǵanyn bilemiz. Keıde kisiniń keseli de ózine kómektesedi, ol maskúnem edi, Bashkany qutqarǵan sol mastyǵy. Eshkim de onyń tonaýshy ekenin, ne tonalýshy ekenin ajyrata almady. Tonaý bolǵan keshte onyń es-túsin bilmeıtin mas ekenin kórip, isti qysqartqan da bosatyp qoıa bergen. Ol erkindikke shyǵyp uıyqtaýǵa umtyldy. Ganá men Lanányń arasyndaǵy jol ýchaskesine oralyp, basshylardyń baqylaýymen qazyna úshin tas ýatýǵa kiristi, qabaǵy qabaryp, áldenege alańdap, sý túbine jibere jazdaǵan urlyq kásipke sál salqyn qaraǵanmen, ózin qutqaryp qalǵan ishkilikke basymen súńgip ketti.

Óziniń shym shatyrly jertólesine oralǵan soń Bashkany qatty tolǵandyrǵan ne boldy eken deısizder ǵoı? Ol bylaı.

Birde erteńgilik kún shyǵardan kóp buryn ádettegideı jumys ornyna shyqty, keıde ol onyń torýyl orny da. Kele jatyp Bashka qordanyń arasynan bir kisini baıqap qaldy, onyń jon arqasy ǵana kóringenmen, ara qashyqtyq ájeptáýir ári qara kóleńke bolǵanymen ol onsha beıtanys sekildi emes. Ras, Bashka ashshy sýdy kóbirek ishedi, biraq aqyly aıqyn, jady berik, al bul quqyq tártibimen kelise qoımaıtyndar úshin qajetti qorǵanys qarýy sıaqty.

"Táıiri alǵyr, mynaý shaldy qaıdan kórdim osy?" — dep surady ol ózinen.

Biraq onysyna jaýap qaıyra almady, onyń tulǵasy jadynda bir bulyńǵyr iz qaldyrǵan bireýdi eske túsirdi de turdy.

Anyqtaı almaǵan uqsastyqty ysyra turyp, Bashka odan ápi oılanyp, salystyrýǵa kiristi. Kisiniń bul araniki emesi aıqyn. Dáý de bolsa ol basqa jaqtan kelgen. Shamasy jaıaý kelse kerek. Óıtkeni mundaı ýaqytta birde-bir dılıjans Monfermeıl ormany arqyly kólikpen ótpeıdi. Demek, bul túni boıy júrgen. Qaıdan keldi eken? Alystan kelmegen shyǵar, sebebi onyń eshqandaı býynshaq-túıinshegi joq. Durysy — Parıjden kelgen bolýy kerek. Al ormanda onyń ne sharýasy bar? Osyndaı beımezgil ýaqytta ne istep júr? Munda oǵan ne kerek boldy eken?

Bashka qazyna týraly oılady. Jadyn bir súzip shyǵyp, budan kóp jyl buryn bir kisini kórgende ózin de osyndaı mazasyzdyq meńdep alǵany esine tústi. Bálkim mynaý adam sonyń ózi shyǵar!

Osylaı tolǵanyp, aýyr oıdan basy salbyrap ketti. Bul tabıǵı da, biraq abaılaýǵa onsha kelińkiremeıdi. Ol basyn kóterip alǵanda eshkim joq bolyp shyqty. Beıtanys shoqqa kirip, tańǵy tumanda ǵaıyp boldy.

— Odan aıyrylyp qalsam, meni saıtan alsyn! — dep daýystap jiberdi Bashka. — Ózge me, myna men bul sumpaıynyń ǵıbadathanasyn tabamyn. Onyń tań atpaı, jaryq túspeı serýenge shyǵyp júrgeni tegin emes, munyń syry nede ekenin ashpaı qoımaımyn. Meniń ormanymda ózim tappaǵan qupıa bolǵan emes.

Bashka óziniń ótkir qaılasyn qolǵa aldy.

— Jerdiń jonyn shuqylasam da, kisiniń janyn shyryldatsam da paıdaǵa osy asady, — dep burq etti ol.

Jiptiń jippen jalǵasqanyndaı, beıtanystyń yqtımal jolyn topshylap tabýǵa tyrysqan ol ný toǵaıǵa endep kirdi.

Júz qadamdaı júrmeı jatyp jarqyraı shyqqan kúnniń jaryǵy oǵan kómekke keldi. Ár-ár jerde qumǵa túsken ultannyń izi, janshylǵan shóp, taptalǵan buta, taldardyń maıysqan jińishke butaqtary, maıyssa da oıana kele qolyn sozatyn arýdaı shilik baıaý túzelip qalpyna kele bastaǵany kórinip tur, — osynyń bári alǵan bettiń durystyǵyn bildiredi. Ol izben osylaı uzaq júrdi, biraq aıyrylyp qaldy. Ýaqyt ótip jatyr. Ormanǵa boılaı kirip tóbege kóterildi. Alys soqpaqpen tańnan kelgen ańshy Gılerı áýenine ysqyra salyp, oǵan aǵashqa shyǵý týraly oı túsirdi. Jasynyń birazǵa kelip qalǵanyna qaramastan ol epti edi. Jaqyn mańda mańqıyp, Tıtır men Bashkaǵa laıyq bıik shamshat aǵashy turǵan. Bashka soǵan órmelep, múmkindiginshe joǵary kóterildi.

Bul óte tamasha aqyl boldy. Aǵashtarymen tumsyǵy ótpeıtin qalyń jynysqa aınalatyn ormannyń meńireý túkpirin sholyp Bashka baǵanaǵy kisini taǵy da kórdi.

Baıqap úlgermeı, taǵy da kórineý kózge aıyrylyp qaldy.

Beıtanys shyǵyp, durysyn aıtqanda nedáýir shalǵaı alańqaıǵa baryp jasyrynyp úlgerdi, Bashka óte jaqsy biletin ol aranyń aǵashy asa qalyń, onda myrysh qańyltyrmen qursaýlap, dińine shegelep tastaǵan aýyr talshyn aǵashy bar. Bul ertede "Blarú alańqaıy" atalǵan alańnyń ózi. Áktiń úlken úıindisimen qatar onda otyz jyldan buryn úıilgen taý tóbe tastar jatyr, ne maqsatpen úıilgeni belgisiz bolsa da, bir orynnan qozǵalǵan emes. Uzaqqa tózýi jóninen úımek tasqa aǵash albardan ózge jetetin eshteńe joq. Olar ýaqytsha paıda bolady da, sol jerde máńgi qalady.

Qýanyp ketken Bashka aǵashtan tústi, dálirek aıtqanda, syrǵyp tústi. Apan ashyq, tek ańdy ustaý ǵana qajet. Shamasy onda bul sonshalyq uzaq armandaǵan qazyna bolýǵa tıis.

Alańqaıǵa jetý onsha ońaı sharýa bolǵan joq. Shıyrlanǵan súrleýmen myńdaǵan mezi eter burylystar jasap, eń kemi shırek saǵat júrý kerek. Eger qalyń qordaly toǵaı arqyly tikeleı tartsa, sırek kezdesetin tikenekti, jabysqaq butalar aıaq alyp júrgizbeı, kemi jarty saǵatta áreń jetesiń. Mine, osyny Bashka oılaı almady. Ol týra tartqandy jón eken dep qaldy, al bul tikeleı kóz aldaý bolatyn, kóptegen adamdy qurtyp júrgen osy aldaný. Qansha tumsyq batpastaı qalyń bolsa da oǵan eń durysy osy ný bolyp kórindi.

— Ne de bolsa, Rıvolıdiń qasqyr dańǵylymen tarttyq, — dedi ol ózine ózi.

Burma joldarmen júrýge ǵadettengen Bashka bul joly týra tartamyn dep qatelesti.

Ol butalarmen batyl aıqasqa umtyldy.

Oǵan jabaıy shomyrtpen, qalaqaımen, ıtmurynmen, dolanamen, túıe tikenmen shaıqasýǵa týra keldi. Tyrnalmaǵan jeri qalmady.

Jardyń tabanynda sý jatyr eken, ony keship ótý kerek boldy.

Aqyry ol qyryq mınót degende Blarú alańqaıyna da jetti, jetkende de qara terge malshynyp, sý-sý bolyp, túgel tyrnalyp, alqynyp, ashýǵa býlyǵyp jetti.

Alańqaıda da eshkim bolmaı shyqty.

Bashka úıme tasqa umtyldy. Ol baıaǵy ornynda jatyr. Eshkim de jetken joq.

Al álgi adam ormanǵa sińip, qashyp ketti. Qaıda qashty? Qaı jaqqa ketti? Qaı nýǵa tyǵyldy? Boljap bilý múmkin emes.

Alaıda onyń júregin syzdatqan mynaý boldy: tas úıindisiniń syrtynda myrysh saqınaly talshyn aǵashynyń túbinen jańadan qazylǵan jerdi, umyt qalǵan álde tastap ketken temir kúrekti jáne tereń shuńqyrdy kórdi.

Shuńqyr úńireıip bos jatyr.

— Tonap ketipti ǵoı! — dep jan daýysy shyqqan Bashka kimge bilegenin bilmeı keńistikke judyryǵyn túıdi.

Ekinshi taraý
AZAMAT SOǴYSYNAN KEIİN MARIÝS ÚI SOǴYSYNA

DAIYNDALYP JATYR

Marıýs uzaq ýaqyt ómir men ólimniń arasynda jatty. Birneshe apta qyzýy kóterilip sandyraqtaýmen boldy, zaıyry eleýli mı shaıqalýdyń, bas jaraqatynyń saldary bolsa kerek.

Tún balasy ol qyzýy kóterilgen aýrýdyń beımazalyǵymen Kozettanyń atyn qaıta-qaıta atap, jantásilim aldyndaǵy tabandylyǵymen shaqyrdy. Keıbir jaralar eleýli qalpymen qorqytty, óıtkeni úlken jaralar irińdep denege jaıylyp ketse, mert etýi de múmkin. Sondyqtan dárigerdi aýa raıynyń bolmashy buzylýy, kúnniń bulttanýy mazasyzdandyrdy. "Eń bastysy, jaraly eshqashan da, eshteńege de tolqymaýy kerek" dep qaıtalap otyrdy. Jarany taný da ońaı sharýa bolǵan joq, o tusta bınt pen tańǵyshty ustastyratyn qazirgideı jabysqaq plasyr shyqpaǵan-dy. Nıkoletta tańǵysh jasaý úshin "kólemi úıdiń tóbesindeı aq japqyshty" jyrtty. Tek úlken eńbekpen ǵana jarany hlor eritindisin quıyp, lápıspen kúıdirý arqyly ǵana gangrenanyń aldy alyndy.

Marıýske qater tóngende qaıǵydan qaradaı ólgen atasy jaralynyń ózi sıaqty ne óli ne tiri emes bolyp, nemeresiniń basynda otyrdy.

Qaqpashynyń aıtýyna qaraǵanda, tym jaqsy kıingen qadirmen aq bas myrza kún saıyn bir-eki márte kelip, aýrýdyń halin bilip, basynda uzaq otyryp, tańǵyshtar tastap ketedi eken.

Aqyry, 7 qyrkúıek kúni, ólim halindegi jaralyny atasynyń úıine alyp kelgen qaterli túnnen beri týra tórt aı ótkende dáriger onyń ómir súretinine kepildik beretinin jarıalady. Aýrýdan aıyǵý bastaldy. Alaıda buǵanasynyń synyǵy ýshyqqandyqtan Marıýske áli de eki aıdaı taqtaı tósekte jata turýǵa týra keldi. Mundaıda sońǵy jaranyń bitýi uzaqqa sozylyp, aýrýdyń zyǵyrdanyn qaınatatyny bar emes pe.

Aıtqandaı, uzaq aýrý, baıaý aıyǵý Marıýsti qýǵyndalýdan qutqardy. Fransıada ashý-yza, tipti halyqtyń da ashý-kegi jarty jyl ótken soń basylady. O tustaǵy aqyl-oı aýanyna qaraǵanda, búlikke qatysý degen keń taraǵan qubylys bolatyn, sondyqtan ondaıǵa eriksiz kóz juma qaraýǵa týra keldi.

Onyń ústine prefekt Jıskeniń jaralylardy polısıaǵa tapsyr dep dárigerlerge bergen buryn-sońdy bolmaǵan buıryǵy qoǵamdyq pikirdi dúr silkindirip qana qoımaı, koróldiń ózin de yza qyldy, sondyqtan osynaý jappaı narazylyq jaralylar úshin jaqsy qorǵanysh ári arashaǵa aınaldy, tek urys alańynda ustalǵan jaralylar muny paıdalana almady, biraq ta áskerı trıbýnaldar eshkimdi de jaýapqa tartyp, aıyptaýǵa batpady. Sondyqtan Marıýsti jaıyna qaldyrdy.

Jılnorman toryǵýdyń bar satysynan ótip, sosyn shalqyǵan qýanyshtyń qushaǵyna kirdi. Ony tún balasy kirpik ilmeı aýrýdyń basynda otyrýdan jan-jaqtan ótinish jasap, áreń ajyratyp aldy, sonda da ol óziniń úlken mamyqtaǵyn Marıýstiń tóseginiń janynda qaldyrýǵa ámir berdi; qyzynan kompres pen bıntke eń jaqsy aqjapqyshty paıdalanýdy talap etti. Aqyldy da uqypty, ári tájirıbeli madmýazel Jılnorman ákesin buıryqty eki etpeıtinine sendirip, shyn máninde eń juqa, eń jaqsy aqjapqyshtardy jasyryp qoıýdyń jolyn tapty. Biraq Jılnorman báteske qaraǵanda qalyń kenep jaqsy, matanyń jańasynan jara tańýǵa ustalǵany durys degendi tipti estigisi kelmedi. Ol jara tańǵan kezde ylǵı ishinde bolyp, óli etterdi qyrqyp alyp tastap jatqanda "Aı! Aı!" dep shyr-shyr etip turdy. Bul kezde qysylǵannan kári qyz Jılnorman jylystap shyǵyp ketetin. Atanyń qaltyraǵan qolymen jaralynyń aýzyna kesege quıǵan dárini qalaı aparǵanyn kórý qatty tebirentetin. Ol dárigerdi, bir suraqty qaıta-qaıta qoıǵanyn baıqamaı, saýaldyń astynda qaldyratyn.

Marıýstiń ómiri endi qaýipsiz ekenin dáriger jarıalaǵan kúni shaldyń qýanyshy qoıynyna syımaı, baqyttan esi shyǵyp ketti. Qýanysh ústinde qaqpashyǵa úsh lýıdor syıǵa tartty. Keshkisin jatynjaıynda gavotty bılep, kastanettiń ornyna saýsaǵyn sytyrlatyp án de saldy:

Jannanyń túbi Bordodan

Bardoda ylǵı maldy adam.

Kórseń-aq júzin Jannanyń

Janynan shyqpaı qalǵanyń.

Ázázil Amýr hám zalym,

Kózinde kúlip Jannanyń

Aýzyn quryp tym epti,

Baýraıdy kúlli júrekti.

Dıanadaı aldaǵy

Jyrǵa qosam Jannany.

Jannany jar ǵyp alǵan jan

Shyǵar edi-aý armannan.

Osydan keıin Jılnorman tizesin búgip oryndyqqa, esikti jartylaı ashyp qarap turǵan Baskke taǵzym etti, Bask bolsa, buryn bundaı daýsyn estimegendiki me, duǵa oqyp qojasy qudaıǵa jalbarynyp jatyr ma dep kelgen-di.

Buǵan deıin ol ǵumyr boıy qudaıǵa sengen emes.

Nemeresiniń jazylyp kele jatqanynyń jańa nyshanyn baıqaǵan saıyn kúdik-kúmánnan arylyp, qarıa eserlenip ketti. Óziniń qoıynyna syımaǵan býyrqanǵan qýanyshyn syrtqa shyǵarý úshin tipti ne isterin bilmedi, ne úshin ekenin ózi de bilmeı baspaldaqpen joǵary júgire beretin boldy. Kórshi áıelderiniń biri, biri bolǵanda da bir kóriktisi erteńgilik bir deste gúl alyp, aıran-asyr, tań-tamasha bolypty, ony jiberip júrgen Jılnorman eken. Kúıeýi qyzǵanysh bildirip, biraz jerge barsa kerek. Jılnorman tipti Nıkolettany tizesine otyrǵyzýǵa da áreket jasapty. Ol Marıýsti "baron myrza" atady. "Jasasyn Respýblıka!" dep aıqaılady.

Mınót saıyn doktordan "Qaterden ótkeni ras emes pe?" dep surap mazasyn aldy. Ol Marıýske áje qusap eljireı qarady. Marıýsti tamaqtandyryp jatqanda dem shyǵarýdan da qoryqty. Ol ózin umytty, ózimen tipti sanaspady da. Úıdiń egesi Marıýs boldy; qarıanyń qýanyshy ıelikten bas tartý tárizdendi, ol nemeresiniń nemeresi boldy da qaldy.

Oıyna kelgenin jasap, qansha esirgenimen de ol tárbıe kórgen sábı sıaqty edi. Aıyǵyp kele jatqan aýrýdy mezi etpes úshin ol onyń tý syrtynda turyp, únsiz ǵana jymıatyn. Ol máz, razy, baqytty, tańyrqatarlyq, qýtyńdap jasaryp ketti. Aq shashy shyraıly júzine bıazy aıbyn berip, qýanysh ájim soqalaǵan júzdi nurlandyrǵanda ol taǵzym etýge laıyq. Qarttyqtyń jymıysynda tańǵy shapaqtyń shuǵylasy turady.

Marıýs bolsa jarasyn tańýǵa qarsylyq bildirmeı, ózine kórsetilgen qamqorlyqty abdyrańqyraı qabyldap, bir ǵana Kozetta týraly oımen áýre boldy.

Qyzý basylyp, sandyraq toqtaǵannan beri, ras, onyń esimin aýyzǵa alǵan joq, bul syrt kózge ol týraly oılaýdy doǵarǵan bolyp kórinýi de múmkin. Shyn máninde ol jan-júregi sonymen birge bolǵandyqtan ǵana úndegen joq.

Ol Kozettamen ne bolyp, ne qoıǵanyn bilgen joq; Shanvrerı kóshesinde ótkenniń bári oǵan tumannyń ortasyndaǵy sıaqty, onyń jadynda túsiniksiz bir beıneler tizbekteledi — Eponına, Gavrosh, Mabef, Tenardeniń otbasy, barsha joldastary, barıkadanyń qaskóı tútini tumshalaǵan qarýlastary; osynaý qandy qasap qyrǵynda Foshlevannyń shyǵa kelýi oǵan jumbaq bolyp kórinedi, daýyldyń arasynan jalt etken ushqyn tárizdi ol, sondaı-aq ol óziniń qalaı tiri qalǵanyn, muny qutqarǵan kim ekenin, qalaı qutqarǵanyn da bilmeıdi, aınalasyn-daǵylardan surap esh nátıje shyǵara almady, olardyń aıtatyny tek túnde ony bireýlerdiń kúımemen Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesine ákep salǵany ǵana; keshegi, búgingi, bolashaq — bár-bári bulyńǵyr, tumandy estelikke aınalyp, alaıda sol munardyń arasynan myzǵymaıtyn bir núkte, aıqyn da naqty jospar, granıtteı berik bir ǵana sheshim, bir ǵana tilek shyqty, ol — qaıtkenmen de Kozettany tabý. Onyń sanasynda ómir jaıyndaǵy oı men Kozetta jaıyndaǵy oı bite qaınasyp, tutasyp ketken. Osy ekeýin ol óz júregine birinsiz birin qabyldamaıtyndaı etip ornalastyrǵan, kimde-kim — meıli ol atasy, meıli taǵdyr bolsyn, — onsyz ómir súr dep qalaı májbúrlese dep ol joǵaltqan jumaǵymdy qaıtar dep qasaryp otyryp alary daýsyz.

Kedergilerdi ol ózinen jasyrǵan joq.

Bir ǵana jaǵdaıdy atap ótelikshi: atasynyń qamqorlyǵy men aıalaýy Marıýstiń júregin jibitken joq, tipti tıtteı de tolqytpady deýge bolady. Sebebi ol, birinshiden, bárin bilgen joq; onyń ústine óziniń qatty syrqattanyp, qyzýy jıi kóterilip jatqan jaǵdaıynda atasynyń asty-ústine túsip aıalaýyna, ózine qaıtkenmen qaratyp alý maqsatyn kózdegen jańa, oǵash bir aıla-amal ma dep, senbedi. Atasynyń aıalaǵan kárilik kúlkisi, jyly jymıysy dalaǵa ketip jatty. Marıýs ózin bári de ýaqytsha, úndemeı quraq ushyp, báıek bop júrgeni baqaı esep, Kozetta týraly sóz qozǵalsa boldy, shal shyn bet-beınesin kórsetip, bet perdesin sypyryp tastaıdy dep sendirdi. Sonda surapyl daýyl turyp, otbasy týraly, qoǵamdyq jaǵdaıdyń teńsizdigi týraly másele qaıta kóterilip, mysqyl men mazaqtyń nóseri burshaqtap jaýady. "Foshlevan", "Kashlevan", baılyq, kedeılik, qaıyrshylyq, moıyndaǵy tas, ondaǵy bolashaq týraly ǵaqlıattar qaıta qozdaıdy. Yzaly qarsylyqtyń aqyry bas tartý bolyp shyǵady. Sondyqtan Marıýs toıtarys etýge aldyn ala ázirlendi.

Ómirge qaıta oralyp kele jatýyna oraı onyń jadynda burynǵy renish, ókpe qaıta oıanyp, eski jaranyń aýzy ashyldy, ata men nemereniń arasyndaǵy ótken qaqtyǵys eske túsip, ekeýiniń arasyna polkovnık Ponmersı kelip tura qaldy da, Marıýs ózine ákeme qatygezdik jasap, ádiletsiz bolǵan adamnan eshqandaı qaıyr kútýge bolmaıdy degen oıdy bekite berdi.

Jılnorman da ózinshe oı túıdi: Marıýsti úıine alyp kelgeli, odan onyń esi kirgennen beri muny birde-bir ret áke demeýin kóńiline dyq aldy. Ras, ol "taqsyr" da degen joq, áıteýir buǵan qarata sóz aıtqanda anaý-mynaý ataýlarǵa jolamaýdyń amalyn tapty.

Daǵdarystyń tolǵaǵy pisip kele jatqany ap-aıqyn.

Ádette mundaı jaǵdaıda urysqa bel baılap kirisip ketpes buryn, Marıýs ózin usaq-túıek qaqtyǵystarda synap almaq boldy. Soǵysta mundaı tásildi barlaý deıdi. Birde erteńgilik Jılnorman qolyna túsken gazettiń jazǵanyna oraı Konvent týraly nashar pikir bildirip, Danton, Sen-Júst jáne Robesper jaıynda roıalısik naqyldar soqty.

— Toqsan úshinshi jyldyń adamdary alyptar bolǵan, — dedi Marıýs qatqyl únmen.

Shal keshke deıin lám-mım dep tis jarǵan joq.

Marıýs balalyq shaǵyndaǵy qatal atany áli umytqan joq, onyń úndemeýi ashý-yzasyn bildirmeýge tyrysýy ekenin biledi, sondyqtan ondaǵy keskilesken kúresti sezip, oǵan ózin oısha tabandylyqpen ázirledi.

Atasy bas tartqan jaǵdaıda, jaralardy tańǵan shúberekterdiń bárin julyp tastap, buǵanany qaıta syndyryp, bitip kele jatqan jaralardyń aýzyn tyrnap, aýzyna nár salmaıtyn bolady. Endigi qarýy — jaralary. Kozettany jeńip alý kerek, ne ólý kerek.

Ol sherli tózimdilikpen qolaıly sátti kútti.

Sol sát te týdy-aý.

Úshinshi taraý
MARIÝS SHABÝYLǴA SHYQPAQ

Birde Jılnorman qyzy mármár taqtadaǵy dárili shólmekter men shyny saýyttardy tártipke keltirgenshe Marıýske eńkeıip, ony erkelete aıaly únmen:

— Bilseń bar ǵoı, balam, senin ornynda men bolsam, balyqtan góri etke qamshyny basar edim. Qýyrylǵan balyq aýrýdyń beti beri qaraǵan kezde jaqsy azyq, al aıaǵyńnan tik turý úshin jaqsy kotlet kerek.

Marıýstiń kúsh-qýaty qalpyna keldi dese de bolady; onyń rýhy kóterilip, tóseginde túregep otyryp, túıýli judyryǵyn jastyqqa tirep, atasynyń kózine týra qarap, túsin sýytyp:

— Osyǵan oraı sizge men birdeńe aıtýǵa tıispin, — dedi.

— Ol ne?

— Másele mynada, meniń úılenbek oıym bar.

— Bul másele qarastyrylyp ta qoıylǵan, — dep jaýap bergen ata qarqyldap kúlip jiberdi.

— Qarastyrylǵany qalaı?

— Kádimgideı qarastyrylǵan. Qyz qalqa seniki bolady.

Marıýs qýanyshtan qalshyldap ketti.

Jılnorman sózin jalǵastyrdy:

— Iá, shyny sol, ony al, ózińniń áp-ádemi súıikti qyz qalqańdy alasyń. Ol qart myrzanyń qaptalyn jamylyp osynda seniń halińdi bilgeli qudaıdyń qutty kúni keledi. Sen jaralanǵannan beri kúnde kelip jylap, tańǵyshtardy sýyrtpaqtap otyrǵany. Syrtynan málimet jınatyp edim, Qarýly adam kóshesindegi nómiri jetinshi úıde turady eken. Aha, biz kelisip te qoıdyq. Sen oǵan úılengiń keledi ǵoı? Óte jaqsy, úılen. Qaqpanǵa tústiń be,

kóksilim! Sen ǵoı men týraly tipten jaman oıladyń, ózińe óziń ishteı: "Boldy, bárin endi atamnyń betine týra aıtamyn, Regenttik pen Dırektorıa tusynyń tiri arýaǵy, burynǵynyń symbatty sal serisi, búginginiń Jerontqa aınalǵan Doranty endi jolymdy kespesin" dediń ǵoı shamasy, kezinde óziniń de talaı ásekiligi men qasekiligi, talaı kóńildesteri men Kozettalary bolyp, zamanynda dáýrendi súrýdeı-aq súrip, jerge túspeı aspanda qalyqtap júrip edi, qalasa da, qalamasa da sony esine salýǵa týra keledi; áýselesin sonda kóremiz. Solaı bir dúrse qoıa bereıin" degiń keldi emes pe! Ah, sen súzegen buqany týra múıizinen alǵyń keldi. Onyń jaqsy-aq. Men saǵan kotlet usynsam, sen: "Aıtqandaı, meniń úılengim keledi!" dep dúrse qoıa berdiń. Áńgime qalaı-qalaı ózgeredi ózi! Aha, sen kerildesip aıtysýdy kútken ekensiń ǵoı. Tegi meniń kári qý, múttáıim ekenimdi bilmegensiń, á? Buǵan sen ne aıtasyń? Saǵan yńǵaısyz ba? Atańnyń ózińnen áli de jeńil, jylpyń ekenin sen kútken joqsyń ǵoı. Aldyn ala ázirlegen áıdik sóziń bosqa qaldy- aý, advokat myrza, ókinishti-aq! Qaıta sonyń jaqsy, shamdan shabyńa ot túskendeı, densaýlyǵyńa jaqsy bolady. Men bárin de seniń oılaǵanyńdaı jasap jatyrmyn, aýzyńdy býyp otyrǵan da sol ǵoı. Endeshe qulaq qoı. Meniń de esim bar, onyń syrtynan shynynda da derek jınattym, ol aıtsa aıtqandaı ǵajaıyp, ıbaly da ınabatty, álgi ulan dep júrgeni shylǵı ótirik, ol saǵan dep bir qushaq tańǵysh ázirledi, seni qatty qasterleıdi, bul taptyrmaıtyn qazyna. Eger sen ólip qalsań, úsheýimizdi birge jerleıtin edi, onyń tabytyn menikinen keıin alyp júretin edi. Seniń betiń beri qarap táýir bola bastaǵaly maǵan seniń bas jaǵyńa oǵan kereýet qoıyp bersem be eken degen oı keldi, biraq jaralanyp jatqan sulý jigittiń janyna jaqsy kóretin arýyn, salt-dástúr, ádet-ǵurypsyz tek romandarda ǵana ákeledi ǵoı. Ómirde olaı bolmaıdy. Olaı bolsa, anaý naǵashy apań aldymen betin jyrtpaı ma? Sen jáne jalańash derlikteı kıimsiz jattyń, dostym. Nanbasań Nıkolettadan sura, ol únemi qasyńda boldy, basqa áıeldi jiberýge qaıdan bolsyn. Onyń ústine oǵan doktor ne deıdi. Qyz qansha sulý bolsa da, bezgekke dári bola almaıdy. Jaraıdy, endi báribir, ol týraly qaıtyp aıtpaı-aq qoıalyq, bári aıtyldy, bitti, tyndy, al ony. Mine, men sondaı tasjúrekpin! Seniń meni jaqsy kórmeıtinińdi bek sezip ózime ózim: "Mynaý haıýannyń meni qaıtyp jaqsy kórýi úshin ne isteýim kerek?" dep saýal qoıdym. Sosyn: "Toqtaı qal, meniń qol astymda quıtaqandaı Kozetta bar emes pe, oǵan sony syıǵa tartsam, bálkim meni súıip qalar, bolmasa onyń aldynda qandaı kinám bar ekenin aıtar", dep oıladym. Al sen ǵoı, mynaý alqyzyl tań shapaǵynda shal tepsinip, shashyn julyp, jyndana jazdap, taıaǵyn silter dep qoryqtyń, á? Kórdiń ǵoı, ondaı eshteńe bolǵan joq. Qalaǵanyń Kozetta ma — kelisemin; mahabbatqa jol ashyq! Maǵan budan artyq eshteńeniń keregi joq. Marhabat etip úılenińizder, myrza! Baqytty bol, meniń súıikti balaqaıym!

Osyny aıtyp qarıa jylap jiberdi.

Marıýstiń basyn qushaqtap, eki qolymen qart keýdesine basty, ekeýi de eńirep jylady. Keıde bıik baqyt óz beınesin osyndaıdan tabady.

— Áke! — dep daýystap jiberdi Marıýs.

— Aha, sen meni jaqsy kóredi ekensiń ǵoı, — dep sybyrlady qart.

Bul bir esten ketpes sátter edi. Ekeýi de kóz jasyna býlyǵyp sóıleı almady.

— Mine, endi, — dep mińgirledi aqyrynda atasy, — aqyry, qaıta týdyń-aý. Maǵan "áke" dediń, á!

Marıýs atasynyń qushaǵynan basyn baıaý shyǵaryp alyp, aqyryn ǵana:

— Áke! Endi men sap-saýmyn ǵoı, onymen kórisýime bola ma? — dep surady.

— Ol da qarastyrylǵan, erteń kóresiń.

— Áke!

— Al ne?

— Nelikten búgin kórmeımin ony?

— Al, onda ne tur, oǵan da eshqandaı qarsylyǵym joq. Búgin bolsa búgin bolsyn. Qatarynan úsh ret áke dediń, munyń tegin emes shyǵar. Qazir men tapsyrys bereıin. Ony saǵan sózsiz alyp kelsin. Barlyǵy qarastyrylǵan dep aıtyp turmyn ǵoı saǵan. Bul oqıǵanyń bári baıaǵyda-aq óleńderde jyr etilgen. Sherli jyrdyń sońynda aýrý jigit Andre Shene, qaraqshylar, ıaǵnı toqsan úshinshi jyldyń alyptary baýyzdap óltirgen Andre Shene jyrlanǵan.

Jılnormanǵa osyny estigende Marıýs qabaq shytqandaı bop kórindi, al shyn máninde ol kóńili alyp ushyp ony tyńdamaı tek qana Kozettany oılady, ǵashyǵy turǵanda toqsan úshinshi jyldy qaıtsin. Andre Sheneni orynsyz eske aldym-aý dep sekem alyp elbelektegen atasy tabanda qatesin jýyp-shaıyp:

— Baýyzdady degen sóz be táıiri. Másele mynada ǵoı, revolúsıanyń uly danalary, sóz joq, jaýyz emes, shynaıy batyrlar. Andre Shene eptep bóget bola ma dep aıbaltamen jaıyn tapqan ǵoı. Durysyn aıtqanda bul uly adamdar qoǵamnyń múddesi úshin jetinshi termıdordyń ıgiligine bola Andre Sheneni qurban etken ǵoı...

Óz sózine ózi shashalyp Jılnorman sóılemin aıaqtamaı múdirip qaldy, aıtylǵan oı aıtyldy, endi qaıtaryp ala almaısyń. Qyzy Marıýstiń jastyǵyn túzep jatqanda abdyrap, abyrjyǵan shal jatynjaıynan júgirip shyǵyp, shama-sharqynsha jyldamdatqan bolyp, esikti tars jaýyp, qyp-qyzyl bolyp, alqynyp, julqynyp, kózi alaryp aýyz úıde jaıbaraqat etik tazalap jatqan Baskke dúrse qoıa berdi. Ony jaǵasynan julqyp, betine betin taqap turyp:

— Myń saıtan! Anaý qaraqshylar qurtty, — dedi.

— Kimdi, taqsyr?

— Andre Sheneni.

— Dál solaı, taqsyr! — dedi úreıi ushqan Bask.

Tórtinshi taraý
MADMÝAZEL JILNORMAN JAN VALJANNYŃ QOLTYǴYNA PAKET QYSYP KELÝİNE TÓZEDİ

Aqyry Kozetta men Marıýs kezdesti.

Bul kezdesýdiń qalaı bolǵanyn sıpattap berýge shamamyz joq. Beınelep beremin dep tyrysýǵa bolmaıtyn kóp nárse bar, sonyń biri — kún.

Kozetta Marıýstiń jatynjaıyna kirgende Bask pen Nıkolettany qosqanda kúlli otbasy jınalyp tur edi.

Qyz tabaldyryqtan kóringende aınalasyn bir shuǵyla qaýmalap turǵandaı edi.

Osy kezde ataı sińbirýge oqtalǵan edi, oramalyn murnyna apara berip qabaǵynyń astymen Kozettany kórdi de qatty da qaldy.

— Tańyrqamaı kór! — dep daýystap jiberdi ol.

Sosyn tóńiregin jańǵyryqtyryp qatty sińbirdi.

Kozetta tańyrqap, toıattap, tebirenip, raqattanyp tur. Ol ańtarylyp baqyttan abdyrap qaldy. Birde bozaryp, birde qyzaryp birdeńelerdi kúbirlep Marıýstiń qushaǵyna qoıyp ketkisi keldi, biraq batpady. Ol óz mahabbatyn jurttyń kózinshe jaıyp salýǵa uıaldy. Biz ǵashyqtarǵa meıirimsizbiz ǵoı, tóńireginde topyrlap turyp alamyz, al olar kóbine-kóp ońasha qalýdy qalaıdy. Shynynda da, olarǵa bógde eshkimniń qajeti de joq qoı.

Kozettamen birge onyń sońynan bólmege aq shashty, salıqaly bir azamat kirdi, ezýinde ókingendeı bir oǵash jymıys bar. Ol "Foshlevan myrza", kádimgi Jan Valjan edi.

Qaqpashy aıtqandaı ol ıne jipten jańa shyqqandaı bolyp óte ásem kıingen, ústindegi sý jańa qara kıimine moıynyndaǵy appaq galstýgi ár berip tur.

Osynaý qadirmen býrjýanyń 7 maýsymnyń túninde ólik kóterip kelgen, ústi-basy alba-julba, qap-qara, bet-aýzy qan-qan, satpaq-satpaq kir ólik tasyǵan zembilshi ekenin, es-tússiz Marıýsti ákelgende esiktiń aldynan kórgenin qaqpashy qaıdan bilsin, biraq bir sezik mazalap, kásibı túısik qoımady. Kozettamen kelgen Foshlevandy kórip ol oıyn áıelimen bólisti: "Nege ekenin bilmeımin, maǵan birdeńeler elesteıdi de turady, — dedi ol, — mynaý bet-beıneni buryn da kórgen sıaqtymyn".

Marıýstiń jatynjaıynda Foshlevan aýlaǵyraq, esiktiń aýzynda turdy. Onyń qoltyǵynda tórt búktelgen paraqtyń kólemindeı paket bar edi. Oraýy jasyl tústi, áli odan kók ıisi shyǵatyn tárizdi.

— Mynaý myrza qoltyǵynyń astyna ylǵı kitap qystyryp júre me? — dep surady kitapty sýqany súımeıtin kári qyz Jılnorman Nıkolettaǵa sybyrlap.

— Onda turǵan ne bar? — dep qarsylyq aıtty Jılnorman da sybyrlap. — Ol oqymysty. Onda tańyrqaıtyn túk joq. Sonysyna kináli me? Men biletin Býlar myrza da úıden eshqashan kitapsyz shyqpaıtyn, únemi keýdesine báz-bir qalyń kitapty basyp júretin.

Qonaqty qoshemetteı turyp ataı endi daýystap sóıledi:

— Kashlevan myrza...

Jılnorman qarıa muny ádeıi aıtqan joq, aty-jóndi shatastyra beretin aqsúıekterge tán qasıet munda da bolatyn.

— Kashlevan myrza! Sizden nemerem baron Marıýs úshin madmýazeldiń qolyn suraýdy ózime mártebe sanaımyn.

"Kashlevan myrza" taǵzym etip basyn ıdi.

— Onda qol alysaıyq, — dep aıaqtady ataı sózin.

Marıýs pen Kozettaǵa burylyp, sosyn ol bata berý úshin qolyn kókke jaıyp:

— Búginnen bastap bir-birińdi táńir tutyp qasterleńder! — dedi daýysyn kóterińkirep.

Olar da bul tilekti eki qaıtalatqan joq. Qaıtalatsa óz obaldary ózine, birden shúıirkelesip, shúpirlesti de qaldy. Olar kúbirleı sóıledi — Marıýs basyn kóterip taqtaı tósekte otyrǵan da, Kozetta onyń qasynda túregep turǵan. "O qudaıa! — dep sybyrlady Kozetta. — Aqyry sizdi kórdim-aý, áıteýir! Osy sen be! Sen be shynymen osy! Anaý jaqqa aıqasqaly barýdyń ózin oılaýdyń ózi sumdyq qoı! Ne úshin ǵana bardyń? Qandaı qorqynyshty. Tabany kúrekteı tórt aı boıy úreıden ólip qala jazdadym. Sizdiń tarapyńyzdan urysqa barýdyń ózi úlken qatygezdik emes pe. Sonshama sizge men ne jazyp edim. Bul joly keshireıin, qaıtyp olaı jasamańyz. Osynda jetsin dep shaqyra kelgende men qýanyshtan ólip kete jazdadym. Seni sondaı saǵyndym! Tipti durystap kıinýge de mursham kelmedi, shamasy túrim albasty sıaqty usqynsyz bolar. Meniń ýmajdalǵan jaǵamdy kórip týystaryńyz ne aıtady! Káne, ózińiz aıtyńyzshy! Udaıy men jalǵyz ǵana sóıleı beremin be? Iyǵyńyzǵa bir zaqym boldy-aý deımin, zaıyry.

Maǵan aıtqanda jarańa judyryq syıyp ketkendeı. Sosyn, shamasy terińizdi qaıshymen kesti-aý deımin. Sumdyq qoı. Men ýaıymdap qatty jyladym, jylap-jylap kózimniń jasy taýsyldy. Osy aýyrtpalyqtyń bárin kóterý bylaıynsha kúlki de. Atańyzdyń júzi sondaı meıirimdi. Olaı qozǵalmańyz, shyntaǵyńyzǵa abaılap súıenińiz, bir jerińizdi aýyrtyp almańyz. Oı, men qandaı baqytty edim! Aqyry bizdiń azap-qaıǵymyz aıaqtaldy. Men ózi aqymaq boldym ba? Sizge aıtarmyn degenim sondaı kóp edi, bárin umyttym da qaldym. Siz meni súıesiz be? Burynǵydaı ma? Biz Qarýly adam kóshesinde turamyz. Onda baq joq. Men udaıy saǵan tańǵysh sýyrtpaqtadym. Mine, qarańyzshy myrza, saýsaqtarym kústenip ketti, bul sizdiń kináńiz".

— Perishte! — dep sybyrlady Marıýs.

"Perishte" — óńi solmaıtyn, máni taımaıtyn jalǵyz-aq sóz. Basqa eshbir sóz ǵashyqtardyń osynshalyq qaıtalaýyna shydas bermes edi.

Bógdelerdiń qatysýynan qysylǵan olar sózdi doǵaryp, qaıtyp tis jarmaı baıaý ǵana bir-biriniń qolyn qysty.

Bólmede turǵandardyń bárine buryla qarap Jılnorman aıqaı saldy:

— Eı, jamaǵat, qattyraq sóıleseńdershi! Shýlańdar, sahnanyń syrtyndaǵy kúnniń kúrkirine salyńdar. Táıiri alǵyrlar-aý, azdap ýlap-shýlap, balalardyń lázzattana otyryp áńgime-dúken qurýyna jaǵdaı jasasańdarshy!

Marıýs pen Kozettanyń qasyna kelip, aqyryn ǵana ol bylaı dedi:

— Bir-birińe "sen" dep sóıleńder. Uıalmańdar.

Jılnorman ataı óziniń qart tirligine aıaq astynan kelip kirgen osy bir jaryq nurǵa abdyraı qarady. Onyń tańdanysynda eshqandaı da dushpandyq peıil joq jáne japalaqtyń qos kógershinge qyzǵana, suqtana qadalatyn kózqarasymen de ortaq eshteńe joq. Onyń qarasy elý jeti jastaǵy kári qyzdyń ersileý tańdanysy: sátsiz ómirdiń shat-shadyman gúl atqan mahabbatqa qyzyǵýy ǵana.

— Jılnormannyń úlken qyzy! — dedi oǵan ákesi. — Osy qyzyqqa deıin jasaısyń sen dep aldyn ala boljap aıtyp em ǵoı men saǵan.

Ol sál kidirip bir mınótten soń:

— Endi basqanyń baqytyn qyzyqta! — dedi.

Sosyn Kozettaǵa burylyp:

— Qandaı keremet sulý edi! Qandaı jaqsy deseıshi! Grezdiń salǵan sýretindeı! Osynyń bári seniń qolyńa tıedi-aý, maýbas! Ah, alaıaq, sen menen ońaı qutylyp kettiń, jolyń boldy. Men on bes jastaı jasyraq bolsam, taǵdyrymyzdy semser shesher edi, kórer em sonda bunyń kimge buıyrǵanyn. Qulaq salyńyzshy, men sizge ánsheıin ǵashyqpyn, madmýazel. Munda turǵan tańdanarlyq túk te joq. Júrekterdi jaýlaı berý óz quqyǵyńyz. Pah, shirkin, senderdiń úılený toılaryń qandaı ǵajap, kelisti de kórikti bolady deseńshi! Bizdiń qaýymdiki qasıetti Dıonıs shirkeýi ǵoı, nekelerińdi qasıetti Pavel shirkeýinde qıýǵa ruqsat alarmyn dep oılaımyn. Ol shirkeý ózgelerden jaqsyraq. Ony ıezýıtter salǵyzǵan. Sán-saltanaty da, bezendirilýi de áldeqaıda táýir. Ol kardınal Bırag sýburqaǵynyń qarsysynda. Iezýıtter sáýlet óneriniń eń táýir úlgisi Sen-Ly atalady ǵoı, ol ol Namúrde. Nekeleskennen keıin oǵan sózsiz baryp qaıtý kerek. Baryp-qaıtýǵa ábden tatıdy ol. Men basy bútin sizdiń jaǵyńyzdamyn, madmýazel, men qyzdardyń turmysqa shyqqanyn qalaımyn, olar sol úshin de jaralǵan ǵoı. Jas qyz ataýlynyń bári túp anasy — Haýa-ananyń jolymen júrsin — meniń tilegim osy. Kúıeýge shyqpaı kári qyz bolyp otyryp qalý da tym táýir shyǵar, biraq muńly da ókinishti ǵoı. Táýratta "Kóbeıińder!" degen sóz bar. Halyqty qutqarý úshin Janna d'Ark kerek, al halyqtyń ósip-ónýi úshin Jıgon shesheı qajet. Sonymen, kúıeýge shyǵyńdar, turmys quryńdar, arýlar! Shynymdy aıtaıyn, máńgi qyz bop qalýdy óz basym túsinbeımin. Olardyń shirkeýlerde bólek ǵıbadathanasy bar ekenin bilemin, olar Qasıetti Perızat qaýymyna kiredi; biraq táıiri alǵyr, sulý kúıeý, syrbaz jigitke ne jetedi, bir jyldan soń shashy úkideı jelkildegen tyǵyrshyqtaı náreste top-tolyq aıaǵyn siltep, qyp-qyzyl tabanymen typyrlap tańǵy shuǵyladaı máz bola kúlip emshek emip jatqanynyń ózi "Turns eburnea''-nyń (Pil súıekti munaranyń) muńly áýenine salyp, ǵıbadathanada keshkilik shyraq ustap júgirip júrgennen myń márte artyq emes pe.

Ataı óziniń toqsan jasyna qaramastan bir aıaǵynyń ushymen shyr aınala bılep, qımylyn aǵytylǵan burama serippedeı barǵan saıyn jyldamdatyp ánge de basty:

Armanyńnyń sheńberin tuıyqtaıyn men seniń, Alkıpp! Ashpaq uzamaı aq kórpesin nekeniń.

— Iá, aıtqandaı!

— O ne, áke?

— Seniń osy ajyramas dosyń bar emes pe edi?

— Iá, Kýrfeırak.

— Oǵan ne boldy ózi?

— Ol qaza tapty.

— Jaqsy bolǵan eken.

Ol ǵashyqtarmen qatar jaıǵasty, Kozettany da otyrǵyzyp, óziniń taramys tarlan qolymen ekeýiniń qolyn ustastyrdy.

— Mynaý Kozettanyń ózi qaıran qalarlyqtaı ǵajaıyp emes pe! Tula boıy tunǵan bir tamasha kemeldilik. Naǵyz beıkúná sábı, naǵyz belgili bıkesh! Onyń nebary baronesa bolatyny ǵana ókinishti, ol ataq buǵan laıyq emes, bul jaratylysynan markıza bolyp týǵan. Jalǵyz ǵana kirpikteriniń ózi nege turady! Perzentterim meniń, esterińde bolsyn, sender durys jolda tursyńdar. Bir-birińdi qaltqysyz súıińder. Mahabbattan masaıyńdar. Mahabbat degeniń pendeniń eserlenýi, táńirdiń kemeńgerlenýi. Bir birińdi qasıettep, qasterleńder. Tek mynadaı bir qyrsyq shyqqaly tur odan! — dedi kenet shaldyń óńi buzylyp. — Meniń oıym mynadaı. Óz dáýletimniń úlken bóligin men rentaǵa salyp qoıyp edim; qalǵany ózim ólgenshe qaptal jetedi, al men ólgennen keıin shamasy jıyrma jyldan soń senderde soqyr tıyn da qalmaıdy. Sonda sizdiń appaq tisińiz qatqan nannyń qabyǵyn talǵajaý etýi múmkin, baronesa hanym.

Sol sát bireýdiń sabyrly, salıqaly úni shyqty:

— Madmýazel Efrazı Foshlevanda alty júz myń frank bar.

Bul Jan Valjannyń daýysy edi.

Buǵan deıin ol bir aýyz sóz aıtpaǵan-dy, onyń osynda bar-joǵyn da eshkim baıqamaǵan, ózi de myna shat-shadyman baqytty toptan ózin aýlaq ustap, oqshaý turǵan.

— Madmýazel Efrazı degen kim? — dep surady ań-tań bolǵan ataı.

— Ol men, — dedi Kozetta.

— Alty júz myń frank deısiz be? — dep qaıtalap surady Jılnorman.

— Bálkim on tórt nemese on bes myńy kem bolar, — dep naqtylaı tústi Jan Valjan.

Ol Jılnorman táteı kitapqa balap júrgen paketti ústeldiń ústine qoıdy.

Jan Valjan paketti óz qolymen ashty. Bul bank bıletteriniń tutas páshkesi edi. Ony aýdara qarap, aqtara tekserip sanaı bastady. Onda myń frankten bes júz bılet jáne bes júzdikten júz alpys segizi shyqty. Barlyǵy bes júz myń seksen tórt myń frank bop shyqty.

— Más-saǵan kitap! — dep daýystap jiberdi Jılnorman.

— Bes júz seksen tórt myń frank! — kúbirledi táteı.

— Bul biraz qıyndyqtardan qutqarady, solaı emes pe, madmýazel Jılnorman? — dep sóz bastady ataı. — Mynaý saıtannyń sapalaǵy Marıýs qıal báıtereginen mıllıoner boztorǵaı ustap alǵanyn kórmeısiń be? Mine, osydan keıin jastardyń rıasyz mahabbatyna senip kór. Stýdentter alty júz myń frank jasaýy bar ǵashyqtar tabady. Kerýbıno aqshany Rotshıldten kem kúrep júrgen joq.

— Bes júz seksen tórt myń frank, — dep kúbirleı mińgirledi madmýazel Jılnorman. — Bes júz seksen tórt! Alty júz myń ǵoı! Qaraı gór!

Al Marıýs pen Kozetta bir-birine qarap, mundaı usaq-túıekke mán de bergen joq.

Besinshi taraý
BAILYQTY NOTARIÝSTAN GÓRİ ORMANǴA QOI

Oqyrmannyń, álbette, kózi jetken bolar, sondyqtan Jan Valjannyń Shanmate isinen keıin qashyp, birneshe kún júrip Parıjge jetip, Monreıl Prımorskııdegi Madlen myrzanyń atymen jınaǵan qarjysyn Lafıt bankır úıinen der ýaqytynda alyp, Monfermeıl ormanyna Blarú alańqaıyna qalaı jasyrǵanyn aıtyp jatýdyń qajeti bolmas. Barlyq somasy alty júz myń frank tutas bank bıletterindegi alty júz otyz myń frank kólemi jóninen bir sandyqshaǵa ońaı-aq syıyp ketedi, alaıda ony dymnan saqtaý úshin aǵash untaqtary toltyrylǵan emen sandyqshaǵa saldy. Ol sandyqshaǵa basqa da qazynasyn — epıskoptyń shyraǵdanyn da tyqty. Bizdiń bilýimizshe ol ony Monreıl Prımorskııden qashqanda ózimen birge ala shyqqan. Birde keshkisin Bashka baıqap qalǵan adam osy Jan Valjan bolatyn. Keıinirek Jan Valjanǵa tıyn-teben qajet bop qalsa ol týra osy Blarú alańqaıyna tartatyn. Onyń keıde biz aıtqandaı birer kúnge joq bop ketetini, mine, osydan. Onda onyń temir kúregi de tyǵýly jatatyn. Marıýstiń beti beri qarap jazylyp kele jatqasyn, aqsha kerek bop qalar dep osylaı qaraı tartqan. Ony ormanda Bashka osy joly keshkisin emes, erteńgilik kórdi. Biraq oǵan qazyna baılyq emes, temir kúrek buıyrdy.

Shyn máninde aqshanyń somasy bes júz seksen tórt myń bes júz frank bolatyn. Jan Valjan bes júzin keıinge saqtap qaldy. "Ne bolatynyn sosyn kóre jatarmyz", dedi ol.

Osy soma men alty júz otyz myń franktiń arasyndaǵy aıyrmashylyq on jyl ishinde 1823 pen 1833 jyldardyń arasyndaǵy shyǵyn. Monastyrda bolǵan bes jylda nebary bes myń frank ǵana jumsady.

Jan Valjan kúmis shyraǵdandy torpeshtiń ústine qoıyp edi, jarqylyna tańdanǵan Týsenniń esi shyqty.

Aıtqandaı, ol kezde Jan Valjan Javerdiń qýdalaýynan máńgi azat bolǵanyn biletin. Ony bireýden estigen edi. Estigenin "Monıter" gazetinde jarıalanǵan habar bekite tústi. Onda jarıalanǵan habarǵa qaraǵanda Javer degen polısıa ınspektorynyń denesi Aıyrbas pen Jańa kópirlerdiń arasyndaǵy kir jýýshylar salynyń mańynda sýǵa ketken jerinen shyǵaryp alyndy. Kúni osy ýaqytqa deıin qyzmetin adal atqaryp kelgen, basshylardyń arasynda bek abyroıly qyzmetshiniń artyna hat qaldyryp, ózin ózi ólimge qıýyn aqylynan aljasýy dep qana oılaýǵa bolady dep jazdy gazet. "Shynynda da, onyń meni ustap alyp, erkime qoıa berýiniń ózi esi durys emes dep oılaýǵa negiz beredi eken-aý!" dep oılady Jan Valjan.

Altynshy taraý
QOS QARIA KOZETTANYŃ BAQYTTY BOLÝY ÚSHİN ÁRQAISYSY ÓZİNSHE YNTA BİLDİREDİ

Úılený toıyna bári de ázir boldy. Olar aqyldasqan dárigerdiń pikirinshe, ol aqpanda ótýge tıis. Qazir jeltoqsan. Alańsyz baqyttyń tańǵajaıyp talaı aptasy ótip te ketti.

Barlyǵynan da baqytty kisi ataıdyń ózi tárizdi. Talaı saǵatyn ol Kozettany tamashalaýmen ótkizedi.

— Tańdaı qaqtyrar tamasha sulý! — dep daýystap ta qoıady. — Sondaı názik, sondaı momyn! Ar-abyroıymmen ant eteıin, ómirde ózim kórgen qyzdardyń bul eń ǵajaıyby. Osynaý aıaly aqgúlde áıelge biter adamgershiliktiń bári bar. Tula boıy tunǵan Sulýlyq táńiri, solaı emes pe! Mundaı tabıǵat týmasymen kinázsha ómir súrýge bolady. Marıýs, balam meniń, sen baronsyń, sen baısyń, senen ótinerim: dáýkestigińdi endi tasta!

Kozetta men Marıýs qabirden shyǵyp, týra peıishke top ete qalǵandaı boldy. Ótý tym ońaı ári oılamaǵan jerden bolǵandyqtan olardy biraz titirkentýi kerek edi, odan tek baqytqa mastyqtary saqtap qaldy.

— Sen osydan birdeńe túsinesiń be? — dep surady Marıýs birde Kozettadan.

— Joq, — dep jaýap berdi Kozetta. — Biraq bizge túý bıikten Qudaı-taǵalanyń ózi qarap turǵan tárizdi.

Jan Valjan bárin jasady, bárin jaıǵastyrdy, barlyǵy jaıynda kelisti, barlyq bógetterdi ysyryp tastady. Ol qyzynyń baqytyn qarsy alýǵa Kozettanyń ózinen beter qýanyshy qoınyna syımaı asyqty.

Burynǵy mer retinde ol qupıasy ózine ǵana málim asa bir qıturqy másele — Kozettanyń azamattyq jaǵdaıy týraly máseleni sheship berdi. Onyń shyqqan tegi týraly shyndyqty ashý kerek pe edi? Áste de kerek emes. Ol neke toıyn buzyp ketýi kádik. Kozettany ol sondaı qıyndyqtardyń bárinen qutqardy. Áshkereleýden jaltarýdyń jalǵyz joly dep oǵan ólgenderden ata-ana taýyp berdi. Kozetta quryp bara jatqan áýlettiń sońǵy tuıaǵy, munyń emes, aǵasy Foshlevannyń qyzy bolyp tirkeldi. Eki Foshlevan da Kishi Pıkpús monastyrinde baǵban bolǵan. Sol monastyrǵa baryp eń táýir málimet jáne maqtaýǵa toly joldamalar alyp qaıtty. Ata-analyq máselelerden túsinigi shamaly sopy áıelder aldaý degenniń ne ekenin qaıdan bilsin, onyń ústine kishkentaı Kozettanyń qaı Foshlevannyń qyzy ekenine de oı jibergen emes. Sondyqtan talap etilgenniń bárin yqylaspen rastap berdi. Notarıaldyq akt jasaldy. Kozetta zańdy túrde madmýazel Efrazı Foshlevan atana bastady. Ol tuldyrsyz jetim dep jarıalandy. Jan Valjan bylaı jasady: ózi Foshlevannyń atymen Kozettanyń qamqorshysy boldy, al Jılnormandy onyń ekinshi qamqorshysy etip taǵaıyndady.

Bes júz seksen tórt myń frankke keletin bolsaq, ol belgisiz bolyp qalýdy tilegen bireýdiń Kozettaǵa qaldyrǵan ósıet murasy. Alǵash muranyń somasy bes júz toqsan tórt myń frank bolatyn, onyń on myńy madmýazel Efrazıdiń tárbıesine jumsaldy, atalmysh monastyrǵa tólengen bes myń da sonyń ishinde. Úshinshi tulǵaǵa berilgen bul mura Kozetta kámelettik jasqa tolǵanda nemese turmysqa shyqqanda tapsyrylýy kerek-ti. Kórip otyrǵanymyzdaı, tutas alǵanda, bári de oryn-ornyna kelgen sıaqty, ásirese jarty mıllıonnan astam qarjynyń qolma-qol berilýi áserli shyqty. Ras, bul arada azyn-aýlaq oǵashtyq ta bolmaı qalǵan joq, biraq oǵan jáne eshkim de nazar aýdarmady: yntaly adamdardyń biriniń kózin — mahabbat, ekinshisiniń kózin alty júz myń frank tumshalady.

Kozetta uzaq ýaqyt áke atap júrgen shaldyń týǵan qyzy emes ekenin bildi. Bul tek týysqany ǵana eken, al shyn ákesi — basqa Foshlevan. Basqa jaǵdaıda bolsa bul jańalyq ony qatty qaıǵyrtyp, qapalandyrar edi, al mynaý adam aıtqysyz baqytty shaǵynda kóńiline sál ǵana kóleńkesin túsirdi de, umyt boldy, óıtkeni tóńiregi toly qýanysh edi. Jas jigit kelgen de, qarttyń umyt bolýy — ómir zańy.

Onyń ústine Kozetta qarshadaı kúninen-aq ózin qaýmalaǵan qupıa jumbaqtarǵa úırenip ketken; kez kelgen jan ıesi, balalyq shaǵy qupıamen qundaqtalǵan bolsa, belgili bir mólsherde opynatynyna ázir júredi.

Alaıda ol burynǵysynsha Jan Valjandy áke dedi. Baqyttan tóbesi kókke jetkendeı bop júrgen Kozettany ásirese Jılnorman qarıa qaıran qaldyrdy. Ol ony syılyq pen ǵashyqtyq jyrlardyń astynda qaldyrdy. Jan Valjan Kozettaǵa berik qoǵamdyq jaǵdaı jasap, ál-aýqatyn nyǵaıtýǵa qam jasap júrgende, Jılnorman onyń úılený toıynyń sebetin toltyrýmen áýre bop júrdi. Ony jomart qolymen kelinine syı-syıapat jasaýdan artyq eshteńe alańdatqan joq. Kozettaǵa ol ózine ájesinen mura bop qalǵan Belgıa gıpúrinen kóılek tartý etti. "Son degen qaıta túlep shyǵa beredi, — dedi ol, — endi qazir barlyǵynyń esi eski buıymdar dep aýyp júr, qartaısam da baıqaımyn, jas bıkeshter bári bizdiń bala kezimizdegi kempirlerdiń kıimine áýes".

Ol kóp jyldar boıy ashylmaǵan toq búıir koromandel aǵashynan jasalyp, jaltyrata laktalǵan komodtardy túgel bosatty. "Káne, mynaý jesirlerdiń halin bir bilip qoıalyq, — dep sóılep júredi ol. — Munyń da qursaǵynda ne jatqanyn kóreıik". Ol barlyq áıelderiniń barlyq ashynalary men ájeleriniń áshekeı kıimderi syqalǵan jýan jáshikterdi saldyrata qozǵap báriniń aýzyn ashty. Olardan shyqqan qytaı jibegi, toqyma, torqa, qamqa, jaltyraǵan jibeginen tigilgen kóılek, altynmen kestelengen úndi oramaldary, jýǵanda óni túspeıtin asty-ústi birdeı jún matalar, genýıa jáne alanson shilterleri, altyn jasaýlar, pil súıeginen jasalǵan qorapshalar, urys kórinisterin órnektegen óte názik zergerlik týyndylar, áshekeıler men lentalar, ne sán — solardyń bárin ol Kozettaǵa tartý etti. Qaıran qalyp, Marıýstiń mahabbatymen toıattap, Jılnorman qarttyń jomarttyǵyna ári tebirenip, ári qysylǵan Kozetta maqpal men atlasqa oranǵan sheksiz baqytty armandady. Kozettaǵa neke sebetin perishteler ákep beretindeı elestedi. Onyń kóńili názik órnekterden qanat jalǵap kókke samǵady.

Bizdiń aıtqanymyzdaı, ǵashyqtardyń jan raqatyn tek ataıdyń máz-meıramdyǵymen ǵana salystyrýǵa bolady. Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesinde tynymsyz kerneı tartylyp jatqan tárizdi.

Kún saıyn erteńgilik ataı Kozettaǵa ejelgi áshekeılerdi alyp keledi. Alýan túrli áshekeı zerler oǵan molshylyq múıizinen túskendeı jaýyp ketti.

Osynaý baqytty kúnderi baısaldy áńgimelerge den qoıǵan Marıýs birde oǵan báz-bir jaǵdaıǵa oraı:

— Revolúsıa qaıratkerleriniń ulylyǵy sondaı, tipti olardan bizdiń kezimizde de ejelgi aıaýly jarqyn minezdiń lebi esedi, — dedi. — Aıtalyq, Katon men Fokıon sondaı, olar antıka dáýiriniń memýarlaryn udaıy mysal qylady.

— Memýar ant... Mýar-antık! — dep daýystady atasy. — Rahmet saǵan, Marıýs, maǵan aqyl saldyń, ózime týra osylar kerek bop júr edi.

Erteńgilik Kozettanyń neke syılyqtaryna shaı raýshany tústes qulpyrmaly qalyń jibek qymbat kóılek qosyldy.

Ataı óz shúberekterinen tutas fılosofıa shyǵardy.

— Mahabbat óz aldyna, oǵan qosa taǵy da birdeńeler kerek, — deıdi ol. — Baqyt úshin keıde paıdasyzdyń ózi de kádege asady. Bylaıynsha, baqyt degen eń qajettiniń biri. Sondyqtan ony sarańdyqqa salynbaı artyq syıla, artyq aıala. Súıiktińmen saraı da jumaq. Maǵan aldymen onyń júregi, sosyn Lývr kerek. Onyń júregi men Versaldiń sýburqaqtary kerek. Maǵan baqtashy qyzdy-aq bershi, múmkin bolsa ony gersogınáǵa aınaldyr. Maǵan Fılıdany sarǵaldaq gúldestesimen, ústine júz myń franktiń rentasyn qosyp ákel. Baqtashynyń lashyǵyna da kelisemin, al mármár baǵandarynyń tizbesi teńizge deıin sozylyp jatqan saraıǵa da ket ári emespin. Qurǵaq baqyt qatqan nanǵa uqsaıdy. Ol tiskebasarǵa jaraǵanmen, tústikke jaramaıdy. Men molshylyqqa qumarmyn, paıdasyzǵa, berekesizge, shekten tysqa, qajet emestiń bárine qumarmyn. Áli esimde, Strasbýrg shirkeýinen bıiktigi úsh qabatty úıdeı saǵat kórýime týra kelgeni bar, ol saǵat qońyraýyn soǵyp, ýaqyt kórsetip turýǵa tıis deıdi, menińshe ony tek sol úshin ǵana jasamaǵan, tús mezgilin nemese tún ortasyn bildirip, taltústiń kúnniń mezgili ekenin, tún ortasynyń mahabbat mezgili ekenin aıǵaqtap, táýliktiń kez kelgen sátin pash etýmen birge aı men juldyzdardy, teńiz ben qurlyqtardy, balyqtar men qustardy, Feb pen Febany, taǵy basqa san túrli beınelerdi kórsetedi, olardyń ishinde on eki apostol da, Karl Besinshi de, Eponına men Sabın de, ony az deseńiz kerneı tartqan altyndatqan adamsymaqtardyń tutas tobyry bar. Al onyń aýany jańǵyrtqan ǵajaıyp qońyraýly únin qaıda qoıasyń. Onymen ánsheıin ǵana ýaqyt sanap turǵan beıshara sıferblatty salystyrýǵa bola ma!? Men sol alyp Strasbýrg saǵaty úshin bos tigemin, ony maqtaýly shveısar saǵattarynan kósh ilgeri baǵalaımyn.

Jılnormandy áńgime úılený toıyna tirelgende tipti toqtata almaısyń, ol sóılep ketkende on segizinshi ǵasyrdyń barlyq kúngeıi men kóleńkesi aınadaǵydaı aıqyn kórinedi.

— Saltanatty mereke jasaý óneri týraly senderdiń tipti túsinikteriń de joq, — dep taǵy da daýystady ol. — Qazir saltanatty kúninde kóbi qalaı kóńil kóterýdi de bilmeıdi. Senderdiń súıikti úshinshi taraptaryń talǵamsyz, óńsiz-tússiz, kútimsiz, usqynsyz. Mine, senderdiń býrjýasymaqtaryńnyń armany, olardyń óz sózimen aıtqanda, janasa jańǵyrtyp, quıtymdaı qonaqjaı saldyryp, palısandr jıhazyn qoıyp, bıazy matamen tystap turmys túzemek qoı. Áne, qarańdar, qarańdar. Qadirmendiler. Skared Skvalyǵa bıkeshke úılendi. Jarqyl da tarsyl! Shyraǵdanǵa naǵyz altyn teńgeni japsyryp qoıǵan. Mine, osyndaı dáýren! Óz basym olardan sytylyp shyǵyp sarmattarǵa tartyp otyrar edim. Shirkin-aı, myń jeti júz seksen jetinshi jyly gersog Rogan, prıns Leonskıı, gersog Shabo, gersog Monbazon, markız Sýbız, vıkont Týarskıı, Fransıanyń peri Lonshandaǵy at jarysqa barǵanyn kórgende-aq bári de bitti dep edim, kóripkelim bar eken. Osy ǵasyrda jurt iri qareketke baryp júr, bırjalarda oınap, aqsha tabady, biraq shetinen tas sarań. Olar ózderin ózderi kútip, ózderi aıalaıdy, jaltyldap jarq-jurq etip júredi, ıne-jipten jańa shyqqandaı kıinedi, kúnine neshe márte jýynady, qyrynady, syrlanady, qyrnalady, taranady, sylanady, syrttaı qaraǵanda bir min joq muntazdaı, qylaýsyz qylap, kirshiksiz sanasyna úńilseń — úıme boqtyq, kádimgi sorbulaq, olardan qolyna sińbirip júrgen kez kelgen saýynshy tura qashady. "Aramza tazalyq" — meniń senderdiń dáýirińe berer baǵam, qoıar atym, mine, osy. Oǵan bola ashýlanba, Marıýs, ishimdi bir bosatyp alaıyn, kórip otyrsyń ǵoı, halyq týraly eshqandaı jaman sóz aıtqanym joq, tipti qansha toıdyryp bolsa da jamandamaımyn, al býrjýazıany júndeı tútýge mursat ber. Meniń ózim de sol tuqymnanmyn ǵoı. Sondyqtan da kimdi súıseń sony soǵasyń. Sosyn týrasyn aıtaıyqshy: qazir úılenýin úılenedi-aý, biraq úılený toıyn jasaı almaıdy. Ras, men burynǵy jaqsy joralǵylardy oılap muńaıamyn. Barlyǵyna da qapalanamyn. Baıaǵy ásemdik, serilik, súıkimdi de sypaıy qatynas, barlyǵyna jetetin, kóńilińdi kóteretin sán-saltanat qaıda, kez kelgen úılený toıynyń súıemeldeýshisi — án-kúı qaıda, aqsúıekterdiń orkestri, halyqtyń dabyrlaǵan barabany, buralǵan bıler, dastarqan basyndaǵy jarqyldaǵan júzder, tańdaı qaqtyrar ǵashyqtyq jyrlar, qyzyqty ázilder, kóńildi kúlkiler, burqyldaǵan tútinder, lentalardan órilgen sándi banttar qaıda? Men jas jubaılardyń aspa jibin oılap nazalanamyn. Jas jubaılardyń baılanatyn aspa jibi Veneranyń beldigimen aǵaıyndas emes pe edi! Troıa soǵysy neden órshidi deısiń? Elenanyń aspa jibinen órshidi, táıiri alǵyr! Nelikten urys qyzdy, nelikten qudaıǵa teń Dıomed Merıoneıdiń basyndaǵy on istigi bar daǵaradaı jez dýlyǵany qaq aıyrdy, Ahıll men Gektor nege bir-birine naıza shanshydy? Óıtkeni Elena óz aspasyn Parıske berip qoıǵan. Gomer bolsa Kozettanyń aspasynan tutas bir "Ilıada" shyǵarar edi. Ol dastanynda qart myljyń meni Nestor atar edi. Dostarym meniń. Burynǵy jaqsy, qaıyrymdy zamanda, bizdiń qaıyrymdy kóne zamanda adamdar aqylmen úılengen: áýeli kelisim-shart jasasqan, sosyn ǵana qalyńdyq oınaǵan, sosyn ǵana ulan-asyr toı jasaǵan. Kújastyń ketýi muń eken, sahnaǵa Kamacho shyǵa keledi! Saıtanyma kerek pe ol! Asqazan degeniń áıdik haıýan, ózinikin talap etip, ol da úılený toıynda qaryshtap qalǵysy keledi. Tamasha toılady deıik, árkimniń dastarqan basynda úrip aýyzǵa salǵandaı kókirekshesi joq, omyraýy sol ashyq kórshi bıkesi bolady. Paı-paı, qalaı ishek-silesi qata kúlip, qalaı alańsyz saırandaýshy edi burynǵy zamanda! Jastar toıǵa gúldestemen keletin, árbir jigit ózin serigúl butaǵymen nemese raýshan shoǵymen sándep keletin; qansha jerden órkókirek, sotqar bolsa da olar toıda mop-momaqan baqtashydaı bop otyratyn, aıtalyq ol dragýn kapıtany bolsa, esimin Florıan dep qarapaıym ataýǵa tyrysatyn. Barlyǵynyń da kórikti bolǵysy keletin. Aıshyqty matadan tigilgen kesteli kóılek kıetin kóbi. Býrjýa gúlge, markız asyl tasqa uqsaıtyn. Ol kezde shalbardyń balaǵyna yzba baý tikpeıtin, etik te kımeıtin. Jas jigitter sándi kıinip, kóz qaryqqandaı jarqyldap, jaırańdap, kúpinip, kekeńdep júretin, biraq onysy búıirine semser qystyrýyna bóget bolmaıtyn. Tyrnaqty da tumsyqty naǵyz zymyran qustyń ózi bolatyn bári. Ol Syrbaz Úndistan dáýiri edi ǵoı. Bizdiń zamannyń bir sıpaty — sándilik, ekinshisi — asqan ásemdik edi ǵoı, saırandy salýshy edik-aý, shirkin, osym ótirik bolsa, meni qudaı atsyn. Onyń esesine sender jan tózbesteı tákapparsyńdar. Býrjýa sarań, býrjýa bıke báldengen birdeńe. Sondaı sorly ǵasyr ǵoı bul! Qazir Sán qudaılarynyń ózin jaǵasy tym ashyq dep qýyp shyǵar edi. Áttegen-aı! Endi sulýlyqtyń ózin usqynsyzdyqtaı búrkemeleıtin boldy. Revolúsıadan keıin jurttyń bári qýyq shalbar kıetindi shyǵardy, tipti ony bıshiler de kıip aldy, kez kelgen kóshe bıshisi qulaǵyna qol apartpaıtyn boldy, bılerimiz qazir dinı ýaǵyz sıaqty kóńilsiz. Sizdiń aıbarly bolyp kóringińiz kele me? Onda ıegińiz galstýkke súńgip turmasa bolmaıdy, áıtpese ózińizden ózińiz qolaısyz sezinesiz. Úılengeli otyrǵan jıyrma jasar boqmuryn úılene salysymen Rýaıe-Kollarǵa uqsaýdy armandaıdy. Al bul tektes ulylyqtyń qaıda aparyp soǵatynyn sender bilesińder me? Qýys keýde beısharalyqqa soqtyrady. Esterińde bolsyn, qýanysh shattyq qana emes, uly sezim. Shyn ǵashyq bolsańdar, shattanyńdar da sharyqtańdar, káne, táıiri alǵyrlar! Úılenedi ekensińder, úılenińder basty jaryp, kózdi shyǵaryp, toıattańdar baqytqa bir qarqyndap, jarqyldap! Shirkeýde baısaldylyq saqtańdar — kelisemiz be? Al rásim bitken soń, qalǵany qul bolmasa bul bolsyn. Toı patshalardikindeı, ertegidegideı bolýy kerek. Toı poıyzy Reım soborynan Shantlý pagodasyna deıin sozylyp jatsyn. Maǵan ádettegi úılený toılary tipti de unamaıdy. Dáýperimen ant eteıin, tym qurysa bir kún ushpaqqa ushyńdarshy. Qudaı sıaqty bolyńdarshy. Áı, senderdi-aı, Oıyndar men Kúlkiniń jańa perileri, kemeńgerleri, padıshahtary bolýlaryń kerek edi ǵoı, al sender muryndaryńa sý jetpeı qamalyp úıde otyrsyńdar. Árbir jańa úılengen Aldobrandınıdiń hanzadasy bolýǵa tıis. Ómirdegi osynaý jalǵyz sátti ońtaıly paıdalanyp, jeti qat kókke aqqýlarmen, qyrandarmen qatar samǵańdar, báribir erteń toǵysharlyqtyń baqaly shalshyǵyna shalp ete qalýǵa týra keledi. Gımeneıdiń meıramynda sarańdyq qyp tartynshaqtamańdar, onyń qulpyrǵan qanatyn qyryqpańdar, osynaý nur shapaqty kúni párýeısizdik kórsetpeńder. Toıǵa ketetin shyǵyn — sharýashylyqqa ketetin shyǵyn emes. Shirkin-aı, osynyń bárin óz biligimshe jasasam, jurttyń bári aýzyn ashyp, kózin jumardaı eter edim! Aǵashtardyń arasynan skrıpkany syzyltyp qoıar edim ǵoı. Meniń baǵdarlamam — kógiljim aspan men kúmis. Meıramǵa men selo qudaılaryn, drıadalar men nerenralardy shaqyryp alar edim. Kádimgi Amfıtrıtanyń úılený toıy sıaqty sándene taranǵan jalańash perishteler kógildir munardyń ishinde qalyqtap júrip, oqymysty akademık qudaı áıelge jyr arnap, teńiz ajdahalary arbaǵa jegiler edi.

Trombonmen kerneıletip Trıton Ulý minip júıtkıdi. Bul qaıdan dep jurtyń tań, Uıı tyńdap bul kúıdi.

Mine, bul baǵdarlama! Bul naǵyz baǵdarlama, álde men eshteńe túsinbeımin be, olaı bolsa turǵan jerimde qataıyn!

Ataı osylaı lırıkalyq shabytpen ózin ózi tyńdap, tildiń maıyn aǵyzyp turǵanda Kozetta men Marıýs óz baqyttaryna máz bolyp, birin biri qyzyqtap jaırań qaǵyp otyrdy da qoıdy.

Jılnorman táteı osynyń bárin ózine tán jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn sabyrlylyqpen qadaǵalap júr. Sońǵy bes-alty aıdyń baǵdarynda ony tolǵandyrǵan oqıǵalar az bolǵan joq. Marıýs oraldy, ony qanjosa ǵyp alyp keldi jáne barıkadadan ákeldi. Marıýs óldi dep edi, joq, tiri eken, ol atasymen tatýlasty. Marıýske qyz aıttyrdy, endi ol úılenedi, jasaýsyz qalyńdyqqa úılenedi, joq, mıllıoner qyzǵa úılenedi. Alty júz myń frank táteıdiń júıkesine tıip, júıkeletti-aq. Osydan keıin oǵan alǵashqy qatynas kezindegideı súlesoq selqostyq qaıtyp oraldy. Ol ǵıbadat qyp, duǵa oqýǵa muqıat qatysty, taspıǵyn tarta otyryp, úıdiń bir buryshynda Ave dep sybyrlaıdy, sol kezde úıdiń basqa buryshynan I love you (seni súıemin) degen úzdikken ún shyǵady, sodan da oǵan Marıýs pen Kozetta bulyńǵyr bir kóleńke bolyp elesteıdi. Al shyn máninde kóleńke onyń ózi edi.

Qareketsiz asketızmniń aıryqsha bir túri bolady, zilzala men ózge de tabıǵı apattardan basqa jaǵdaıda muz bop qatqan beıtarap, barlyǵyn jatsynatyn, tirshilik qamy degennen ada jan eshqandaı áserdi, qýanyshty da, kúıinishti de qabyldaı almaıdy. "Mundaı taqýalyq tumaýmen bara-bar, — deıdi qyzyna Jılnorman qart. — Sen ómirdiń ıisin sezbeısiń. Saǵan hosh ıis te, sasyq ıis te báribir".

Aıtqandaı, alty júz myń frank kári qyzdyń ejelgi tolqýyna núkte qoıdy. Ákesi onymen sanasýǵa daǵdylanbaǵan-dy, Marıýstiń úılenýine kelisimin bergende de onymen aqyldasqan joq. Ol óziniń ádetinshe kóńil aýanyna berilip, shattyq qushaǵynda júrip, qazymyr jaýyzdan qulaqkesti qulǵa aınalyp, qaıtsem Marıýstiń kóńilin tabamyn dep quraq ushty. Sondyqtan ol táteıdiń bar-joǵyn da, onyń da ózindik pikiri bolýy múmkin ekenin de eske almady, qoıdaı jýas baǵynyshtylyǵyna qaramastan, qyzy ákesiniń osy qylyǵyn kóńiline dyq aldy. Syrttaı enjar kóringenmen, kóńiliniń túkpirinde ókinish-ókpe jatqan ol ózine: "Ákem neke máselesin mensiz sheship jatyr, meıli, ózi bilsin, onyń esesine men muragerlik máselesin onsyz sheshemin", — dedi. Shynynda da ol baı edi, al ákesinde ondaı dáýlet joq. Sol sebepti ol jónindegi ishki pikirin, óz esebin qupıa saqtady. Alda-jalda kúıeý men qalyńdyq kedeı bolsa, olardy munyń atyna qaratyp qoıýy ábden múmkin edi. Meniń meıirban jıenim qaıyrshyǵa úılenetin bolsa — ózine jaman. Meıli, onda qaıyrshy, kedeı bop qala-aq bersin. Alaıda Kozettanyń jarty mıllıony táteıge unap, ǵashyq jupqa degen baǵdary men kózqarasyn ózgertti. Alty júz myń frank sóz joq qurmetteýge laıyq, sondyqtan bul da óziniń bar baılyǵyn osy jas jubaılarǵa tastap ketýge tıis, óıtkeni olar munyń aqshasyna muqtaj bolyp otyrǵan joq.

Jas jubaılar atasynyń úıinde tura turatyn bolyp sheshildi. Jılnorman osy úıdegi eń táýir bólme óz jatynjaıyn sózsiz solarǵa beretin boldy. "Men munan jasara túsemin, — dep málimdedi ol. — Bul meniń ejelgi tilegim. Óz bólmemde qalyńdyq oınalýyn qashannan beri armandaýshy edim". Ol jatynjaıyn kóptegen ejelgi áshekeılermen jasandyrǵan edi. Tóbeni órnektep qaıta syrlaýǵa qosyp, qabyrǵalardy qulpyrtyp turatyn qymbat matamen qaptady, etegi atlaspen seıseptelip, altynmen zerlengen, maqpal túkti mata onyń ózinde saqtaýly jatqan-dy.

"Dál osy matamen gersogıná Anvılskaıanyń Larosh-Gııon saraıyndaǵy kereýeti qaptalǵan bolatyn", deıdi ol Torpeshtiń ústine ol jalańash tánin eltirimen kólegeılegen áıel músindelgen sakson farforynan jasalǵan statýetka qoıdy.

Jılnormannyń kitaphanasy Marıýske qajet qabyldaý kabınetine aınaldy. Árıne advokattar qataryna kirý úshin qabyldaý kabıneti talap etiletini belgili.

Jetinshi taraý
BAQYTTY BOLMYSPEN ARALAS ÚREILİ TÚSTİŃ ÚZİKTERİ

Ǵashyqtar kún saıyn kezdesip otyrdy. Kozetta Foshlevandy ertip kelip júrdi. "Atastyrylǵan qalyńdyqtyń kúıeýdiń úıine ózi kelip, aıalaýyna suranǵanyn kim kórgen", — dep burqyldap qoıady kári qyz Jılnorman. Biraq bul ádet Marıýstiń baıaý aıyǵýyna oraı ábden sińisti bolyp aldy, onyń ústine Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesindegi úıdiń saban taǵyna qaraǵanda ekeýiniń júzbe-júz otyryp syrlasýyna áldeqaıda qolaıly. Árbir qyz bireý-mireýdiń ertip júrýine muqtaj. Kozetta Foshlevansyz munda kele almas edi. Marıýs úshin Foshlevannyń kelýi Kozettamen kezdesýdiń qajetti sharty. Sondyqtan da ol kóndi oǵan. Kúlli adamzattyń ómirin jaqsartý jóninde pikir alysa otyryp, áńgime arasynda eptep jalpy sıpattaǵy saıası máselelerge de baryp qalady, ádettegi "joq", "bar" degenderden asyp birer sóz de aıtylyp qalady. Birde halyqqa bilim berý jóninde áńgime qozǵalyp, Marıýs oqýdyń tegin jáne mindetti bolýy, keńinen taralýy, bilim alýǵa jurttyń bárine birdeı jol ashylýy, onyń halyqqa aýadaı, kún nuryndaı qajettigi týraly óz oılaryn ortaǵa salǵanda ekeýiniń pikiri bir jerden toǵysyp, áńgimeleri uzaqqa sozyldy. Marıýs Foshlevannyń óz oıyn jaqsy jetkizip, ádemi órnekteıtinin ańǵardy. Alaıda oǵan báz-birdeńe jetispeıtin sıaqty. Báz-birdeńede ol zaıyrly qoǵam adamynan tómen de, báz-birdeńede odan joǵary.

Marıýs júreginiń tereń túkpirinde ózine nedáýir iltıpat, alaıda salqyn qaraıtyn Foshlevanǵa jaýapsyz suraqtar qoıdy. Keıde ol jady jańsaq baspaı ma eken dep te kúmándandy. Onyń estelikterinde tórt aılyq jantásilim kúızelisten bolǵan úzilister, qara daqtar, tuńǵıyq qulamalar bar sıaqty. Kóp nárse soǵan batyp ketken tárizdi. Tipti másele mynaǵan deıin bardy, Foshlevan sıaqty salıqaly da sabyrly adamdy men osy barıkadada kórgen joq pa ekenmin dep suraq qoıdy ol ózine.

Aıtqandaı bul onyń jadynda jalt etip, joq bolyp ketip júrgen jalǵyz jumbaq emes. Baqyt pen raqattyń ortasynda shalqyp otyrǵannyń ózinde muńaıa artqa qaraýǵa májbúr eter estelikterden ol arylyp bolǵan joq. Ótkenniń joıylyp bara jatqan beınelerine nazar aýdarmaıtyn adam jalpy oılaýǵa da, súıýge de qabiletsiz pende. Ara-tura Marıýs qolymen kózin japsa, ótkenniń bulyńǵyr beımaza elesteri mıyn torlaǵan býaldyr tumandy tilgileı bastaıdy. Ol Mabeftiń qalaı ólip qulaǵanyn qaıta kóredi, Gavroshtyń jaýyp turǵan kartechtiń astynda qalaı ándetkenin estıdi, óz erninen Eponına mańdaıynyń óli salqynyn sezedi. Anjolras, Kýrfeırak, Jan Prýver, Kombefer, Bossúe, Granter jáne basqa dostary kóz aldyna tizile qalady da joıylyp ketedi. Júregine jaqyn, qımas, qymbat, erjúrek, azapker, qasiretti de qasıetti bul tulǵalar tek tús qana ma? Álde olar shyn máninde ómir súrdi me, kúres júrgizdi me? Ótkenniń bárin búliktiń tútini tumshalap tastaǵan tárizdi. Tereń tebirenister túshirkentip uıyqtatpaıdy, shym-shytyryq túster. Ol ózine ózi saýal qoıyp, ózin ózi tekserdi, álgi órimdeı óndirlerdiń ómiri máńgi óshti degen oı onyń basyn aınaldyrdy. Qazir qaıda olar? Barlyǵy da opat boldy degen ras pa? Opyryla qulaý budan basqasyn túgel basyp qalyp, máńgi túnekke alyp ketkeni me. Teatr shymyldyǵynyń syrtyna kirip ketkendeı bári de kózden ǵaıyp bolǵany ma? Zaıyry ómirdiń ústinen de osyndaı shymyldyq túsirilip, qalǵanyn táńiriniń ózi retteıtin bolsa kerek.

Iá, ol ózi, Marıýs burynǵysynan ózgergen joq pa? Kedeı edi — baı boldy, jalǵyz edi — otbasyly boldy, barlyǵynan baz keship edi. — Kozettaǵa úılendi. Ol ózin qabirden shyqqandaı kórdi, oǵan aıyptalyp túsip, aqtalyp turǵandaı boldy. Basqalar qabirdiń tereń túbinde qaldy. Keı sátterde ótkenniń elesteri tirilip, qaıta oralyp, muny qaýmalap alyp, kóńilin qulazytyp, eńsesin túsiredi, sonda ol Kozettasyn oılap qana kóńilin jaılandyrady, tek osy uly baqyty ǵana apattyń izin bildirmeı tegistep otyrdy.

Osy ólgenderdiń ishinen Foshlevan da oryn alǵan sıaqty edi. Marıýs mynaý Kozettamen qatar bap-baısaldy otyrǵan sabyrly jannyń barıkadada kórgen Foshlevan ekenine senýge batpady. Teginde ol eseńgirep sandyraqtap jatqan kezinde kórgen shym-shytyryq beıneleriniń biri bolýy kerek. Bárinen buryn ekeýi de shúıirkelese qoımaıtyn sózge sarań tabıǵatynan uıań jandar; sondyqtan Marıýs Foshlevanǵa mundaı tikeleı suraq qoıa almady. Tipti, ondaı áreket oıyna da kirip shyqqan emes. Onyń mineziniń bul qyryn buryn da atap ótkenbiz.

Ortaq qupıamen arqandalǵan eki adamnyń únsiz ǵana kelisip, bir-birimen sóz almaspaı júre beretini onsha sırek te qubylys emes.

Tek bir-aq ret Marıýs sol únsizdikti buzýǵa tyrysty. Ol áńgimeniń betin Shanvrerı kóshesine aýdaryp, Foshlevanǵa buryla qarap:

— Siz ol kósheni jaqsy bilýshi edińiz ǵoı? — dedi.

— Qaısysyn?

— Shanvrerı kóshesin.

— Odan túsinigim joq tipten, — dedi Foshlevan sondaı tabıǵı únmen.

Kósheniń ózine emes, atyna baılanysty qoıylǵan suraqqa qaıtarylǵan jaýap Marıýske is júzindegiden de senimdirek kórindi.

"Rasynda da, ol meniń túsime engen eken ǵoı, — dep oılady ol. — Mende galúsınasıa boldy emes pe. Bul da soǵan uqsas bireý bolar. Foshlevan onda bolýyn bolǵan joq".

Segizinshi taray

İZDEP TABÝ MÚMKİN EMES EKİ ADAM

Mahabbat sıqyry qansha kúshti bolǵanmen de Marıýstiń oıynan onyń kúlli qam-qareketin shyǵaryp jibere almady.

Úılený toıyna ázirlik júrip jatqan tusta ol belgilengen merzimdi kúte júrip ótkenge arnalǵan muqıat zertteýleri men izdenisterin óristete berdi.

Ol eki márte qaryzdar sezinedi ózin: eń aldymen — ákesi úshin, sosyn ózi úshin!

Bir jerde — Tenarde, bir jerde Marıýstiń ózin Jılnormanyń úıine jetkizgen beıtanys júr.

Marıýske qaıtken kúnde de osy eki adamdy tabý kerek. Baqyt qushaǵynda balqyp júrip ótelmegen boryshyn umytyp ketse, qazirgi kún sáýleli ómirine kóleńke túspeýi kádik. Shat-shadyman keleshegine qadam bas úshin aldymen sol qaryzynan qutylyp, ótkenmen esep aıyrǵysy keldi onyń.

Tenarde myń jerden ońbaǵan bolsa da onyń polkovnık Ponmersıdi qutqaryp qalǵan eńbegin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Tenarde jaryq dúnıeniń aldynda qanshalyq qaraqshy bolǵanymen, Marıýstiń aldynda esh jazyǵy joq.

Vaterloo túbindegi urysta shyn máninde ne bolyp, ne qoıǵanyn bilmegendikten Marıýstiń óz ákesin Tenardemen ne baılanystyrǵanynan, osy ólik tonaýshyǵa alǵysymen emes, ómirimen qalaı qaryzdar bolyp júrgeninen de habary joq.

Jaldaǵan qyrýar jansyzdarynyń eshqaısysy da Tenardeniń izine túse almady. Barlyǵy da qaıtyp oralmastaı joǵalǵan sıaqtandy. Tenardeniń áıeli tergeý kezinde túrmede qaıtys boldy. Tenardeniń ózi men qyzy — Azelma, soıqandy otbasynan qalǵan ekeýi de izim-qaıym. Áleýmettik qıturqynyń tasqyny bul paqyrlardy da únin shyǵarmaı kómip tastaǵan tárizdi. Aıdynda dirildegen ne tolqyn, ne tereńge tartyp jatqan ıirim de baıqalmaıdy, osy jerge tústi-aý dep qarmaq salar tustyń ózi bilinbeıdi.

Tenardeniń áıeli óldi, Bashkanyń qylmysqa qatysy joq dep tanyldy, Syńǵyrteńge ushty-kúıli joǵalyp ketti, basty aıypkerler túrmeden qashyp, ustatpaı qoıdy, sóıtip Gorbo lashyǵyn torýdan ashylar qylmys jónindegi sot prosesi betimen qaldy. Tóreshiler soty kóldeneń eki aıyptalýshymen ǵana qanaǵattandy: onyń biri İlmeshek, Kóktemgi, Gnýs te osy, ekinshisi — Pol-Lıarda, Eki-Mıllıard degeniń osy; ekeýin de on jyl galerge kesti. Olardyń jasyrynyp júrgen jemtiktesteri ǵumyr boıǵy katorgalyq jumysqa sottaldy. Barlyǵynyń basshysy ári bastaýshysy retinde Tenardege syrttaı ólim jazasy berildi. Úkim — Tenardeden qalǵan jalǵyz osy sheshim ǵana tabyttyń basyna qoıǵan shyraqtaı onyń qaskóı esimine kúńgirt sáýle túsiretin sıaqty.

Tenardeniń syrttaı sottalýy qaıtkenmen qolǵa túspeýge tyrysqan ony tuńǵıyq shyńyraýǵa burynǵydan beter batyryp, túnekke múldem qundaqtap tastady.

Marıýstiń ózin qutqarǵan ekinshi beıtanysty izdestirý alǵash azyn-aýlaq nátıje bere bastaǵan tárizdi edi, artynan ol da tuıyqqa tireldi. 6 maýsym kúni Marıýsti Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesine ákelgen arbakeshti tabýdyń sáti tústi. Kisi tasýshynyń aıtýyna qaraǵanda, ol polısıa ýákiliniń buıryǵy boıynsha 6 maýsymda túski saǵat úshten kóz baılanyp, qarańǵylyq túskenshe Elıseı alaby jaǵalaýyndaǵy Bas sýaǵardyń aýzynda turady, keshki saǵat ondar shamasynda sorbulaqtyń tortemiri ashylyp, odan eki kisi kórinedi; bir kisi ekinshisin, shamasy ólgen bolýy kerek, eki qolyn moınyna asyp arqalap alypty; osy tóńirekti qaraýyldap júrgen polıseı tirini tutqyndap, ólini ustaıdy tabanda, sosyn arbakesh ýákildiń buıryǵymen bulardyń bárin kúımege tıep, áýeli Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesine bet alady da, sonda marqumdy túsiredi; sol marqumy mynaý otyrǵan Marıýs edi; jáne atshy "qazir aldynda tiri otyrǵan baı myrzany" tanı ketedi; odan ári kelgender kúımege qaıta minip, attaryn aıdap Arhıv qaqpasyna jetpeı toqtaıdy, sol arada týra kóshede arbakeshpen esep aıyrysyp, polıseı ekinshi kisini ózimen birge ala ketedi; budan basqa atshy eshteńe de bilmeıdi, onyń ústine tún de tastaı qarańǵy edi deıdi.

Marıýs bolsa, esine eshteńe túsire almady. Onyń biletini tek barıkadada shalqalap qulaı bergeninde bir qýatty qoldyń artynan kep qaýsyra qushaqtaǵany ǵana; sodan keıinginiń bári sanasynan óship qalǵan. Ol esin tek Jılnormannyń úıinde ǵana jınady.

Ol topshylaýlarmen-aq taýsyldy.

Onyń ózine kúmándanýy múmkin emes qoı. Alaıda Shanvrerı kóshesinde esten tanyp qulap, Senanyń jaǵasynda Múgedekter kópiriniń mańynda muny polıseıdiń taýyp alýy qalaı? Ortalyq bazar oramynan Elıseı alabyna deıin áıteýir bireý alyp bardy ǵoı. Sonda qaı jolmen aparǵan? Sýaǵar arqyly ma? Ózin qurban qylýdyń adam estimegen túri ǵoı on da!

Ol kisi kim boldy eken? Kim eken ol?

Marıýstiń izdep júrgeni sol.

Bul arada Marıýs asa abaı qımyldaýy qajet bola tura, ol izdeý salyp polısıa prefektýrasyna deıin bardy. Alaıda barlyq jerdegideı onda da suraý salýy eshteńeni aıqyndaı almady. Prefektýranyń biletini arbakeshtikinen de az bolyp shyqty. 6 maýsym kúni Bas sýaǵardyń temirtorynan bireý ustalǵany týraly eshqandaı maǵlumat túspepti, ol jóninde polıseıdiń de birde-birinen habarlama joq, prefektýradaǵylar tipti muny ańyzǵa balaıtyndaı syńaı tanytty.

Ańyzdy oılap taýyp júrgen arbakeshtiń ózi degenge deıin bardy. Araqqa pul tabý úshin at aıdaýshylardyń oılap tappaıtyny, ótirik aıtpaıtyny joq. Alaıda buljymas derekti kim joqqa shyǵara alady, onyń mysaly Marıýstiń kózi tiri otyrǵan joq pa.

Bul bir oqshaý oqıǵada bári de jumbaq boldy.

Arbakeshtiń sózine qaraǵanda, Bas sýaǵardyń tortemirin ashyp, shalajansar Marıýsti arqalap shyǵyp, qaraýyldap júrgen polıseıdiń qolyna búlikshini qutqarǵan sátinde túsken qupıa, jumbaq jan qaıda ketti? Polıseıdiń ózine ne boldy? Nege ol ún-túnsiz jatyr? Bálkim, beıtanys qashyp ketken shyǵar odan? Olaı bolsa ol ózine ómiri úshin qaryzdar Marıýspen nege tyrs etip habarlaspaı jatyr? Onyń rıasyz qarapaıymdyǵy jankeshtiliginen de ǵajap boldy ǵoı. Ol nege kórinbeı ketti? Meıli oǵan syı-syıapat kerek joq-aq bolsyn, biraq alǵystyń artyqshylyǵy joq qoı. Ólip ketken joq pa eken ózi? Bul nendeı kisi? Túr-túsi qandaı? Eshkim de anyq-qanyǵyn aıtyp bere almady. At aıdaýshy "tún qarańǵy boldy" dedi. Úreıi ushqan Bask pen Nıkoletta essiz-tússiz, qanjosa myrzasyna ǵana qaraǵan. Sol bir qasiretti shyraq ustap shyqqan qaqpashy ǵana ol kisini baıqaǵan sıaqty, al onyń aıtqany tek "Oǵan qaraýdyń ózi qorqynyshty edi" ǵana.

İzdeý salǵanda osynyń bir paıdasy tıip qalar degen oımen Marıýs ózin atasyna ákelgendegi qan qatqan kıimderin saqtatyp qoıdy. Beshpentti qaraǵan bireý onyń eteginiń qyzyq jyrtylǵanyn baıqady. Onyń bir qıyǵy jetispeıdi.

Birde keshkilik Kozetta men Jan Valjan otyrǵanda Marıýs osy bir oǵash oqıǵa týraly, san sapalaq salǵan suraýlarynan esh nátıje shyqpaǵany jaıynda áńgimeledi. "Foshlevan myrzanyń" tastaı qatqan júzi sonda ony shydamnan shyǵaryp jiberdi. Ashý-yzasyn áreń aýyzdyqtaǵan qyzbalyqpen ol yshqyna daýystap jiberdi. Marıýs:

— O, ıá, kim de bolsa ol qudaı bergen bıik parasatty adam eken! Onyń ne istegenin siz bilseńiz ǵoı. Ol maǵan kómekke kókten túsken perishtedeı bop keldi. Oǵan urystyń qaınap turǵan ortasyna qoıyp ketýge týra keldi, meni alyp shyǵyp, sýaǵardyń qaqpaǵyn ashyp soǵan túsip meni arqalap alyp júrdi, úreıli jerasty dálizinde ıilip, búgilip, qorys mı batpaqta arqasyndaǵy ólikti tastamaı bir jarym le jer júrýge májbúr boldy. Sondaǵy kózdegeni ne boldy deısiz ǵoı? Bar maqsaty ólikti qutqarý. Sol óligi myna men. Ol ózine "Munda áli ómir ushqyny bolýy múmkin, sol álsiz ushqyndy qutqarý úshin óz basymdy qurbandyqqa shalýǵa da baramyn" dep sert berdi. Óz ómirin ol bir emes, jıyrma ret qaterge tikti. Ár qadamy oǵan ajal men qaýip tóndirdi. Onyń dáleli jerasty kanalynan shyqqan bette tutqyndalýy. Osynyń bárin jasaǵan sol kisi ekenine sizder senesizder me? Onyń ústine jaqsylyǵy úshin eshqandaı tartý-taralǵy da dámetpedi ǵoı. Men kim edim? Kóterilisshi. Men kim edim? Jeńilgen búlikshi. O, eger Kozettanyń alty júz myń franki meniń ıeligimde bolsa...

— Ol sizdiki, — dep sózin bóldi Jan Valjan.

— Onda men sonyń bárin sol bir kisini izdep tabýdyń jolyna jumsar edim! — dedi Marıýs.

Jan Valjan tis jarǵan joq.

ALTYNSHY KİTAP
UIQYSYZ TÚN
Birinshi taraý

1833 JYLǴY 16 AQPAN

1833 jylǵy aqpannyń 16-nan 17-ne qaraǵan túni aqjoltaı tún boldy. Ol Marıýs pen Kozettanyń neke túni edi.

Kún ǵajaıyp bop ótti.

Bul ataı armandaǵan kádimgi kún sáýleli kógiljim mereke boldy, árıne, onda sıqyrly perishteler kezek-kezek qalyqtap kep jas jubaılardyń tóbesinde ushyp júretin ǵajaıyp ertegideı úılený saltanaty emes, esiktiń jaqtaýlaryna sýreti oıyp salynatyn da toı emes, degenmen bul jurtty qyzyǵymen baýrap alatyn asa qýanyshty kún boldy.

1833 jyldyń úılený salt-dástúri qazirgiden basqasha bolatyn. Ol kezde fransýzdar Anglıadan óz áıelin ózi shirkeýden shyǵa salysymen ala qashyp, óz baqytynan uıalǵandaı jasyrynyp, sońyn jyrmen ulastyratyn sońǵy sánge aınalǵan ásem rásimin qabyldaı qoıǵan joq-ty. Nege ekeni belgisiz, bizdiń kezimizde jańa úılengen jastardy poshta kúımesine salyp alyp, oıly-qyrly joldarmen solqyldatyp, qulaǵyn at aıdaýshy bıshiginiń ysqyryǵymen tundyrý kúnásiz pák, taptyrmaıtyn peıish raqatyna aınaldy emes pe; neke tósegi úshin traktırlerden kereýet jaldap, bir túnge qyrýar aqsha tólep, alǵashqy lázzat túnin sasyq jatynjaıda ótkizetinin aıtsaıshy, sonda olardyń qasıettep eske ustaıtyny meımanhananyń qyzmetshi áıelderi men páýeski at aıdaýshylarynyń qýlyq-sumdyǵy bolǵany ma?

XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda bizge endi bókebaıly mer men ot qutyly popyń, zań men qudaıyń jetkiliksiz bolyp qaldy; endi Lonjúmodan shyqqan, jaǵasy qyzylmen seıseptelgen kók kúrteli kóshir kerek boldy jáne onyń túımeleri qońyraýsha sıaqty bolyp shyntaǵynda syldyrmaǵy, butynda jasyl teri shalbary, jyltyraq qalpaǵy, shań basqan tulymy bolýy shart, qolyndaǵy aýyr doıyryn úıirip normand attaryn qamshylaǵanda aıǵaı sala bilý kerek. Aǵylshynnyń aqsúıekterine uqsap jas jubaılardyń kúımesine, kebister men ultarylǵan bashmaqtar laqtyratyn ásemdikke Fransıa áli jetken joq, bul dástúr Malboronyń bolashaq gersogy Cherchılldiń qurmetine qabyldanypty, óıtkeni yza bolǵan eneniń úılený toıy ústinde oǵan laqtyrǵan bashmaǵy baqyt ákelipti desedi. Bashmaqtar men kebister bizde ázir úılený saltanatynyń sózsiz sharty bola qoıǵan joq, degenmen shydaı turyńdar, jaqsy ǵuryp jerde qalmaıdy, tarala da bastady, uzamaı oǵan da jetemiz.

1833 jyly, odan júz jyl burynǵydaı jelip júrip nekelesý joq edi ǵoı.

Ol zamanda jurt, oǵash bolsyn, bolmasyn nekelesýdi — otbasylyq hám qoǵamdyq meıram dep bilgen, patrıarhaldyq toı úı ishiniń saltanatyn tıtteı de buzǵan emes, shattyq shamadan tys bolǵanmen shyn kóńilden shyqsa baqytqa eshqandaı kedergi keltirmeıdi, qyzyq qýanyshqa qaıta osy laıyq; otbasynyń bastaýy syndy eki taǵdyrdyń ushtasýy óz shańyraǵynyń astynda eshqandaı kýágersiz jubaılar jatynjaıynyń tynyshtyǵynda ótýge tıis.

Bir sózben aıtqanda, jurt óz úıinde úılenýden uıalmaýy kerek.

Sonymen, eskirgen ádet-ǵurypqa oraı úılený toıy Jılnorman shańyraǵynyń astynda ótti.

Nekelesý sıaqty oqıǵa qanshalyq tabıǵı ári ádettegideı bolǵanymen, neke kelisimshartyn jarıalap, qol qoıý, merıa men shirkeý qashanda qyrýar qareketti talap etedi. Solardyń báriniń basyn qaıyrý osy 16 aqpanda ǵana aıaqtaldy.

Bylaıynsha, biz bul jaǵdaıdy naqtylyqqa tánti bolǵan soń ǵana aıtyp otyrmyz, oǵan qosa aqpannyń 16-sy qysty shyǵaryp salý meıramynyń, ıaǵnı maslenısanyń sońǵy kúnine tuspa-tus keldi. Bul ártúrli kúmándar men tolqýlar da týǵyzdy, ásirese Jılnormanǵa unaı qoıǵan joq.

— Qoshtasý kúni qaıta jaqsy! — dedi ataı. — Tipti mynadaı mátel de bar:

Maımeıramda neke qıǵyz,

Týsyn qaptap ul menen qyz.

Soqyr senimnen bıik bolaıyq. On altysyna taǵaıyndaıyq. Keıin qaldyrýǵa sen óziń keliser me ediń, Marıýs.

— Álbette, joq, — dep jaýap berdi ǵashyq.

— Demek, nekelesemiz! — dep túıdi ataı.

Sóıtip, kóshedegi saýyq-saıranǵa qaramastan úılený toıy 16-sy kúni boldy. Bul kúni jańbyr jaýdy, alaıda kún qansha bultty bolsa da ǵashyqtar úshin aspannan baqytqa balaıtyndaı kógiljim bir pushpaq qashanda tabylady, ólimge qaıyl ózekti pendeler qolshatyrdyń astyna tyǵylyp jatqanda ony tek jas jubaılar ǵana kóredi.

Jan Valjan Jılnormannyń kózinshe Marıýske bes júz seksen tórt myń frankti tapsyrdy.

Neke sharty dúnıe-múliktiń ortaqtyǵyn kózdeıdi, sondyqtan eshqandaı resmıliktiń qajeti bolǵan joq.

Týsenniń sol kúnnen bastap Jan Valjanǵa keregi bolmaı qaldy da, ony mura etip enshibas retinde Kozetta alyp, ony qyzmetshi dárejesine kóterdi.

Al Jan Valjan úshin Jılnormandar úıinen tamasha jıhazdalǵan bólme bólindi; Kozetta sonda erkin erke tabandylyqpen oǵan: "Áke, ótinemin sizden!" — dep qıyldy, soǵan emirengen ol kóship keletin bolyp ýádesin berip te saldy.

Úılený toıynyn az-aq aldynda Jan Valjanda bir qolaısyz jaǵdaı boldy: birdeńe istep otyryp oń qolynyń bas barmaǵyn kesip aldy. Onsha áketip bara jatqan eshteńesi de joq, biraq ol jarasyn kútpedi de, kútkizbedi de, eshkimge, tipti Kozettanyń ózine de kórsetpeı, tipti tańǵyzbaı da qoıdy. Alaıda sonyń zapysyn tartty, qolyn tańǵyzyp, moınyna asyp alýǵa týra keldi, biraq bul sharýaǵa, báz-birdeńe isteýge, qaǵazdarǵa qol qoıýǵa bóget jasady. Onyń bul mindetin ekinshi qamqorshy retinde Jılnorman atqardy.

Biz oqyrmandardy merıa men shirkeýge ertip aparmaı-aq qoıaıyq. Ǵashyqtardy onsha uzaqqa ertip júrýdiń qajeti joq; ádette sahnaǵa jańa úılengenderdiń gúldestesi shyqqanda-aq ǵashyqtyq dramaǵa ynta-yqylasyńnan aıyrylyp qalasyń ǵoı. Biz bir ǵana oqıǵany kórsetýmen shekteleıik, onyń ózi toı sherýi Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesinen shyǵyp, Qasıetti Pavel shirkeýinde bolǵan, biraq tiri pende baıqaı qoımaǵan jaǵdaı.

Ol kúnderi Sen-Lýı kóshesiniń teristik bólegin qaıta jaraqtap jatqan-dy jáne Koról parkinen bastap júrer joldyń bárin qorshap tastaǵan-dy. Sonyń saldarynan toı kúımesi Qasıetti Pavel shirkeýine deıin bara alǵan joq. Baǵytty ózgertýge týra keldi, eń ońaı joly býlvardy aınalyp ótý boldy. Shaqyrylǵandardyń biri onda arbalar kóp ıirilip turýǵa tıis, kúzet ornynyń qarsańy ǵoı dedi. "Nelikten?" — dep surady Jılnorman. "Saıqymazaqsha kıingender qaptap júr ǵoı". "Ǵajap, — dedi ataı, — onda býlvarmen tarttyq. Bizdiń jastar úılenip jatyr, ómirdiń eleýli dáýirine qadam basty. Eń sońynda maskaradty da bir qyzyqtasyn".

Olar býlvarmen tartty — Birinshi toı kúımesinde Kozetta men Jılnorman táteı jáne Jılnorman ata men Jan Valjan otyr. Dástúr boıynsha qalyńdyqpen áli bólek bolýǵa tıis Marıýs kelesi kúımede. Toı kerýeni Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesinen burylyp, Bastılıadan Madlen kóshesine qaraı tizbek-tizbek aǵylǵan kólikterdiń kóshine kep qosyldy.

Alabajaq kıingender býlvardy basyp ketti. Sirkirep jańbyr jaýyp tur, biraq kúldirgi, saıqymazaqtar men masqarampaz arlekınder odan qyńar emes. 1833 jyldyń qysynda barlyǵynyń kóńil kúıi kóterińki boldy. Parıj Venesıa qusap bezendirildi. Qazir ondaı quımaq meıramyn kórmeısiń. Kúlli ómirdiń ózi karnavalǵa aınalyp ketti, óıtkeni burynǵydaı karnavaldar joq.

Búıirdegi aleıalar ótken-ketkenge, áýesqoılarǵa lyqa toly. Kórermender alańqaılarda, galereıalarda, teatrlardyń shatyrlarynda qujynap júr. Maskalardan basqa jurttyń nazaryn erekshe aýdarǵany Lonshandaǵy at jarys kúni sıaqty, oraza aldynda ádetke aınalǵan arbakeshterdiń marshy boldy. Munda eki aıaqty arbalar da, jabyq páýeskeler de, kúımeler de, kabrıoletter de boldy, olar polısıanyń qatań tártibi boıynsha qazdaı tizilip, relspen syrǵyǵandaı biriniń sońynan biri tizbektelip júrdi de otyrdy. Ol arbalarǵa mingender ári kórermen, ári kórinis. Polısıalar býlvardyń qos qaptalyndaǵy ersili-qarsyly qozǵalysty rettep, jurttyń eki baǵytta bógelmeı júrip-turýyn baqylady, munyń ózi eki baǵytta — biri joǵary, biri tómen, biri Shose d'Anten, ekinshisi Sent-Antýan kenti baǵytynda qozǵalǵan arbalardyń júrisine bóget bolmaýdyń barlyq qamyn qarastyrdy. Eltańbamen bezendirilgen Fransıa perleriniń, shetel elshileriniń jeńil arbalary eki baǵytta da erkin qozǵalyp kóshtiń orta tusynda júrdi. Keıbir keremet rásimder, ásirese, Maslenısa Buqasy oıyny artyqsha baǵalandy. Búkilhalyqtyq Parıj shattyǵynda qamshysyn úıirip Anglıa da júrdi, lord Seımýrdiń poshta kúımesi de buqaranyń mysqyl kúlkisine kómilip dańǵyrlap óte shyqty.

Qaptalynda qasqyr ıtter sıaqty saltanatty tártip saqshylary shoqytyp júrgen arbalardyń qos tizbesindegi otbasylyq úlken yrdýan arbalarda apaılary men ájeıleriniń aldynda otyrǵan betin boıaǵan balalar, jeti jasar Perrolar, alty jasar Peretter men úrip aýyzǵa salǵandaı sábılerdiń súıkimdi júzderi terezelerden syǵalaıdy, osynaý saıqymazaq qyzyǵyna shúıgigen olar jappaı ortaq shattyqqa aralasqanyna máz-meıram.

Ara-tura arbalar sherýiniń bir jeri tyǵylyp qalsa, jarysa kele jatqan eki tizbek te toqtaı qalyp, keptesek tarqatylǵansha kútip turady; bir arbanyń kidirip qalýy búkil kóshti bógeıdi. Sosyn qozǵalys qaıta qalpyna kelip, zyrlap júre beredi.

Toı kerýeni býlvardyń oń qaptalyn boılap Bastılıany betke alǵan tolqynnyń arasynda keledi. Qyryqqabat kópiriniń qarsysynda azdaǵan bógelis boldy. Dál sol sátte ekinshi tasqyn da toqtady, olar býlvardyń basqa qaptalymen Madlen kóshesin betke alyp bara jatqan-dy. Toı kúımesi týra bet-aýzyn alabajaq boıaǵandar arbasynyń tusyna kep kidirdi.

Mundaı arbalar, durysyraq aıtqanda betperdeli páýeskeler parıjdikterge ejelden tanys. Eger olar quımaq meıramynyń ekinshi kúni nemese orazanyń ortaq beısenbisinde kórinbeı qalsa, onda bir kákirdiń baryn sezip: "Bul jaıdan jaı emes. Mınıstrlikterdiń aýysatyny durys boldy" degen sıaqty ósek-aıań san saqqa júgirer edi. Ótken-ketkenniń tóbesinde terbetilgen Kasandralardyń, Arlekınderdiń, Kolombınderdiń tutas tobyry, túrikterden bastap jabaıylarǵa deıingilerdiń, Gerkýlestermen qushaqtasyp turǵan markızderdiń, urys-kerisinen Rableniń ózi qulaǵyn tyǵyndap alatyn bazar bıkeleriniń, kórgende Arıstofannyń ózi kózin tómen salatyn menadtardyń kúldirgi túrli-tústi beıneleri, túte-túte qolańdar, qyzǵylt trıkolar, sánqoıdyń kóbelek qystyrǵan qalpaqtary, búıir taıanǵan qoldar, ersi turystar, jalańash ıyqtar, ashyq omyraýlar, maskaly better, júgensiz qylyqtar, dońǵalaqtaǵy beıbastaqtyqtar, gúldestege kómilgen at aıdaýshylar — alabajaq páýeske degeniń osylardyń beıádep uıasy.

Grekıaǵa Fespıdtiń páýeskesi kerek. Fransıaǵa Vadeniń kúımesi kerek.

Asyly, bárin de, tipti parodıanyń ózin de parodıalaýǵa bolady. Antıka sulýlyǵynyń satýrnalıasy, oınaqy boıaýlary burmalana-burmalana turpaıylanyp kep, maslenısanyń saýyq-saıran serýenine aınaldy. Keıde júzim shoqtarymen bezendirilip, kún nurymen shaıylǵan kóńil kóterý qudaıy Vakhtiń mármár omyraýyn aıqara ashyp tastap, táńirge tán jartylaı jalańash qalpymen bizdiń teristiktiń ysqaıaq demine shydamaı dymqyl shoqpyt jamylyp, aqyry karnavaldyń ǵana bet-beınesi boldy da qaldy.

Ala-qula boıanǵan alabajaqtardy qalamen alyp júrý ǵurpynyń tamyry monarhıanyń erte kezeńderinde jatyr. Lúdovık Hİ-niń kiris-shyǵys kitaptarynda saraı qazynashysyna "qarapaıym halyq úshin maskarad yrdýanyn jasaqtaýǵa týr tásilimen quıylǵan úsh sý" bosatylǵany jóninde maǵlumat bar. Bizdiń tusymyzda bul azan-qazan tobyr qashanda bir ımperıalǵa tıelgen eski páýeskede nemese ústi ashyq qazynalyq arbalarda úıme-júıme bop júre beredi. Keıde tórt oryndyq bir arbaǵa jıyrma adamǵa deıin otyratyny da bar. Olar oryndyqtar men serippeli taqshalardy bylaı qoıyp, arbanyń ústine de, oq aǵashta da otyra beredi. Keıbireýleri tipti kúımeniń fonaryna da atta otyrǵandaı minip alady. Túregep, jatyp, úsh burala búgilip, aıaǵyn salbyratyp ta júredi. Áıelder erlerdiń tizesine otyrady, esirip, ýlap-shýlaǵan adamdardyń jypyrlaǵan bastary túý alystan kózge túsedi. Ine shanshar jer qalmaı tıelgen páýeskeler basqalardan taýdaı dóńkıip, erekshe kórinedi, baýraıy tolǵan aǵyl-tegil shattyq sıaqty. Olardan Koleniń, Panar men Pıronnyń sózderi jergilikti jargonmen seıseptelip shashylady da jatady. Olardan alańǵa laıyqty ǵaısalyq qaǵıdalar da sambyrlap turady. Úıme-júıme tıelip, eriksiz ósip ketken páýeskeler jeńimpaz sıaqty asqaq kórinedi. Alaıda aıqaı-shý, artta shýdalanǵan tútin. Anda baqyryp, barqyrap óleń aıtyp qarq-qarq kúlip, kúlkiden ishin basyp jatsa, myńda shattyq sharyqtap, mysqyl ushqyndap, aq kóńildiń qyzyl shyraıy jarqyldaıdy, osy bir saltanatty sońǵy aktige ulasqan saıqymazaq dýmanyn eki mástek súırep keledi, bul Kúlki kúımesi.

Alaıda ol shyn kóńilden shyqqan qaıaýsyz kúlki emes, astary kóp, qatpary mol aıar kúlki. Shynynda da mundaıda kúlki kúmándi bop shyǵady. Onyń óz maqsaty bar. Oǵan karnaval durys ótkenin dáleldeý mindeti júktelgen.

Túbinde qandaı qara nıet qupıalar jatqanyn qudaıyń bilsin, áıteýir, mundaı bahadúr kúımelerdiń fılosoftardy oılandyryp, tolǵandyrary sháksiz. Munyń syrtynda basqarýshy bılik tur. Siz kóshedegi jansyzdar men kóshedegi qyzdardyń qupıa baılanysyn birden sezesiz.

Álbette, kórineý kórmege qoıǵan murtmerez ońbaǵandyqtyń shadyman shattyq týǵyzatynyn, abyroısyzdyq pen masqaralyqtyń tobyr kóńilin kóteretinin, polısıa jansyzy jezókshelikke tuǵyr bolyp, kósheni alańdyq balaǵatpen toltyratynyn, tórt dońǵalaqta jandy denelerdiń oqaly torqa men jalba-julba shoqpytqa oranǵan alapat úıindisi keńirdegin jyrta barqyraı ándetken kúlli kesir-kesapattyń saltanatyna qol soqqanyn, eger polısıa mynaý jıyrma basty aıdahardy bosatyp, jurttyń arasyna qoıa bermeseń, qara halyqtyń merekesi mereke bolmaıtynyn kórý sonshalyq qasiretti. Alaıda amal ne? Adam azǵyndary tıelip, lentalarmen, gúldermen bezendirilgen mynaý arbalar búkilhalyqtyq kúlkimen ári aıyptalyp, ári aqtalyp jatyr. Jappaı kúlki parasattyń jappaı quldyraýynyń kýágeri de, qatysýshysy da. Keıbir ersileý kóńil kóterýler halyqty buzyp, qaraǵa aınaldyrady, al qara tobyrǵa tırandar sıaqty kúldirgi saıqymazaqtar kerek. Korólde Roklor bar, al halyqta — Paıas. Parıj — uly ıdeıalar astanasy bolmaǵan jaǵdaıda uly esýastyq shahary. Ondaǵy karnaval saıasattan bóle-jarǵysyzdaı baılanysty. Parıjdiń aldynda jeksuryndyqty oınaıtyn komedıany qyzyǵa kóretinin moıyndaýymyz qajet. Ol óz ámirshileri bolǵanda, talap etetini jalǵyz ǵana — "laı-sazben boıaýy". Rım sol talǵammen daralanady. Rım Nerondy jaqsy kórgen. Al Neron uly saıqymazaq bolǵan.

Aldynda aıtqanymyzdaı, bet-aýzyn boıaǵan alabajaq usqynsyz erler men áıelder tobyry tıelgen daǵaradaı páýeskelerdiń biri býlvardyń sol jaǵyna kep kidirgen sátte toı kúımesi oń qaptalǵa kelip toqtaǵan edi. Alabajaqtardyń kózi býlvardyń arǵy betindegi qalyńdyq otyrǵan kúımege tústi.

— Áne, qarańdarshy! — dedi maskadaǵylardyń biri. — Úılený toıy!

— Úılený toıy emes, kisi jerleý ǵoı, — dedi ekinshisi. — Mine, naǵyz úılený toıy bizde.

Sonshalyq qashyqtan toı kerýenin mazaqtap yza qyla almaı, onyń ústine polısıanyń aıqaıynan qorqyp eki maskalynyń ekeýi de teris aınaldy.

Aıtqandaı, arada mınót ótpeı jatyp páýeskege aýzy-murnynan shyǵa tolǵan alabajaqtardyń óz sharýasy da keńirdeginen keldi, óıtkeni kórermen tobyr olardyń ózin keleke ǵyp, tisterin qaırady, sol arqyly karnavalda qabyldanǵandaı, maquldaýlaryn bildirdi; áńgime bastamaq bolǵan eki maskaly da joldastarymen tereze teńestirip, kúlli kóshemen urysqa batyl kirisýge májbúr boldy, qara halyqtyń ersileý ázil-qaljyńyna toıtarys berýge olardyń alandyq repertýaryndaǵy jaýyngerlik jebeleri áreń jetti. Maskalylar men tobyrdyń arasynda álemet teńeýlerden turatyn keris bastaldy da ketti.

Osy eki ortada sol páýeskedegi taǵy da eki alabajaq — murny up-uzyn, qalyń qara murty bar kári óńdi ıspandyq pen ap-aryq, ári jap-jas bir bazarlyq saýdager qyz toı kerýenin olar da baıqap, serikteri ótken-ketkenmen ursysyp jatqanda ekeýara aqyryn áńgimege kiristi.

Olardyń sybyryn jappaı urys-keris estirtpeı jutyp jiberdi. Alabajaqtar mingen ashyq arba jańbyrdyń astynda qaldy; aqpan jeli ysqaıaq; jaǵasy dalıǵan, omyraýy ashyq qyz ıspandyqqa mysqyldaı jaýap qaıtara otyryp tisi-tisine tımeı saqyldap, sýyqtan jótelip qoıady.

Olardyń ózara áńgimesi mynaý:

— Káne, qulaq salshy!

— O ne, áketaı?

— Anaý shaldy kórdiń be?

— Qandaı shal?

— Anaý, aldyńǵy toı dańǵyrlaǵynda bizdiń jaqta otyrǵan qart.

— Iá.

— Kórdim, onda ne tur?

— Men ony biletin sıaqtymyn.

— Jaraıdy, bilseń bil!

— Eger anaý Parıj bıshisin bilmesem bar ǵoı, jerge kirip keteıin, tilim qyrqylsyn.

— Qazir kúlli Parıj bıshi.

— Sol eńkeıseń, qalyńdyqty kóre alar ma ekensiń?

— Joq.

— Al kúıeýdi she?

— Bul arada kúıeý joq.

— Jo, qoıshy!

— Ekinshi qarıa bolmasa basqa eshkim kórinbeıdi.

— Durysyraq eńkeıip, qalyńdyqtyń túsin tústep alshy, bálkim kórersiń.

— Kóre alatyn emespin.

— Jaraıdy, báribir men sheńgelin orap tańyp alǵan shaldy bilemin, bilmesem tóbeme jaı tússin.

— Al ony bilgenniń saǵan ne qajeti bar?

— Qajeti bolmaýshy ma edi? Birde bolmasa birde kádege asady.

— Já, al men shalyńa pysqyrmaımyn da.

— Men ony bilemin!

— Bilseń bar ǵoı, bilgeniń ózińmen ketsin.

— Ony mynaý úılený toıyna qaı dáýperi súırep ákep júr eken?

— Biz de oǵan tap bolǵan joqpyz ba?

— Bul toı kerýeni qaıdan kele jatyr eken?

— Ony men qaıdan bilemin?

— Beri qarashy!

— Al?

— Saǵan bir sharýa tyndyrý kerek bop tur.

— Taǵy ne aıtasyń?

— Kóshege túse qal da, toıdyń ańysyn ańdashy.

— Onyń ne keregi bar?

— Olardyń qaıda baratynyn, ózderi neǵylǵan jandar ekenin timiskip bilseńshi. Al káne, tezirek sekir, júgir, qyzym, sen pysyqsyń ǵoı.

— Meniń arbadan túsip ketýge haqym joq.

— Nege?

— Meni jaldap alǵan.

— Tfý, qap myna qyrsyqty-aı!

— Búgin osy túrimmen polısıaǵa kúni boıy qyzmet etýim kerek.

— Onyń shyn ekeni shyn.

— Arbadan tússem-aq meni alǵashqy kezdesken qarǵyly-aq bas salady. Ony óziń de bilesiń.

— Bilmegende qalaı?

— Búginge meni perǵaýyndar saýdalap aldy.

— Seni kim saýdalap alǵanynda sharýam joq. Anaý shal meniń jynymdy keltirip otyr.

— Seniń jynyńdy shaldar keltire me? Aıtasyń-aý, sen qyz emessiń ǵoı.

— Ol birinshi arbada ketip barady.

— Ketse ketsin!

— Qalyńdyqtyń kúımesinde deımin.

— Al odan ári ne?

— Demek, ol ákesi.

— Meniń oǵan túkirgenim bar.

— Saǵan ákesi dep turmyn ǵoı.

— Ákesi bolsa bolsyn, ondaı ákeni kórmeı-aq qoıaıyn.

— Tyńdashy!

— Taǵy ne aıtpaqsyń?

— Men tek maskamen ǵana shyǵa alamyn. Bylaıynsha, boı tasalaýyma jaqsy, meniń munda ekenimdi eshkim bilmeıdi. Biraq erteń maska degen bolmaıdy ǵoı. Erteń táýbańa keltirer sársenbi.

Uıyqtaýyma bolady. Jylystap tesikke qaıta túsýim kerek. Al seniń erkiń bar, bossyń.

— Erik degen de shamaly ǵoı.

— Degenmen, maǵan qaraǵanda erikti emessiń be?

— Jaraıdy, odan ári ne?

— Úılený toıynyń qaıda bolatynyn bilýge tyrysyp kórshi.

— Olardyń qaıda ketkenin be?

— Iá.

— Men ony jaı da bilemin.

— Qaıda barady ol?

— Kók sıferblat kóshesine barady.

— Birinshiden, ol jalpy ol jaqta turmaıdy.

— Onda Sharap aılaǵynda.

— Bálkim, taǵy da basqa jer bar shyǵar.

— Ol endi olardyń óz sharýasy. Toıshylar qaı jerdi qalasa, sonda barady.

— Máseleniń máni munda emes. Saǵan aıtyp turmyn ǵoı, anaý shal qystyrylǵan qandaı úılený toıy ekenin, olardyń qaıda turatynyn bilýge tyrys dep.

— Iá, sen esińnen aljastyń. Qyzyqtyń kókesi, mine osy. Quımaq meıramynda seısenbi kúni Parıjdi kókteı ótken úılený toıyn bir aptadan keıin taýyp kór. Shóptiń arasynan ıne izdeý ǵoı ol. Tipti aqylǵa syımaıdy.

— Ómirde ne bolmaıdy. Sonda da tyrysý kerek. Estip tursyń ba, Azelma?

Osy sátte býlvardyń eki jaǵyndaǵy kúımeler kóshi jolyn ári jalǵastyryp, qarama-qarsy baǵytta zaýlap júrip te ketti, maskaly páýeske jas jubaılardyń "saldyrlaǵynan" kóz jazyp qaldy.

Ekinshi taray

JAN VALJANNYŃ QOLY ÁLİ TAŃÝLY

Armanyńdy júzege asyrý! Mundaı baqyt kimge beriledi eken? Bálkim, ony jeti qat kóktiń ózinde belgilep, laıyqtylardy tańdaıtyn shyǵar, ózimiz bilmesek te, múmkin bárimiz de sol úmitkerlerdiń tiziminde júrgen bolarmyz; habaryn perishtelerdiń ózderi beredi ǵoı. Kozetta men Marıýs qalaýlylardyń sanatyna endi.

Merıa men shirkeýde Kozetta kóz qaryqtyrardaı sulýlyǵymen kúlli jurtty tebirentti. Ony sándep kıindirgen Týsen men Nıkoletta edi.

Juqa aq jibek ish kóılektiń syrtynan belgıa gıpúrinen tigilgen kóılek kıip, basyna aǵylshyn shilterinen jasalǵan jelek saldy, moınyna injý-marjan alqa taǵyp, omyraýyna alqyzyl raýshan qadady, sóıtip bastan-aıaq appaq bolyp, aǵaryp atqan tańdaı jarqyrady. Odan tylsymdap tastaıtyn názik bir ǵajaıyp sáýle taraǵandaı bolyp, jerde týǵan perızat kóz aldynda sulýlyq táńirisine aınalyp ketti.

Marıýstiń ádemi shashy sál maılanyp, ıissý sebildi; qalyń buıranyń ár jerinen aǵarańdap barıkadada alǵan jaraqattyń izi — tyrtyq bilinedi.

Óziniń kıim kıisi men júris-turysynda Barras zamanynyń bar ásemdigi men saldyǵyn salyp ataı basyn asqaq kóterip, aıbarlanyp Kozettany qoltyǵynan ustap neke qıar jerge alyp keldi. Bul arada ol qolyn tańyp alýyna baılanysty qyzyn qoltyqtap júre almaıtyn Jan Valjandy almastyrdy.

Bastan-aıaq qara kıingen Jan Valjan olarǵa ilesip otyrdy.

— Ah, Foshlevan myrza! — dedi ataı. — Shynynda da ǵalamat kún emes pe bul! Óz basym, barlyq ýaıym-qaıǵyny joıý úshin daýys beremin. Osydan bastap eshqaıda qaıǵy-muń oryn almasyn. Men jappaı shattyq jarıalaımyn, táıiri alǵyr! Jamandyqtyń, zalymdyqtyń ómir súrýge haqysy joq. Bul jaryq dúnıede áli kúnge deıin qalaısha baqytsyz adamdar bolady? Qudaıylyǵyn aıtqanda ol kógildir aspanǵa masqara! Zulymdyq áste adamnan shyqpaıdy, adam jaratylysynan qaıyrymdy. Barsha adam qasiretiniń basqarý ortalyǵy anaý tozaqta, basqasha aıtqanda Túılrıdegi Saıtannyń óz rezıdensıasynda. Marhabat etip shynyn aıtyńyzshy, men baryp turǵan demagog qusap sóılegen joqpyn ba? Amal neshik, mende basqadaı saıası senim joq; búkil jurt baı bolsynshy, ómirine shattanyp, kóńili tolsynshy — meniń bar qalaýym da, tileýim de osy.

Barlyq rásimder oryndalyp, mer men poptyń aldynda aıtylatyn "maquldar" túgel aıtylyp, mýnısıpalıtet pen shirkeý keńsesinde neke kelisimshartyna qol qoıylyp, saqınalar almasyp, appaq mýar neke jeleńiniń astynda, joralǵy tútinniń arasynda tize búgip, jas jubaılar bastan-aıaq qara kıingen Marıýs pen appaq Kozetta polkovnık epoletindegi aıaǵyn qazdaı basatyn shveısardyń jol bastaýymen qol ustasyp, jurttyń jappaı qyzyǵýy men qyzǵanyshyn týǵyzyp, eki qatarǵa qaq jarylǵan kórermenderdiń ortasymen shirkeýdiń aıqara ashylǵan esiginen shyǵyp, kúımege bettegenniń ózinde de Kozetta munyń óńinde ekenine sene almady. Ol Marıýske bir, tobyrǵa bir, aspanǵa bir qarap, uıqydan oıanyp, kórgen túsimnen jańylyp qalmasam eken degen shyraı tanytty. Onyń tańdanǵan batymsyz raıynyń ózi oǵan aıryqsha bir qaıran qalarlyq reńk berdi. Qaıtar jolda Marıýs pen Kozetta bir kúımege otyrdy da, qarsysyna Jılnorman men Jan Valjan jaıǵasty. Jılnorman táteı keıinge ysyrylyp, kelesi kúımege mindi.

— Al endi, balalarym, — dedi ataı, — sender budan bylaı baron myrza men baronesa hanym bolasyńdar, senderdiń otyz myń frank rentalaryn bar.

Marıýske eńkeıip Kozetta óziniń perishte únimen sybyrlap:

— Demek, bul shyndyq qoı? Men endi seniń aty-jónińdi alatyn boldym. Budan bylaı men hanymmyn ba?

Qýanyshtan jastardyń júzi bal-bul jandy. Olar úshin qaıtalanbas, qaıtyp oralmas sot týdy; olar sheshek jarǵan jastyǵy baqyttyń bar keregin alatyn bıikke kóterildi. Jan Prýverdiń óleńindegideı, ekeýi qosylyp qyryqqa jetpegen shaǵynda baqyt qushty. Bul saf taza odaq boldy; bul eki sábı egiz aq gúldi eske túsirdi. Olar birin biri kórmeı, tek sezedi. Kozettaǵa Marıýs basqa qonǵan nur shapaq bolyp kelse, Kozetta Marıýske tuǵyrdan ushyp kele jatqandaı kórinedi. Nur shapaqqa oranyp tuǵyrdan samǵaǵan qos saltanatta alys bir qıyrdan Kozettaǵa munardyń arasynda, Marıýske jarqyldaǵan jalynnyń arasynda qıaldan beter shynaıy birdeńe qol bulǵaǵandaı bolyp, qaýyshý men súıisý armany jar tósegine tartty.

Olar saǵynyshpen sarǵaıǵan azapty kúnderdi qımastyqpen eske aldy. Olarǵa ýaıym-qaıǵy, uıqysyz túnder, kózdiń jasy, mazasyzdyq, úreı men qorqynysh, taryǵý men toryǵý erkelegen aq nurmen oralyp, bolashaqtaǵy raqat sátterdiń ǵajaıybyn aıshyqtaı túskendeı, burynǵy qaıǵy-sher nekeleser aldyndaǵy nur shuǵylaly qýanyshtyń jolyn arshyǵan qyzmetshi ǵana bolǵandaı kórindi. Sonyń bárin bastan keshirý de jaqsy eken. Burynǵy qasiret baqyttarynyń nurseısebi boldy. Mahabbattyń uzaq alas urýy olardy aspanǵa kóterdi.

Osynaý jas jandardyń ekeýi de — Marıýs qushtar qumarlyǵymen, Kozetta uıalshaq uıańdyǵymen teń toıat tapty. Taǵy da sybyrlap: "Plúme kóshesindegi baǵymyzdy kórip qaıtamyz ǵoı" dep qoıdy. Kozettanyń kóıleginiń etegi Marıýstiń tizesinde jatty.

Bul kún arman men aqıqattyń, ıgerý men ımenýdiń aıtýǵa til jetpeıtin toǵysý sáti boldy. Bolashaqty boljar ýaqyt áli bar. Shańqaı tús shaqyraıyp turǵanda tún ortasyn ańsaý qandaı qıanat sezim deseıshi! Qos júrektiń qýanysh raqaty qalyń tobyrǵa da aýysyp, ótken-ketken qyzyǵa, qıyla qarady.

Jurt Sent-Antýan kóshesine Qasıetti Pavel shirkeýiniń aldyna toqtady, oǵan aǵylyp kelý sebebi kúımeniń terezesinen Kozettanyń basynda diril qaqqan alqyzyl gúldi qyzyqtaý.

Aqyry olar ózderine — Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesine oraldy. Kozettamen qol ustasyp, shalqyp tasyp baqytty Marıýs ózin ólim halinde kóterip shyǵarǵan baspaldaqpen joǵary órledi. Esik aýzynda topyrlaǵan qaıyrshylar ózderine berilgen qaıyr-sadaqany bólisip, jastarǵa alǵysty jaýdyryp jatty. Aınala gúl Úıdiń hosh ıisi shirkeýden esh kem emes; maıdyń átir ıisinen soń raýshannyń jupary. Ǵashyqtarǵa sheksiz shyrqaýda shyrqaǵan daýystar estildi, olardyń júregine táńiriniń ózi uıalap, bolashaǵy juldyzdar jypyrlaǵan aspan kúmbezi bolyp kórindi, tóbelerinen shyǵyp kele jatqan kúnniń shashyraǵan shapaǵyn ańdady. Kenet saǵat qońyraýy soqty. Marıýs Kozettanyń ádemi ashyq qolyna, jalańash ıyǵyna qarady, Kozetta onyń qaraǵanyn baıqap shashynyń túbine deıin qyzaryp ketti.

Úılený toıyna Jılnorman otbasynyń kóptegen ejelgi dostary shaqyryldy; olardyń bári Kozettanyń tóńiregine úımelep, madaq-maqtaýlar aıtyp, árqaısysy ony birinshi bolyp baronesa hanym ataýǵa tyrysty.

Kapıtan shenin alyp úlgergen ofıser Teodúl Jılnorman eskadrondary turǵan Shartrdan bólesi Ponmersıdiń nekelesý rásimine qatysqaly kelipti. Kozetta ony tanymady.

Áıelderge juǵymdylyǵymen dandaısyp alǵan ol da Kozettany basqa qyz-qyrqyndarynan artyq bilmeıdi eken.

"Ulan týraly ósek-aıańǵa senbegenim qandaı durys bolǵan!" — dedi ózine ishteı Jılnorman qarıa.

Kozettanyń Jan Valjanǵa eshqashan da dál búgingideı meıiri túsken emes. Óz qýanyshyn qanatty sózdermen, ǵaqlıalarmen tamyljyta jetkizetin Jılnorman atasyndaı ol da ákesine mahabbaty men meıirimin úıip-tókti. Baqyttylar ámse búkil álemge baqyt tileıdi ǵoı.

Jan Valjanǵa degen úninde baıaǵy balalyq erkeligi jatty. Jymıyp kúlgeniniń ózi ony aıalady.

Toı dastarqany ashanada jaıyldy.

Jaryqtyń jaqsy bolýy úlken toıdyń tuzdyǵy ǵoı. Qara kóleńke men ymyrt baqyttylar janyn jadyratpaıdy. Olar qara túske qarsy. Tún tartqanymen, túnek túrshiktiredi. Alda-jalda kún bolmasa, ony qoldan jasaý kerek.

Ashana ottarmen oınap turdy. Kóz qaryqtyrar appaq dastarqan jabylǵan ústeldiń orta tusynda kúmis ilgekti Venesıa lústrasy ilýli tur, onyń ár shyraǵynyń arasynda kógildir, kúlgin, qyzyl, jasyl tústi qustardyń músini ornatylǵan, ústeldiń ústinde — birneshe shyraqqa arnalǵan órnekti shyraǵdan, ıaǵnı jırandol qabyrǵalarda bes shyraqtyq bralar; túrli tústi shyny, hrýstal bokaldar, farfor, faıans, glazýrli, altyn, kúmis ydystar jalt-jult etip kózdiń jaýyn alady. Úlken shamdaldardyń arasyna gúl shoqtary qoıylǵan, sóıtip ot joq jerde gúlder alaýlaıdy. Aýyzǵy bólmede sýrdınkanyń súıemeldeýimen úsh skrıpka men fleıta Gaıdnniń kvartetterin oınady.

Jan Valjan qonaqjaıda esiktiń aýzynda otyrdy da, onyń keń jarmasy ony jaýyp turdy. Dastarqan basyna otyrardan birneshe mınót qana buryn kenetten bilgendeı Kozetta oǵan júgirip kelip, eki qolymen neke kóılegin túzep, ıilip tájim etip, názik bir oınaqylyqpen:

— Áke, siz qýanyshtysyz ba? — dep surady.

— Iá, men qýanyshtymyn, — dep jaýap berdi Jan Valjan.

— Olaı bolsa, jymısańyzshy.

Jan Valjan jymıyp kúldi.

Birer sátten soń Bask as tartylǵanyn málimdedi.

Kozettany qoltyqtap kelgen Jılnormannyń artynan shaqyrylǵan qonaqtar ashanaǵa kirip, qalyptasqan tártipke oraı ústeldiń aınalasyna jaıǵasty.

Jas kelinniń oń jáne sol jaǵynda eki mamyqtaq turdy, biri Jılnormandiki de, ekinshisi Jan Valjandiki. Jılnorman óz ornyna otyrdy da, ekinshi mamyqtaq bos qaldy.

Barlyǵy kózimen "Foshlevan myrzany" izdedi. Ol bolmaı shyqty. Jılnorman myrzaǵa Baskqa qarap:

— Foshlevan myrzanyń qaıda ekenin bilmeısiń be? — dep surady.

— Dál solaı, taqsyr, bilmeımin, — dep jaýap qatty Bask. — Foshlevan myrza maǵan qoly qatty aýyryp turǵan sebepti baryp myrzamen hám baronesa hanymmen birge otyryp qonaqshylaı almaıtynyn sizdiń quzyryńyzǵa jetkizýdi tapsyrdy. Ol ózin keshirýdi ótinip, erteń tańerteń keletinin aıtty. Sony aıtty da osy álginde ǵana shyǵyp jetti.

Bos qalǵan mamyqtaq úılený toıy shattyǵyna sál kóleńke túsirgendeı boldy. Alaıda bul arada Foshlevan jetispegenimen, esesine Jılnorman ata eki kisiniń ornynda jarqyldap otyrdy. Ol shamasy Foshlevan myrza syrqattanyp qalǵan bolýy kerek, sondyqtan demalýǵa erterek jatyp, durys jasaıdy, sonda tez jazylyp ketedi, jarasy jeńil ǵana dep habarlady. Bul habar qonaqtardyń bárin tynyshtandyrdy. Táıiri, mundaı shat-shadyman kóńil kóterýdi bir kúńgirt burysh kómeski tartqyza qoıýshy ma edi? Kozetta men Marıýs baqyttan basqa eshteńeni qabyldaı almaıtyn shaǵynda taǵy bir raqat ózimshil sátti bastan keshirdi. Onyń ústine Jılnormanǵa ǵalamat bir oı keldi:

— Táıiri alsyn, mamyqtaq neǵyp bos qalmaq? Marıýs, sen aýysyp, osyǵan otyr. Saǵan tyıym salýǵa haqysy bolsa da táteń ruqsat etedi. Mynaý oryn týra saǵan laıyq. Bul jáne ári zańdy, ári oryndy. Baqytty kúıeý baqytty jarymen qutty orynda qatar otyrýy kerek.

Dastarqan basy dý qol shapalaqtaýmen jańǵyryqty. Marıýs kelip Jan Valjannyń ornyn alyp, jas jubaıymen qatar jaıǵasty, ákesiniń ketip qalǵanyna muńaıyp otyrǵan Kozetta da bárin umytyp jaırańdap sala berdi. Kozetta ornyn Marıýs alsa qudaıǵa da obal bolady-aý demes edi. Ol aq atlas kebis kıgen súıkimdi aıaǵyn Marısýstyń aıaǵynyń ústine saldy.

Mamyqtaqqa kisi tabylýy-aq muń eken, barlyǵy Foshlevandy umytyp ketti, onyń joqtyǵyn endi eshkim elemegen de joq. Bes mınót te ótpeı jatyp, ústel basy barlyǵyn da umytyp, ýlap-shýlap dýmandata jóneldi.

Táttiden keıin Jılnorman ornynan turyp, dirildegen qart qolymen shaıqap tógip almas úshin shampandy ortalaı quıǵan bokalyn ustap, jas-jubaılardyń densaýlyǵy úshin tost kóteredi.

— Senderge búgin eki ýaǵyzdan esh bultarýǵa bolmaıdy! — dedi ol daýystap. — Kúndiz sender topty tyńdadyńdar, keshkisin qart atalaryńdy tyńdaýǵa týra keledi. Tynyshtalyńdar! Meniń senderge berer aqylym: birińdi-biriń qasterleńder. Ári-beri aınalshyqtap júrmeı, týrasyn aıtsam — baqytty bolyńdar. Tabıǵatta ǵashyq kógershinderden aqyldy tirshilik ıesi joq. Fılosoftar "súısinip súıýde ustamdy bolyńdar" dep úıretedi. Al men "ózine erik ber, tizgindi bosat!" deımin. Saıtandaı súıisińder. Essiz, tússiz súısińder. Fılosoftar sandala beredi. Men olardyń búkil pálsafasyn óz óńeshterine tyǵar edim. Ózi hosh ıis degen kóp bola ma, gúl atqan raýshan, bulbul sazy, jasyl japyraq, araılap atqan tań kóptik qyla ma? Shamadan tys, shekten shyǵa súıýge bola ma? Bir-birine múmkindikten artyq qalaı unamaq? Saqtan, Estella, sen tym kóriktisiń; saqtan, Nemorın, sen tym sulýsyń! — dep suńqyldaı berý, saqtandyra berý qandaı ábes! Shat-shadyman bolýdyń, qaıran qap tańdaýdyń, aıalap jaqsy kórýdiń ólsheýli mólsheri bar ma? Tym baqytty bolýǵa bola ma? "Súısinip súıýde ustamdy bolyńdar!" — deıdi. Aıtqanyn qarashy, onysyna rahmet! Joıylsyn fılosoftar! Shattaný kerek — aqyldyń kókesi, mine, osy. Shattanaıyq ta saırandaıyq. Biz qaıyrymdylyǵymyzdan baqyttymyz ba, álde baqyttylyǵymyzdan qaıyrymdymyz ba? Nelikten ataqty gaýhar Sansı atalady, Arle de Sansıǵa tıesili bolǵandyqtan ba, álde salmaǵy júz alty karat tartqandyqtan ba?29 Ony men qaıdan bilemin. Ómir mundaı máselelerge lyqa toly; eń bastysy Sansıdi ýysta ustap, baqytqa jetý. Qýlyqpenen aqylgóısimeı baqytty bolaıyq ta kúnge kózsiz baǵynaıyqshy. Kún degenimiz ne, ózi? Bul mahabbat kimde-kim "mahabbat" dese, ol "áıel" degeni. Qudiret degenniń ne ekenin bilgileriń kele me? Marhabat etińiz, ol — áıel. Bizdiń Marıýsten surańyzdarshy, ol qarshadaı Kozettanyń quly emes pe eken? Jáne óz erkimen tilenip qul boldy, qý neme! O, áıel! Birde-bir Robesper bılikti máńgi ustap tura almaıdy, al áıel ǵasyrlar boıy bılep-tóstep keledi. Men roıalıspin, alaıda búginnen bastap mynaý korolevany moıyndaımyn. Adam ata degenimiz ne? Ol Haýa ana basqaratyn patshalyq. Haýa ana úshin eshqandaı seksen toǵyzynshy jyl joq. Koróldiń asa taıaǵyna oınalǵan ımperatorlyq derjava da boldy. Uly Lúdovıktiń de altyn asataıaǵy boldy, revolúsıa solardyń bárin saýsaqtyń arasynda-aq soqyr tıyn quny joq áshekeı uqsatyp burady da tastady, endi olar túkke kereksiz bolyp edende jatyr. Al sol tóńkerisińdi átir shashylǵan áıelderdiń órnekti oramaldaryna qarsy jasap kórshi. Meniń sony kórgim keledi. Qane, jasaýǵa qareket qylyńdarshy. Nelikten oramal sonshalyqty berik? Óıtkeni ol ánsheıin shúberek qana. Eh, on toǵyzynshy ǵasyrdyń túlekteri, senderdi-aı! Jaraıdy, biz on segizinshi ǵasyrdan bola-aq qoıalyq. Biz senderden aqymaq bolǵanymyz joq. Bizdiń tez taraǵysh indetimizdi — tyrysqaq, býrre bıimizdi teńselme ataǵandaryńmen, aspan álemin tóńkerip tastaǵan joqsyńdar. Onda ne bolsa da o bolsyn, qaı zamanda da áıelderdi súıýge týra keledi. Bul saıtandar biz úshin perishte. Olardan senderdiń de qashyp qutyla almaıtyndaryńa bás tigemin. Iá, mahabbat, áıel, súıis — sıqyrlanǵan sheńber, odan eshqaısysyń bulqynsań da shyǵa almaısyń, óz basym oǵan qyzyǵa oralar edim. Búkil daýyldy baǵyndyryp, tolqyndarǵa kóz tastap, túpsiz aspannyń erke-totaıy, muhıttyń Selımenasy — Sholpan juldyzynyń sheksiz shyrqaý bıikke kóterilgenin qaısysyń kórdiń. Muhıt — qatal Alsest. Bolsa bolsyn, meıli bilgenshe býyrqanyp burqyldaı bersin, — biraq Sholpan týǵanda qalasyn-qalamasyn jymyńdaýyna týra keledi. Turpaıy bul haıýan da oǵan baǵynady. Bizdiń bárimiz de sondaımyz. Ashý-yza, daýyl, jaýyn men jasyn, kóbikti kópirshiginen túnergen bultqa deıin soǵan tátti áıel kórinse boldy, juldyz týsa boldy — etpettep qulaı ber. Jarty jyl buryn Marıýs shaıqasyp júr edi, endi úılenip jatyr. Munysy jaqsy da. Jaraıdy, Marıýs, jaraıdy, Kozetta, senderdiki durys. Bir biriń úshin batyl ómir súrińder, súıisińder, aımalasyńdar, qyzǵanǵannyń ishin qyzyl ıt tyrnalasyn, birińdi biriń táńir tutyńdar.

Tumsyqtaryńmen jer betindegi bar baqyttyń qıqymyn jınap, ózderińe ǵumyrlyq uıa jasańdar. Súıý, súıkimdi bolý jas kezderińde tańsyq emes. Mahabbatty biz birinshi oılap taptyq dep qıaldamańdar, ótinemin. Kezinde men de muńaıǵanmyn, qıaldaǵanmyn, kúrsingenmin, meniń de janyma aı nury sáýle sepken. Mahabbat týǵanyna alty myń jyl bolǵan náreste. Onyń uzyn appaq saqal qoıýyna da haqysy bar. Mafýsaıl Kýpıdonmen salystyrǵanda saryaýyz Balapan. Mine, alpys jyl boıy er men áıel birin biri súıýi arqyly qıyndyqtyń torynan shyǵyp keledi. Dáýperi qý, al adamdy jek kóredi, ol adam odan da qý, óıtkeni áıeldi súıedi. Osynysy oǵan dáýperi jasaǵan zıannan áldeqaıda kóp jaqsylyq ákeledi. Mundaı aıla-amal jer betindegi jumaqtyń kezinde-aq oılap tabylǵan. Dostarym meniń! Bul ejelgi eski tarıh, biraq ózi máńgi jas. Sony paıdalanyńdar. Fılemon men Bavkıdanyń jasynda jasqa jetpeı turyp Dafnıs pen Hloıadaı bolyńdar. Marıýs Kozetta úshin aspan álemi bolǵannan basqa eshteńe talap etpeıtindeı bolyp, ekeýiń egizdeı ómir súrińder. Kozetta! Kúıeýińniń kúlkisi siz úshin ashyq kúndeı bolsyn! Marıýs! Kelinshegińniń kóz jasy sen úshin bulyńǵyr bultty kúndeı bolsyn. Senderdiń ómirlerińde eshqashan túnergen bultty kún bolmasyn! Sender ómir lotereıasynda baqytty bıletke qol jetkizýdiń amalyn taýyp, nekeli bolyńdar: bul senderdiń basty utystaryń. Muny kózdiń qarashyǵyndaı saqtandar, rásýa qylmaı qulyptap qoıyńdar. Bir-birińdi qadirlep, qasterleńder — basqasynyń bárin meıli saıtan alsyn! Sózime senińder. Munda salıqaly oıdan shyqqan mol maǵyna bar. Salıqaly oı eshqashan táńirge taǵzym ete bermeıdi. Bir-birińe tabynyp, taǵzym etińder. Qudaıǵa árkim ózinshe tabynady. Qudaıdy qaster tutýdyń bir joly — óz áıelińdi súıý bolmasa, meni jáı oǵy atsyn. Men seni súıemin — meniń qaǵıdam, mine, osy. Súıe bilgen jan taqýa da bolady. Óziniń súıikti balaǵatynda Genrıh Tórtinshi qasıettilikti meshkeılikpen jáne maskúnemdikpen ushtastyrady. "Qasıetti mas qursaq". Men ondaı dinge tabynbaımyn. Onda áıel umyt qalǵan. Ózge-ózge, dál Genrıh Tórtinshiden men muny kútken joq edim. Dostarym meniń, áıel jasasyn! Jurtqa senseń men shalmyn, bir ǵajaby, men ózimdi jasaryp kele jatqandaı sezinemin. Ormandy qyzyǵa kezip serýendep, baqtashynyń sybyzǵysyn tyńdar edim. Myna balalardyń baqyty men sulýlyǵy meni mas qyldy. Bireý-mireý tıer bolsa, ózim de úılenýden qashpas edim. Jaratqan jalǵyzdyń ózi bizdi basqa bireý úshin jaratty emes pe; bireýdi qadirleý, qasterlep, aıalap, kepterdeı gúrildep, qorazdaı qytqyldap, erteden qara keshke deıin aımalasyp, qushaqtasyp, jaryńnyń aldynda boıyńdy túzep, shattanyp, shalqyp, qoqılanyp, qanatyndy jaıý úshin, ómirińniń mańyz-maqsaty osy bolsyn dep, jaratqan joq pa! Senderge unasa da, unamasa da jastyq shaǵymyzda, ózimizdiń tusymyzda osylaı oılaǵanbyz. Biz, eh, shirkin, baıaǵyda tań-tamasha qaldyratyn áıelder, arýlar men sulýlar qanshama edi! Birazynyń-aq júregin jalaǵandaı qyldym ǵoı. Sonymen, bir-birińdi súıińder! Eger birińdi biriń súımeseńder, kóktemniń ne úshin týǵanyn túsinbes edim, onda qudiretti kúshti qudaıdan bizdi qyzyqtyryp, bosqa áýrelep júrgen kúlli ǵajaıyp týyndylaryńdy: gúlderińdi, ánshi qustaryńdy, sulý qyzdaryńdy qaıtyp alyp, qoımańa qulyptap qoı dep ótiner edim. Balalarym meniń, atalaryńnyń aq batasyn qabyl alyńdar!

Kesh kóńildi, qyzyqty, jandy bop, ǵalamat jaqsy ótti. Ataıdyń keremet kóterińki kóńil kúıi kúlli toı barysyna yqpal etti, árkim-aq osynaý júz jasaǵan aq kóńil appaq peıilmen baýraldy. Az-aq bıledi, kóbirek kúldi; bul ózi ónegeli toı boldy. Mundaı toıǵa qasıetti de qaıyrymdy burynǵy zamandy shaqyrýǵa ábden bolady eken. Aıtqandaı, ol dáýir Jılnorman arqyly bul toıǵa qatysqan da eken ǵoı.

Ý-shýdan keıin tynyshtyq ornady.

Jas-jubaılar lyp etip shyǵyp ketti.

Uzamaı tún ortasynan aýa Jılnormannyń úıi qasıetti hramǵa aınaldy.

Osy jerden endi toqtaımyz. Neke túniniń tabaldyryǵynda perishte turady; saýsaǵyn ernine basyp jymıyp turady.

Mahabbattyń saltanatty qupıa tylsymyn, joralǵysy jasalyp jatqan qasıetti ornynyń aldynda kóńil shirkin oılanyp, tolǵanýǵa boı urady.

Bul kıeli mekeniniń ústinen shuǵyla shashyraýǵa tıis. Onda ashylǵan baqyt qabyrǵanyń tasyn tesip shyǵyp, bolmashy nur bolyp tún túnegin túrýi kerek. Taǵdyrdyń ózi aıqyndaǵan qasıetti meıramnyń, jaryq dúnıeniń sheksiz qıyryna sáýle túsirmeýi múmkin emes. Mahabbat degenimiz erkek pen áıeldi tutastyryp jiberetin táńirdiń kórki; biryńǵaı úshemdik, kemeldengen bolmys osy kórinisten shyǵady. Ekeýden tutas jannyń týýy ǵaıypta tolǵanys týǵyzýǵa tıis. Ashyna degenimiz pir; beıkúná qyzdy tátti bir úreı bıleıdi. Osy qýanyshtyń bolmashy bir úlesi Qudaıǵa qaraı samǵaıdy. Shynaıy neke, shyn mahabbat bar jerde muratyń da jarqyn. Qarańǵydaǵy jar tósegi tań aldyndaǵy sáýle sıaqty. Eger ajaldy pendeniń nazaryna ǵalamat qaharly tylsym dúnıege túsý jazylsa, biz túngi rýhtardyń legi, qanatty beıtanystar ǵaıyp salasyna kózge túspes kógildir kelimsekter osynaý saltanatty saraıǵa eńkeıip, táńiri beınesindegi jerdiń rahymyna eljirep alǵyspen qarap, beti ashylmaǵan batylsyz uıalshaq jubaılardy birine-biri nusqap, qalaı shúpirleskenin kórer edik. Shynaıy raqatqa perishteler ortaq. Aspannyń bar qıyry osy kishkentaı kúńgirt buryshtaǵy tósekke qyzmet etedi. Mahabbatpen úlbiregen erinder aımalasa qushaqtaǵanda, bálkim osy aıtyp til jetpes súıis sonaý shyrqaý bıikte, qupıa juldyzdar keńistiginde tebirenis týǵyzbasyna kim kepil?

Tek osyndaı ǵana raqat shynaıy. Budan basqa qýanysh joq. Mahabbat degenimiz jer betindegi jalǵyz ǵana baqyt. Qalǵanyńnyń bári kóz jasyńnyń telegeıi.

Súıý, súıýdi bastan keshýdiń ózi-aq jetip jatyr. Odan artyǵyn talap etpeı-aq qoıyńdar. Senderge ómirdiń qupıa kúńgirt qoımasynan basqa injý-marjandy tabý qıyn. Mahabbat degenimiz erlik.

Úshinshi taraý
AJYRASPAS

Jan Valjan qaıda joǵalyp ketti? Kozettanyń erkeleı aıtqan ótinishi boıynsha ózin ózi zorlap jymıǵan Jan Valjan ile ornynan turdy da, ózine eshkimniń nazar aýdarmaǵanyn paıdalanyp, baıqatpaı aýyzǵy bólmege shyqty. Bul segiz aı buryn ústi basy laı-batpaq, bet-aýyzy satpaq-satpaq, qan men oq-dári ıisi ańqyp, atasyna nemeresin alyp kelgende alǵash kirgen bólmesi bolatyn. Ejelgi qabyrǵa qaptamalary tizilgen japyraqtar men ilingen gúlderden kórinbeıdi, onda Marıýsti ákep salǵan dıvanda endi sazgerler otyr. Jaqsy kıingen Basktiń ústinde frak, butynda qysqa shalbar, aıaǵynda aq shulyq, qolynda aq qolǵap, dastarqanǵa aparar árbir taǵamdy raýshan japyraqtarymen sándep júr.

Jan Valjan oǵan tańylǵan qolyn kórsetip, ketý sebebin baıandap, úıden shyǵyp júre berdi.

Jan Valjan ashananyń kóshege qaraǵan terezeleriniń jaryǵy astynda birneshe mınót qımylsyz turdy. İshke eptep qulaq túrdi. Úılený toıynyń tunshyǵa býlyqqan shýy estildi. Ol ataıdyń sańqyldaǵan senimdi sózin, skrıpkanyń syzylǵan únin, tarelkeler men bokaldardyń syldyryn, dý kúlkini tyńdap, osy ý-shýdyń arasynan Kozettanyń názik, qýanyshty daýysyn ajyratty.

Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesin tastap, ol ózine, Qarýly adam kóshesine oraldy.

Ol oǵan aınalma jolmen Sen-Lýı arqyly Qasıetti Ekaterına alaby men Aq mantıalar kóshesi arqyly júrip, ájeptáýir úlken sheńber jasady, alaıda ol dál osy jolmen kisi kóp júretin las Kishi Tampl kóshesine soqpaı Kozettany úsh aı boıy Qarýly adam kóshesinen Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesine ákep júrdi. Osy soqpaqpen Kozetta júrgendikten de ol ózge joldy qalamady.

Jan Valjan úıine oraldy. Shyraq jaǵyp ózine joǵaryǵa kóterildi. Páter qańyrap qalǵan, tym quryǵanda Týsen de joq. Jan Valjannyń qadamy bos bólmelerde jańǵyryp, qańǵyrlap estiledi. Ol Kozettanyń jatynjaıyna kirdi. Kereýette aq japqysh joq eken. Tek tysy da, kestesi de joq jastyq qapaı bolsa solaı búktep tastaı salǵan kórpelerdiń arasynda endi eshkimge de keregi joq bóstektiń ústinde jatyr. Áıelderdiń súıkimdi áshekeıleriniń bárin Kozetta ózimen birge ala ketipti; qalǵany tek aýyr jıhazdar men tórt qabyrǵa ǵana, Týsenniń kereýetinen de bári alynypty. Tek bir kereýettiń ǵana tósek orny buzylmaı baǵzy qalpynda tur, bul ıesin kútken Jan Valjannyń tósegi.

Jan Valjan shkaftardyń qaqpaǵyn jaýyp, bólmelerdi aralaı tústi.

Aqyry ol óz jatynjaıynan bir-aq shyǵyp ústelge shyraq qoıdy. Ol qolyndaǵy tańǵyshyn baıaǵyda-aq alyp tastaǵan-dy, qazir eshqashan aýyrmaǵandaı-aq qoly erkin qımyldaıdy.

Kereýetiniń qasyna kelgende onyń kózi ádeıi me, álde kezdeısoq pa kópten Kozettanyń qyzǵanyshyn týǵyzyp júrgen "ajyraspas" dosy, udaıy ózimen birge alyp júretin kishkentaı qobdıshaǵa tústi. Tórtinshi maýsymda Qarýly adam kóshesine kóship kelgen soń kereýettiń basynda turatyn shaǵyn ústeldiń ústine qoıa salǵan, soǵan asyǵys jaqyndap kelip, qaltasyn sıpap kiltin taýyp aldy da ashyp jiberdi.

Odan ol aqyryn ǵana balalardyń zattaryn shyǵara bastady. Bulardyń bári on jyl buryn Monfermeılden ketkendegi Kozettanyń buıymdary bolatyn; áýeli qara bas oramal alyndy, sosyn qara tústi kóılek. Odan keıin búgilmeıtin áp-ádemi bala bashmaǵyn sýyrdy, bul Kozettaǵa qazir de jarap qalatyn syńaıly, sodan soń tyǵyz bomazıden tigilgen kókirekshe, toqylǵan beldemshe, qaltasy bar aljapqysh, jún shulyqtar shyqty. Áli balpanaqtaı bala aıaǵynyń sıpatyn joımaǵan shulyqtardyń uzyndyǵy Jan Valjannyń alaqanyndaı da joq. Olardyń bári de qara tústi. Monfermeılge bul zattardyń bárin Jan Valjannyń ózi ákelgen-di. Qobdıshadan shyǵaryp, ol bul zattardy birinen-soń birin tiziltip, kereýettiń ústine jaıdy. Ol oıǵa batyp, biraz jaılardy esine túsirdi. Bul qystyń kúni jeltoqsan aıynda, yzǵyryq sýyqta bolǵan edi, Kozetta tońyp, tula boıy qalshyldap, oralǵan shoqpyt pana bolmaı, aǵash bashmaq kıgizgen aıaǵy tońǵannan kógerip turdy. Jan Valjan kishkentaıǵa shoqpytyn sypyryp, mynaý qara kóılekti kıgizgen. Onyń sheshesi qabirde balam meniń qaıǵyryp qara jamylyp júr dep qýanyp jatqan da shyǵar, al sábıge eń bastysy kıimi bolýy jáne onyń jyly bolýy ǵoı. Ol Monfermeıl ormanyn eske aldy, Kozetta ekeýi sol ormandy kesip ótti ǵoı, kún jaýyn-shashyndy bolatyn, qys qoı, aǵashtar japyraqsyz, shoqtar qussyz, aspan kúnsiz bolsa da báribir sol kez ǵalamat edi ǵoı. Ol bul zattardy kereýetke jaıyp, bas oramaldy beldemsheniń, shulyqtardy bashmaqtyń, kókireksheni kóılektiń janyna qoıyp, tesilip qarady da otyrdy. Ol ǵoı onda osyndaı ǵana jasta edi, boıy da alasa, qýyrshaǵyn úp-úlken ǵyp keýdesine basyp, montıyp turatyn, syıǵa tartqan altyn teńgesin mynaý aljapqyshtyń qaltasynda saqtaıtyn, kúlip máz bolatyn, ekeýi qol ustasyp qatar kele jatatyn, qyzdyń bul jaryq jalǵanda ákesinen basqa eshkimi joq ta edi.

Kenet onyń aq basy tósekke eńkeıip, ójet qart júregi búlk etti, betin Kozettanyń kóılegine tyqty, dál osy kezde bireý-mireý baspaldaqpen shyǵyp kele jatsa qoımaı-qoımaı eńirep óksigen daýysty estıtini sózsiz edi.

Tórtinshi taraý
IMMORTALE JECUR

Biz ár satysynda qadaǵalap júrgen baıaǵy qatal kúres qaıta jańǵyrdy.

Iakov perishtemen bar bolǵany bir-aq tún aıqasyp edi. Áttegen-aı! Jan Valjannyń túnekte óz ar-ojdanymen jekpe-jek kelip, keskilesken kúreste qalaı qınalǵanyn qansha ret kórdik biz!

Kóz kórip, qulaq estimegen jekpe-jek! Keı sátterde aıaǵy taıyp ketti, keıde aıaǵynyń astynan jer opyryldy.

Óziniń jaqsylyqqa janushyra umtylysynda ar-ojdany qansha ret tunshyqtyryp, alyp urmady! Qansha ret aıaýsyz aqıqat onyń keýdesine tizesin batyrmady! Qansha ret tanym sáýlesi murttaı ushyrǵan ol aıaı gór dep jalynbady. Qansha ret epıskop jaqqan ymyrasyz sáýle ishin de, tysyn da jaılap alyp, eshteńeni de kórgisi kelmeı qashqaqtaǵanda ony óz erkine qarsy aıdap saldy! Qansha ret bul shaıqasta jartasqa jarmasyp boıyn tiktep, sofızmge sıynyp, ar-ojdanyn óz aıaǵymen taptamady, qansha ret ólikke aınalyp, jer qaýyp qalmady. Qansha ret báz-bir qıturqy amal-aıladan keıin, ózimshildiktiń aıtqanyna erip aıaq astynan ekijúzdilik jasap alǵannan keıin qulaǵynyń tusynan: "Munyń adal tásil emes, ońbaǵan!" degen daýysty estimep edi! Qansha ret onyń yryqqa kónbeıtin oıy borysh tabanynyń astynda taptalyp, qyryldap jatyp edi! Sonyń bári Qudaıǵa qarsylyq bolatyn! Sonyń bári ólim aldyndaǵy jan teri bolatyn! Ózine ǵana málim, áli de qanap bitpegen qupıa jaralar, qanshama! Onyń qasiretti ómirinde jaranyń orny men tyrtyqtar netken kóp edi! Tula boıy qan-josa bop, denesi del-sal, ábden tıtyqtap, júregin toryǵý tumshalap turǵannyń ózinde eńsesin tiktese-aq boldy, jany jadyrap, rýhy aıqyndalyp shyǵa keledi. Jeńile turyp ta ol ózin jeńimpaz sanaıdy. Aıaǵynan qaǵyp qulatyp, tapap, janshyp, keýdesine shyǵyp alǵan qaharly da araıly ári ózine dán razy ar-ojdan: "Endi qaıda barsań onda bar, aldyńnan jarylqasyn!" dep qoıa beredi.

Shirkin-aı, qap! Mundaı ólispeı berispes shaıqastan keıin qandaı jabyrqaý jutań ómir bastalady deseıshi!

Jan Valjan bul túni ol aqtyq aıqasqa tótep berýge tıis ekenin sezdi.

Onyń aldynda jandy azapqa salar másele turdy.

Taǵdyrdyń tálkegi adamdy udaıy týra jolmen júrgizbeıdi; ol jol jáne taqtaıdaı tegis bolyp, barar jerińe buralań burylyssyz da aparmaıdy, onyń tuıyqtary da, qarańǵy qaltarystary da qaskóı kedergileri de az bolmaıdy, sondyǵynan da odan san taraý súrleýler kóp taraıdy. Jan Valjan dál qazir sondaı kedergisi kóp qaterli qıylysta tur.

Ol eń sońǵy shepte, jaqsylyq pen jamandyq joldarynyń qıylysqan jerinde turdy. Onyń kóz aldynan qaterli jol aıyryq ashyldy. Keıbir qıyn-qystaý jaǵdaılarda kezdesetindeı, onyń aldynan taǵy da eki jol bulańdady: biri ony qyzyqtyrdy, ekinshisi qorqytty. Qaısysyn tańdaý kerek?

Qorqytatynyna ony qupıa suq saýsaq nusqaıdy, ádette kózimizdi kórinbeıtinge jibererde onyń ótinishi bar.

Jan Valjannyń taǵy da qaterli aılaq pen arbaǵan tuzaqtyń arasynan bireýin tańdaýy kerek boldy.

Demek, jandy saýyqtyrýǵa bolady, al taǵdyrdy eshqashan ózgerte almaısyń degen shyn boldy ǵoı. Taǵdyrdyń degeni bolmaı qalmaıtyny-aq qaterli.

Onyń aldynda turǵan máseleniń máni bylaı:

Jan Valjan Kozetta men Marıýstiń baqytyna qalaı qaraıdy? Bul baqytty olar úshin onyń ózi qalap, ózi soǵan jetkizdi, sol baqytpen óz júregin ózi jaralady, ózine qadalǵan qanjardy qanyn sorǵalatyp sýyryp alǵanda ondaǵy óz qoltańbasyn kórip, qanaǵat tabatyn usta sekildi.

Kozettada Marıýs boldy, Marıýs ony baýrap aldy. Olarda barlyǵy bar, tipti baılyq ta jetkilikti. Sonyń bári jalǵyz ǵana solar úshin jasaldy.

Al qol jetip, júzege asqan bul baqytqa Jan Valjan ne jasaýy kerek? Ol bul baqytqa qol jumsaı ma? Álde oǵan óz menshigi sıaqty bılik júrgize me? Álbette, Kozetta ózgege tıesili. Biraq ol, Jan Valjan bar aýyrtpalyqty bir ózi kóterip, ózin ózi ustaı ala ma? Kozettany anda-sanda kórýge raýa, burynǵysyndaı qurmetti áke bolyp qala ma? Álde Kozettanyń úıine typ-tynysh qana kóship kirip ala ma? Óziniń ótkenin bolashaqtyń aıaǵynyń astyna salý qolynan kele me? Bet perdesin sypyryp tastamaı, olardyń jarqyn oshaǵynyń basyna tolyq haqyly kisideı baryp otyrýǵa batyly jete me? Óziniń talaıdy kórgen qolymen olardyń beıkúná qoldaryn qysa ala ma? Jılnormannyń beıqut qonaqjaıynyń torpeshi aldynda óziniń kisen izi túsip masqaralanǵan aıaǵyn erkin kósiltip otyra ala ma? Marıýs pen Kozettanyń baqytty taǵdyryn birge bólise bile me? Tóbesindegi túnek qoıýlanyp, basyn kóleńke shalmaı ma? Olardyń baqytty sybaǵasyna úshinshi bólegi retinde óziniń kermek úlesin qospaq pa? Burynǵysyndaı úndemeı júre bere me? Bir sózben aıtqanda, osynaý baqyttylardyń janynda taǵdyrdyń zararly saqaý rólin oınaı ma?

Keıbir máseleler aldyńnan tyr jalańash shyǵa kelgende kózińdi tómen salyp, tunjyramas úshin qaskóı taǵdyrǵa, onyń tálkegine kóndigý kerek. Sfınkstiń: "Sen qalaı jasaısyń?" degen kidi saýalynyń astarynda jatqan jaqsylyq pa álde jamandyq pa?

Synǵa túsýdiń mundaı tásilin Jan Valjan biledi: ol sfınkstiń kózine týra qarady.

Sheshimi qıyn jumbaqty ol bar qyrynan zerdelep kórdi.

Ǵajaıyp jan ıesi Kozetta — apatqa ushyraǵandy qutqarar dóńgelek syndy. Ne isteý kerek? Ustap aıyrylmaý kerek pe, álde qoıa berý kerek pe?

Ustap aıyrylmasa ol ajaldan qutylar edi, tómen tartqan ıirimnen shyǵyp, kúnge qarar edi, biraq shashynan, ústi-basynan teńizdiń kermek sýy sorǵalap turar edi. Ol qutqarylyp odan ári ómir súrer edi.

Qoldan shyǵaryp qoıa berý kerek pe?

Onda — túpsiz tuńǵıyqqa kettim deı ber.

Osylaı ol azap pen qaıǵyda óz ar-ojdanymen aqyldasty. Durysyraq aıtqanda, ózimen ózi kúresti; ol eregise qasaryp, birese óziniń ómirge degen erkine, birese senimine dúrse qoıa berdi.

Jan Valjan úshin jylaı bilýi baqyt boldy. Ol onyń janyn jeńildetti. Alaıda bas adam aıtqysyz qıyn boldy. Onyń jan áleminde kóterilgen daýyl Arrasqa qýyp tyqqan baıaǵy daýyldan da kúshti boldy. Búgingimen qatarlasyp burynǵy tura qaldy da, ekeýin salystyryp ol ókirip kóp jylady. Kóz jasy men ókinishke erik bergen ol eńirep jylaýdan ábden tıtyqtady.

Ol shegine jetkenin sezdi.

Áttegene, ózimshildik pen boryshtyń ólispeı berispes kúresinde, buljymas muratymyzdyń aldynda abdyrap, yzalanyp, ókine otyryp baǵytyńdy aldyryp, baǵdaryńdy berip, adym saıyn birte-birte sheginip, qashyp qutylýdan úmittenip, jaltarar jol izdep alas urǵanda tý syrtyńnan oıda joqta bóget bolyp qabyrǵa shyǵa keletinin qaıtersiń!

Biz sheginer jolymyzdy qasıetti kóleńke keskenin sezemiz.

Kózge kórinbeıtin, ymyraǵa kelmeıtin bul netken eles!

Sonymen, ar-ojdandy aýyzdyqtaı almaısyń. Bý belińdi, Brýt! Táýekel de, Katon! Ar-ojdan túpsiz tereń, óıtkeni ol qudiret! Bul qazyna qoımasyna biz tutas ómirdiń eńbegin tógemiz, ataq-dańqymyzdy, mansabymyzdy, baılyǵymyzdy laqtyramyz, bostandyqty, otandy beremiz, densaýlyqty, tynyshtyqty, baqytty tastaımyz. Taǵysyn taǵy, taǵy da beremiz. Ydystardy qotaryńdar. Ýrnalardy eńkeıtińder. Aqyr aıaǵynda biz oǵan júregimizdi de atyp uramyz.

Baǵzyda tozaq túneginiń bir tusynda túpsiz osyndaı bir kespek bolýshy edi.

Jalpy qurbandyqtan bas tartý keshirgisiz be? Sarqylmas ta quqyǵyn alǵa tarta ala ma? Arylmaıtyn aýyrtpalyq adam kúshin arttyrmaı ma? "Jetti endi!" dese Sızıf pen Jan Valjandy kim aıyptaıdy?

Bulardyń beriktigi úıkelispen shekteledi; sonda jannyń tántiliginde qalaısha shek bolmaıdy? Eger máńgilik qozǵalys bolmasa, máńgilik janpıdalyqty talap etýge bola ma?

Alǵashqy adym túkke turmaıdy, eń qıyny — aqyrǵy adym. Shanmate isi Kozettanyń turmysqa shyǵýymen, onyń zarar saldarymen salystyrǵanda ne táıiri? Katorgaǵa aıdalý qateri qazirgi ómirden baz keshýmen salystyrǵanda túk te emes.

Tómenge túser alǵashqy saty tumandy munar ǵoı bir. Ekinshi saty qandaı qap-qara túnek deseıshi! Qalaısha keri serpimessiń?

Jankeshtilik janyńdy jeı otyryp, asqaqtatady. Bul degeniń jazalaý, taqqa otyrarda mańdaıǵa jaǵar maı. Adam oǵan alǵashqy sátte-aq kelisedi; ol qyzǵan temirdiń taǵyna otyrady, qyzǵan temirdiń tájin kıedi, qyzǵan temirdiń derjavasyn qabyldaıdy, qolyna qyzǵan temirdiń asataıaǵyn ustaıdy, oǵan taǵy otty qaptalǵa oranýǵa týra keledi, — sonda áljýaz tán qalaısha bir burqanyp, azapty ulyqtaýdan bas tartpaıdy?

Aqyr aıaǵynda Jan Valjan ábden boldyryp tıtyǵyna jetti.

Ol oılandy, tolǵandy, kún men kóleńkeni qupıa tarazyǵa tartty.

Katorjannyń aýyrtpalyǵyn mynaý gúl jaınaǵan eki jastyń ıyǵyna artý kerek pe, álde onsyz da sózsiz ajalyn ózi júzege asyrýy kerek pe? Bir jaǵdaıda ol Kozettany, ekinshide ózin qurbandyqqa shalady.

Qandaı sheshimge kep toqtady ol? Qandaı qorytyndyǵa keldi? Taǵdyrdyń ádil jaýap alýynyń saýaldaryna onyń aqtyq jaýaby qandaı boldy? Qaı esikti ashýǵa bel baılady? Ómirdiń qaı jartysyn keri serpip, qulypqa jappaq? Tabany tıgen bas aınaldyrarlyq ıirimderdiń qaısysyna tańdaýy tústi? Shetin shektiń qaısysyn qalady? Túpsiz tuńǵıyqtyń qaısysynyń aldyna basyn ıdi?

Azapty tolǵanys kúni boıy tynǵan joq.

Tańǵa deıin ol sol qalpynan tanǵan joq, taǵdyrdyń zil batpan aýyrtpalyǵynan muqalǵan, bálkim janshyp tastalǵan ol tizerlep, kereýetke basyn salǵan beti, tańylǵan kiresinen sheship ap jerge laqtyra salǵandaı eki qolyn jaıyp jiberip, qozǵalmaı otyrdy da qoıdy. On eki saǵat boıy, qysqy uzaq túnniń on eki saǵaty boıy basyn kótermeı, bir aýyz sóz aıtpaı, ábden tońyp, etpettegen qalpynan qozǵalǵan joq.

Oıy birde jylandaı jerde jorǵalap, birde qyrandaı aspanda samǵap júrgende ózi qalt etip qımyldamady. Onyń osy siresip qatyp qalǵan denesin kórip óli me dep qalýǵa bolatyn edi, tek ara-tura dir ete qalyp, betin kómip Kozettanyń kóılegin súıgende ǵana tiri ekenin bilesiń.

Muny kim kórdi? Kim? Jan Valjan bólmede jalǵyz qalsa, janynda eshkim bolmasa, kim kórdi deısiz ǵoı.

Ony kórgen qarańǵyda qalǵýdy bilmeıtin qudireti kúshtiniń ózi ǵana.

JETİNSHİ KİTAP
QAIǴY KESESİNİŃ SOŃǴY JUTYMY
Birinshi taraý
JETİNSHİ AINALYM JÁNE SEGİZİNSHİ ASPAN

Úılený toıynan keıingi kún tynyshtyq qushaǵynda boldy. Jurt bir-birinen toıattaǵan baqyttylardyń tynyshtyǵyn jáne kesh oıanýyn qaster tutady. Shýly quttyqtaýlar men qutty bolsyn aıtýlar keıinirek bastalady. 17 aqpan kúni tańerteń Bask sypyrǵysh pen shańdy shúberek ustap ózi jatatyn aýyzǵy bólmeni tazalap júrgende aqyryn ǵana esik qaǵyldy, bul sáske tús aýyp bara jatqan shaq edi. Mundaı kúni qońyraý shalmaı, jaı ǵana esik qaǵyp qarapaıymdyq tanytý ábden oryndy bolatyn. Bask esik ashyp, Foshlevan myrzany kórdi. Ol ony qonaqjaıǵa bastap bardy, bólme áli jınalmaǵan eken, astan-kesteńi shyǵyp jatyr, keshegi toı-dýmannyń aıqas alańy bolǵasyn oǵan ne aıtarsyń.

— Ózińiz de túsinesiz ǵoı, taqsyr, búgin uıqydan kesh oıandyq, — dep aqtalyp jatyr Bask.

— Sizdiń qojaıynyńyz turǵan bolar? — dep surady Jan Valjan.

— Sizdiń qolyńyz qalaı, taqsyr? — dep surady Bask jaýap qaıtarý ornyna.

— Táýir. Sizdiń qojaıynyńyz turdy ma?

— Qaısysy? Kárisi me, jasy ma?

— Ponmersı myrza.

— Baron myrza ma? — dep surady Bask mańǵazdanyp.

Qyzmetshilerdiń kóz aldynda baronnyń dárejesi aıryqsha salmaqty seziledi. Onda ózderi birdeńe túsetindeı-aq tálimsı sóıleıdi; bir fılosof aıtqandaı "onyń dańqynyń nury" olarǵa mártebe. Sóz arasynda aıta keteıik, jaýynger respýblıkashyl ekenin is júzinde dáleldep shyqqan Marıýs endi óz yrqynan tys baron atanyp otyr. Bul dáreje úıdegi kishigirim revolúsıanyń sebepshisi de boldy. Marıýs ol ataqtan bas tartyp edi, ózge emes Jılnormannyń ózi taımaı tabandap otyryp aldy. Onyń ústine polkovnık Ponmersıdiń ózi "Meniń ulym meniń dárejemniń de murageri" dep jazyp ketipti. Marıýs sol ósıetke baǵyndy. Oǵan qosa endi ǵana áıel bola bastaǵan Kozetta baronesa bolǵanyna máz-meıram.

— Baron myrza ma? — dep qaıtalady Bask. — Qazir qaraıyn. Foshlevan myrzanyń kórgisi keledi dep aıtaıyn.

— Jo-joq, men ekenimdi aıtpańyz. Bireý kózbe-kóz sóıleskisi keledi deseńiz boldy, biraq meniń atymdy ataı kórmeńiz.

— Á! — dedi daýsyn sozyp Bask.

— Men oǵan kútpegen syı bolsyn dep edim.

— Á! — dep qaıtalady Bask, bul ekinshisi birinshini ózine ózi túsindirýi sıaqty bolyp shyqty.

Ol shyǵyp ketti.

Jan Valjan jalǵyz qaldy.

Biz aıtqandaı qonaqjaı sumdyq ybyrsyp jatyr. Eger muqıat qulaq qoısa, toı dýmanynyń býaldyr shýyn áli de estýge bolatyn sıaqty kórinedi. Parkette gırlánd pen áıelderdiń shashynan túsip qalǵan gúlder shashylyp jatyr. Aqyryna deıin janǵan shyraqtardyń erigen balaýyzdary shyraǵdan ilmekterine tamyp, qatyp qalypty. Óz ornynda turǵan birde-bir oryndyq joq. Buryshtarda úsh-tórtten ıirilgen mamyqtaqtar alqa-qotan otyryp áńgimege kirisip ketkeli turǵandaı. Mundaǵylardyń bári dýmanmen tynystap turǵan sekildi. Ý-shý bop óte shyqqan merekeniń ózinde qaıran qalarlyq birdeńe bolady. Munda baqyt meıman bolyp ketkendeı. Beıbereket turǵan oryndyqtar, solyp jatqan gúlder, sóngen ottar qýanysh týraly syr shertetin sıaqty. Kún lústranyń ornyna turyp, qonaqjaıdy kóńildi jaryǵymen aıalaıdy.

Birneshe mınót ótti. Jan Valjan qozǵalmaı Bask tastap ketken jerde áli tur. Onyń óńi bop-boz. Laılanǵan kózi uıyqtamaǵandyqtan shúńireıip ishke kirip ketipti, beınebir sharasynan aýyp ketýge shaq turǵandaı. Myjylǵan qara beshpentiniń qyrys-tyrysy túnde sheshilmegenin ańǵartady. Shyntaǵy mamyqtan aǵaryp, shuǵanyń basqa mataǵa jaqyndasa birdeńeni juqtyryp ala qoıatynyn aıǵaqtaǵandaı. Jan Valjan aıaǵynyń basynan kún shaǵylǵan tereze aǵashynyń kóleńkesi túsip turǵanyn kórdi.

Esik jaqtan shý estilip, ol kózin kóterdi.

Kúlimdep mańǵaz Marıýs kirdi, qýanyshtan júzi bal-bul janady, shattyqtan janary jarqyl qaǵady. Ol da bul túni uıyqtaǵan joq.

— Ah, bul siz be, áke! — dep daýystap jiberdi ol Jan Valjandy kórip. — Al áýmeser Bask bárin biltelep, qupıa syńaı tanytty. Biraq siz tym erte kelipsiz. Qazir saǵat on eki jarym ǵana. Kozetta uıyqtap jatyr.

Marıýstiń Foshlevanǵa arnalǵan "áke" degen sózi eń bıik qurmettiń ǵana emes, shattyqtyń da belgisi edi. Ekeýiniń arasynda báz-bir salqyndyq pen májbúrlik qabyrǵadaı qalqaıyp qozǵalmaıtyny aıan, sol muzdy ne syndyryp buzý, ne jylytyp eritý qajet tárizdi bolyp turatyn. Marıýstiń baqyt býyna mas bolǵany sondaı, ekeýiniń arasyndaǵy qabyrǵa óz-ózinen qulap, muz eridi de, Foshlevan myrza Kozettaǵa qandaı áke bolsa, buǵan da sondaı áke boldy.

Sózin ol qaıta bastady; sóz kómeıinen tasqyndaı quıyldy, ádette mundaı sózsheńdik qýanyshtyń qudaıy shabyt qanatyndaǵy adamǵa ton bolady.

— Sizdi kórgenime qandaı qýanyshtymyn. Keshe sizdiń qandaılyq bizge jetispegenińizdi bilseńiz ǵoı! Qaıyrly kún, áke! Qolyńyz qalaı? Táýir ǵoı, solaı emes pe?

Óz saýalyna óziniń jaqsylyqpen jaýap bergenine qanaǵattanǵan ol sózin ári jalǵady:

— Kozetta ekeýimiz siz týraly qandaı kóp aıttyq deseńizshi! Kozetta sizdi sondaı jaqsy kóredi. Siz úshin arnaýly bólme ázirlengenin umytpańyz. Qarýly adam kóshesi degendi qaıtyp bilgimiz de kelmeıdi. Tipti ol týraly estigimiz de joq. Sol kóshege qalaısha qonystanyp júrsizder? Ózi sondaı kóńilsiz, kóriksiz, sýyq, densaýlyqqa da zıandy, aınalasy qorshap tastalǵan, tipti oǵan ótýdiń ózi qıyn. Bizge kóship kelińiz. Osy búginnen bastap! Áıtpese sizdiń isińiz Kozettamen bolady. Ol bárimizdi de buıryqpen órgizip, turǵyzǵysy keledi, sizge osyny eskertemin. Siz óz bólmeńizdi kórdińiz be, ózi, ol bizben qatar deýge bolady, terezesi baqqa qaraıdy; esiginiń kilti durystalǵan, qalǵany tek kóship kelýińiz ǵana. Kozetta kereýetińizdiń qasyna baıaǵynyń úlken mamyqtaǵyn qoıyp, "Oǵan qushaǵyńdy aıqara ash!" dep buıyrdy oǵan. Terezeńizdiń aldyndaǵy mamyrgúl shoǵyna kóktem saıyn bulbul ushyp keledi. Eki aıdan keıin onyń tamyljyta saıraǵanyn tyńdaısyz. Onyń uıasy sizden solǵa qaraı, al bizden oń jaqta. Túnde bulbul saırasa, kúndiz Kozetta ándetedi. Sizdiń bólmeńiz týra tústikke shyǵady. Kozetta oǵan sizdiń kitaptaryńyzdy, kapıtan Kýktiń jáne Vankýverdiń saıahattaryn, ózińizdiń kúlli zattaryńyzdy qoıady. Ózińiz asa qasterleıtin qobdıshańyz bar kórinedi ǵoı, oǵan da men qurmetti oryn daıyndap qoıdym. Siz atamdy baýrap alypsyz, ekeýińiz bir-birińizge saısyzdar. Biz bárimiz birge turatyn bolamyz. Ózińiz vıst oınaı bilesiz be? Bilseńiz ataıdy keremet raqatqa batyrasyz. Men sot májilisine ketken kúnderi Kozettany qoltyqtap baıaǵy Lúksembýrg baǵyndaǵy sıaqty serýendeısizder, ol kezder esińizde shyǵar? Biz baqytty bolýǵa bekem bel baıladyq. Áke, siz de bizdiń baqytymyzǵa súıinip, baqytty bolasyz. Iá, siz qazir bizben birge erteńgilik asqa otyrasyz ǵoı?

— Myrza, — dedi Jan Valjan. — Meniń sizge birdeńe habarlaýym kerek. Men burynǵy katorjanmyn.

Dybys úshin aıqyndyqtyń shegi bolady, soǵan oraı ony qulaq túgil, kókirektiń de qabyldamaıtyn sáti kezdesedi. Foshlevan myrzanyń aýzynan shyǵyp ketken "Men burynǵy katorjanmyn" degen sóz Marıýstiń qulaǵyn janap, múmkindik sheginen shyǵyp ketti. Marıýs ony anyq esite almady. Oǵan ol birdeńe aıtqandaı boldy, biraq naqty ne aıtqanyn túsingen joq. Ol ań-tań bolyp qatty ańtaryldy.

Tek sonda ǵana ol ózimen sóılesip otyrǵan kisiniń sumdyq qorqynyshty ekenin kórdi. Óz baqytyna máz bop júrip, onyń ólikteı bop-boz ekenin ańǵarmapty.

Jan Valjan sol jaq shyntaǵynan qara tańǵyshyn sypyryp tastady, sosyn qolyn aınala orap tastaǵan shúberekti tarqatyp, bas barmaǵyn bosatty da Marıýske kórsetti.

— Meniń qolyma túk te bolǵan joq, — dedi ol.

Marıýs onyń saýsaǵyna úńildi.

— Eshqashan eshteńe bolǵan joq, — dedi taǵy da Jan Valjan.

Shynynda da, bas barmaǵynda eshqandaı syzattyń izi joq.

Jan Valjan sózin ápi qaraı jalǵady:

— Sizderdiń neke toılaryńyzǵa meniń qatyspaýym kerek edi. Sodan qashqaqtaýǵa tyrystym da, men mynaý jarany jalǵandyq jasamaý úshin ádeıi oılap taptym, neke kelisim-shartyn zańsyz dep jarıalaýǵa jeleý bermes úshin, oǵan qol qoımas úshin osylaı jasaýǵa týra keldi.

— Munyń qandaı máni boldy? — dep múdirińkirep baryp suraq qoıdy Marıýs.

— Munyń máni — meniń katorgada bolǵanym, — dep jaýap berdi Jan Valjan.

— Men esimnen adasatyn shyǵarmyn! — dep qoryqqanynan aıqaılap jiberdi Marıýs.

— Ponmersı myrza! — dedi Jan Valjan. — Men on toǵyz jylymdy katorgada ótkizdim. Urlyq úshin. Sosyn katorgaǵa ǵumyrboıylyq kesildim. Taǵy da urlyq úshin. Qazirgi kezde polısıadan boı tasalap júrmin.

Marıýs shyndyq aldynan sheginýge, bolǵan iske senbeýge, kózge kórinip turǵanǵa taıtalasýǵa beker tyrysty — endi qarýyn tastaýǵa májbúr boldy. Mundaı jaǵdaıda ár kez kezdesetinindeı, ol birdeńeni túsinip qana qoımaı, áli aıtylmaǵandy da sezgen syńaıly. Sumdyq seziktiń aıaq astynan aıqyndalǵanynan ba ol dir ete qaldy, mıyn tesken tóten oı ony titirkendirip jiberdi. Ol oı kózimen bolashaǵyn sholyp, odan óziniń jabyrqaý taǵdyryn kórgendeı boldy.

— Barlyǵyn aıtyńyz! Shyndyǵyn aıtyńyz! — dedi ol daýysyn kóterip. — Siz Kozettanyń ákesisiz be?

Sony aıtyp jetkizgisiz úreımen sheginip ketti. Jan Valjan sondaılyq bir aıbarmen boıyn tiktep edi, bir bas bıiktep ketti.

— Siz maǵan senýge tıistisiz, myrza. Ras, bizdiń antymyzdy, biz sıaqtylardyń antyn ádil sot moıyndamaıdy...

Ol únsiz qaldy da, sosyn baıaý bastap óktem qara kúshpen sóziniń ár býynyna salmaq sala sóıledi.

— ... Siz maǵan senińiz. Men Kozettaǵa áke emespin. Qudaı kórip tur ǵoı, áke emespin. Ponmersı myrza! Men Faveroldan shyqqan sharýamyn. Kún kórisimdi aǵash kúzep tapqan jan edim. Men Foshlevan emespin, meni Jan Valjan ataıdy. Men Kozetta úshin eshkim de emespin. Sabyr etip, tynyshtalyńyz.

— Ony maǵan kim dáleldeı alady? — dep mińgirledi Marıýs.

— Myna men, meniń sózim.

Marıýs myna kisige tesile qarady. Al ol tunjyrap túnergenmen sabyrly eken. Mundaı sabyrly ustamdylyq jalǵandyqpen jalǵaspaıdy. Muzǵa aınalyp qatyp qalǵannyń bári shyndyq bolýǵa kerek. Osynaý moladaı sýyqtyqtan aqıqat ańǵarylady.

— Men sizge senemin, — dedi Marıýs.

Jan Valjan muny qaperine alǵandaı, basyn ıip sózin ári jalǵady.

— Kozetta úshin men kimmin? Kezdeısoq bireýmin. Budan on jyl buryn bul jaryq dúnıede onyń baryn bilgenim de joq. Men ony súıemin, ol ras. Kishkentaı kúninen bilgen, óziniń shal bolyp qalǵan jyldarynda kórgen balany qalaı súımessiń? Qartaıǵanda ózińdi barlyq balalardyń atasy sezinedi ekensiń. Ózimniń oıymsha mende de júrekke uqsas birdeńe baryna shák keltirmessiz. Ol tuldyr jetim edi. Ne áke, ne sheshe joq. Oǵan men kerek boldym. Ony jaqsy kórý sebebim sondyqtan. Kishkentaı balalar sondaı dármensiz keledi, sol sebepti olarǵa alǵashqy kezdesken, tipti men sıaqty adam da qamqorshy bola beredi. Kozettaǵa qatysty bul mindetti men óz moınyma aldym. Mundaı usaq-túıekti izgilikti is dep aıtýǵa aýyz barmaıdy, biraq bul shyn máninde ıgi is bolsa, onda men sony jasadym. Muny qylmysty jumsartatyn bir jaǵdaı dep atap qoıyńyz. Búgin Kozetta meniń ómirimnen ketedi, jolymyz eki aırylady. Qazirden bastap men birdeńe jasaı qoıýǵa qaýqarsyzbyn. Ol endi baronesa Ponmersı. Onyń endi basqa jebeýshi perishtesi bar. Bul ózgeristen Kozetta tek utty. Barlyǵy da jaqsylyqtyń joralǵysy. Al anaý alty júz myń frank, — onyń mánin sizdiń suraıtynyńyzǵa jáne senip otyrmyn, — maǵan tek saqtaı turý úshin berilgen. Qandaı jaǵdaımen ol sizdiń qolǵa túsip júr dep suraısyz ǵoı. Onyń qandaı jolmen túskeni sizge báribir emes pe! Men ózime saqta dep senip tapsyrylǵan dúnıeni ǵana berip turmyn. Budan artyq endi suraıtyn eshteńe de joq. Ózimniń shynaıy esimime deıin aıtyp, boryshymdy aqyr sońyna deıin ótedim ǵoı dep oılaımyn. Al bul endi tek maǵan ǵana qatysty. Maǵan eń mańyzdysy meniń kim ekenimdi sizdiń bilgenińiz ǵana.

Osyny aıtyp Jan Valjan Marıýstiń betine týra qarady.

Marıýstiń bastan keshken sezimi býaldyrlaý da beıbereket. Sý jaldaryn burqandyryp, aspanǵa kóteretin óktem jeldiń ekpinindeı taǵdyr soqqysy jan-júregimizde de daýyl turǵyzatyny bar.

Bizdiń qaı-qaısymyzdyń da tereń tebirenis sátterimiz bolady, ásirese ol abdyrap abyrjyǵan kezde kúsheıip ketedi; biz alǵash oıymyzǵa ne kelse sony aıtamyz, ol kóbine aıtylýǵa tıisti nárse bolyp shyqpaıdy. Adam tózgisiz oıda joq jańalyqtar bolady, olar ý qosqan sharap sıaqty jyndandyryp jibere jazdaıdy. Marıýs te tóbesinen tas túskendeı eseńgirep, adal moıyndaýy ishin ýdaı ashytyp, Jan Valjandy alǵash kinálaǵysy da keldi.

— Túsinsem buıyrmasyn, — dedi daýysyn kóterip ol, — osynyń bárin maǵan ne úshin aıtyp tursyz? Sizdi sonsha kim májbúrledi? Óz qupıańyzdy ózińizde saqtaýǵa bolatyn edi ǵoı. Sizdi eshkim ustap bermeıdi, izińizge túspeıdi, qýdalamaıdy da. Mundaı moıyndaýǵa óz erkińizben barý úshin sebep bolýy kerek qoı.

Aıtqan soń endi aqyryna deıin aıtyńyz. Bul arada beti ashylmaı jatqan birdeńe bar. Qandaı maqsatpen ózińizdi ózińiz áshkerelep tursyz? Ne úshin? Nege?

— Nege deısiz be? — dep Jan Valjan aqyryn ǵana Marıýske emes, ózine aıtyp turǵandaı sóıledi. — Shynynda da "Men — katorjanmyn" dep kenet bylsh etkizip aıta salý katorjannyń oıyna ne sebepten keldi eken? Olaı bolsa, jaýap bereıin. Iá, sebep bar jáne oǵash sebep. Men muny adaldyǵymnan istep turmyn. Qulaq qoıyńyz, baqytsyzdyqtyń basy mynada: men ózi ar-ojdanymnyń berik jetegindegi janmyn. Adam qartaıǵan saıyn bul baılanys aıryqsha bekı túsedi. Aınaladaǵy jandy ataýlynyń bári qulap, kúırep jatqanda ol baılanys myzǵymaıdy. Eger men ony úzip, joıyp jibere alsam, bul túıindi sheship nemese kesip, qulaq estip, kóz kórmeıtin bir qıyrǵa ketip qalsam, men qutylǵan da bolar edim, maǵan tek Blýa kóshesindegi kez kelgen kóne arbaǵa minip taıyp turý ǵana qalar edi de, quda da tynysh, qudaǵı da tynysh sender úshin baqytty dáýren týar edi. Alaıda men bul baılanysty úzýge tyrysyp, bar kúshimdi saldym, biraq ol berik bop shyqty, tartqanǵa da, sozǵanǵa da kónbedi, kónse men onymen birge júregimdi de julyp berer edim ǵoı. Sonda men ózime ózim: "Men basqa jerde ómir súre almaıdy ekem. Sondyqtan osynda qalýym kerek" dedim. Sizdiki, árıne, durys. Iá, men aqymaqpyn. Eshteńeni baıandap bildirmeı, búldirmeı nege jaı ǵana qala bermedim? Siz maǵan óz úıińizden bólme usynasyz, Ponmersı hanym meni óte-móte jaqsy kóredi, tipti ol mamyqtaqqa da: "Oǵan qushaǵyńdy aıqara ash" dep tapsyrypty, atańyz meni qýana-qýana qarsy alady, meniń ortam oǵan jarasady, biz bárimiz birge turamyz, birge aýqattanamyz, men Kozettany,.. — keshirińiz, daǵdy boıynsha aıtyp jatyrmyn, — Ponmersı hanymdy dastarqanǵa qoltyqtap ákeletin bolamyn, biz bir shatyrdyń astynda, bir ústeldiń basynda bolamyz, bir shamnyń jaryǵyn, bir torpeshtiń jylýyn qysta birge paıdalanamyz, jazda serýenge birge shyǵamyz. Biz otbasy bop ómir súrer edik. Bir otbasy!

Osy sózderdi aıtqanda Jan Valjannyń óńi sumdyq buzylyp, qorqynyshty bop ketti. Eki qolyn keýdesine aıqastyryp, kózimen jerge tesile qaraǵanda aıaǵynyń astynan bir túpsiz tereńdi qazǵysy kelgendeı kórindi, daýysy kenet kúrkireı shyqty:

— Bir otbasy! — dep aıqaı saldy ol. — Joq! Mende otbasy joq. Sizderdiń otbasylaryńa kirmeımin. Eshqandaı adamnyń otbasyna kirmeımin men. Ózara týys adamdar turatyn úılerde men artyqpyn. Dúnıede otbasylar bar ǵoı, biraq olar men úshin emes.

Men alastalǵan, keme bortyna laqtyryp tastalǵan janmyn. Meniń ákem men sheshem boldy ma? Soǵan da qazir kúmándana bastadym. Mynaý qyz balany turmysqa bergen kúni men úshin bári de bitti. Men onyń baqytty ekenin, súıgen adamyna qosylǵanyn, olardyń qasynda qaıyrymdy atasy baryn, qýanyshqa toly úıi, qos perishteniń qasterli uıasy baryn, bári de jaqsy ekenin kózimmen kórdim. Kórdim de ózime: "oǵan kirýshi bolma!" dedim. Meniń ótirik aıtýǵa, barlyǵyńdy aldap Foshlevan myrza bolyp qala berýime bolatyn edi. Oǵan kerek bolǵan kezde ótirik aıtýyn aıttym; al qazir ózim úshin ótirik aıtýǵa haqym joq. Ras, maǵan úndemesem jetip jatyr, barlyǵy qaz-qalpynda qalary sózsiz. Siz muny aıtýǵa ne májbúrledi dep suraısyz. Baryp turǵan bolmashy birdeńe -meniń arym. Áıtpese úndemeýden ońaı eshteńe joq. Túni boıy ózimdi soǵan sendirýge, kóndirýge tyrystym; siz kelip menen táýbe etýdi tileısiz, oǵan haqyńyz da bar, meniń qazir sizge aıtqanym sonshalyq oǵash ta, jaraıdy, túni boıy men ózime bultartpas, barynsha oryndy-aq dálelder keltirdim, shyn máninde óz shamamnan keletinniń bárin istedim. Alaıda meniń jeńe almaǵanym mynaý boldy: Kozettaǵa baılanyp, jabysyp, jelimdelip qalǵan júregimniń bir ushyn berik ustap turǵan dáneker jipti úze almadym, sosyn jalǵyz qalǵanda ózimmen aqyryn áńgimelesip turatynnyń, ıaǵnı ardyń daýysyn basa almadym. Mine, sondyqtan da búgin tańerteń bárin de moıyndaıyn dep ózińizge keldim. Bárinen, bárinen derlik arylmaqpyn. Ózime qatystysy týraly tipti aıtýǵa da turmaıdy, ony men ózimde-aq qaldyraıyn. Negizgisin siz bilesiz de. Sonymen, mine, bar qupıamdy kóterip ózińizge ákep turmyn. Ony kóz aldyńyzda ashyp ta berdim. Bul sheshimdi qabyldaý ońaı bolǵan joq. Túni boıy ózimmen ózim arpalysyp shyqtym. Bul arada Shanmate isindeı emes, jaǵdaı basqa dep ózimdi ózim ılandyrǵym kelmedi dep oılaısyz ba, endi ne, óz esimimdi jasyryp men eshkimge zıan keltirmeımin, Foshlevan esimin maǵan kórsetken qyzmetim úshin aıtqan alǵysy retinde Foshlevannyń ózi bergen, ony ózime máńgi qaldyrýǵa ábden bolatyn edi, onda ózińiz usynǵan bólmede erkin kósilip, baqytqa shúıgip jatpas pa edim, óz buryshym bar, eshkimdi qyspaımyn, Kozetta sizge tıesili bolsa da, onymen bir shańyraqtyń astynda turý kóńilge jubanysh qoı. Árqaısymyzdyń baqyttan óz úlesimiz bolady emes pe. Burynǵydaı Foshlevan myrza atansam, barlyǵy jónge keleri daýsyz. Biraq barlyǵy jónge kelgenmen meniń janym jónge kóne me? Jan-jaqtan maǵan qýanysh shapaǵy tógilip jatar edi de, júregimniń tereńin qara tún basyp, qaıǵyǵa batyrar edi.

Baqytty bolý jetkiliksiz, dúnıede adam eń áýeli ózimen ózi bolýy kerek. Endi kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi, men Foshlevan myrza bolyp qalǵan ekem deıik, ıaǵnı ózimniń shyn bet-beınemdi jasyrǵan ekem, onda sizderdiń gúl atqan baqyttaryńyzdyń qasynda qupıa saqtap, tapaıdyń tal túsinde ózimmen birge qarańǵy túnekti alyp júrgenim ǵoı, ol sizge eskertpeı katorgany ánsheıin otyńyzdyń basyna alyp kelý bop shyqpaı ma, onyń ústine meniń kim ekenimdi bil degen oımen dastarqandaryńyzdyń basyna otyrsam, meni taıaqpen aýlaq qyp tastaýy daýsyz; al adamdaryńyzǵa ózime qyzmet etkizip, sońynan olar meniń kim ekenimdi bilip qalsa: "Qandaı sumdyq!" dep shyńǵyryp tura qashpasyna kim kepil. Meniń sizge shyntaǵym tıip ketken kez boldy, shyn máninde ol sizdiń tarapyńyzdan jıirkenish týǵyzýy kerek-ti, qol qysystyq, ol yqylasty da urlap alǵandaı bolyp otyrmyn. Sizdiń úıde qurmetti shashtyń qasterli aǵymen jáne masqara shashtyń aǵymen bólisýge týra keledi; bylaıynsha, barlyq júrek bir-biri úshin ashyq sátte, tórteýimiz túgel: ata, qyz ben ózińiz, Kozetta men myna men rıasyz kóńilmen jaqyn aralasyp otyrǵan sátte, báribir belgisiz bireý qatysyp otyrdy ǵoı. Onda meniń bul ómirdegi jalǵyz qam-qareketim sizdermen qoıan-qoltyq júrý úshin qupıamdy ashpaı, osynaý qorqynyshtan qudyqtyń qaqpaǵyn ornynan qozǵaltpaý ǵana bolar edi. Sóıtip men — ólik ózimdi tiri senderge tańamyn ǵoı. Al Kozettany ózime máńgi buǵaýlap tastaımyn. Siz, ol jáne men jasyl qalpaǵynyń astyndaǵy úsh bas bolyp kórinemiz. Siz odan titirkenbeısiz be? Qazir men adamdardyń eń baqytsyzymyn, onda eń pasyq jeksuryny bolmaımyn ba! Jáne bul qylmysty kún saıyn jasaımyn ǵoı. Osy ótirikti de jáne kún saıyn qaıtalaımyn. Osy qara betperdemen shyn kelbetimdi taǵy da kún saıyn jasyram. Sizderdi de óz masqaramnyń kún saıyn qatysýshysy qylamyn. Oǵan sóz joq! Sizderge meniń súıiktilerim, meniń balalarym, meniń beıkúná perishtelerim, sóıtip sizderge jaman at keltiremin ǵoı. Úndemeý ońaı ma? Jasyryný jaqsy ma? Joq, jaqsy emes. Ótirik úndemeý degen de bar. Meniń ótirigim, meniń aldaýym, jalǵandyǵym, qorqaqtyǵym, qorqaýlyǵym, qylmysym keńirdegime qaıta jutyp, tún ortasynda tynyp, túske qaraı turyp: "Qaıyrly tań!" dep kólgirsip, jatarda "Qaıyrly tún!" dep aıarlansań, arymnyń aldynda ne aıtamyn. Kozetta ekeýińniń betińe qalaı qaraımyn, perishte kúlkilerińe jymysqy jymıyspen jaýap beremin be — on da eń jeksuryn ońbaǵan men bolmaımyn ba! Sonda osynsha aıarlyqqa ne úshin baramyn? Baqytty bolý úshin be? Men be baqytty bolatyn! Oǵan jalpy meniń haqym bar ma? Men ómirden laqtyryp tastalǵan janmyn, myrza!

Jan Valjan toqtady. Marıýs úndegen joq. Oılar júrek azabymen tynystaǵan mundaı aǵyl-tegil aqtarylýdy toqtatýǵa bolmaıdy, múmkin de emes. Jan Valjan daýysyn qaıta baıaýlatty, biraq úni aqyryn bolǵanmen aıbarly shyqty:

— Siz muny nege aıtyp tursyz dep suradyńyz? Sizdi eshkim ustap bermeıdi, izińizge túspeıdi, qýǵyndamaıdy dedińiz! Kerisinshe! Meni ustap ta beredi, izime de túsedi, qýǵyndaıdy da. Ol kim deısiz be? Ol meniń ózim. Men ózim óz jolymdy kesemin, ózimdi súıreleımin, ıteremin, tutqyndaımyn, jazalaımyn. Al óz qolyńa óziń túskende odan julqynyp shyǵyp ketý qıynnyń qıyny.

Osy arada Jan Valjan óz jaǵasyn qapsyra ustady:

— Mynaý judyryqqa qarańyzshy, — dedi ol. — Osy judyryq myna jaǵaǵa jabysyp máńgi qatyp qalǵan joq pa eken dep oılamaısyz ba? Mine, adamdyq arda da osyndaı óltirmeı bosatpaıtyn sheńgel bar. Eger, myrza, baqytty bolǵyńyz kelse, eshqashan borysh, paryz degendi aqylǵa túsiremin dep áýrelenbeńiz, ony sol túsinýge tyryssańyz boldy, qandaı qatal, ymyrasyz ekenine kózińiz jetedi. Ol syryna úńilgenińiz úshin-aq jazalaıdy, biraq sizdi kótermeleıtin de sol bolady, tozaqqa ózi súırep aparyp, qudaıdyń qasynan bir-aq shyǵarady. Óz janyńdy ózin jegideı jemeıinshe bul jalǵanda ózińmen óziń bola almaısyń.

Azapty da qasiretti raımen ol sózin jalǵastyra berdi:

— Ponmersı myrza! Bálkim, munym parasatty aqylǵa qarama-qarsy da bolar, biraq men — adal adammyn. Mine, sondyqtan da sizdiń kóz aldyńyzda quldyrap, óz aldymda asqaqtap baramyn. Mundaı jaıt buryn da bir kezdesken, onda maǵan mundaı aýyr soqqan joq edi, qazirginiń qasynda ol túkke de turmaıtyn. Iá, men adal adammyn. Eger meniń kinámnan sizder meni burynǵydaı qurmetteı berseńizder, óz basym ondaı adal adam bolmas edim. Endi qazir siz meni jek kóre bastaǵanda, ózimniń adaldyǵyma kózim jetip tur. Eńsemdi jazmysh janshyp barady: paıdalansam men zańsyz menshiktelgen syı-qurmetti ǵana paıdalana alamyn, al ol meni ishteı qorlaıdy, janymdy jeıdi, shyntýaıttap kelgende ózimdi ózim qadir tutýym úshin basqalardyń meni jek kórgeni kerek. Sonda men basymdy asqaq ustaımyn. Men — katorjanmyn, biraq arymnyń aldynda qulmyn, oǵan baǵynamyn. Munyń onsha shyndyq bolyp kórinbeıtinin de óte jaqsy bilemin. Biraq aqıqaty osy bolsa, amal qansha. Men ózimmen ózim shart jasasqanmyn, sol shartymdy oryndap júrmin. Kóp nársege mindetteıtin kezdesýler bolady, boryshymyzdy óteýge úndeıtin kezdeısoqtyqtar da bolady. Kórip tursyz ǵoı, Ponmersı myrza, meniń ómirde kóp nárseni bastan keshýime týra kelgen.

Jan Valjan úndemeı qaldy, sosyn kermek dámi kerek bolǵandaı silekeıin zorlap jutyp, sózin qaıta sabaqtady:

— Alda-jalda adamǵa qorlyq tańbasy basylsa, ol óziniń masqaralyǵyn basqalardyń óz yrqynsyz bólisýin talap etpeýge tıis, obany ózgelerge juqtyrýǵa onyń haqysy joq, basqalardy bildirtpeı ózi qulaǵan orǵa jetelemeýi kerek, óziniń tutqyn kúrtesin janyndaǵylardyń ıyǵyna jaýyp, óz sorlylyǵymen jaqyndarynyń baqytyna kóleńke túsirmegeni lázim. Densaýlyǵy dertip gúldep turǵandarǵa jaqyndap, qarańǵyda óziniń qupıa merezimen janasý — baryp turǵan qasekilik. Foshlevan meni óz esimimen myń jerden qaryzdandyryp, qarjylandyrsa da, ony asyra paıdalanýǵa haqym joq, ol maǵan esimin qansha berse de, ony máńgi alyp júrýge batylym barmaıdy. Esim degen adamnyń "meni" ǵoı. Baıqaısyz ba, myrza, men sharýa bolǵan ymmen de kóp jaıdy tolǵadym, biraz dúnıe oqydym; óz oıymdy aıta da bilemin. Barlyǵy jaıynda ózime esep te bere alamyn. Men ózimdi ózim tárbıeledim. Demek, bireýdiń esimin urlap, sonyń tasasyna tyǵylý — aramdyq. Álippeniń áripterin de ámıan nemese saǵat urlaǵandaı alaıaqtyq jolmen menshikteýge bolady. Jasandy jalǵan qolmen bireýdiń táni men qany bolý, adal adamdardyń esigine qaıqy kilt bolyp, olardyń ómirine aldap ený, eshkimniń betine týra qaraı almaı, kózińdi ylǵı da aýdaryp áketý, ózińdi óziń ońbaǵan zalym seziný degen, — jo-joq, joq, atamańyz. Odan da qaıǵy shegip, qan jutyp, óz betińdi óziń tyrnap, tún balasy tynyshtyq kórmeı, sher-muńmen óz janyń men tánińdi azapqa salǵanyń artyq. Mine, men sondyqtan da sizge barlyǵyn aıttym. Ózińiz aıtqandaı, barlyǵyn aldyńyzǵa óz erkimmen jaıyp saldym.

Ol aýyr kúrsindi:

— Baıaǵyda ómir súrý úshin nan urladym; ómir súrý úshin endi bireýdiń esimin urlarym joq.

— Ómir súrý úshin deısiz be? — dep sózin bóldi Marıýs. — Sizge ómir súrý úshin bul esimniń qajeti joq.

— Ah, ne aıtyp turǵanymdy men bilemin! — dedi Jan Valjan basyn aqyryn ǵana shaıqap.

Tynyshtyq ornady. Ekeýi de úndemeı, tereń, aýyr oıǵa shomdy. Marıýs basyn qolymen tirep, búgilgen saýsaǵyn ezýine japsyryp ústeldiń qasynda otyr. Jan Valjan bólmede ersili-qarsyly júrip júr. Ol aınanyń aldynda toqtady, sosyn óziniń únsiz qarsylyǵyna jaýap bergendeı eshteńe kórmeıtin kózin aınaǵa qadap turyp:

— Esesine endi óz júregimdi bir jeńildettim, - dedi.

Ol qaıtadan qozǵalyp bólmeniń ekinshi shetine bet aldy. Qaıta burylyp júrgen sátte ol ózin Marıýstiń kózimen uzatyp salyp otyrǵanyn baıqady.

— Azdap aıaǵymdy jazyp alaıyn. Nege ekeni endi sizge túsinikti shyǵar, — degendi aıryqsha bir maqammen aıtty da ol sózin ári jalǵastyrdy:

— Al endi, myrza, mynany kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi: men eshteńe aıtpadym deıik, Foshlevan myrza bolyp qalyp, ortalaryńyzdan oryn alyp, óz kisileriń bop, óz bólmemde turyp, úıde kıetin kebispen erteńgilik asqa kelip, keshkisin úsheýmiz teatrǵa baryp, men Ponmersı hanymdy Túılrı nemese Koról alańyndaǵy saıajaıǵa ertip aparyp, biz udaıy birge júrsek, siz meni óz ortańyzdyń adamy dep sanar ma edińiz? Kúnderdiń kúninde biz áńgime-dúken quryp, men munda, siz anda kúlip-oınap otyrǵanda kenetten siz "Jan Valjan!" dep daýystaǵan qatty daýysty estısiz. Áne qarańǵydan bir úreıli qol, polısıanyń qoly sozylyp kep, oıda joqta meniń bet-perdemdi julyp alsyn.

Ol taǵy da úndemeı qaldy. Úreıden dir ete qalyp Marıýs ornynan turyp ketti.

— Siz buǵan ne aıtasyz? — dep surady Jan Valjan.

Onyń jaýaby Marıýstiń únsiz qalýy boldy.

Jan Valjan ári qaraı sóıledi.

— Kórip otyrsyz, meniń ashyq aqtarylǵanym durys boldy. Qulaq salyńyz, baqytty bolyp, aspanǵa shyrqańyz, ekinshi perishtege pana perishte bolyńyz, kúnniń shapaq-nuryna bólenip, sony qanaǵat tutyńyz. Óz boryshyn óteý úshin beıshara miskinniń óz keýdesin aıqara ashqanynda sizdiń sharýańyz qansha? Sizdiń aldyńyzda baqytsyz adam tur.

Marıýs baıaý jaqyndap kelip Jan Valjanǵa qolyn sozdy. Alaıda Marıýske onyń qolyn ózi alýyna týra keldi. Onyń qoly qarsy kóterilgen joq. Oǵan sonda da Jan Valjan qarsylyq kórsetken joq, onyń tastaı qolyn qysqandaı kórindi Marıýske.

— Atamnyń dostary bar, — dedi Marıýs, — siz úshin keshirim jasatýǵa tıispin.

— Kesh, — dedi qarsylyq bildirip Jan Valjan. — Meni ólgen dep sanaıdy, maǵan sol jetip jatyr. Ólilerge polısıanyń baqylaýy júrmeıdi. Olarǵa mola da typ-tynysh shirýge múmkindik beredi. Ólim degeniń de sol keshirimniń bir túri ǵoı.

Óz qolyn Marıýstiń saýsaqtarynan shyǵaryp alyp, ol sondaı bir bultaqsyz kisilikpen óz pikirin jınaqtady:

— Onyń ústine dos degen mende de bar, onyń da kómegine júginýge bolady, ol dosym — boryshymdy oryndaýym. Óz basym bir ǵana keshirimdi qajetsinemin, ol maǵan ar-ojdanymnyń qandaı syı tartatyny.

Osy kezde qonaqjaıdyń bir shetinde esik jartylaı ashylyp, onyń eki jarmasynyń arasynan Kozettanyń basy kórindi. Onyń tek súıkimdi júzi ǵana kórindi, shashy tańdanarlyqtaı jaltyldap beı-bereket shashylyp, omyraýyn jaýyp tur, qabaǵy sál-pál isińki. Uıadan basyn qyltıtqan balapan sıaqty ol janarymen kúıeýin bir sıpap ótip, sosyn Jan Valjanǵa aıqaılap jiberdi, báz-bir raýshan jymıyp sheshek jarǵan ispetti.

— Sizderdiń saıasat soǵyp otyrǵandaryńyzǵa bás tigemin. Menimen birge bolýdyń ornyna saıasatpen shuǵyldaný ersi emes pe.

Jan Valjan dir ete qaldy.

— Kozetta! — dep mińgirledi de Marıýs únsiz qaldy.

Ekeýi de báz-birdeńege kináli sıaqty kórine me, qalaı ózi!

Razylyqtan jaırańdaı jaınaǵan Kozetta ekeýine kezek qaraıdy. Janarynda onyń peıishtiń ushqyny oınaıtyn tárizdi.

— Men senderdi týra qylmys ústinde ustadym, — dep málimdedi Kozetta. — Álginde ǵana esiktiń syrtynan meniń ákem Foshlevannyń "Ar-ojdan... Óz boryshyńyzdy oryndaý" degenin esittim, bul saıasat týraly emes pe! Men ony qalamaımyn. Birden ekinshi kúni saıasat jóninde aıtýǵa bolmaıdy ǵoı. Bularyńyz jaqsy emes.

— Sen qatelesesiń, Kozetta, — dep qarsylyq bildirdi Marıýs. — Bizdiki iskerlik áńgime. Biz seniń alty júz myń frankińdi tıimdi uqsatý jaıyn aqyldastyq.

— Másele onda emes, — dep sózin bóldi Kozetta — Mine, men keldim. Osynda meni kórgisi keletinder bar.

Batyl adymdap ol qonaqjaıǵa kirdi. Ústinde jeńi uzyn, moıynynan aıaqtyń basyna deıin búrmelengen ish-kóılek. Baǵzydaǵy orta ǵasyr sýretterindegi altyn aspanda ushyp júretin perishtelerdiń ústinen kóretin shubatylǵan kóılek bul.

Ol ózin bastan-aıaq sharaınadan kórdi de shadyman shattyqtyń shabytymen daýystap:

— Álemde koról men koroleva ómir súripti! O, men qandaı qýanyshtymyn, — dedi.

Marıýs pen Jan Valjanǵa taǵzym etip sálem jasady.

— Endi mine, sizderdiń qasyńyzǵa mamyqtaqqa jaıǵasaıyn, — dedi ol — erteńgilik as jarty saǵattan keıin bolady, sizder qalaǵan áńgimelerińizdi aıta berińizder, erlerdiń sóılesýdi unatatynyn bilemin, men úndemeı ǵana otyraıyn.

— Bizdiki iskerlik áńgime ǵana.

— Bilesizder me, jańa men terezeni ashyp edim, — dep Kozetta qaıta sóz bastady, — qazir bizdiń baqqa bulttaı qaptap kúldirgi aıǵaıkókter ushyp keldi. Karnavaldyń saıraýyqtary emes, kádimgi torǵaılar. Búgin keshirim sársenbisi, al olarda áli quımaq meıramy.

— Kishkentaı Kozetta! Biz sharýa jaıyn sóılesip otyrmyz. San-sapalaq sandardy aıtamyz. Seni mezi etemiz ǵoı.

— Sen búgin óte ásem galstýk taǵypsyń, Marıýs. Ózińiz keremet sánqoı ekensiz ǵoı, mártebeli patsham. Joq, maǵan kóńilsiz bolmaıdy.

— Shynyn aıtyp turmyn saǵan, zerigip ketesiń.

— Joq, zerikpeımin. Óıtkeni áńgimelesetin sizder. Men sizderdi túsinemin de, tyńdap otyra beremin. Súıikti daýystardy estigende sózdiń mánin uǵýdyń qajeti joq. Osynda sizdermen birge bolsam, maǵan basqanyń qajeti joq. Aıttym — bitti, qalamyn.

— Kozetta, súıiktim meniń, ol múmkin emes.

— Múmkin emes deısiń be?

— Iá.

— Onda amal keshik, — dedi Kozetta. — Al men sizderge atanyń áli uıyqtap jatqanyn, táteıdiń ǵıbadat qylýǵa ketkenin, meniń ákem Foshlevannyń bólmesinde torpesh tútindep turǵanyn, Nıkolettanyń turba tazalaýshy shaqyrǵanyn, Týsen men Nıkolettanyń qaǵysyp ta qalǵanyn, Nıkolettanyń Týsenniń kekeshtenetinin mazaqtaıtynyn aıtaıyn dep edim. Endi sizder eshteńe de bilmeısizder. Múmkin emestiń qandaı ekenin endi kórińizder. Ázirge toqtaı turyńyzdar, kóresizder ǵoı, meniń de kezegim keledi, myrza, sonda men de: "múmkin emes ol" deımin. Sonda kimniń murnyna qolyn tyǵyp qalatynyn kóresiz. Marıýs, aınalaıyn, sizdermen otyra turýyma mursat bershi!

— Ant eteıin, bizge bógde adamsyz áńgimelesý qajet bop tur.

— Sonda men bóten, bógdemin be?

Jan Valjan lám-mım dep til qatqan joq. Kozetta soǵan burylyp:

— Al siz she, áke? — dedi. — Eń aldymen sizdiń meni súıgenińizdi qalaımyn. Sosyn meni jaqtap araǵa túsýdiń ornyna tis jaryp, bir aýyz sóz aıtpaýyńyzdy nege jorımyz. Táńiri maǵan mundaı ákeni ne úshin syılady. Meniń otbasylyq ómirde baqytsyz ekenimdi siz anyq kórip otyrsyz ǵoı. Kúıeýim meni urady. Sizge aıtyp turmyn ǵoı meni súıińiz dep.

Jan Valjan oǵan jaqyndady.

Kozetta Marıýske qarap:

— Mine saǵan tyrjıǵan, endi kór, — dedi.

Sosyn Jan Valjanǵa mańdaıyn tosty.

Ol oǵan qarsy adymdady.

Kozetta shoshyp ketip:

— Siz neǵyp qup-qý bop ketkensiz, áke! O ne, qolyńyz sonshalyq qatty aýyra ma? — dedi.

— Aýrýyn qoıǵan, — dep jaýap qatty Jan Valjan.

— Álde nashar uıyqtadyńyz ba?

— Joq.

— Ýaıymdaısyz ba?

— Joq.

— Onda meni súıińiz. Eger saýyqsańyz, jaqsy uıyqtasańyz, razy bolsańyz, men sizge uryspaımyn.

Ol oǵan mańdaıyn qaıta tosty.

Jan Valjan onyń aspanı tazalyqpen jarqyrap turǵan mańdaıynan súıdi.

— Endi jymıyńyz!

Jan Valjan onyń aıtqanyn istedi. Biraq jymıýy óziniki emes, elestiki sıaqty boldy.

— Al endi men kúıeýimnen qorǵańyz.

— Kozetta!.. - dep qaldy Marıýs.

— Áke, ózine ursyp berińizshi. Aıtyńyzshy oǵan meniń qalýym qajet dep. Men otyrǵanda da tamasha áńgime soǵýǵa bolady ǵoı. Baıqaımyn, siz meni áli de baıaǵy erke, eser qyzyńyz sanaısyz. Qalaısha siz ádetińizde joq nárse sıaqty sóılep tursyz? Bankke aqsha salý da sonsha mańyzdy sharýa bolyp pa? Erkekter udaıy bolmashydan qupıa jasaıdy. Men búgin meılinshe jaqsymyn. Maǵan bir qarap qoıshy, Marıýs.

Ol ıyǵyn bir qozǵap qoıyp, ernin ǵajaıyp bultıtyp, Marıýske kózin kóterdi. Osy eki jastyń ortasynan jalt etip jasyn oınap ótkendeı boldy. Bul arada úshinshi kisi otyrǵanyna eshbir mán bolmady.

— Súıemin seni! — dedi Marıýs.

— Odan beter qaster tutamyn, — dedi Kozetta.

Boı bermes bir kúshke baǵynyp, olar bir-biriniń qushaǵyna qulaı ketti.

— Al endi, — dep qaıta bastady Kozetta qyzyq bir mereıli beıimmen kóıleginiń búgisterin túzep qoıyp, - men qalamyn.

— Joq, qalýǵa bolmaıdy, — dedi Marıýs jalynyshty únmen. — Bizdiń bir sharýany tyndyrýymyz kerek.

— Taǵy da joq deısiń be?

Marıýs óz daýysyna qatań reńk bergisi kelip:

— Senseńshi, Kozetta, aıtqanǵa, ol múmkin emes dep turmyn ǵoı, — dedi.

— Á, siz ámirshiniń daýsyna kóshtińiz be, myrza! Jaqsy onda. Biz ketemiz. Al, áke, siz sonymen maǵan bolyspadyńyz ǵoı. Jubaı myrza, ákeı myrza, siz ekeýińiz de tıransyzdar. Qazir bárin de ataǵa aıtamyn. Eger sizder men qaıta oralyp, ótinedi, jalynady dep oılasańyzdar, qatelesesizder. Men órmin. Endi tek ózderińizdiń kelýlerińizdi kútemin. Kóresizder ǵoı, mensiz qalaı kóńilsiz bolatynyn. Men kettim, ózderińizge de sol kerek.

Sóıtip ol bólmeden shyǵyp ketti.

Bir sekóntten soń esik qaıta ashyldy, taǵy da eki jarmanyń arasynan úlbiregen shyraıly júzi kórindi de ol daýystap:

— Men óte ashýlymyn! — dedi.

Esik jabyldy da, qaıta túnek ornady.

Adasyp júrgen kún nury túnekti kenet qaq jaryp, izinshe jasyrylyp qalǵandaı boldy.

Marıýs esiktiń durys jabylǵan, jabylmaǵanyn tekserdi.

— Beıshara Kozetta! — dep kúbirledi Marıýs. — Ol bárin bilgende...

Osy sóz aıtylǵanda Jan Valjan qaltyrap ketti. Apalaqtaǵan janaryn Marıýske qadap, sóz bastady:

— Kozetta! Iá, siz, ras, bárin Kozettaǵa aıtasyz ǵoı. Ol ádildigi ádildik. Ah, men muny oılamappyn. Adamnyń kúshi birdeńege jetedi. Birdeńege jetpeıdi. Myrza! Jalynamyn da, jalbarynamyn sizge, myrza, Kozettaǵa eshteńe aıtpaımyn dep barlyq áýlıelerdiń atynan ant berińizshi. Ózińiz bárin de bildińiz ǵoı, sol da jetpeı me? Men muny eshkim májbúrlemeı-aq óz erkimmen kimge bolsyn aıtyp, búkil aspan álemine jaıar edim. Tek qana ol, Kozettam eshteńe bilmese eken. Ol onyń úreıin ushyrady. Oılap qara, katorjan deıdi. Oǵan "Bul kisi keme quldyǵynda, ıaǵnı galerde bolǵan" dep túsindirýge týra keler edi. Ol birde katorjandar leginiń qalaı ótkenin kórgen-di. Qudaıym-aı, qudaıym, endi ondaıdy kórsetpesin de estirtpesin!

Qatty eńirep jylaý adamdy tunshyqtyrady. Jan Valjannyń on boıynan diril júgirip ótken tárizdi, ol tynysyn ózgertkisi kelgendeı mamyqtaqtyń arqasyna shalqaıdy, Marıýs onyń jas jýǵan júzin kórip, túpsiz tereńnen shyqqandaı baıaý sybyryn estidi.

— Shirkin-aı, óle qalsam ǵoı.

— Tynyshtalyńyz, — dedi Marıýs, — men sizdiń qupıańyzdy ımandaı saqtaımyn.

Múmkin, Marıýs onsha tebirenbegen de shyǵar. Bir saǵattyń ishinde mynadaı jańalyqpen aýyl-úı qona qoıý qıyn ǵoı, aqıqatqa birte-birte baýyr basyp, mynaý katorjannyń Foshlevan myrzany qalaı qalqalaǵanyn, ózi men mynaý kisiniń arasynda tereń quzdyń qalaı paıda bolǵanyn kózimen kórýi kerek. Alaıda ol sózin jalǵap:

— Ózińizge senip tapsyrylǵan múlikti qalaı adal saqtap, murtyn qısaıtpaı qaıtaryp bergenińiz týraly tym qursa birer sóz aıtaıyn da. Bul sizdiń bilik parasatyńyzdyń belgisi. Bul úshin sizdiń syılyq alýyńyz ábden oryndy ári ádildik bolar edi. Qajetti somasyn ózińiz taǵaıyndańyz, birden tólenedi. Ol tym joǵary bolyp kete me dep qaýip oılamańyz.

— Sizge rahmet, myrza, — dep qysqa qaıyrdy Jan Valjan.

Ol bir sát oılanyp qaldy da, suq saýsaǵynyń ushymen bas barmaǵynyń tyrnaǵyn abaısyz sıpap, sosyn daýsyn sál kóterip:

— Barlyǵy derlik ataldy, — dedi. — Eń sońǵysy qalyp tur...

— Atap aıtqanda...

Jan Valjandy keremet bir batylsyzdyq bıledi. Únsiz, tipti tynysyn shyǵarmaı sóıledi, dálirek aıtqanda mińgirledi.

— Endi barlyǵy ózińizge belgili bolǵanda, myrza, siz — Kozettanyń kúıeýi, meniń onymen qaıta kórisýim múmkin emes dep sanaısyz ba?

— Men solaı bolǵany durys pa dep sanaımyn, — dep salqyn jaýap berdi Marıýs.

— Men ony qaıtip kórmeımin, — dep kúbirlegen Jan Valjan shyǵar aýyzǵa bet aldy.

Ol esiktiń tutqasyn qozǵap qalyp edi, buralyp ketti de, esik jartylaı ashyldy. Jan Valjan ótý úshin ony keńirek ashty, bir mınótteı qımylsyz turyp qaldy, sosyn esikti qaıta japty da Marıýske buryldy.

Onyń júzi bozarǵanynan ózgerip, qorǵasyn tústes reńk alypty. Kózi qurǵaq, biraq bir qaıǵy oty jalyn shashady. Daýsy sumdyq sabyrly.

— Eger siz mursat berseńiz, myrza, men oǵan kelip-ketip turaıyn. Senseńiz, bul maǵan óte-móte qajet. Kozettany kórip turý sondaı mańyzdy bolmasa, ózińiz esitken moıyndaýdy men jasamaı, jaı ǵana ketip qalatyn edim. Alaıda men Kozettanyń júrgen jerinde qalyp, ony kórip turǵym keldi, mine, sondyqtan da sizge barlyǵyn adalymnan aqtarylyp aıtýǵa tıis boldym. Meniń oıymdy zerdeleseńiz, bul jaı da túsinikti. Baıqaısyz ba, onyń menimen bolǵanyna tabany kúrekteı toǵyz jyl, áýeli biz Býlvardaǵy lashyqta turdyq, sosyn monastyrde, sosyn Lúksembýrg baǵynyń mańynda turdyq. Siz ony alǵash kórgen jerde onyń kók barqyt qalpaǵyn umytqan joqsyz ba? Sodan soń biz Múgedekter oramyna Plúme kóshesine kóship bardyq, bizdiń tortemirli baǵymyz boldy. Men syrtqy aýlada turatynmyn, oǵan onyń fortepánosynyń úni estiletin. Meniń bar ómirim, mine osy. Biz eshqashan ajyrasqan emespiz. Ol ómir toǵyz jyl jáne birneshe aıǵa sozyldy. Men onyń ákesin almastyrdym, ol meniń nárestem boldy. Siz meni túsinesiz be, túsinbeısiz be, bilmeımin, Ponmersı myrza, qazir ketý, ony qaıtip kórmeý, onymen qaıtip sóılespeý barlyǵynan da aýyr. Eger siz jamandyqqa jorymasańyz, Kozettaǵa ara-tura kelip turaıyn. Jıi de kelmespin, uzaq ta otyrmaspyn. Meni tómendegi kishi zalda qabyldasyn dep ókim berseńiz boldy. Birinshi qabatta ǵana. Árıne, qyzmetshiler kirip-shyǵyp júretin qara esikten-aq kelýime bolar edi, biraq alyp-qashty sóz týady ǵoı. Álbette, kóshe jaqtaǵy basty esikten kirgen durys bolar. Shynynda da anda-sanda. Kozettamen tym-aq kezdesip turǵym keledi. Siz qalasańyz, sırek bolsa sırek bolsyn. Ózińizdi meniń ornymda elestetip kórińizshi, odan ózge mende bul ómirde eshkim joq qoı, eshkim. Al sosyn saq ta bolý kerek. Eger men múldem kelmeı ketsem, ol jaman áser qaldyrar edi, jurttyń bári oǵash sanar. Mine bylaı: men keshkisin ymyrt úıirilip, qarańǵylyq túskende keleıin.

— Siz kesh saıyn keletin bolasyz, — dedi Marıýs, — jáne Kozetta sizdi kútedi de.

— Siz óte qaıyrymdy jansyz, myrza, — dedi Jan Valjan.

Marıýs Jan Valjanǵa basyn ıdi, baqytty baqytsyzdy esikke deıin shyǵaryp saldy da bul eki kisi aıyrylysty.

Ekinshi taraý
ÁSHKERELEÝDE QANDAI DÚDÁMAL
QALÝY MÚMKİN

Marıýs qatty kúızeldi.

Kozettanyń qasynda kóretin osy adamǵa degen erek bir jatsyný sezimin udaıy bastan keshýshi edi, endi sonysy túsinikti boldy.

Túısigi erterek saqtandyrǵan osynaý tulǵada bir jumbaq syr baryn sezetindeı edi. Jumbaǵy masqaranyń sońǵy satysy — katorga bolyp shyqty. Foshlevan myrza katorjan Jan Valjan eken.

Baqytynyń sheshek jarǵan shaǵynda aıaq astynan mundaı qupıany ashý kepterdiń uıasynan búıini kórýimen bara-bar boldy.

Marıýs pen Kozettanyń baqyty budan bylaı osyndaı kórshilikke dýshar bolmaq pa? Muny basy bútin bitken oqıǵa deýge bola ma? Nekege otyra turyp Marıýs osy adamdy qabyldaýǵa mindetti me? Qalaısha buǵan esh amal jasaýǵa bolmaıdy?

Sonda óz ómirin katorjanmen máńgi ushtastyrǵany ma?

Jaryq pen shattyqtan órilgen gúldeste baqyttynyń basyn bezendirsin de, ol óziniń uly, raqat sátinen mahabbattyń balshyrynyn bólip iship lázzat alsynshy, alaıda ómirdiń saltanatty shaǵynda mynadaı soqqy perishteniń ózin qaltyratyp, dańqqa bólengen batyrdyń ózin diril qaqtyrary daýsyz.

Ádette osyndaı ózgeris ústinde bolatyndaı, Marıýs oılanyp-tolǵana otyryp bári úshin ózin de kinálaǵysy keldi. Ony ishki sezimi aldaǵan joq pa eken? Erkinen tys jeńiltektik jasap alǵan joq pa? Bálkim biraz deńgeıde solaı bolǵan da shyǵar. Kozettamen aqyry nekelesýmen tynǵan osynaý mahabbat hıkaıasyna ántek kirip ketken joq pa, tipti jarynyń ata-tegi, týǵandary týraly maǵlumat ta jınamapty ǵoı. Qylǵan qylyǵymyzdy dáıektilikpen aıqyndaı otyryp, ómir osyndaı jolmen birtindep aqylymyzdy baıytady emes pe? Endi ol óz minez-qulqyndaǵy armanshyldyq pen qıalshyldyqqa beıim qyrlaryn kórdi, kózden qaǵas bultqa uqsas bul qasıet kóptegen tulǵalarda qushtarlyqtyń ustamaly derti kezinde jannyń qyzýyn ózgertip, adamdy tutas bılep, kómeskilendiredi. Marıýs tulǵasynyń ózine tán osyndaı erekshelikti áldeneshe atap kórsetkenbiz. Ol Plúme kóshesinde raqat keshken alty-jeti aptanyń ishinde mahabbatqa mas bop otyryp Kozettaǵa Gorbo úıinde bolǵan qasiretti oqıǵa týraly aýyz da ashpapty, sondaǵy jábirlenýshiniń oǵash tártibi, aıqas kezinde qasaryp úndemeýi, alas-kúles aıaqtala ushty-kúıli joq bop qashyp ketýi týraly bir ret te sóz qozǵamapty. Ol týrasynda Kozettaǵa eshteme aıtpaýy qalaı? Ol oqıǵa bertin ótip, sumdyq bolǵan edi ǵoı. Tenardeniń otbasyn, ásirese sol kúni Eponınany kezdestirgenin eske almaǵany qalaı boldy eken? Qazir ol óziniń sondaǵy úndemeı qalýyn áreń túsindiredi. Onyń ústine ol jóninde ózine bergen esebi de bar-tyn. Ol ózin, óziniń essizdigin, Kozettanyń lebine mas bolǵanyn, aldy-artyn orap alǵan mahabbatty eske túsirdi — bul ǵashyqtardyń murat bıigine kóterilýi bolatyn. Bálkim, kóńildiń sol bir býyrqanǵan, ǵalamat shabytty shaǵynda aqyldyń eleýsiz bólshegi retinde sol bir býaldyr, tasadaǵy oılardy jasyryp, jadynan qaterli oqıǵalardy ysyryp tastaý nıetinen de týǵan bolýy kerek ol. Óıtkeni ol ózi eshqandaı ról atqarǵysy kelmegen, qaıta qan-qan oqıǵanyń ol ne baıandaýshysy, ne kýágeri, ne aıyptaýshysy da bola almaıdy. Onyń ústine ol birneshe apta jaı otyndaı jarqyldap, kóz ilespesteı tez óte shyqty, birin-biri súıip qyzyqtaýdan basqaǵa ýaqyt ta bolmady, mursha da kelmedi. Aqyr sońynda barlyǵyn oı tarazysyna tartyp, qaıta qarap, talqylap baryp ol Kozettaǵa Gorbo úıindegi torýyldy aıtyp, Tenardeniń atyn ataǵan kúnniń ózinde onyń qandaı mán-mańyzy bar? Tipti alda-jalda Jan Valjannyń katorjan ekenin ózi ashqan jaǵdaıda ol Marıýstiń jan áleminde birdeńeni ózgerte alar ma edi? Kozettada da birdeńe ózgerter me edi? Marıýs odan bezer me edi? Qaster tutýyn doǵarar ma edi? Jar etip alýdan bas tartar ma edi? Joq. Tynǵan iske tıtimdeı bolsa da áser eter me edi? Áste joq. Demek, ókinetin de eshteńe joq, ózin kinálaıtyn da eshteńe joq. Barlyǵy da jaqsy. Ǵashyqtar dep atalatyn bul essizder úshin aspanda taǵy qudaı bar. Marıýs jazbaı kóretinder salǵan jolmen kózsiz júrip keledi. Mahabbat onyń kózin jumaqqa aparý úshin baılady.

Biraq bul jumaqqa búginnen bastap tamuqpen kórshiliginen kóleńke tústi.

Marıýstiń Jan Valjanǵa aınalǵan Foshlevandy jaqtyrmaýy endi úreımen almasty.

Áıtkenmen bul qorqynyshty úreıde aıaýshylyqtyń, tipti keıbir tańyrqaýdyń da úlesi bar.

Osynaý ury, baryp turǵan jaýyz saqtaýǵa bergen somany túgel qaıtardy. Jáne qandaı soma deseıshi! Alty júz myń frank. Ol aqshanyń qupıasyn ózi ǵana biledi. Ony ózine qaldyrýyna da bolatyn edi, biraq bárin qaıtardy.

Onyń ústine óziniń shynaıy qoǵamdyq jaǵdaıyn ol ózi ashyp berdi. Oǵan jáne eshkim májbúrlegen joq. Eger onyń kim ekeni ashylsa, ol tek óziniń arqasy. Onyń moıyndaýy qorlaný emes, úlken birdeńege ázirlenýin, ıaǵnı qaterge bel býýyn bildiredi. Sottalǵandar úshin betperde — betperde emes, baspana. Jattyń atyn alý ol úshin qaýipsizdik, biraq ol odan bas tartty. Katorjan ol bedeldi otbasynda máńgi boı tasalap shalqyp-tolqyp ómir súrer edi, ol ondaı ázázilge kónbedi. Sebebi ne deısiz be? Ar-ojdany sony talap eti. Ony ózi bultartpas dáleldermen túsindirip berdi. Bir sózben aıtqanda bul Jan Valjan qandaı jan bolsa da, jalǵyz-aq daý týǵyzbaıtyny onyń ar-uıatynyń oıanǵany. Onda báz-bir tylsym túleý bastalǵan, jan kúızelisi bul kisini kópten mazalap, tynym taptyrmaı júrgen. Jaqsylyq pen ádildikke mundaı umtylys qatardaǵy jaı tulǵaǵa tán emes. Ar-ojdannyń oıanýy — jan ulylyǵynyń belgisi.

Jan Valjan shynyn aıtty. Osy shyndyǵynyń ózine zaýal bolyp, janyn qalaı aýyrtqanyna qaraǵanda, onyń aıqyn, ashyq, kózge túserlik, bultartpas, shynaıy adaldyǵy keıbir dálelderdi qajetsiz ǵyp tastap, osynaý kisiniń sózine mándilik berdi. Marıýstiń de oǵan qarym-qatynasy birtúrli ózgerdi. Foshlevan myrza ózine qandaı sezim sińdirdi? Senimsizdik. Odan Jan Valjan ne tapty? Senim.

Jan Valjannyń jasaǵandaryn oısha tarazylaı kelip, jaqsysy men jamanyn anyqtap, bezben basyn teńestirýge tyrysty. Alaıda onyń óz aınalasynda daýyl burqap turǵandaı. Osy bir adam týraly aıqyn pikir qalyptastyrý úshin Jan Valjannyń beınesin óz jadynyń tereńinen izdep kórip edi, báz-bir kádikti tumannyń arasynan birde taýyp aldy, birde joǵaltyp aldy.

Adal qaıtarylǵan aqsha, moıyndaýdyń shynaıylyǵy — bulardyń bári jaqsy-aq. Bul bult arasyndaǵy sańylaýdy eske salsa, ári qaraı qara bult qoıýlana túsedi.

Marıýstiń estelikteri qansha býaldyr bolsa da, qupıanyń baryn aıǵaqtaıdy.

Shyntýaıttap kelgende Jondrettiń shatyrynda ne boldy, ózi? Polısıa kelgende shaǵynyp, kómek suraýdyń ornyna bul kisiniń joıylyp ketýi qalaı? Endi Marıýske onyń jaýaby aıqyn. Óıtkeni ol tutqynda otyrǵan jerinen qashyp ketip, polısıadan jasyrynyp júr.

Ekinshi suraq: bul kisi barıkadaǵa ne úshin keldi? Qazir Marıýstiń kóz aldyna onyń eleýregen kóńilinen taǵy da bir estelik ap-aıqyn qalqyp shyǵa keldi, kádimgi bir ottyń áserimen jaınap shyǵa keletin tússiz sıa tárizdi. Bul kisi barıkadada boldy. Biraq ol shaıqasqa kirmedi. Onda nege ol araǵa keldi eken? Bul suraqtyń aldyna erbıip eles tura qaldy da, jaýabyn sol berdi, ol Javer edi. Marıýs endi Jan Valjannyń kúdikti kelisin, baılaýly Javerdi jelkelep barıkadadan qalaı alyp ketkenin, Mondetýrdiń buryshynan estilgen úreıli tapansha únin aıqyn elestetti. Tyńshy men katorjannyń arasynda ejelgi dushpandyq úzilmeı kele jatqanyn topshylaýǵa bolady. Olar bir-birine bóget jasap júr. Jan Valjan barıkadaǵa kek qaıtarý úshin kelgen. Jáne basqalardan keshirek jetti. Zaıyry, Javerdiń tutqynǵa túskenin bilse kerek. Korsıkalyq kek qaıtarý tásili qoǵamnyń tómengi tarabyna sińip, onda zańǵa aınalǵan ǵoı, onyń dástúrge dendep kirgeni jartylaı jaqsylyqqa umtylǵandardyń ózderin de tańdandyrmaıdy, keshirim tilep, urlyq-qarlyqty kústánalap júrgenderdiń ózi kek alý oıynan tanbaıdy. Jan Valjan Javerdiń kózin joıdy. Bylaı alyp qaraǵanda, Marıýske ol daýsyz sıaqty.

Eń aqyrynda, sońǵy suraq. Biraq jaýap bolmady. Sondyqtan ol Marıýstiń janyn qyzǵan qysqashtaı qınady. Jan Valjan ómiriniń uzaq ýaqyt Kozetta ómirimen úzeńgiles órbýi qalaı bolǵan? Sábıdi mundaı kisiniń qolyna berý Qudirettiń qandaı tylsym oıyny? Demek, joǵaryda da buǵaý bolǵany ǵoı, perishteni dáýperimen bir shynjyr arqyly kisendeýdi Qudaıdyń ózi jón kórgeni me? Demek, qasirettiń qupıa túrmesinde kúná men páktik kameralas joldas. Sottalǵandardyń bul sherýinde adam taǵdyry eki túrli jan ıesin; biri — ashyq ta taza, ekinshisi — sumdyq usqynsyz bolsa da, biri — tań shapaǵyna bólenip jarqyrap, ekinshisi qudaıdyń qarǵysyna ushyrap, jasyn otyna qarylyp qaýdyrap tursa da, qatar júrýge kiriptar etedi eken-aý. Mundaı túsiniksiz odaqtyń syryn kim ashyp bere alady. Qozyny qasqyrǵa kim qosyp júr, bárinen de aqylǵa qonbaıtyny qasqyrdyń qozyǵa baılanyp qalǵany, qozyny ólerdeı jaqsy kórgeni. Qalaısha, qandaı ǵalahmat aspanı jap-jas jaratyndynyń taǵdyryn baryp turǵan kúnákardyń taǵdyrymen ushtastyrdy eken? Doıyr qatal pende álsiz, názik jan ıesin táńir tutqan, tabany kúrekteı toǵyz jyl boıy tamuq týmasy perishtege taıanysh, súıenish bolǵan. Kozettanyń balalyq, jastyq shaǵyn, qyz bolyp gúl atqan, ómirge qulshynǵan shaǵyn, sanasy oıanǵan sátin qyzǵyshtaı qorǵaǵan osy ázireıil. Bul arada suraqtar qısapsyz kóp jumbaqtarǵa shashyrap, bir tereń quzdan ekinshisi týyndap, Marıýstiń basyn áńki-táńki ǵyp jiberdi. Taǵy da Jan Valjan týraly oılaıdy. Osynaý túpsiz pende kim boldy eken?

Bolmys Kitabynyń ejelgi beıneleri máńgilik; qazirgi qoǵam jaryqqa bet burmaıynsha, adamdardyń eki túrin týǵyza beredi: asqaraly da adam, aramy da adam kezdesedi; jaqsylyqty ýaǵyzdaıtyndar Ábildiń urpaqtary da, zalymdyqty jaqtaıtyndar Qabyldyń urpaqtary. Názik júrekti myna Qabyl kim bolǵany? Mynaý qaraqshy qyz abyroıy aldynda áýlıedeı tabynyp, ony kúzetken, ósirgen, saqtaǵan, jaqsylyqqa baýlyp, tileýin tilegen, ózi búlingenine qaramastan, onyń páktigin saqtaýǵa janyn salǵan. Sonda Kozettany qylaýsyz tárbıelegen Jan Valjan kim? Jalǵyz ǵana qam-qareketi juldyzdyń týýyn oılaǵan biraz deńgeıde qyz janynyń jaratýshysy boldy. Bul endi daýsyz. Odan ne shyqty?

Jumysshysy sumdyq usqynsyz edi, jumysy tańǵajaıyp bop shyqty. Qandaı ǵajaıyp jasaımyn dese de qudaıdyń óz erki ózinde ǵoı. Ol tańdaı qaǵyp tańdanarlyqtaı Kozettany jaratty da, tárbıesin Jan Valjanǵa júktedi. Onyń ózine osyndaı oqshaý kómekshi tańdaǵysy keldi. Oǵan biz ne amal jasaı alamyz? Kóktemde raýshan ósirý úshin de alǵashynda kóńdi paıdalanbaýshy ma edi?

Marıýs óz saýalyna ózi jaýap berip, onyń durystyǵyna ózin ılandyrdy. Atap kórsetilgen kúmán-kúdikterdiń bári boıynsha Jan Valjannan jaýap alýǵa batpady jáne ol batymsyzdyǵyn moıyndaǵysy da kelmedi. Ol Kozettany súıdi, Kozettaǵa ıe boldy. Kozetta páktigimen shyraılanyp, páktigimen mereılendi. Oǵan osy jetedi. Endi qandaı zertteý júrgizý kerek. Onyń súıgeni nur sáýle bolyp shyqty. Nursáýle túsindirýdi kerek etpeıdi. Onda kútýge bolatynnyń bári bar. Bári bolsa jetpeıtini ne? Jan Valjannyń jeke isinde sharýasy qansha? Oısha kádikti kóleńkege eńkeıe otyryp, ol álgi alastalǵannyń: "Men Kozetta úshin eshkim de emespin. Budan on jyl buryn onyń dúnıede baryn da bilmeıtinmin" degen saltanatty málimdemesine tap bolady. Jan Valjan kezdeısoq júrginshi bolatyn. Onyń ózi osylaı dedi. Mine, ol janap ótip ketti. Ol kim bolsa da, endi onyń róli aıaqtaldy. Qazirden bastap Kozetta qudiretiniń ornyn basý Marıýske qaldy. Kógiljim bıiginde Kozetta ózine laıyq jan ıesin, súıgenin, erin, aspannyń ózi jibergen jubaıyn izdep tapty. Qýyrshaqtan shyqqan kóbelekteı túrlenip, qanattanǵan Kozetta aspanǵa samǵap, óziniń usqynsyz qýys qabyǵy — Jan Valjandy tastap ketti.

Basynda qandaı oılar shyr aınalyp júrse de Marıýs qaıta-qaıta Jan Valjannyń aldynan úreı keshedi. Qasıetti úreı, bálkim, biz álginde ǵana atap ótkendeı, ol bul kisiden quid divinum31 sezgen shyǵar. Alaıda ol ózin ózi qansha kúshtese de, qandaılyq jumsartatyn jaǵdaı izdese de aınalyp-úıirilip bir máselege orala beredi: onysy — katorjan bolǵany onyń, basqasha aıtqanda qoǵamdyq baspaldaqta orny bolmaǵan, onyń sońǵy satysyna da ilinbeı tómen túsip ketken pende. Eń sońǵy adamnan keıin ádette katorjan júredi. Shyn máninde katorjan tirilerdiń sanatyna qosylmaıdy. Zań ony adamǵa tıesili nárseniń bárinen aıyrǵan.

Marıýs demokrat bolsa da sot júrgizý máselelerine kelgende, zań jazalaǵannyń bárin aıaýsyz jazalaý júıesi jaǵynda bolatyn, kimdi de sol zańnyń turǵysynan aıyptaıtyn. Eskerte keteıik, Marıýstiń rýhanı damýy áli jerine jetken joq. Ol áli adamnyń syzǵany men qudaıdyń syzǵanynyń arasyn ajyratyp, quqyqtan zańdy aıyra almaıtyn. Ol áli ózine adam bergen quqyqty qaıta oralmastaı, túzetip júrmesteı etip qoldanýdy oılaǵan da, bezbendegen de joq. Ony vindieta32 degen sóz ashyndyrmaıdy. Jazylǵan zańǵa qol suǵý ǵumyr boıǵy jazaǵa laıyq dep sanap, qoǵamdyq qarǵysty órkenıet oılap tapqan áser etýdiń ádiletti tásili dep bildi. Ol áli alda sózsiz joǵarylaıtyn satyda turdy, óıtkeni tabıǵaty qaıyrymdy bolatyn, sondyqtan progres jolyna sanasyz-aq túsip úlgergen.

Osyndaı ıdeıalar aıasynda Jan Valjan oǵan usqynsyz, jıirkendirerlik jan ıesi bolyp kórindi. Ol alastalǵan jan. Qashqyn katorjan. Sońǵy sóz onyń qulaǵynda ádil sottyń óktem úni bop jańǵyrdy, Jan Valjan týraly uzaq tolǵanysty ol odan teris aınalyp támamdady. Vade retro33.

Aınalyp ótýge, tipti aıshyqtap kórsetýge bolatyny, Jan Valjannan suraǵanda onyń "Siz meni táýbeme keltirdińiz" degenine qaramastan, Marıýs oǵan sheshýshi mańyzy bolarlyq eki-úsh suraq ta qoıǵan joq. Ondaı suraqtar aldyn kes-kestemegendikten emes, odan ózi qoryqqandyqtan qoımady. Jondrettiń shatyry she? Barıkada she? Javer she?

Kim bilsin, bul áshkereleýlerdiń nege ákep soǵatynyn? Jan Valjan, zaıyry, toqtaýǵa beıildi emes edi, ol sheginýdi bilmeıtin, sondyqtan ózdiginen moıyndaýǵa májbúr etken Marıýstiń toqtatqany abzal bolmas pa edi? Sumdyq kúmán-kúdikpen qınalǵan bárimiz sol suraqty berip jaýabyn estimes úshin qulaǵymyzdy tyǵyndap alsaq she? Ásirese osy ispetti kóńilshektik tán adamdar sóıter edi dep oılaımyz. Ózimizge qarsy qater búgip jatqan ómirimizden ajyramas baılanystaǵy jaǵdaılardy túbine deıin qazbalap zertteý aqyldylyq ta emes. Kim bilsin, Jan Valjannyń aıbaty moıyndaýynyń barlyǵyna qaterli jaryq túsirmesin, kim bilsin mynaý jırenishti shapaqtyń Kozettaǵa deıin jetpesin? Kim bilsin, perishteniń basynda tozaq jalynynyń jaltyldaǵan jaryǵy máńgi úıirilip qalmasyn? Naızaǵaıdyń eń qysqa jaltylynyń ózi kún kúrkiretedi, jaı túsiredi. Jazmyshtyń jazýy sondaı, tipti beti ashylmaǵan páktiktiń ózi toıtarystyń tylsym zańynyń qurbany bolyp, kúnániń tańbasyn kóterýge májbúr. Eń taza týmanyń ózinde jıirkenishti kórshiliktiń taby qalatyny bar. Durys bolsyn, bolmasyn Marıýs osydan qoryqty. Ol onsyz da tym kóp biletin. Oǵan barlyǵyn túsingennen góri, barlyǵyn umytqan artyq sıaqty. Ábden asyp-sasqan Marıýs Jan Valjannyń janarynan aýlaq Kozettany qushaǵyna qysyp ketip qalýǵa asyqty.

Ol kisi túnmen, jandy da qorqynyshty túnmen týys. Oǵan úńgip úńilýge qalaı batyl barmaq? Túnekten jaýap alýdan úreıli eshteńe joq. Onyń qandaı jaýap qaıtaratynyn kim biledi. Tańǵy araı máńgi kúńgirt tartýy yqtımal ǵoı.

Janynyń osyndaı alasapyran jaǵdaıynda Marıýsti bul adamnyń Kozettamen qarym-qatynasy odan ári sozylatyny alańdatpaı qoıǵan joq. Bálkim aıaýsyz, qaıta oralmas sheshim qabyldaýǵa jol ashýy múmkin kádikti úsh suraqty qoımaı, tartyna bergeni úshin ol ózin kinálady. Tym jalpaqshesheı, tym jumsaq, týrasyn aıtqanda, tym osal boldym dep sanady ózin. Osy osaldyǵy ony orynsyz talapqa abaılamaı kónýge ıtermeledi. Ol kóńili bosaýyna beker-aq jol berdi. Áı joq, sháı joq Jan Valjandy ıterip shyǵaryp jiberýi kerek edi. Jan Valjan keshirim úshin bergen qurbandyq boldy; sol qurbandyqty qıyp óz úıin ol kisiden alastaý qajet-ti. Marıýs ózin tıtyqtatyp kenetten lap bergen quıynǵa burqyldady, qulaǵyn tyǵyndap, kózin tumshalap ertip áketken sol dep uqty. Ol ózine ókpeledi.

Endi ne bolady? Jan Valjan Kozettaǵa kelip turady degen oı keremet jıirkenish týǵyzdy. Oǵan bul kisiniń keregi qansha? Ne isteý kerek? Buǵan kelgende ol tuıyqqa tireledi. Ózin ózi túbirlep, tereńdegisi, teksergisi keldi. Ol ýáde berdi, onyń aıtqanyna uıyǵany sondaı, ýádeni berip te saldy. Jan Valjan kelisimin aldy, tipti katorjan bolsa da sóz bergen soń ony oryndaý shart. Onyń ústine ol eń aldymen Kozettany oılaýy kerek boldy. Bir sózben aıtqanda, jeńistik bermes jıirkenish ózge seziminiń bárin tyqsyrdy.

Marıýs shatasqan oıynyń júıesin aqylǵa sap, saraptaýǵa tyrysty. Oıy birden birge júgirip, ózin ózi ishteı jedi. Ony bitpeıtin bir beımazalyq bılep aldy. Bul maǵynasyzdyqty Kozettadan jasyrý ońaı emes, alaıda mahabbat uly talant qoı, Marıýs ózin ózi ustaı bildi.

Óziniń shyn maqsatyn ózi de bilmeı, Kozetta syryna boılamaǵan birneshe suraq qoıdy, beıkúná aq kógershinniń balalyq hám jastyq shaǵy týraly áńgimelerin tyńdaı otyryp, ol katorjannyń Kozettaǵa qarym-qatynasy qaıyrymdylyqqa, qamqorlyqqa, kisilikke toly bolǵanyna, ondaıdy tek parasatty adam ǵana jasaı alatynyna barǵan saıyn berik sendi. Marıýstiń boljap sezgeni durys bop shyqty. Qaterli júıe tiken lala gúldi súıgendikten qorǵaıdy eken ǵoı.

SEGİZİNSHİ KİTAP
QAS QARAIYP KELEDİ
Birinshi taraý
TÓMENGİ QABATTAǴY BÓLME

Kelesi kúni ymyrt úıirilip, qas qaraıa Jan Valjan Jılnorman úıiniń qaqpasyn qaqty. Ony Bask qarsy aldy. Bask belgilengen ýaqytta aýlada bolyp, bireýdiń nusqaýyn oryndaǵan sıaqty. Keıde qyzmetshige: "Bálenshe degen myrza keledi, kúzete tur" dep tapsyrma beriletini de bolady.

Jan Valjannyń jaqyndap kelýin kútpeı-aq Bask sózdi birinshi bastady:

— Baron myrza sizdiń quzyryńyzdan joǵaryǵa kóterilgisi kele me, tómende qalǵysy kele me eken, sony sura dep tapsyrdy.

— Men tómende qalaıyn, — dedi Jan Valjan.

Bask qylaýsyz izetti keıpin saqtaı turyp, tómengi qabattaǵy zaldyń esigin ashty da:

— Jas qojaıynǵa habarlaýǵa kettim, — dedi.

Jan Valjan kirgen bólme kúmbez tárizdi, dymqyl eken, qyzyl kafel edeni bar, qajetinde qoıma bolǵany da baıqalady, ózi kóshege shyǵady, temirtorly jalǵyz terezeden jaryq nashar túsetin tárizdi.

Bul jaıǵa sypyrtqy, sypyrǵysh, shetka degender kóz qıyǵyn sırek salǵanǵa uqsaıdy. Tozańnyń qaımaǵy da qozǵalmaǵan. Órmekshimen kúres baıaǵyda toqtaǵan sıaqty. Qalyń, qara, ólgen shybyndarmen áshekeılengen órmekshi órmegi úlken jeldetkish bolyp, terezeniń bir jarmasyna túgel jaıylyp jatyr. Osynaý shaǵyn, alasa bólmeniń jalǵyz jasaýy bir buryshqa úıilgen bos shólmekter ǵana. Sary josamen syrlanǵan sylaq qabyrǵadan jal-jal bolyp túsip jatyr. Túkpirde qara aǵashqa uqsatyp syrlanǵan pesh taqtaıy bar torpesh tur. Peshte ot janyp jatyr; bul Jan Valjannyń "Men tómende qalaıyn" degeni aldyn ala eskerilgenin bildiredi.

Torpeshtiń aldynda eki mamyqtaq tur. Mamyqtaqtyń arasyna kilem ornyna qyrylǵan alasha tóselipti, onyń júninen, túginen góri jibi molyraq pa qalaı.

Bólme torpeshtiń otymen jáne terezeden túsken kómeski sáýlemen ǵana jaryq bop tur.

Jan Valjan qatty qaljyraǵan edi. Birneshe kún qatarynan ne as ishken joq, ne uıqy kórgen joq. Sylq etip mamyqtaqqa otyra ketti.

Bask oralyp, torpeshtiń ústine janǵan shyraq qoıdy da, shyǵa jóneldi. Jan Valjan basyn keýdesine ıip, myzǵyp ketti de, Baskty da, shyraqty da baıqamady.

Kenet ol bireý oıatyp jibergendeı boıyn tez jınap ala qoıyp, eńsesin tiktedi. Onyń tý syrtynda Kozetta tur edi.

Ol kórgen joq, biraq onyń qalaı kirgenin sezdi.

Jalt burylyp qyzyna qarady. Ol tylsymdap tastaıtyndaı ǵajap eken. Alaıda onyń suńǵyla janary qyzynyń kórkin emes, kóńilin, jan dúnıesin izdedi.

— Oı, áke! — dep Kozetta shyńǵyryp jiberdi. — Sizdiń qart adam ekenińizdi bilemin ǵoı, biraq mundaı ǵalamatty eshqashan kútken emen. Bul netken jabaıy qıal! Marıýs aıtady, meniń osynda qabyldaǵanymdy sizdiń ózińiz qalady-mys dep.

— Iá, men ózim.

— Solaı ekenin ózim de bilip edim. Al, endi abaı bolyńyz. Eskertemin, qazir sizge qıǵylyqty salamyn kep. Eń basynan bastaıyq. Aldymen, meni súıińiz, áke.

Ol betin tosty.

Jan Valjan qozǵalǵan joq.

— Siz tipti bylq etpedińiz ǵoı. Muny eskeremiz. Ózińizdi kináli adamdaı kóresiz be, qalaı? Biraq báribir keshiremin sizdi. Isa paıǵambar "Bir betińdi osa berse, bir betińdi tosa ber" degen. Ol, mine!

Jan Valjan ornynan qozǵalǵan joq. Aıaǵy edenge shegelenip qalǵandaı kórindi.

— İs nasyrǵa shaýyp barady, — dedi Kozetta. — Men neden kináli bolyp qaldym? Keshirimge enbek sińirýim kerek. Júrińiz, bizben birge as ishińiz.

— Men as iship alǵanmyn.

— Ol ótirik. Men Jılnorman myrzanyń sizge ursyp, aqyl aıtýyn ótinemin. Atalar ákelerdi bir qýyryp alý úshin jaralǵan ǵoı. Al, menimen birge qonaqjaıǵa júrińiz. Dál osy sátten bastap.

— Ol múmkin emes.

Osy arada Kozetta sál abyrjyp qaldy. Ol buıryqty doǵaryp suraqqa kóshti.

— Al, nege olaı? Sosyn bizdiń kezdesýimiz úshin búkil úıdegi eń sumpaıy bólmeni tańdap alǵandaryńyz ne? Munda júrek aınyrlyq qoı.

— Sen bilesiń ǵoı...

Jan Valjan túzelip otyrdy:

— Siz bilesiz ǵoı, baronesa, meniń ápendi ekenimdi, meniń qalaýym oǵashtaý keledi.

Kozetta qoldaryn sermeı saldy:

— Baronesa deıdi?.. Siz ózi?.. Mine, jańalyq! Munyń bári neni bildiredi, ózi?

Jan Valjan oǵan jan túrshigerlik azapty jymıyspen qarady, keıde osylaı ernine ózin kúshtegende úıiriletin bolmashy kúlki bar.

— Siz ózińiz baronesa bolýdy tilegen joqsyz ba? Tilegińiz oryndaldy.

— Ol siz úshin emes qoı, áke.

— Meni endi qaıtyp áke demeńiz.

— Ne?

— Meni Jan myrza atańyz. Qalasańyz jaı ǵana Jan deńiz.

— Siz maǵan endi áke emessiz be? Men qaıtyp Kozetta bolmaımyn ba? Jan myrza deısiz be? Bul ne ózi? Naǵyz tóńkeris osy boldy ǵoı. Ne bop qaldy? Meniń betime týra qarańyzshy. O ne, sizdiń bizben birge turǵyńyz kelmeı me? Siz óz bólmeńizden bas tartasyz ba? Sonshalyq men sizge ne jasadym? Demek, birdeńe bolǵan ǵoı?

— Eshteńe de bolǵan joq.

— Onda munyń bári ne hıkmet?

— Barlyǵy da burynǵydaı qaz-qalpynda.

— Al siz nege esimińizdi ózgertesiz?

— Siz de aty-jónińizdi ózgerttińiz ǵoı.

Ol taǵy da sol baıaǵy jymıysymen kúldi de sózin ústedi:

— Siz Ponmersı hanym bolǵan joqsyz ba, endeshe men nege Jan myrza bolmaımyn?

— Túk túsinsem buıyrmasyn. Osynyń bári de ersi. Toqtaı turyńyz, sizdi Jan myrza ataý úshin men áli kúıeýimnen ruqsat suraımyn. Onyń kelisetinine senimim joq, kelispeıdi de. Siz meni qatty ókindirip otyrsyz. Qyńyr minez bolýyn bolady ǵoı, biraq kishkentaı Kozettany bulaı renjitýdiń reti joq. Munyńyz tym-aq jaqsy emes. Siz qazymyr da qytymyr bolýǵa tıis emessiz, óıtkeni siz sondaı qaıyrymdysyz.

Ol úndemedi.

Kozetta onyń eki qolynan ustap, óz betine taqap, sol boıymen ony ıeginiń astyna ákep, keremet bir eljiregen náziktikpen moınyna basty.

— O, — dedi sosyn qyzy, — burynǵydaı qaıyrymdy bolsańyzshy.

Sosyn sózin ári qaraı sabaqtady:

— Mine, men qaıyrymdy bolýdy bylaı uǵamyn: súıikti áke bolyp bizge kóship kelesiz, Plúme kóshesindegideı munda da saıraýyq qustar bar. Bizben birge turyp, anaý Qarýly adam kóshesindegi qý moladaı úıdi tastaısyz, basqatyrǵyshty sheship áýre bolýdyń qajeti joq, barlyǵy sıaqty bizben birge erteńgilik as iship, tústik jasap, keshkilik ústel basynda qatar otyrasyz, bir sózben aıtqanda, ákem bolasyz.

Ol qolyn bosatyp aldy.

— Sizge ákeniń keregi joq, endi kúıeýińiz bar.

Kozetta kúıip ketti:

— Maǵan endi áke kerek joq deısiz be? Osyndaı sóz emes sózdi estigende ne isterińdi bilmeı qalady ekensiń.

— Eger osy arada Týsen tursa, — dep sózin jalǵady Jan Valjan bedeldilerden tirek izdep, kez kelgen taldy qarmaı ketýge ázir kisige uqsap, — meniń durys jasap otyrǵanymdy birinshi bolyp rastar edi. Munda turǵan eshqandaı jańalyq joq. Men ózimniń qarańǵy túkpirimdi ylǵı da jaqsy kóremin.

— Al munda sýyq qoı. Jaryq ta nashar. Osyndaı sumpaıylyqty oılap tapqan adam Jan myrza atala ma! Men sizdiń maǵan "siz" dep syzylýyńyzdy qalamaımyn.

— Álginde osylaı qaraı kele jatyp Sen-Lýı kóshesinde men bir dúnıe kórdim, - dep sózin bóldi Jan Valjan. - Kádimgi qyzyl aǵash sheberinen. Eger men jaqsy áıel bolsam sol zatty alar edim. Qazirgi talǵam boıynsha óte tamasha. Sirá, ol sizdershe qyzǵylt aǵash atalatyn shyǵar. Ózi ádemilep órnektelgen. Aınasy da ájeptáýir úlken. Jáshikteri bar. Óte ádemi jıhaz.

— Ý! Qorbańdaǵan aıý! — dep Kozetta aýzyn ádemi qısaıtyp, tistengen tisteriniń arasynan Jan Valjanǵa myrs etti. Shamdanǵan mysyqty beınelegen osy qylyǵynyń ózi tunyp turǵan sulýlyq edi.

— Men ánsheıin jyndanyp ketkeli turmyn, - dedi Kozetta.- Kesheden beri bárińiz meni tıtyqtatyp bittińizder. Men óte ashýlymyn. Eshteńege de túsinbeımin. Siz meni Marıýsten qorǵamaısyz. Marıýs meni sizge qarsy qoldamaıdy. Men japadan jalǵyz qaldym. Oı, sizdiń bólmeńizdi sondaı ásem etip jınap qoıyp em. Eger meniń aspandaǵy aıǵa qolym jetse, ony soǵan ilip qoıar edim. Endi ne? Endi ol bólmeni ne iste dep buıyrasyz? Turady degen kisim meniń qolymdy qaǵyp, taqyrǵa otyrǵyzyp ketti ǵoı. Men Nıkolettaǵa dámdi etip as qamda dep tapsyramyn. "Sizdiń asyńyz eshkimge keregi joq, hanym" deıdi. Áı joq, shaı joq, meniń ákem Foshlevan ózin Jan myrza ataýymdy talap etedi, al men ony eski, ashyq-tesik, jyrtyq-jamaý, sıqynsyz jerqoımada qabyldaımyn, qabyrǵalary adam kórgisiz, sylaqtary túsip, saqaldaı salbyrap tur, hrýstaldyń ornynda bos bótelkeler, perdeniń ornynda órmekshiniń órmegi — jetken jerimizdi qarashy! Siz qyzyq adamsyz, osynyń bári óz qalaýyńyzǵa saı keletinine kelisemin, alaıda toıdan keıin jurtqa azyraq damyl-tynyshtyq berý kerek qoı. Sizdiń de birden burynǵy ánge basýǵa haqyńyz joq edi. Sol jeksuryn Qarýly adam kóshesindegi úı qalaısha jaqsy kórinip qalǵanyn túsinbeımin. Óz basym onda óte baqytsyz boldym. Men sizge ne istep tastadym? Siz meni sumdyq renjitip, qatty qamyqtyrdyńyz!

Kenet Jan Valjanǵa tesile qarap, endi ol bar shynymen:

— Siz meniń baqytty bolǵanyma yzalysyz ba? — dep surady.

Ańqaýlyq degen onysyn ózi de bilmeı keıde ótkir keledi ǵoı.

Kozetta úshin sondaı ońaı osy saýaldyń Jan Valjan úshin tereń maǵynasy bar. Kozetta ony tyrnap alǵysy kelip edi, jara salyp, qanyn aǵyzdy.

Jan Valjan qup-qý bop ketti. Qapelimde ol esh jaýap qaıtara almaı qaldy, sosyn túsiniksiz bir maqammen ózine ózi birdeńe aıtqandaı sybyrlaı sóıledi:

— Meniń ómirimniń bar maqsaty — seniń baqytyn emes pe edi! Endi meni qudaı óz erkime jiberetin shyǵar. Kozetta, sen baqyttysyń, meniń dáýrenim ótti.

— Ah! Siz maǵan "sen" dedińiz ǵoı! — dep Kozetta onyń moınyna asyldy.

Jan Valjan abyrjyp qalyp ony qushyrlana keýdesine basty. Ony ózine qaıta oraltqandaı kórdi ol

— Rahmet, áke! — dep sybyrlady Kozetta.

Qýanysh qyzýyna berilgen Jan Valjan azapty sezimdi bastan keshti. Kozettanyń qushaǵynan baıaý bosap, qalpaǵyn qolyna aldy.

— Bul ne? — dep surady Kozetta.

— Men ketemin, hanym, sizdi kútip otyr, — dep jaýap bergen Jan Valjan esik aýzynda turyp:

— Men sizdi "sen" dep qaldym. Kúıeýińizge aıta baryńyz, ondaı endigári qaıtalanbaıdy. Meni keshirińiz, — dep qosty.

Osy bir jumbaq qoshtasýmen Kozettany ań-tań qyp, Jan Valjan shyǵyp ketti.

Ekinshi taraý
TAǴY DA BİRNESHE ADYM KEIİN

Jan Valjan kelesi kúni dál sol saǵatta keldi.

Kozetta endi suraq ta qoıǵan joq, tańdanǵan da, sýyqqa shaǵynǵan da, qaıtyp qonaqjaıǵa shaqyrǵan da joq; ol ony áke dep te, Jan myrza dep te ataýdan jaltardy. Ózine "siz" degennen at-tonyn ala qashqan joq. Ózin hanym ataýǵa erik berdi. Tek kóńildi oınaqylyǵy azaıǵan syńaıly. Muńaıa bilse ony muńly deýge de bolǵandaı.

Shamasy, onyń Marıýspen súıikti azamaty barlyǵyn búkpeı aıtatyn áńgimesi bolǵan bolýy kerek. Ondaıda er adam oıyndaǵysynyń bárin aıtyp, eshteńe túsindirip jatpaı-aq súıgen jaryn tynyshtandyra alady ǵoı. Ǵashyqtardyń áýesqoılyǵy mahabbattyń sheginen shyǵyp ketpeıdi.

Tómengi zaldy eptep tártipke keltirgen eken. Bask shólmekterdi shyǵaryp, Nıkoletta órmekti sypyryp tastapty.

Kelesi kúnderdiń bárinde Jan Valjan buljytpaı aıtýly ýaqytta kelip otyrdy. Marıýstiń sózin óz maǵynasynda qabyldamaýǵa shamasy joq ol jáne kún saıyn keledi. Jan Valjannyń keletin kezinde Marıýs te bir jaqqa ketip qalatyn boldy. Úıdegiler Foshlevan myrza engizgen tártipke uzamaı úırenip aldy. Oǵan Týsen járdemdesti. "Qojaıyn qashan da osyndaı bolatynyn" qýattap qoıady ol Ataı "Ol ánsheıin ǵana minezdi adam" degen baılam jasady. Osy baǵada bári de bar. Shynyn aıtqanda, toqsan jasta jańa baılanystar ornatý aýyr, barlyǵy artyq salmaq bop kórinedi, jańa tanys tek jaǵdaıdy taryltady, oǵan ómirdiń úırenshikti qalpynda oryn da joq. Meıli Foshlevan, meıli Kashlevan atansyn, "sol myrzadan" Jılnorman shal úshin jeńildik boldy. "Bul minezdi adamdardyń bári birdeı, — dep oıyn aıqyndaı túsedi ol. — Olar jaıdan jaı, eshqandaı sebepsiz kez kelgen óshpendilikke barady. Markız de Kanapl odan da beter bolatyn. Ol saraı satyp alyp, ózi shatyrda turdy. Osyndaı da esýastyqqa baratyn adamdar bar".

Osyndaǵy "esýastyqtyń" astaryna eshkim úńilgen joq. Onyń sebebin kim oılap tabady. Úndistanda sýy ádetten tys, túsiniksiz mıbatpaqtar kezdesedi: olar kenet jelsiz-aq shaıqalyp, typ-tynysh jatýdyń ornyna burqyldap qaınaǵandaı bolady. Biz aıdynnan oǵash bir dirildi kóremiz de, túbinde jorǵalap júrgen jylandardy kóre almaımyz.

Sol sıaqty kóptegen adamdarda ózderi azyqtandyryp júrgen qupıa qubyjyq astyrtyn azap bar, túni boıy júregin kemirip maza bermeıtin ajdaha, toryǵý bar. Ondaı adamdar basqalardan eshteńesimen daralanbaıdy; júredi, turady. Bul baqytsyzdardyń boıynda jegi qurttaı jep, aýyr azap tarttyratyn talqandaǵysh sumdyq dert baryn eshkim bilmeıdi. Olardyń kez kelgeni tereńge tartyp ketetin uıyq ekenin de eshkim bile bermeıdi. Beti tunyq, túbi tereń bul uıyqtyń ústi aýyq-aýyq tolqyp turatyny nelikten ekeni de jurtqa túsiniksiz. Qupıa diril betinen júgirip ótip joq bolady, kóbik paıda bolyp, zamat jarylyp ketedi. Bul bylaısha eshteńe emes, biraq sumdyq qorqynyshty. Bul biz bilmeıtin haıýannyń tynysy.

Ózge de oǵash daǵdylar ushyrasady — basqalar ketip jatqan kezde kelip, udaıy tasalanyp júrý, basqalar jarqyldap ózin kórsetýge tyryssa, únemi tússiz plash kıip, bos aleıalardy tańdaý, kisi joq kóshelerdi artyq kórý, áńgimege aralaspaý, tobyrdan, kóp jınalǵan merekelerden qashyp júrý, kedeı bola turyp, dáýletti kisi bop kóriný, baılyǵy biraz bola turyp, úıiniń kiltin óz qaltasynda saqtaý, shyraqty qaqpashyda qaldyryp ketý, aýladan kirip, jasyryn baspaldaqqa kóterilý — osyndaı azyn-aýlaq oǵashtyqtardyń, osyndaı tolqyndar men kóbikter aıdyndaǵy sáttik diril toryǵýdyń tereńinen shyǵady.

Biraz ýaqyt osylaı ótti. Kozettany birte-birte jańa ómir baýrady: jańa tanystyqtar, qonaqqa barý, úı ishiniń qam-qareketi, kóńil kóterýler — osylardyń bári mańyzdy is sanaldy. Kóńil kóterýler qymbatqa túsken joq, olar negizinen Marıýspen birge bolyp, birge júrýmen shekteldi. Onymen birge shyǵyp, úıde birge otyrý - onyń ómiriniń basty maǵynasyna aınaldy. Olar úshin máńgi baqyttyń sonysy da, kókesi de tapaıdyń tal túsinde kisi kóp kóshemen eshkimnen tasalanbaı búkil halyqtyń aldynda, búkil jurttyń ortasynda qoltyqtasyp qatar júrip serýendeýi. Kozettanyń renishi de boldy. Týsen Nıkolettamen kelise almady, eki kári qyz sıyspaı kerise berdi. Týsenniń ketýine týra keldi.

Marıýs ara-tura sotta báz-bir isterdi qorǵap júrdi. Ataı ózin tamasha sezindi; Jılnorman táteı óziniń kóńilsiz tirligin jas jubaılarmen irgeles jalǵastyra berdi, osyǵan ózi de ábden razy. Jan Valjan kúnde kelip júrdi.

"Sen" degen sózdi resmı "sizben" almastyrý, "hanym", "Jan myrza" degender Kozettamen qarym-qatynasty edáýir ózgertti. Jan Valjannyń ony ózinen aýlaqtatýǵa tyrysýy nátıje bergen sıaqty. Ol barǵan saıyn kóńildene tústi, biraq ákesine erkeligi edáýir azaıdy. Alaıda ony áli de jaqsy kóretini sezilip turdy. Birde ol kenet: "Siz meniń ákem bolyp edińiz, endi qaıtyp áke emessiz be, aǵam bolyp edińiz, endi jaı ǵana Jan myrzasyz, -dep aıtyp ta qaldy. — Endi aǵa da, Foshlevan myrza da bolmaı shyqtyńyz, sonda kimsiz ózi? Osynyń bári de maǵan unamaıdy. Eger qandaı qaıyrymdy, jaqsy jan ekenińizdi bilmesem, sizden qorqar edim".

Ol burynǵysynsha bir kezde Kozetta turǵan oramdy qımaı, Qarýly adam kóshesinde qalyp qoıdy.

Alǵashqy kezde Kozettamen birneshe mınót qana otyryp, ketip qalýshy edi.

Bertin ýaqytyn birte-birte uzartty. Oǵan aqtalar sebep te tapqandy: kún qysqaryp barady deıdi, sondyqtan erterek kelip, keshirek qaıtatyn boldy.

Birde Kozetta ony sóz arasynda "áke" dep qaldy. Qýanysh nury Jan Valjannyń qart júzin araılandyryp jiberdi. "Jan deńiz" dep túzetti ol. "Iá, ras, — dep kúldi Kozetta, — Jan myrza". — "Mine, solaı" degen ol kózine kelip qalǵan jasyn baıqatpaı súrtý úshin teris aınaldy.

Úshinshi taraý
OLAR PLÚME KÓSHESİNDEGİ BAQTY ESKE ALADY

Qaıtyp bul qaıtalanǵan joq. Ol jaryqtyń aqtyq nury edi, endi máńgi sóndi. Burynǵy jaqyndyq, kezdeskende súıý degen toqtaldy, meıirimge toly "áke" degen soz eshqashan estilmeıdi. Óziniń tabandap talap etýimen ári yqpalymen Jan Valjan birtindep barlyq qýanyshynan kóz jazdy; ony baqytsyzdyq bir-aq kúni tapty, Kozettadan aıyrylǵan kúni qýanyshynan da aıyryldy, artynan qaıta qaýyshyp edi, birtindep odan da jer sıpaýǵa jaqyn.

Kóz aqyr sońynda zyndannyń kómeski jaryǵyna da úırenedi. Kozettany kúnine bir ret kórý oǵan jetkilikti sıaqty. Onyń barsha ómiri osy saǵattarǵa osharylǵan syndy. Ol qasyna otyryp oǵan únsiz ǵana qaraıdy nemese ótken jyldar jaıynda, onyń balalyq shaǵy, monastyrdaǵy kúnderi, burynǵy qurbylary týraly áńgimelesedi.

Birde tústen keıin, sáýirdiń alǵashqy kúnderiniń birinde, kóktem týǵanmen kún áli salqyn kezde, kúni kúlimdep, tereze aldyndaǵy baq qulpyryp, Marıýs pen Kozettanyń júregin qytyqtaǵanda, uıqysynan oıanyp, dolana áne-mine búr jarǵaly turǵanda, sarqumyq órmelep eski qabyrǵaǵa sándi órnegin jaıǵanda, arystan kómeı gúlderi tastardyń jaryǵynda qyzarǵanda, shóptiń arasynan tamasha sarǵaldaqtar men dástúrgúlder qyltıǵanda, kóktemniń tuńǵyshtary — aq kóbelekter jalpyldap ushqanda, tabıǵattyń úılený saltanatynyń buljymas sazgeri óksik jel aǵash butaqtarynda tańǵy uly sımfonıanyń notalaryn oınap, án salǵanda, ejelgi aqyndar kóktemniń jany kirip jańǵyrýy ataǵan sátte Marıýs Kozettaǵa:

— Esinde me, biz Plúme kóshesindegi baqty baryp kóremiz dep kelisken edik qoı. Sonda baraıyqshy. Bizdi qaýyshtyrǵan jaqsylyǵyn umytqanymyz jón bolmas, — dedi.

Sóıtip olar qos qarlyǵash qusap kóktemdi qarsy alýǵa tura ushty. Plúme kóshesindegi baq olarǵa tańǵy shuǵyla sıaqty kórindi. Olardyń ómirinde de mahabbattarynyń erte kóktemi tárizdi ótkenge uqsas birdeńe bary anyq. Plúme kóshesindegi jalǵa alynǵan úı áli de Kozettaǵa tıesili. Olar sol baq pen sol úıge bardy. Olar ótkenniń qushaǵyna qoıyp ketip, qazirgini esten shyǵardy. Keshkisin aıtylmysh saǵatta Jan Valjan Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesine keldi.

— Baronesa hanym men baron myrza bir jerge shyǵyp ketip edi, áli oralǵan joq, — dedi Bask.

Jan Valjan únsiz otyryp, tabandatqan bir saǵat kútti. Kozetta sol ketkennen oralǵan joq. Basy salbyrap ol ketip qaldy.

Kozettanyń jany serýennen sondaı raqat taýyp "óz baǵynda" "uzaqty kún ótkenimen" ómir súrýge qýanyshty ekenin bildirip, kelesi keshte odan basqa eshteńe týraly sóılegen joq. Ol tipti osynyń qarsańynda Jan Valjandy kórmegenin de eske almady.

— Sizder onda qalaı jettińizder? — dep surady Jan Valjan.

— Jaıaý.

— Al qalaı qaıttyńyzdar?

— Kúıme jaldadyq.

Jan Valjan jas jubaılardyń qarapaıym ǵana ómir súrip jatqanyn birazdan beri baıqap júr. Osylary ony ókindiredi. Marıýs qatań únem tártibin saqtaıdy, al Jan Valjan budan aıryqsha bir jasyryn mán baıqaıdy. Sondyqtan onyń mánisin de surady:

— Nelikten sizderde menshikti kúıme joq? Ádemi eki oryndyq kúıme sizderge aıyna bes júz frankqa ǵana túser edi ǵoı. Al sizder baı emessizder me?

— Bilmeımin, — dep jaýap qatty Kozetta.

— Mine, sondaı-aq Týsenge qara, — dep sózin jalǵady Jan Valjan. — Ol ketip qaldy ǵoı. Biraq onyń ornyna eshkimdi jaldaǵan joqsyzdar. Nelikten?

— Bizge Nıkoletta jetedi.

— Alaıda, baronesa, sizge kútýshi serik kerek emes pe?

— Al mende Marıýs bar emes pe?

— Sizderdiń menshikti úılerińiz, kúımelerińiz, teatrda óz oryndaryńyz, jeke kútýshilerińiz bolýy kerek. Ózderińiz úshin tym jaqsy bolatynnan eshteńelerińiz joq. Nege óz baılyqtaryńyzdy paıdalanbaısyzdar? Baılyq degen baqytty ústeı túsýge tıis.

Kozetta eshqandaı jaýap qaıtarmady.

Jan Valjannyń kelip-ketýi áste qysqarǵan joq. Qaıta sozyla tústi. Júrek shirkin tómen syrǵyǵanda eńiste toqtap qalý qıyn.

Alda-jalda Jan Valjannyń kezdesýdi soza túskisi kelse Kozettaǵa ýaqytty umyttyryp, Marıýsti maqtaı jóneledi: dúnıedegi jigittiń sulýy da, izgisi de, batyly da, aqyldysy da, shesheni de, kósemi de, qaıyrymdysy da sol bolyp shyǵady. Kozetta quıt-quıttap qoısa, Jan Valjan úr jańa bolyp qaıtadan bastaıdy. Ekeýi de jalyqpady. "Marıýs" taqyryby taýsylmaıtyn tárizdi; onyń esimindegi alty árip tutas tomdarǵa azyq bolatyndaı. Sondaı tásilmen Jan Valjannyń uzaǵyraq otyrýyna múmkindik týady. Kozettany kórý, onyń qasynda otyryp bárin umytýdan artyq eshteńe joq. Júrek jarasynyń daýasy osy sekildi. Keıde Bask bir-eki ret kelip:

— Jılnorman myrza as ázir ekenin habarlaýǵa jiberdi, — dep eskertetini de sırek emes.

Mundaı kúnderi Jan Valjan úıine aýyr oı ústinde oralady.

Marıýstiń ony qýyrshaqtyń arasynan ushyp shyǵatyn kóbelekke teńeýinde de bir mán bar-aý, sirá. Jan Valjan shynynda da ózinen ushyp shyqqan kóbelekke kelgishteı beretin jibek qurty sekildi.

Birde ol ádettegiden kóbirek bógelip qaldy.

Kelesi kúni torpeshke ot jaǵylmaǵanyn baıqady. "Mine, qalaı! - dep oılanyp qaldy. - Ot jaǵylmapty". Sosyn "Bul da túsinikti, sýyqtyń beti qaıtty ǵoı" dep ózin ózi jubatty.

— Qudaıym-aý, munda qandaı sýyq! — dep daýystaı kirdi Kozetta.

— Jo, joq, sýyq emes, — dep qarsylyq bildirdi Jan Valjan.

— Demek, Baskke ot jaqqyzbaǵan siz boldyńyz ǵoı.

— Iá, mamyr týǵanda qaıdaǵy ot!

— Biraq peshterdi maýsymǵa deıin jaǵý kerek qoı. Al jerqoımany jyl boıy jylytý kerek.

— Men tórpeshti jaǵýdyń qajeti joq shyǵar dep oılap edim.

— Bul taǵy bir sizdiń oılap tapqanyńyz, — dep renjidi Kozetta.

Kelesi kúni tórpesh jaǵylypty. Alaıda eki mamyqtaqtyń ekeýi de zaldyń ekinshi jaǵyna, esikke taıaý aparyp tastalypty.

"Búl neni bildiredi eken?" - dep oılady Jan Valjan.

Ol mamyqtaqtardy ákelip, ádettegi ornyna peshtiń aldyna qoıdy.

Janǵan ot ony tynyshtandyrdy. — Ol áńgimesin ádettegiden de uzaq sozdy. Ketkeli ol ornynan turǵanda Kozetta bir syrdyń ushyǵyn shyǵardy:

— Keshe kúıeýim bir qyzyq jáıtti aıtty.

— Ol ne týraly?

— Ol bylaı dedi: "Kozetta! Bizde otyz myń renta bar. Onyń jıyrma segiz myńy saǵan tıesili, úsh myńyn men atamnan alamyn". "Sonda ol otyz myńdy quraıdy ǵoı" dedim men. Al ol: "Sonyń úsh myńyna ǵana ómir súrýge batylyń jeter me edi seniń" deıdi. "Árıne, — dedim men, - meıli renta degeniń múldem bolmaı-aq qoısyn, tek sen qasymda bolsań jetedi" dedim. Sosyn: "Muny maǵan ne úshin aıtyń?" — dep suradym. Al ol: "Ánsheıin ǵana aıtqanym ǵoı" dep jaýap qatty.

Jan Valjan onyń bir sózin de qaǵys jibergen joq. Zaıyry, Kozetta odan bázbir túsinik kútken bolýy kerek, alaıda ol qabaǵy qars jabylyp úndegen joq. Qarýly adam kóshesine onyń túpsiz tereń oıǵa batyp kelgeni sondaı, óz úıiniń ornyna basqa bireýdikine kirip ketipti. Tek úshinshi qabatqa kóterilgende ǵana óz qateligin kórip, tómen tústi.

Ony azapty oılar meńdep aldy. Marıýstiń alty júz myń franktiń shyǵý tegine bázbir aram kózderden alynbady ma eken dep kúmándanǵany aıqyn boldy. Kim bilsin, bálkim ol aqshanyń Jan Valjanǵa tıesili ekenin ashyp, kúmándi baılyqqa ıe bolyp, kúdikti murany paıdalanǵansha Kozettamen kedeılikte ómir súrýdi artyq kórdi me eken?

Jan Valjan ózin bul úıge jolatpaýǵa bet alǵan joq pa eken bular dep te oılady.

Erteńine tómengi qabattaǵy zalǵa bas suqqanda ol dir ete qaldy. Mamyqtaqtar izim-ǵaıym. Bólmede tipti oryndyq ta joq.

— Mine, qalaı! — dep shyńǵyryp jiberdi kire bere Kozetta. — Mamyqtaqtar joq qoı, qaıda ketken olar?

— Endi olar qaıtyp bolmaıdy, — dedi Jan Valjan.

— Al bul baryp turǵan shekten shyǵý.

— Baskke olardy alyp tasta dep tapsyrǵan myna men, - dep mińgirledi Jan Valjan.

— Al nege olaı?

— Búgin men bar-joǵy birer mınót qana bolamyn.

— Az ýaqytqa kelý túregep turý degen sóz emes.

— Baskke mamyqtaqtar qonaqjaı úshin qajet bop qapty.

— Ne úshin?

— Zaıyry, keshke qonaq kútetin shyǵarsyzdar.

— Biz eshkimdi kútip otyrǵan joqpyz.

Jan Valjan bir sóz de aıta almaı qaldy.

Kozetta ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Mamyqtaqtardy shyǵartyp tastaý degen ne? Ótken joly otty sóndirttińiz. Siz ózi qyzyq bop barasyz ǵoı.

— Qosh bolyńyz! — dep kúbir etti Jan Valjan.

Ol "Qosh bol, Kozetta!" deı almady, "Qosh bolyńyz, hanym!" deýge de aýzy barmady.

Eńsesi túsip tunjyrap shyqty ol

Osy joly bárin de túsindi.

Kelesi kúni ol kelgen joq. Kozetta ony tek keshkisin ǵana esine aldy.

— Bul ne? — dedi ol. — Jan myrza búgin kelgen joq pa?

Onyń júregi syzdady, biraq bul sáttik qana boldy, óıtkeni Marıýs ony súıisimen kómip-kómip tastady. Jan Valjan erteńine de kelgen joq.

Kozetta oǵan mán bermedi, keshti ádettegideı ótkizdi, jaqsy uıyqtady, tek ony oıanǵan soń ǵana esine aldy. Ol sondaı baqytty bolatyn. Turysymen Nıkolettany aýyryp qalǵan joq pa eken, aldyńǵy kúnderi nege kelmegenin bilip qaıt dep Jan myrzaǵa jiberdi. Nıkoletta Jan myrzanyń jaýabyn alyp ta keldi. Ol aýyrmapty. Jaı ǵana sharýasy kóp bolyp qoly tımepti. Múmkindik týsa-aq uzamaı kelmekshi. Aıtqandaı, ol shaǵyn bir saıahat jasap qaıtpaqshy kórinedi. Ponmersı hanym onyń aýyq-aýyq bir jaqqa baryp-qaıtyp júretinin bilýi kerek. Oǵan alańdamaı-aq qoısyn. Ony oılamasyn da.

Jan myrzaǵa kelgende Nıkoletta oǵan óz hanymynyń sálemin sózbe-sóz jetkizip: "Hanym Jan myrzanyń aldyńǵy kúni nege kelmegenin bilip kel dep jiberdi", — dedi. "Men eki kún qatarynan kelgen joqpyn ǵoı" dep túzetti onyń sózin Jan Valjan.

Nıkolettanyń ol qulaǵynan aǵyp ketip, Kozettaǵa eshteńe aıtqan joq.

Tórtinshi taraý
BERİ TARTÝ JÁNE KERİ SERPÝ

1833 jylǵy kóktemniń aıaǵynda jáne jazdyń basynda Mars oramynyń sırek ótken-ketkenderi, dúkenshiler men qaqpaǵa súıengen ashyqaýyzdar tap-taza qara kıim kıgen bir shaldy bir ýaqytta baıqap júrdi; ol ymyrt úıirile Qarýly adam kóshesinen Sent-Krýa-de-la-Bretonrı jaǵyna shyǵady da, Aq mantıalar kóshesin oraı ótip, Qasıetti Ekaterına alqabyn kesip, Esharp kóshesine shyǵyp, solǵa qaraı Sen-Lýı kóshesine burylady.

Osy arada ol adymyn baıaýlatyp, ilbı basyp, eshteńe estimeı, eshteńe kórmeı moınyn sozyp ózine jol kórseter jaryq juldyz bolyp kórinetin bir núktege qadala qaraıdy, burylystan keıinirek turǵan Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesi. Ol sol buryshqa jaqyndaǵanda janaryna da jan bitip, kózi ýyttanyp, qýanyshtyń ishki sáýlesi syrtqa teýip, júzi jadyrap, jaırańdap, erinderi birdeńe aıtqandaı kúbirlep, qımylǵa kelip, qınala jymıyp, sol jymıýymen ilbip alǵa jyljıdy. Ol báz-bir maqsatqa umtylyp, soǵan jetý sáti jaqyndaýynan qorqatyn sıaqty. Ózin bir ǵalamatymen tartyp kóshege birneshe úı qalǵanda onyń adymy baıaýlaıtyny sonshama, ol júrgendeı emes, turǵandaı bolyp kórinedi.

Shaıqalaqtaǵan basy men qadalǵan janary polústi izdegen qubylanamanyń tili sıaqty. Qansha baıaýlap, maqsatqa jaqyndaýyn sozǵanymen ol oǵan amalsyz jetip, Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesine toqtap, tula boıy dirildep, túsiniksiz bir ımenshektikpen basyn sońǵy úıdiń buryshynan qyltıtyp, kóshege kóz salady, onyń qasiretti janarynda qol jetpeıtin áldenege saǵynysh, joǵalǵan jumaqqa degen ókinish bar sıaqty. Osy kezde botalaǵan kóziniń ıegindegi monshaqtaı jastar betimen syrǵyp, erniniń ezýine kep jıyldy. Shal onyń kermek dámin sezdi. Tas bop qatqandaı tyrp etpeı birneshe mınót turdy, sosyn kelgen jolymen úıine qaraı keri qaıtty, uzaǵan saıyn kózi tunjyrap, janary sónip bara jatqandaı.

Birte-birte qarıa Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesiniń buryshyna deıin barýdy toqtatyp, orta jolda Sen-Lýı kóshesine aıaldaıtyn boldy. Birde tipti Qasıetti Ekaterına kóshesiniń buryshynda toqtap, alystan Táńirdiń lázzat bıkeleri kóshesine kóz saldy. Sosyn birdeńeden bas tartqandaı basyn shaıqap keri buryldy.

Uzamaı ol Sen-Lýı kóshesine deıin barýdy da doǵardy. Tas tóselgen kósheniń burylysyna deıin ǵana jetip, basyn shaıqap qaıtyp ketetin boldy, biraz ýaqyttan keıin Úsh jalaý kóshesinen ári asyp, sosyn Aq mantıalar kóshesiniń sheginen shyqpaı qaldy. Ol buralǵan saǵattyń maıatnıgi sıaqty, burandasy azaıa kele aqyryndap, taýsylǵan soń bir-aq toqtady.

Qudaıdyń qutty kúni úıden sol saǵatta shyǵyp, sol jolmen júrip, aıaǵyna deıin jetpeı, onysyn ózi de sezbeı saparyn barǵan saıyn qysqarta berdi. Onyń júzinen "Ne úshin?" degen bir ǵana oı bilinedi. Janary sónip, ushqyn atpaıtyn boldy. Kóz jasy sarqylǵan, shúńireıip ishke túsip ketken kózi qurǵaq. Shaldyń basy áli de alǵa sozylyp, ıegi dirildeıdi, onyń aryq, qatparlanǵan moınyna qaraýdyń ózi aıanyshty. Keıde jaýyndy kúni ol qolshatyr alyp shyǵady, biraq ony ashpaıdy.

Ósekshiler: "Osynyń ózi esinen adasqan joq pa eken?" desedi. Balalar onyń sońynan shýlasa júgirip, mazaq qylady.

TOǴYZYNSHY KİTAP
TAS QARAŃǴY TÚNEK, KÓZ QARYQTYRAR SHAPAQ
Birinshi taraý
BAQYTSYZǴA QAIYRYMDY, BAQYTTYǴA MEIİRİMDİ BOLYŃDAR

Baqytty bolý qandaı qorqynyshty! Adamnyń baqytqa qoly jetisimen toqtaı qalatyny nelikten! Sosyn jáne basqa eshteńe tilemeıtinine senimdi bolatyny taǵy bar. Ómirdiń osynaý jalǵan maqsaty — baqytqa qol jetken soń, shynaıy muraty — paryzyn umytyp ketetini qalaı!

Alaıda eskerte keteıik, Marıýsti bulaı kinálaý ádildik bolmas edi.

Aldynda aıttyq qoı, nekege turǵanǵa deıin Marıýs Foshlevan myrzaǵa suraq qoıǵan joq, úılengennen keıin suraýǵa batyly barmaı júreksindi. Ol óziniń ańdaýsyzda baıqamaı berip qalǵan ýádesine ókindi. Biraq beker kónip qalǵanyn ol ózine san márte kiná ǵyp taqty. Sondyqtan da ol birtindep Jan Valjandy úıden aýlaqtatýǵa, múmkindigine qaraı onyń beınesin Kozettanyń jadynan óshirýge tyrysty. Shaldy kórýdi toqtatsa, ol týraly oılaýdy umytady degen senimmen Marıýs qashanda Jan Valjan men Kozettanyń arasyna qystyrylýǵa umtyldy. Bul endi onyń jadynan joıylýynan góri máńgi jabylyp qalýy sıaqty. Marıýs qajetti de ádiletti dep sanaǵanyn jasady. Artyq qataldyqqa da barmaı, osaldyq ta jasamaı Jan Valjandy alastaý kerek dep oılady, oǵan onyń eleýli sebepteri de bar, onyń birazyn oqyrman biledi, al odan basqalaryn keıinirek biler. Bir sot prosesin júrgize otyryp ol Lafıt úıiniń bir qart qyzmetshisimen kezdeısoq kezdesip qaldy da, odan izdemegen keıbir qupıa maǵlumattar aldy. Shyn máninde ol ony saqtaýǵa sóz bergen qupıany qurmettegeni úshin, sondaı-aq Jan Valjannyń qaýipti jaǵdaıyna aıaýshylyq jasaǵany úshin tolyqtyrǵan joq. Qazirgi kezde ol óte-móte mańyzdy mindetti oryndaý kerek dep sanaıdy, atap aıtqanda, alty júz myń frankti múmkin bolǵan saqtyqpen izdestirip júrgen belgisiz ıesine qaıtarý qajet. Oǵan deıin bul aqshany qozǵaýǵa bolmaıdy.

Kozetta bul eki qupıanyń ekeýinen de habarsyz. Biraq ony kinálaý qatygezdik bolar edi.

Marıýs ekeýiniń arasynda qýatty magnıt toǵy bar, sol Kozettany eriksiz, tipten oısyz kúıeýi ne tilese, sony jasaýǵa májbúr etedi. "Jan myrzaǵa" qatysty da Marıýstiń yrqyn ańǵaryp, sonyń erkine baǵyndy. Eri Kozettaǵa eshteńe aıtpaýǵa tıis: ol onyń jasyryn pıǵylynyń býaldyr, biraq baıqalarlyq áserin sezdi, sonda da oǵan kózsiz kóndi. Onyń kózsiz kórinýi Marıýstiń zaıyby jadynan syzyp tastaǵandy eske almaýynan kórinedi. Jáne bul oǵan kóp kúshke de túsken joq. Onyń yrqynsyz hám kinásinsiz jany kúıeýiniń janymen astasyp, Marıýstiń oısha umyttyrý perdesimen tumshalaǵanynyń bári Kozettanyń jadynda kómeski tartty.

Keıde Kozettanyń Jan Valjan jóninde sóz qozǵap, onyń kelmeı qoıǵanyna tańdanǵany kezdesti. "Meniń oıymsha, ol qazir Parıjde joq, — dep jubatty ony Marıýs. — Bir jaqqa baryp qaıtýym qajet dep onyń ózi aıtqan joq pa edi. Biraq onsha uzaq emes degen". "Ol ras, — dep oılady Kozetta. — Onyń qashanda kenetten joǵalyp ketetin ádeti bolatyn". Eki-úsh márte ol Nıkolettany Jan Valjannyń sapardan oralǵan, oralmaǵanyn bilip kel dep, Qarýly adam kóshesine jiberdi. Jan Valjan áli oralǵan joq dep jaýap berýin ótindi.

Kozetta soǵan jubandy, óıtkeni onyń bul dúnıede onsyz tańy atyp, kúni batpaıtyn jalǵyz-aq adamy Marıýs bolatyn. Oǵan qosa aıta keterligi — Marıýs pen Kozettanyń ózi biraz ýaqyt munda bolǵan joq. Olar Vernonǵa baryp qaıtty. Marıýs Kozettany ákesiniń zıratyna alyp bardy.

Az-azdap ol Kozettanyń oıyn Jan Valjannan aýlaqtatty. Jáne Kozetta oǵan qarsylyq ta jasamady.

Aqyr aıaǵynda, balalardyń jaqsylyqty bilmeýi dep atalatyn jaıt kinálaýǵa laıyq dep oılaý udaıy durys bola bermeıdi. Bul jalpy tabıǵattyń qaıyrymsyzdyǵy. Basqa jerde aıtqanymyzdaı, tabıǵat "alǵa qaraıdy". Ol jandy zattardy kelýshi jáne ketýshi dep ekige bóledi. Ketýshilerdiń beti túnekke qaraıdy da, jańadan kelýshiler jaryqqa shomylady. Osydan kelip qarttar úshin qaterli, jastar úshin tabıǵı jatyrqap jatsyný bastalady. Bul jatsyný áýeli bilinbeı, barlyq ósý sıaqty baıaý údeıdi. Butaqtar aǵashtan bólinbeı-aq alystaı bermeı me! Bul onyń kinási emes. Jastyq qýanysh, mereke, jalyndaǵan ot, mahabbat bar jaqqa asyǵady. Qarttyq ómirdiń aqyryna betteıdi. Olar birin biri kózden tasa qylmaıdy, biraq burynǵydaı aıqasar qushaq joq. Jastar nemquraıdylyqpen ómirge kirse, qarttar nemquraıdylyqpen qabirge kiredi. Endeshe beıshara balalardy kinálamaıyq.

Ekinshi taraý
MAIY TAÝSYLǴAN SHYRAǴDANNYŃ
SOŃǴY USHQYNY

Birde Jan Valjan baspaldaqtan túsip, kóshemen birneshe qadam jer júrip, maýsymnyń 5-nen 6-syna qaraǵan túni oıǵa batyp otyrǵan jerinen Gavrosh kórgen tastuǵyrǵa otyrdy da, qaıta turdy da, ózine kóterildi. Bul maıatnıktiń sońǵy terbelisi edi. Kelesi kúni ol tóseginen turmady.

Onyń erteńgilik bolymsyz asyn ázirlep júrgen qaqpashy áıel maıǵa qýyrylǵan kapýsta men birneshe kartopty ákelip, onyń qysh tárelkesine úńildi de:

— Kókem-aý, siz keshe eshteńe ishpepsiz ǵoı, — dedi.

— Men ishtim, — dep qarsylyq bildirdi Jan Valjan.

— Tárelkeńiz sol tolǵan qalpy tur ǵoı!

— Sý quıǵan kúrishkeni qarańyz. Ol bos.

— Demek, sý ishkensiz de, as ishpegensiz.

— Eger meniń tek qana sý ishkim kelse ne isteýim kerek? — dedi Jan Valjan.

— Munyń aty — shóldeý, eger shóldeı turyp tamaq ishkińiz kelmese, ony bezgek dep ataıdy.

— Men erteń ishemin.

— Al, bálkim Troısa kúni ishetin bolarsyz? Nelikten dál búgin ishpeısiz? "Men erteń ishemin" deıdi taǵy. Meniń pisirgenimdi ishpeı kór osydan! Sondaı dámdi kespe!

Jan Valjan kempirdi qolynan ustap, erkeletkendeı:

— İship kórem dep ýáde etemin, — dedi.

— Men sizge ókpelimin, — dedi qaqpashy.

Osy bir qaıyrymdy áıelden basqa Jan Valjan bul mańnan tiri jan kórgen joq. Parıjde eshkim júrmeıtin kósheler, eshkim turmaıtyn úıler bar. Osyndaı kóshelerdiń birinde, osyndaı úılerdiń birinde Jan Valjan turady.

Úıden shyǵyp júrgen kezinde ol jez buıymdarmen saýda jasaıtyn saýdagerden Ǵaısa paıǵambardyń kireske kerilgen beınesin alǵan edi, sony shege qaǵyp, kereýetiniń qarsysyna ilip qoıdy. Qarsy aldynan kórý qashanda qýanysh syılaıtyn kires osy!

Bir apta ótti, al Jan Valjan tóseginen turyp bólmede bir adym da júrgen joq. Áli kúnge deıin tósekte jatyr.

— Joǵarydaǵy shal qaıtyp turmaı qoıdy, eshteńe ishpeıdi, uzaqqa bara qoımas, — dedi qaqpashy áıel kúıeýine. — Ras, onda bir kúıinish bar. Meniń basymnan ketpeıtini — onyń qyzy turmysqa sátsiz shyqty ma degen kúdik.

Qaqpashy óziniń erkek retindegi artyqshylyǵyn tolyq sezine otyryp:

— Baı ekeni ras bolsa, dáriger shaqyrsyn. Kedeı bolsa bir sári, ózdigimnen jazylamyn dep jata beretin. Eger dáriger shaqyrtpasa, óz obaly ózine, óledi.

— Eger shaqyrsa she?

— Onda da óledi, — dedi kúıeýi.

Qaqpashy áıel tot shalǵan pyshaǵymen tas plıtalardyń arasyna ósken shópterdi qyrqýǵa kiristi, bul plıtalardy ol "meniń tabanjolym" dep ataıdy.

— Qandaı ókinish! Sondaılyq jaqsy shal edi! Balapan sıaqty appaq, — dep mińgirledi ol shópti jula júrip.

Kósheniń shetinen ol osy oramnyń adamdaryn emdep júrgen dárigerdi kórdi de, joǵarydaǵy aýrýǵa kóterilýin ótinýge bel baılady.

— Ol úshinshi qabatta, — dedi ol. — Birden ózine kirýińizge bolady. Kilt esiktiń aýzynda. Qarıa tósekten turmaıdy.

Dáriger Jan Valjanǵa kirip, onymen áńgimelesti.

Ol tómenge túskende qaqpashy áıel ony suraqtyń astyna aldy:

— Al qalaı, doktor?

— Sizdiń shaldyń hali óte nashar.

— Aýrýy ne eken, ózi?

— Onda aýrýdyń bári de bar, biri de joq. Bylaı alyp qaraǵanda ol eń qymbat janynan aıyrylǵan. Onyń aýrýy da, ajaly da sodan.

— Ol ózi ne aıtty?

— Ol ózin jaqsy sezinemin dedi.

— Siz taǵy kelesiz be, doktor?

— Kelemin, — dedi doktor, — alaıda oǵan meniń kelgenimnen paıda joq, meniń ornyma ózi izdep jatqan basqa bireýdiń kelgeni áldeqaıda jaqsy bolar edi dep oılaımyn.

Úshinshi taraý
FOSHLEVANNYŃ ARBASYN KÓTERGEN KİSİGE QALAM TYM AÝYR SIAQTY

Birde keshkisin Jan Valjan shyntaǵyna súıenip túregep otyrýdyń ózi qıyndap qalǵanyn sezdi; tamyryn ustap kórse, soǵysy tym sylbyr, tynysy birkelki emes, úzdik-sozdyq; óziniń burynǵy qaı kezdegiden de álsizdigin baıqady. Birdeńege qatty mazasyzdanǵan ol kereýetten aıaǵyn áreń túsirdi. Ol ústine eski jumys kıimin ile saldy. Úıden qaıtyp shyqpaǵaly ol basqalardan osy kıimin artyq kórip aldy. Toqtap-toqtap áreń kıindi, qolyn kúrteniń jeńine suǵýdyń ózi kúsh boldy, qınalǵanynan mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty.

Jan Valjan jalǵyz qalǵannan beri kereýetin aýyz úıge qoıdy, ondaǵy oıy qańyrap bos turǵan bólmelerdi kóre bermeý.

Ol qobdıshany ashyp, Kozettanyń balalyq jasaýlaryn shyǵardy.

Olardy tósektiń ústine jaıdy.

Torpeshte ádettegi ornynda epıskoptyń shyraǵdandary turdy. Jáshikten eki balaýyz shyraq alyp, olardy shyraǵdanǵa qoıdy ol. Áli jaz, kún jaryq bolǵanyna qaramastan olardy taǵy da jaǵyp qoıdy. Tapa-tal túste jaǵylǵan shyraqty ara-tura ólik shyqqan úılerden ǵana kórýge bolady.

Bólmede qozǵalyp júrip basqan árbir qadamy onyń kúshin alyp, qaljyraǵannan tynyǵýy qajet boldy. Bul kúshin kóp jumsaǵannan keıingi qalpyna kele qalatyn jaı sharshaý emes, ol ázir qozǵalýǵa múmkindik beretin sońǵy qýat edi, ómirdiń óship bara jatqanynyń belgisi, aqtyq kúsh-jigerdiń tamshysy bolatyn.

Ol sylq etip áreń otyrǵan oryndyq ózi úshin qaterli, al Marıýs úshin qutty aınanyń aldynda turatyn, osy arada ol Kozettanyń zerkitabynda jazylǵan hattyń teris túsken kóshirmesin oqyǵan edi. Aınaǵa qarap ol ózin tanymaı qaldy. Qazir seksendegi shal, Marıýs úılengenge deıin oǵan elý jasty jurt áreń beretin, bir jyl ony otyz jasqa qartaıtyp jiberdi. Mańdaıdaǵy ájim endi káriliktiń belgisi emes, ajaldyń qupıa basqan móri bolatyn. Onyń tereńdeı túsken árbir syzyǵynda tyrnaq izi bar. Onyń jaǵy sýalyp, beti salbyrap, terisi jer reńkine enip, eki ezýi túsip ketti, kádimgi ejelgi tabyttarda oıyp jasaıtyn bet perdege uqsady da qaldy.

Ol tıtyqtaýdyń eń sońǵy satysyna jetti, mundaıda qaıǵy-muń shyǵar jol izdemeı keýdede qatyp qalady da, júrekke shemen bolyp toryǵý qalady.

Osy arada ol esinen tanyp qaldy. Ózine ózi kelgende ol qatty shóldegenin sezdi. Qumyrany kóterýge áli kelmeı, ony aýzyna eńkeıtip, tańdaıyn jibitti.

Tún boldy. Torpeshtiń aldyna ústel men mamyqtaqty áreń jyljytyp, ústeldiń ústine sıasaýyt pen qalam jáne qaǵaz qoıdy.

Sosyn endi kóterile almaıtynyn bilip, mamyqtaqtan qozǵalmaı, tósegine burylyp, qara kóılekke, óziniń basqa da qymbat qazynasyna qarady.

Ol osylaı saǵattar qyzyqtap otyratyn, al onysy ózine bir mınót qurly kórinbeıtin, kenet ol qaltyrap ketti, denesin sýyq ustaǵanyn sezdi; epıskop shyraǵdany janyp turǵan ústeldi shyntaqtap qolyna qalam aldy.

Qalam, sıany kópten beri eshkim paıdalanǵan joq edi, qalamnyń ushy maıysyp, sıa taýsylyp qalypty; ol turýǵa májbúr boldy, sıasaýytqa birneshe tamshy sý quıdy, sonyń ózinde birneshe dúrkin otyryp, demalyp aldy. Qalamnyń ekinshi jaǵymen jazýǵa týra keldi, aýyq-aýyq mańdaıynyń terin súrtip otyrdy.

Qoly qaltyrap, birneshe joldy bógelip-bógelip áreń jazdy. Onyń mazmuny mynandaı:

"Kozetta! Saǵan batamdy bereıin! Barlyǵyn da endi túsindireıin. Seniń kúıeýiń meniń ketýim kerek ekenin sózsiz-aq sezdirip, durys jasady. Ol ǵalamat adam. Ony men ólgen soń da súı. Ponmersı myrza! Meniń súıikti perzentimdi súı! Kozetta! Osy aradan mynaý hatty taýyp alar, meniń saǵan aıtaıyn degenim mynaý, sen barlyq sandy bilesiń, eger olardy eske túsirýge meniń shamam jetse; durystap tyńda, anaý aqshalar shynynda da seniki. Másele mine mynada: aq gagatty Norvegıadan, qara gagatty Anglıadan, qara shyny tútikti Germanıadan alyp keledi. Gagat jeńil, baǵaly ári qymbat túrli-tústi áshekeıler jasaý úshin qoldanylatyn kómirdiń bir túri. Germanıadaǵydaı Fransıada da jasandy gagatty ońaı jasaýǵa bolady. Ol úshin kishkentaı eki kvadrat dúım tós pen balaýyzdy balqytatyn spırt shamy kerek. Baıaǵyda balaýyz qara maı men kúıeden jasalyp, bir fýntynyń baǵasy tórt frank bolǵan. Men shaıyr men skıpıdardan onyń jańa quramyn oılap taptym. Ol burynǵydan áldeqaıda jaqsy ári otyz sý ǵana turady. Syrǵa qyzǵylt kók áınekten jasalady, ony osy balaýyzben názik qara metal jıekshege bekitedi. Metal áshekeıler úshin shyny qyzyl kúlgin tústi bolýy kerek, al altynǵa qarasy jarasady. Ispanıa ony qyzyǵa, qumarta satyp alady. Onda gagatty jaqsy kóredi eken..."

Osy arada ol toqtap qaldy, qolynan qalamy túsip ketti, ókinishke toly bir óksik bolmysynyń tereń túkpirinen eńirep jylaý bolyp shyqty. Qatty toryqqan beıbaq basyn qysa ustap otyryp qaldy.

"O! — dep ol oısha aıqaılap jiberdi (bul tek táńiriniń ózi ǵana estıtin shaǵym edi). — Bári de bitti. Men ony qaıtyp kóre almaımyn. Ol meniń ómirimdi bir sát jadyratqan jymıý ǵana. Men Kozettany tipti aqtyq ret te kórmeı, máńgi túnniń qoıynyna kiremin. Shirkin-aı, bir sátke, qas qaǵymǵa onyń daýysyn estisem ǵoı, kóılegine qolymdy tıgizip, perishteniń betine bir qarap, ótip ketsem de ókinish joq. Ólý ońaı, biraq ony kórmeı ólý qandaı qorqynyshty. Ol maǵan qarap jymıar edi. Onysy kimge zıan keltirmek? Al, joq, bári de bitti, máńgi bitti. Men múldem jalǵyzbyn. Qudaıym-aı, qudaıym-aý, men ony qaıtyp kórmeımin ǵoı!"

Osy kezde esik qaǵyldy.

Tórtinshi taraý
AǴARTÝǴA FAHA JARAǴAN BİR SHELEK LAI

Dál sol kúni, anyǵyraq aıtqanda dál sol keshte báz-bir sot isin zerttegeli Marıýs ústel basynan turǵanda Bask oǵan bir hat tapsyryp:

— Osy hatty ákelgen myrza aldyńǵy bólmede kútip otyr, — dedi.

Kozetta bul kezde atasymen qoltyqtasyp baqta serýendep júrgen-di.

Hattyń da adam tárizdi usqynsyz túri bolýy múmkin. Qaǵazynyń qalyńdyǵyna, búktelýiniń orasholaqtyǵyna qarap, keıbir hattardy birden-aq jaratpaı qalasyń. Bask ákelgen mynaý hat týra sol tektes edi.

Marıýs ony qolyna aldy. Temeki sasıdy eken. Jadyny ıisten artyq jandandyratyn eshteńe joq. Marıýs te bul ıisti birden esine túsirdi. Konvertke jazylǵan meken-jaıǵa qarady da, oqı bastady: "Baron Ponmersı myrzaǵa. Menshikti úı". Temekiniń ıisimen birge ol qoltańbany da esine túsirdi. Tańdanysqa jalt etken jasyndaı boljam tán dep aıtýǵa bolar edi. Osyndaı bir boljamǵa Marıýs boı aldyrdy.

Zerdeniń qupıa qolǵanaty ıis sezý onyń jaǵynan tutas álem ashty. Árıne bul baıaǵy qaǵaz, baıaǵy hat búkteý máneri, sıanyń kókshil túsi, tanys qoltańba — munyń bári sol temekini eske túsirdi. Onyń kóz aldyna Jondrettiń qasqyr apany tura qaldy.

Sonymen, taǵdyrdyń tóten kidiligi degen osy — sondaı uzaq izdeý salǵan eki izden kelip bireý shyqty. Osy jýyq mańǵa deıin qanshama kúsh-jiger jumsap izdegen, qarmaǵyna ózi de ilinip qala jazdaǵan, joǵaltyp alǵan izi qolǵa endi ózi kelip tústi.

Konvertti shydamsyzdana ashyp, oqı jóneldi:

"Baron myrza,

Eger Qudaı-taǵala maǵan talant syılasa, men baron Tenar bolyp, akademıanyń múshesi bolyp júrmes pe edim, biraq men baron emespin. Men onymen tek attas qanamyn, sol baron týraly estelik maǵan sizdiń mártebeli nazaryńyzdy aýdarsa, baqytty bolar edim. Maǵan kórsetken qyzmetińizge qaryzdar bop qalmaımyn. Meniń bir adamǵa qatysty qupıa derekterim bar. Ol adamnyń ózińizge qatysy bar. Sol qupıany ózińizdiń quzyryńyzǵa tapsyryp, joǵary mártebeńizge paıdaly bolýdy marhabat sanaımyn. Eshqandaı haqysy bolmasa da sizge juǵysyp júrgen ol pendeni syıly otbasyńyzdan qýyp shyǵýǵa jaraıtyn qarapaıym qural bermekpin qolyńyzǵa, al baronesa hanymnyń óz shyqqan tegi jaqsy, joǵary toptan shyqqan. Qasıettiniń qasıettisi izgilik degen budan bylaı qylmyspen qatar tura almaıdy, birge tursa ol da qurıdy.

Men alda baronnyń ámirin kútemin.

Qurmetpen ".

Hatqa "Tenar" dep qol qoıylypty.

Basqasyn bylaı qoıǵanda, beıbereket myljyńy men órip júrgen orfografıalyq aqaýy áshkerelenýine kómektesti. Avtorlyǵy kúmánsiz anyqtaldy. Oǵan endi kúdik joq.

Marıýs tereń tolqydy. Onyń tańdanysy qýanyshpen almasty. Endi oǵan izdeý salyp júrgen ekinshi adamdy — ózin kimniń qutqaryp qalǵanyn tabý kerek. Marıýske budan basqanyń keregi joq.

Ol jazý ústeliniń tartpasyn ashyp, odan birneshe bank bıletin sýyryp, qaltasyna saldy da, ústeldi qaıta japty. Sosyn qońyraý shalyp edi, Bask esik ashty.

— Kirsin deńiz, — dedi Marıýs.

— Tenar myrza, — dep baıan etti Bask.

Bólmege bir kisi kirdi.

Marıýske taǵy da kútpegen jańalyq tap boldy: kirgen kisi múldem tanys emes.

Kirgen kisi de qartańdaý eken, murny dóńkıgendeý, ıegi galstýkke kómilip qalǵan, jasyl jibek kúnqaǵarynyń astynda jasyl kózildirik, mandaıyn alyp turǵan tikireıgen shashy aqsúıek aǵylshyn otbasylarynyń at aıdaýshylarynyń qolańyna uqsaıdy. Onyń ústine kónetoz, biraq muqıat taza qara kostúm kıgen, jıletiniń qaltasynan shyǵyp turǵan salpynshaqtar saǵaty baryn baıqatady. Qolynda — kónetoz qalpaǵy. Búkirleý me qalaı, taǵzym etip eńkeıgende arqa tusy domalaq, dóńes kórinedi.

Alaıda kózge aıryqsha túskeni kostúminiń ózine tym keńdigi, túımeleri túgel salynyp tártiptegenmen de, basqanyń ıyǵynan túsken kıim tárizdene berdi. Osy arada bir qysqa qaıyrym sheginis jasaýǵa týra kelip tur.

Sol kezderi Parıjde, Arsenal mańyndaǵy Botrelı kóshesindegi kóne qara úıde bir usynaqty jebireı turypty, onyń aty kez kelgen múttáıimge salıqaly adamnyń keıpin berýmen shyqqan; jasandylyqtyń uzaqqa sozylmaıtyny belgili ǵoı, ony ońbaǵannyń ózi de udaıy ustap júre almaıdy. Tonyn aınaldyryp aýystyrý osynda júrgizilip, bir kúnge sozylady, ár kúni alaıaq sheberge otyz sý paıda túsiredi, al ol túrin ózgertýshige laıyq kostúm tańdap, qazirgi qoǵamda syn taǵylmaıtyndaı dárejege jetkizedi. Oǵan jalǵa kıimin bergen adam "Aıyrbasshy" atalady, Parıj júlikteri qoıǵan bul at oǵan máńgi jabysyp, onyń esimin qaıtyp eshkim bilmeıtin bolady. Onyń garderobynan kıimniń túr-túri tabylady. Jurtty jarylqap júrgen eski-qusqynyń qaı talǵamǵa da saı keletin neshe atasy bar. Olar áp alýan kásipterdi, áleýmettik jaǵdaılardy beıneleıdi, qoımanyń árbir shegesinde árbir mamandyq ıesine tán kónetoz kıimder turady. Olardyń arasynda qazylardyń qaptaly, poptyń shapany, bankırdiń beshpenti, otstavkadaǵy áskerıdiń mýndıri, jazýshy nemese iri memleket qaıratkeriniń kostúmi de ushyrasady. Eski-qusqy jınaýshy bul mottakam ury aǵaıyndardyń kúshimen Parıjde oınalatyn taýsylmas dramanyń kostúmeri boldy. Shoqpyt kıgen alaıaq bul garderobka kirip, otyz sý tastasa, oınaıtyn roline sáıkes kostúm kıip, tabaldyryqtan baýkespe ury emes, beıbit býrjýa bop túsip jatady. Erteńine ol kıimder sol qalpynda qaıtyp ákelinedi; jaldap ury-qarylarǵa kámil senedi, sondyqtan onyń qoımasy eshqashan tonalmaıdy da talanbaıdy. Bul kıimderdiń bir ǵana qolaısyzdyǵy bar, olardyń birazy arnap tigilmegendikten alǵan adamyna qona bermeıdi. Kez kelgen pysyqaı orta boılydan alasa, ne bıik bolsa aıyrbasshynyń kostúminde ózin qolaısyz sezineri sózsiz. Óıtkeni ol kıimderdi tek orta boılylar úshin ǵana jınaıdy. Onsha tolyq adamdarǵa olar jáne jaramaıdy. Zady ol kıimniń úlgisin aryq ta emes, tolyq ta emes, tapal da emes, bıik te emes bir júgirmekten alsa kerek. Sondyqtan jaldaptan kıim alýshylar oǵan beıimdelemin dep áýrege túsedi. Ásirese bastan-aıaq qara kıinetin memleket qaıratkerleriniń keıpine kirý qıyn, onyń kıimderi Pıttke tym úlken, Kastelsıkalǵa tym tar bolýy múmkin. "Memleket qaıratkeriniń" kostúmi Aıyrbasshynyń katalogynda bylaısha sıpattalady, sony keltirip kórelik: "qara shuǵa beshpent, qara shalbar, jibek jılet, etik jáne ish kıim". Búıirinde katalogtyń shetinde: "Burynǵy elshi" degen jazý jáne mynandaı eskertpe bar: "Bólek qatyrǵy qaǵazda muqıat taralǵan jasandy shash, jasyl kózildirik, áshekeıli salpynshaq jáne maqtaǵa oralǵan qus qaýyrsynynan jasalǵan, uzyndyǵy eki dúım eki tútik bar". Osynyń bári memleket adamyna, burynǵy elshige arnalǵan. Bul kostúm, shynyn aıtqanda, shyqpa janym, shyqpamen áreń túr, tigisteriniń tusy aǵarǵan, bir jerinde bolar-bolmas jyrtyǵy bar, óńirindegi bir túımesi túsip qalǵan. Aıtqandaı, sońǵyda turǵan eshteńe joq, memleket qaıratkeriniń qoly kóbinde óńirinde júredi de, jetpeıtin túımeni bildirmeı jiberedi.

Eger Marıýs Parıjdiń qupıa mekemelerimen tanys bolsa, Bask ertip ákelgen kisiniń ústindegi "memleket qaıratkeriniń kıimi" Aıyrbasshynyń qordasynan alynǵanyn birden-aq biler edi.

Kútken úmiti aldaǵan Marıýstiń kelgen kisini kórgendegi ókinishi ony jaratpaýǵa ulasty. Ol eńkeıip taǵzym etip bolǵansha bastan-aıaq sholyp shyqqan Marıýs:

— Sizge ne kerek? — dep surady salqyn ǵana.

Álgi adam qoltyraýynnyń erkelete aldap jymıǵanyndaı qubylǵan iltıpatpen jaýap qatty:

— Meniń kúni osy ýaqytqa deıin baron myrzany jaryqta kórmegenim aqylǵa syımaıtyn sıaqty. Sizdi budan birneshe jyl buryn Bagratıon knágınányń úıinde jáne Fransıa peri Dambre vıkonttiń salonynda kórgenime senimdimin.

Jalpy bilmeıtin adamyńdy bilemin dep jylmyńdaý — alaıaqtardyń tańdaýly tásili.

Marıýs bul kisiniń sózin zer sala tyńdap, maqamyn, mashyǵyn, qımylyn qadaǵalap otyrdy. Ókinishi órshı tústi, aldyndaǵy adamnyń úni bul kútkendeı shalt, qatal emes, myńqyldaı shyǵady. Ol múldem esinen jańylyp aldy.

— Bagratıon hanymmen de, Dambre myrzamen de tanys emespin, — dedi ol. — Ol úılerdiń eshqaısynda birde-bir ret ómiri bolǵanym joq.

Jaýap qatal boldy, oǵan qaramastan beıtanys sol jymysqy únimen sózin jalǵady:

— Ondaı jaǵdaıda men sizdi Shatobrıannyń aldynda kórgen bolýym kerek. Men onymen jaqyn tanyspyn. Ol óte súıkimdi adam, kóbine maǵan: "Tenar, dostym... bir-bir staqannan tartyp jibersek qaıtedi?" dep turǵany.

Marıýstiń bet pishini túnerip yzbarlana tústi.

— Shatobrıan myrzanyń qabyldaýynda bolý qurmetine eshqashan ıe bolǵan emespin. İske kóshseńizshi. Sizge keregi ne?

Marıýstiń yzbarly júzine beıtanys burynǵydan da tómen ıilip taǵzymmen jaýap qatty:

— Baron myrza! Meni tyńdaýǵa marhabat etińizshi. Amerıkada, Panamadan onsha alys emes Jýaııa degen eldi meken bar. Ol ózi jalǵyz ǵana úıden turady. Kúnge kúıdirilgen kirpishten qalanǵan tórt buryshty úsh qabat úlken úı. Qabyrǵalarynyń ár jaǵynyń uzyndyǵy bes júz fýtqa teń, árbir qabaty astyńǵysynan jıyrma fýt ishke kirip, aldy ózindik bir alań jasaıdy, olarǵa joǵarǵy qabattan túsetin baspaldaqtar bar; tórt burysh etip salynǵan bul úıdiń aýlasy ortasynda, oǵan da baspaldaqpen túsedi, bólmelerinde esiktiń ornyna lúk, ádettegideı emes satylary almaly-salmaly. Túnde lúkterdi jaýyp, satylardy alyp tastaıdy, oqatarlarda bilte myltyqtar men mýshketter jatady. İshke kirýge eshqandaı múmkindik joq; kúndiz úı de, túnde — qamal; nebary segiz júz turǵyny bar, osyndaı da eldi meken bolady, o? Al osynsha saqtyqtyń qajeti ne eken deısiz ǵoı. Óıtkeni ol óte qaýipti jer, onda kisi jegishter bar kórinedi. Sóıte tura jurt oǵan nege barady? Óıtkeni onda altyn kóp deıdi.

— Muny nege buryp ákep otyrsyz? — dep toqtatty ony ókinishi shydamsyzdyqqa aınalǵan Marıýs.

— Muny aıtyp otyrǵan sebebim mynaý, baron myrza. Men burynǵy dıplomatpyn, ómirden ábden baz keshtim. Eski órkenıet zyqymdy shyǵardy. Endi jabaıylardyń ortasynda turǵym keledi.

— Odan ári ne?

— Baron myrza! Álemdi ózimshildik bıleıdi. Basqanyń egic alqabynda jumys isteıtin batyraq áıel ótip bara jatqan arbalyǵa kóz súzedi, al óz jerinde eńbek etip júrgen sharýa áıeldiń oǵan qaraýǵa murshasy joq, burylmaıdy da. Kedeıdiń ıti — baıǵa, baıdyń ıti kedeıge úredi. Árkim ózin ǵana oılaıdy. Jurttyń túpki maqsaty — paıda, utys. Altyn degeniń magnıt.

— Odan ári ne? Aıtaryńyzdy aıtyńyz.

— Jýaııaǵa baryp túpkilikti qonys tebeıin dep edim. Biz úsh adambyz. Janymda zaıybym jáne qyzym bar, qyzym bet bitkenniń bádendisi, sulý. Ol saıahat uzaq ári qymbat turady. Maǵan azyn-aýlaq aqsha kerek.

— Onda meniń sharýam qansha?

Beıtanys galstýkten moıynyn shyǵaryp sozǵanda qyrǵıǵa uqsap ketti, onyń sózine eselengen iltıpatpen qarsylyq bildirdi:

— Baron myrza meniń hatymdy oqyǵan joq pa edi?

Bul boljam aqıqattan alshaq bolǵan joq. Shynynda da, hattyń maǵynasy Marıýstiń sanasyn sál sharpyp ótti. Ol ony oqyǵannan góri qoltańbasyna kóbirek úńilgen edi. Tipti onda ne týraly sóz bolǵany da esinde joq. Bir mınót buryn onda jańa bir boljam týdy. Kelýshiniń sózinen ol "meniń áıelim men qyzym" degen sózdi ustap qaldy. Beıtanysqa ol kez kelgen tergeýshi qyzyǵarlyqtaı suńǵylalyqpen tesile qarady.

— Anyǵyraq aıtyńyz, — dedi ol.

Beıtanys saýsaǵyn jıletiniń qaltasyna salyp, basyn kóterip, biraq arqasyn jazbaı, jasyl kózildirigimen Marıýske ol da qadala qarady.

— Jaqsy, baron myrza. Oıymdy aıqynyraq aıtaıyn. Men sizge bir qupıany satqaly otyrmyn.

— Qupıany deısiz be?

— Iá.

— Onyń maǵan qatysy bar ma?

— Iá, ishinara.

— Ol qandaı qupıa?

Tyńdaı otyryp Marıýs bul kisige muqıat synaı qaraýmen boldy.

— Kirispemdi tegin jasaımyn, — dedi beıtanys. — Kórersiz, ol sizdi qyzyqtyrady.

— Aıtyńyz.

— Baron myrza! Sizdiń úıde ury hám kisi óltirýshi turady.

Marıýs dir ete qaldy.

— Meniń úıimde me? Joq, — dedi ol.

Beıtanys shyntaǵymen qalpaǵyn sál súrtip, túk kórmegendeı sózin jalǵady:

— Kisi óltirýshi ári ury. Eskerýińizdi suraımyn, baron myrza, bul arada men onyń burynǵy, umyt bolǵan, zań aldynda ótelgen, qudaı aldynda keshirilgen eski kúnálaryn kóp jyl ótkendikten aıtpaı-aq qoıaıyn. Onyń tek taıaýdaǵy qylmystary, áli ádil sot bilmeıtin qylyqtary týraly aıtaıyn. Tyńdańyz. Bul kisi sizdiń senimińizge enip, basqa atpen tipti otbasyńyzǵa da enip ketti. Qazir onyń shyn esimin aıtaıyn. Ony jáne múldem tegin aıtyp beremin.

— Tyńdap otyrmyn.

— Onyń aty — Jan Valjan.

— Ony bilemin.

— Onyń kim ekenin sizge taǵy da tegin aıtamyn.

— Aıtyńyz.

— Ol qashqyn katorjan.

— Ony da bilemin.

— Siz ony men habarlaǵan sátten keıin ǵana bilesiz, ony men aıttym.

— Joq. Ol týraly budan buryn da biletinmin.

Marıýstiń "ony bilemin" dep qatal qaıtaryp tastaǵan yzbarly úni beıtanysty órekpitip, yzasyn keltirdi. Ol Marıýske yzaly janaryn urlana qadap, izinshe tunjyraı qaldy. Ol qarasy jaı otyndaı qansha shapshań bolǵanymen Marıýstiń nazarynan qaǵys qalmady, mundaı kózqarasty bir ret kórseń de umytý múmkin emes. Mundaı yzaly ot kúıki jandardyń janarynda ǵana janady, oıdyń osy terezesinen jalt etken ushqyndy kózildirik te jasyra almaıdy.

Beıtanys qarsylyq bildirip jymıdy:

— Qarsylyq aıtýǵa batylym barmaıdy, baron myrza. Qaıtkenmen de, meniń bárinen de habardar ekenim sizge aıqyn bolar. Al sizge endi habarlaǵaly otyrǵanym tek meniń jalǵyz ózime ǵana málim. Bul baronesa hanymnyń baılyǵyna qatysty. Bul sumdyq qupıa. Ol endi satylady. Men ony sizge birinshi usynyp otyrmyn. Óte arzan, jıyrma myń frankke ǵana satamyn.

— Basqalar sıaqty bul qupıa da maǵan belgili, — dedi Marıýs.

Beıtanys baǵany sál-pál túsirý qajet eken dep oılap:

— Baron myrza! On myń frankti alaqanyma salyńyzshy, men ol qupıany birden ashaıyn.

— Qaıtalap aıtaıyn, sizdiń habarlaıtyn eshteńeńiz joq. Sizdiń ne aıtqaly turǵanyńyzdy men bilemin.

Kelimsektiń kózinde ot qaıtadan jalt ete qaldy da, ol aıqaılap jiberdi:

— Al meniń búgin aýqat jasaýym kerek qoı! Bul sumdyq qupıa, senińiz siz, baron myrza! Aıtyp beremin, mine, aıta da bastadym. Tek maǵan jıyrma frank berińizshi!

Marıýs oǵan qadala qarady.

— Men sizdiń "sumdyq qupıańyzdy" bilemin, Jan Valjannyń atyn bilgenimdeı, sizdiń esimińiz de maǵan málim.

— Meniń esimim be?

— Iá.

— Ol qıyn emes qoı. Men óz aty-jónimdi jazyp, esimimdi atadym emes pe. Men — Tenar.

—... deni qosyńyz.

— Qalaı?

— Kádimgi Tenarde.

— Ol kim, ózi?

Qater kezinde jaıra ıne túkterin tikireıtedi, al kúıeqońyz ólgen bolyp sulyq túsedi, qart gvardıa alqa-qotan tura qalady, al mynaý kisi bolsa, qarqyldap kep kúldi.

Sonyń izinshe beshpentiniń jeńine qonǵan tozańdy shertip túsirdi.

Marıýs sózin jalǵastyrdy:

— Siz sondaı-aq jumysshy Jondretsiz, kúldirgi akter Fabantýsiz, aqyn Janflosyz, ıspandyq don Alvaressiz jáne aqyr sońynda, Balızar apaısyz.

— Apaı deıdi? Onyńyz ne?

— Sizderdiń Monfermeılde dámhanalaryńyz da bolǵan.

— Dámhana ma? Eshqashan bolǵan emes.

— Men sizge aıtyp turmyn ǵoı, siz Tenardesiz.

— Men muny joqqa shyǵaramyn.

— Onyń ústine siz ońbaǵansyz. Má, alyńyz!

Qaltasynan bank bıletin alyp Marıýs ony beıtanystyń betine laqtyryp jiberdi.

— Rahmet! Keshirińiz! Bes júz frank pe! Baron myrza!

Qaıran qalǵan ol jyp-jyp etip, basyn qaıta-qaıta ıip, bıletti ala salyp sholyp shyqty.

— Bes júz frank eken! — dep qaıtalady beıtanys óz kózine ózi senbeı, kekeshtenip: — Nedáýir kóp aqsha! — dep mińgirledi.

— Jaraıdy, bolǵan is boldy! — dep qaldy ol kenetten. — Al endi, bir erkin tynystaıyq.

Maımyldaı shapshań shalt qımylmen mańdaıyndaǵy shashyn serpip tastap, kózildirigin sypyryp, tanaýynan eki qaýyrsyn tútikti sýyryp, tabanda bir jerge jytyryp tyǵyp jiberdi de qalpaǵyn sheshkendeı bet-perdesin tastap, túk kórmegendeı bolyp shyǵa keldi.

Kózi jaınap, búrshiktene soqalanyp tereń ájimdelgen suryqsyz mańdaıy jazylyp, qustyń tumsyǵyndaı ımek murny úshkirlenip, yzaly jyrtqyshtyń aılaker usqyny qaıta kórindi.

— Baron myrza, keremet baıqaǵysh ekensiz. Men — Tenardemin, — dedi ol myńqyldap eshbir nyshan joq ótkir únmen.

Tenarde, árıne, sol, áli de tańyrqaýdan aıyǵa almaı otyr, biraq qysylǵan joq; onda jalpy uıalý degen bolmaǵan ǵoı. Bireýdi qaıran qaldyramyn dep ózi qaıran boldy. Osy qorlanǵany úshin oǵan bes júz frank tólendi, ony yntaǵa alǵanmen, tańyrqaýdan tıtteı de aryla alǵan joq.

Ómirinde ol baron Ponmersıdi túńǵysh ret kórip otyr, al baron ony basqasha kıingenine qaramastan tanyp qoıdy, ol ol ma, munyń ózin búge-shigesine deıin baqaıshaqtap bilip otyr. Baron jalǵyz Tenardeniń ǵana emes, Jan Valjannyń da búkil isinen habardar sıaqty. Bul adam kim ózi, jap-jas bozbala dese de bolady, biraq sondaı qatal ári sondaı qaıyrymdy, kisilerdiń esimderin, tipti laqap attaryna deıin bes saýsaǵyndaı bile turyp, olarǵa ámıanyn ashyp tastaıdy, qazy qusap áshkereleı otyryp, ápendi qusap aqsha úlestiredi.

Oqyrmannyń esinde bolar, Tenarde bir kezde Marıýspen kórshi turǵanymen, onyń ózin eshqashan kórgen emes, Parıjde mundaı jaı sırek kezdespeıdi; ol tek qyzdarynan ózderi turatyn úıde kedeı Marıýs atty bir jas jigit bar dep júrdim-bardym estigen edi. Hatty da ol onyń júzin kórmeı-aq jazǵan. Marıýs pen baron Ponmersıdiń arasynda báz-bir baılanys bar degen oı Tenardeniń mıyna kirip te shyqqan emes.

Ponmersıdiń esimine keler bolsaq, ol Vaterloo túbindegi aıqas alańynda onyń aýzynan jalǵyz-aq "mersı" degen sóz esitti, sony alǵysqa turmaıtyn birdeńe dep áli de onsha jaratpaıdy.

Aıtqandaı, jas jubaılardyń sońynan qalmaı, toı kúninen bastap ákesiniń aıtýymen biraz maǵlumat jınaǵan qyzy Azelmanyń kómegimen ózi júrgizgen zertteý jumysynyń arqasynda biraz derek jınady, ózi kóleńkede qala otyryp, qyrýar qupıa jipterdiń kúrmeýin sheshti. Ol óziniń eptiligi arqasynda, qamaýdan qamaýǵa túse júrip kórgeni arqasynda birde Bas sýaǵarda ózine kezdesken jannyń kim ekenin ańǵardy. Anǵarǵan adamynyń aqyry atyn da bilip aldy. Ol baronesa Ponmersıdiń Kozetta ekenin de bildi. Alaıda bul arada abaılaý kerek boldy. Kozetta degen kim? Onyń kim ekenin ol naqty bilgen joq. Árıne, ol qyzdyń zańsyz týǵanyn topshylaıtyn — Fantınanyń hıkaıasy oǵan qashanda kúmándi kórinetin. Biraq ony jurtqa jarıa etýden ne paıda? Úndemegeni úshin birdeńe dámetýi kerek pe? Basqa birdeńeni odan da qymbat satýǵa bolar, dep oılady ol Onyń ústine qolynda esh derek bolmaı áshkereleımin dep Ponmersı baronǵa jetip baryp: "Sizdiń áıelińiz nekesiz týǵan" dep bylsh etkizse, quıryqtan bir teýip, qýyp shyqpaı ma!

Tenardeniń kózqarasy turǵysynan onyń Marıýspen áńgimesi áli bolmaǵan sekildi. Ras, oǵan sheginip, baǵytynan aýyp, strategıasyn aýystyrýǵa, maıdandy basqa jerden bastaýǵa týra kelgeni anyq, soǵan qaramastan bes júz frank qaltada jatyr. Sonda da ol baronǵa esh daý týǵyzbaıtyn bir jańalyq aıtatynyna bek senip, ózin Ponmersı myrzanyń aldynda bárinen habardar, jaqsy qarýlanǵan adam etip kórsetýge tyrysty. Tenarde sıaqtylarǵa kez kelgen áńgime — aıqas. Bastaýǵa bel býǵan sol aıqasta qandaı baǵyt ustaý kerek? Ol kimmen sóıleserin bilgen joq, biraq ne sóılerin bildi. Óz kúshine degen osy ishki baıqaýyn ol jaı otyndaı lezde ótkizip, "Men Tenardemin" degen sózden keıin áliptiń aqyryn kútip, úndemeı qalǵan.

Marıýs te oı ústinde tur. Sonymen ol aqyr sońynda Tenardeni tapty. İzdep tabýǵa qatty qulshynǵan adamy aldynda. Olaı bolsa bul ákesi polkovnık Ponmersıdiń amanatyn oryndaı alady. Ony batyrdyń bandıtke qaryzdar bolǵany, ákesiniń oǵan tabyttyń túbinen tapsyrǵan amanaty áli oryndalmaǵany qorlady. Onyń Tenardege degen kúrdeli kúrdeli hám qarama-qaısha qarym-qatynasynda ol mynadaı jeksuryn arqyly qutqarylǵan ákesiniń de qaryzyn óteıtindeı kórindi. Sóıtip ol polkovnıktiń arýaǵyn sonshalyq laıyqsyz nesıe berýshiden qutqaryp, óziniń áke týraly esteligin qaryz túrmesinen shyǵarady.

Budan bólek onyń moıynynda basqa da mindet bar; ol sáti tússe Kozetta baılyǵynyń kózine jaryq túsirý. Sondaı múmkindik týǵan da tárizdi edi. Bálkim, Tenarde bul týraly birdeńe biletin shyǵar. Bálkim, onyń barlap bilip júrgeni paıdaly da bolar. Ne de bolsa, bilý kerek. Marıýs, mine, osydan bastady.

Tenarde "edáýir kóp aqshany" qaltasyna tyǵyp, Marıýske jyly shyraımen qarady.

— Tenarde! Men sizge esimińizdi aıttym ǵoı. Endi siz maǵan habarlaýǵa tıis bolǵan qupıaǵa keleıik. Qalaısyz ba, ony sizge men aıtyp bereıin. Mende de málimet jeterlik. Meniń sizden kóbirek biletinime qazir kózińiz jetedi. Siz aıtqandaı, Jan Valjan kisi óltirýshi ári ury. Ury bolatyn sebebi, ol fabrıkant Madlen myrzany túgin qaldyrmaı tonap ketti. Kisi óltirýshi bolatyn sebebi, ol polısıa ýákili Javerdi óltirdi.

— Baron myrza, men munyńyzǵa túsinbeı qaldym, — dedi Tenarde.

— Qazir túsinesiz. Qulaq qoıyńyz. Pa-de-Kale aımaǵynda myń da segiz júz jıyrma ekinshi jyldyń shamasynda ótken kezde sot ádildigine kónbeı kúmán keltirgen Madlen esimdi bir kisi bolǵan, keıin túzelip, óziniń jaqsy atyn qaıtaryp alǵan. Bul kisi sózdiń tolyq maǵynasynda taqýa, ádil bolǵan. Ónerkásip ornynyń irgetasyn qalap, qara shynydan usaq buıymdar jasaıtyn fabrıka ashqan. Tutas qalanyń ál-aýqatyn kótergen. Keıin ol ózi de kezdeısoq dáýlet jınaǵan. Kedeılerdiń jarylqaýshysy, asyraýshysy bolǵan. Aýrýhanalar saldyryp, mektepter ashqan, aýrýlardyń kóńilin bilip turǵan, qyzdarǵa jasaý jasap bergen, jesirlerge kómek kórsetken, jetimderdi baýyryna salǵan; jalpy osy qalanyń qamqorshysy bolǵan. Qurmetti legıon ordeninen bas tartqan. Ony qalanyń meri etip saılaǵan. Merzimin ótep shyqqan bir katorjan bul adamnyń buryn jasaǵan qylmysyn biledi eken. Ol onyń ústinen aryz aıtyp, túrmege otyrǵyzyp, sodan Parıjge attanyp, Lafıt bank úıinen chek boıynsha jalǵan qolmen jarty mıllıonnan astam Madlen myrzaǵa tıesili frankti alýǵa paıdalanǵan. Muny men kasırdiń sózinen bilemin. Madlen myrzany tonap ketken katorjan Jan Valjan bolatyn. Endi ekinshi qylmysty is. Jan Valjan polısıa ýákili Javerdi óltirdi, ony tapanshadan atyp óltirdi. Ol oqıǵaǵa ózim qatystym.

Tenarde Marıýske masaıraǵan kózben qarady; ol urystyń nemen tynaryn qolynda ustap otyrǵanyna senip, aıyrylyp qalǵan baǵyn bir-aq sátte qaıtaryp alatyn boldy. Sol sát jaǵyna jymıyp qoıdy ol; tómendegilerge jeńiske jete turyp ta baǵynyshtylyq tanytý kerek, sondyqtan Tenarde Marıýske aıtqan sózimen ǵana tyndy:

— Siz teris jolda júrsiz, baron myrza!

— Qalaısha? — dep qarsylyq bildirdi Marıýs. — Siz muny joqqa shyǵarmaqsyz ba? Al bul shyn derek qoı.

— Bul tap-taza qıal Baron myrzanyń maǵan degen senimi osyny aıtýyma mindetteıdi. Bárinen buryn keregi — aqıqat pen ádilet. Jurtty ádiletsiz aıyptaǵandy janym súımeıdi. Baron myrza! Jan Valjan Madlen myrzany jalpy tonaǵan joq jáne Javerdi de óltirgen joq.

— Mine, men muny jańalyq ashý dep bilemin. Sonda bul qalaı?

— Men eki birdeı dálel keltire alamyn.

— Qandaı dálelder? Aıtyńyz.

— Mine, birinshi dálel: ol Madlen myrzany tonaǵan joq, óıtkeni Madlen myrza dep júrgeni Jan Valjannyń ózi.

— Aıtyp turǵanyńyz ne sandyraq?

— Al ekinshisin tyńdańyz: ol Javerdi óltirgen joq, Javerdi Javerdiń ózi óltirdi.

— Munymen ne aıtqyńyz keledi?

— Javer ózine ózi qol jumsap ólgen.

— Dáleldeńiz! Dáleldeńiz! — dep aıqaılady terisine syımaǵan Marıýs.

Tenarde sóz saptaýyn antıkalyq aleksandrıa jyrynyń maqamyna salyp:

— Javer-agent-polıseı-sý túbinen tabylǵan-Aıyrbas-kópir mańynan!

— Dáleldeseńizshi!

Tenarde jan qaltasynan sur qaǵazdan jasalǵan kólemdi konvert alyp shyqty, onyń ishi tolǵan ár úlgidegi paraqshalar.

— Mine, meniń qujattarym, — dedi de, mardymsyp sózin jalǵady. — Baron myrza! Sizdiń múddeńiz úshin men Jan Valjan týraly barlyǵyn búge-shigesine deıin bilýge tyrystym. Jan Valjan men Madlen bir adam ekenine sendiremin, sondaı-aq Javerdi ózinen basqa eshkim óltirmegenine sendiremin. Sendiredi ekenmin, dálelderim de bar. Dálelder jáne qoldan jasalǵan emes, hatqa onsha senýge bolmaıdy, ony túzetýi múmkin, al meniń dálelderim tasqa basylǵan.

Osyny aıtyp Tenarde konvertten gazettiń sarǵaıǵan, óńi kete bastaǵan, temeki sasyǵan eki nómirin shyǵardy.

Gazetterdiń biri búktegen jerinen qyrqylyp, tórtke bólinipti, bul ájeptáýir úshparaq bolǵany.

— Eki is, eki dálel, — dep eskertip, Tenarde jazylǵan eki gazetti de Marıýske usyndy.

Oqyrmanǵa bul gazetter tanys. Bireýi — eskiregi 1823 jylǵy 25 shildedegi "Aq tý" gazetinen, úzindisin osy romannyń ekinshi bóliminen oqı alatyn jaǵdaımen tanysalyq, onda Jan Valjan men Madlenniń bir adam ekeni aıtylǵan. Ekinshisi 1832 jylǵy 15 maýsymdaǵy "Monıter" gazeti Javerdiń ózin ózi óltirgenin rastap, onyń sebep-saldaryn ashqan; Javerdiń prefektke bergen aýyzsha baıanynda onyń barıkadada tutqynǵa alynǵany, munyń Shanvrerı kóshesinde bolǵany, ol óz ómiri úshin búlikshiniń birine qaryzdar ekeni, onyń muny nysanaǵa alyp turyp, oǵyn mańdaıdan týra túsirmeı ádeıi aspanǵa atqany túgel baıandalǵan.

Marıýs oqyp shyqty. Onyń aldynda naqty datalar, bultartpas, talas týǵyzbas dálelder jatty. Gazettiń eki birdeı nómiri Tenardeniń sandyraǵyn dáleldeý úshin basylmaǵany aıdan anyq. "Monıterde" jarıalanǵan maqala prefektýranyń resmı habary. Marıýste kúmán-kúdik qalǵan joq. Kasırdiń málimeti durys bolmaı, munyń ózin adastyrǵan. Jan Valjannyń beınesi asqaqtap, túnektiń arasynan shyǵa kelgendeı boldy. Marıýs qýanǵanynan aıqaılamaı qala almady:

— Al, demek, bul beıbaq aıryqsha abzal adam bolyp shyqty ǵoı. Demek, bul baılyqtyń bári onyń ózine tıesili eken. Tutas bir ólkeniń qudireti bolǵan Madlen osy. Javerdiń qutqarýshysy da osy Jan Valjan. Bul — batyr. Bul — áýlıe.

— Ol áýlıe de, batyr da emes. Ol kisi óltirýshi hám ury, — dedi Tenarde óziniń salmaǵyn seze bastaǵan adamnyń únimen. — Sabyr etińiz!

Marıýs "ury, kisi óltirýshi" degen sózderdi qaıta estidi, endi bitti, qaıtalanyp aıtylmas dep otyrǵan sózder jańadan jańǵyrǵanda ústine bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı boldy.

— Taǵy da ma? — dep daýystap jiberdi ol.

— Iá, taǵy da, — dedi Tenarde. — Jan Valjan Madlendi tonaǵan joq, biraq ury, Javerdi óltirgen joq, biraq kisi óltirýshi.

— Siz sonaý qyryq jyl burynǵy bolmashy urlyqty aıtyp tursyz ba, ol kinásin jýyp, durys jolǵa túskeni týraly óz gazetińiz jazyp otyrǵan joq pa, búkil ómiri ókinish pen janpıdalyqqa, jaqsylyq pen qaıyrymdylyqqa toly depti ǵoı.

— Men kisi óltirý men urlyǵy týraly aıtyp otyrmyn, baron myrza. Jáne qaıtalap aıtaıyn, osy taıaýda bolǵan oqıǵa ol. Meniń sizge ashqaly otyrǵanym áli esh pendege belgisiz, esh jerde jarıalanbaǵan. Bálkim, siz Jan Valjannyń baronesaǵa aılamen bere salǵan baılyǵynyń shyqqan kózin osy jerden tabarsyz. "Aılakerlikpen" dep otyrmyn, óıtkeni osyndaı tartý-taralǵynyń arqasynda qadirli áýletke janasyp, raqatqa olarmen birge batý, sóıtip qylmysyn jasyryp, urlyqtyń jemisin paıdalaný, óz esimin jasyryp, jańadan týǵandar taýyp alý, qalaı deseń de eptiliktiń kókesi.

— Men osy arada sózińizdi bóler edim, — dep eskertti Marıýs. — Áıtkenmen aıta berińiz.

— Baron myrza! Men barlyǵyn bastan-aıaq aıtyp bereıin, ol úshin meni nemen syılaıtynyńyzdy janyńyzdyń jomarttyǵy biledi. Bul qupıany tek altynmen ǵana baǵalaý kerek. "Sen nege Jan Valjanǵa barmadyń?" — dep surarsyz. Onyń sebebi qarapaıym: ol onda bárinen de bas tartar edi jáne sizdiń paıdańyzǵa jyǵyp berer edi. Bul óte aılakerlikpen jasalǵan sharýa dep oılaımyn. Al qazir onda soqyr tıyn da joq, qaǵylǵan qaltasyn aýdaryp kórsete salady. Al maǵan Jýaııaǵa barý kerek bolǵandyqtan ózińizge kelýdi artyq kórdim; sizde bári bar, onda túk te joq. Men azdap sharshadym, otyrýǵa ruqsat etińizshi.

Marıýs ózi de otyryp, oǵan da otyr dep ym qaqty.

Tenarde jumsaq oryndyqqa sylq ete túsip, eki gazetti de alyp konvertke qaıta salyp "Aq týdy" saýsaǵymen sherte otyryp:

— Bul qaǵazdardy qolǵa túsirý ońaı da bolǵan joq, — dep mińgirledi.

Sosyn bir aıaǵyn bir aıaǵynyń ústine salyp, oryndyqtyń arqasyna shalqaıa ketip, ár sózin salmaqtap mańǵazdana sóıledi, bulaı mardymsý óz kúshine senimdi adamǵa ǵana tán.

— Baron myrza! Myń da segiz júz otyz ekinshi jyldyń altynshy maýsymynda, shamamen budan bir jyl buryn, týra búlik bolǵan kúni bir kisi Parıj sorbulaǵynyń Bas sýaǵarynda, sýaǵar Senaǵa shyǵatyn jaǵynda Múgedekter men Ien kópirleriniń arasyndaǵy tusta jer astynda boldy.

Marıýs oılamaǵan jerde oryndyǵyn Tenardege qaraı syrǵytty. Anaý bul qozǵalysty baıqap, tyńdaýshysyn baýrap alǵan sheshendeı baıaýlatyp, soqqynyń astyndaǵy qarsylasynyń júregi qalaı tebirengenin sezgendeı sózin ári qaraı sabaqtady:

— Saıasatqa múldem qatysy joq sebeppen jasyrynýǵa májbúr bolǵan ol kisi sorbulaqty turaǵy etip tańdap, onyń kiltine ıe bolǵan edi. Qaıtalaımyn, bul altynshy maýsymda keshki saǵat segizdiń shamasynda bolǵan oqıǵa. Álgi kisi sýaǵardan bir shý estidi. Óte-móte tańdanǵan ol qabyrǵaǵa jabysa qap tyń tyńdady. Baqsa álgi shý aıaq dúrsili eken; báz bireý qarańǵydan jol taýyp qarsy kele jatyr. Qyzyq sharýa. Sýaǵarda odan basqa taǵy bir adam bar bolyp shyqty. Shyǵar esiktiń tortemiri qashyq bolmaıtyn. Sol arqyly túsken álsiz sáýle oǵan sol adamdy tústep kórýge múmkindik týǵyzdy, onyń arqasynda birdeńe bar, búgilip áreń keledi. Búgilip kele jatqan qashqyn katorjan edi, ol ıyǵyna artyp, arqalap kele jatqany máıit bolatyn. Bul arada kisi ólimi bolsa, óltirýshi aıǵaǵymen qolǵa túsip tur. Al tonaý degenge kelsek, ol óz ózinen belgili. Kisini jaıdan jaı óltirmeıdi ǵoı. Katorjan ólikti ózenge aǵyzyp jiberýge qamdanǵan. Jáne bir atap óterligi, syrtqa shyǵar tortemirge jetý úshin katorjan búkil sorbulaqty súzip ótip, mıbatpaq qorysqa tap bolmaý múmkin emes. Sol sumdyq qorysqa ólikti tastaı salýyna da bolatyn edi. Kelesi kúni sorbulaqty tazalaýshy ólgen adamdy taýyp alar edi, biraq bul kisi óltirýshiniń esebine kirmegen. Ol qorystan aýyr júgin arqalap ótkendi artyq kórgen, árıne, onyń qandaı alapat kúsh-jigerge túskeni aıtpasa da túsinikti, óz ómiriń úshin budan artyq qaterdi oılap tabý qıyn bolar. Sol aradan onyń ólmeı tiri qalǵanyna tańym bar.

Marıýs oryndyǵyn burynǵydan da jaqyndata tústi. Tenarde demalyp alý úshin osy sátti paıdalandy. Sosyn sózin jalǵady.

— Baron myrza! Sorbulaq Mars alaby emes. Onda barlyǵy qat, tipti orynǵa deıin. Eger oǵan eki adam tússe, olar bir-birimen sózsiz soqtyǵysyp qalýy kerek. Solaı bolyp shyqty da. Bul jerdiń ejelgi turǵyny men júrginshi betpe-bet kezdesip qaldy. Júrginshi ejelgi turǵynǵa: "Sen meniń arqamdaǵyny kórip tursyń ba, meniń bul jerden shyǵýym kerek, sende kilt bar ma, bolsa maǵan ber" dedi. Ol katorjan — qısapsyz kúshtiń ıesi. Oǵan aıtqanyn bermeı, bas tartýdy oılaýdyń ózi kúpirlik. Soǵan qaramastan kilt ıesi onymen kelissózge kirisip ýaqytty sozǵysy keldi. Ol ólikti sholyp shyqty, ajyratqany — tek onyń tym jas ekeni, jaqsy kıingeni, zaıyry baı bolýy kerek, biraq ústi-basy qan-josa ekeni. Áńgime kezinde ol amalyn taýyp kisi óltirýshige bildirtpeı óliktiń beshpentiniń eteginen jyrtyp aldy. Zattaı aıǵaq degendi bilesiz ǵoı, izge túsýdiń, qylmyskerdiń qylmysyn moıynyna qoıýdyń quraly ol Ol zattaı aıǵaqty álgi kisi qaltasyna salyp aldy. Sosyn ol tortemirdi ashyp, júrginshini júgimen shyǵaryp jiberdi de, qaıta qulyptap, kisi óltirýshiniń ólikti ózenge qalaı laqtyrǵanynyń kýási bolǵysy kelmeı, boı tasalap qalyp qoıdy. Endi sizge túsinikti bolar. Ólikti arqalap júrgen Jan Valjan bolatyn, al kilttiń ıesi ózińizben áńgimelesip otyr.

Sózin tolyq támamdamaı, Tenarde qaltasynan alyp, bas barmaǵy men suq saýsaǵynyń arasyna qysyp, qaraıǵan daqtary bar qara shuǵanyń qıqymyn kóziniń deńgeıine deıin kóterdi.

Kózin sol qıqymǵa qadap, demin áreń alyp, ólikteı qup-qý bolyp ketken Marıýs ornyna turyp, kózin shúberekten almaı, bir de sóz aıtpaı qabyrǵaǵa shegindi; oń qolyn keri sozyp, tórpeshtiń tusyndaǵy qabyrǵany sıpalap, kiltti taýyp alyp qabyrǵa shkafyn ashty da qolyn suqty, onyń apalaqtaǵan janary Tenarde ustap turǵan qıqymda.

Soǵan qaramastan Tenarde sóılep otyr:

— Baron myrza! Ólgen jas jigittiń sheteldik bolǵanyna meniń bultartpas deregim bar, shamasy onyń qaltasynda qısapsyz kóp aqsha júrse kerek, Jan Valjannyń aldap tuzaǵyna túsirip júrgeni sodan.

— Sol jas jigit myna men bolatynmyn, mynaý sol beshpetim! — dep aıqaılap jibergen Marıýs qan qatqan eski qara beshpentti edenge tastaı saldy.

Sosyn Tenardeniń qolynan qıqymdy julyp alyp eńkeıip beshpenttiń jyrtylǵan etegine sala qoıyp edi, ornyna dál keldi. Endi etek tutas sıaqty kórindi.

Muny kútpegen Tenarde sileıip turdy da qaldy. Tek qana: "Eh, taǵy da atystan shyǵyp ketkenin qarashy!" dep oılap úlgerýge ǵana shamasy jetti.

Marıýs ári ókinish, ári qýanysh boıyn qatar bılep qalsh-qalsh etip túregeldi.

Qaltasyn qaıta aqtaryp, qatty yzamen Tenardege qaraı attap kelip qolyna qysqan bes júz jáne myń franktik bank bıletterin betine shashyp jiberdi.

— Siz ońbaǵan aramzasyz! Sýaıt, jalaqor, qanishersiz! Siz ol adamdy aıyptamaq boldyńyz, biraq aqtap shyqtyńyz, ony jermen jeksen qyp qurtqyńyz keldi, alaıda asqaqtatyp, abyroıyn kóterip berdińiz. Ury myna siz! Kisi óltirýshi myna siz! Men sizdi, Tenarde — Jondret, Gospıtál býlvaryndaǵy apandaryńyzda kórgenmin. Men sizdi katorgaǵa, qalasam odan da ári aıdap jibererdeı-aq bilemin. Má saǵan myń frank, kerketken qaskúnem, aramza!

Tenardege álgi myń franktik bıletti taǵy da laqtyrdy.

— A, Jondret-Tenarde, qýmúıiz qaseki! Bul sizge sońǵy sabaq bolsyn, basqanyń qupıasyn saýdaǵa salýshy satqyn, qorqazǵysh, jeksuryn, sumpaıy surqıa. Taǵy da bes júz frank, al da tabanyńdy jaltyrat. Sizdi tek Vaterloo ǵana qutqarady.

— Vaterloo deıdi? — dep mińgirledi qaıran qalǵan Tenarde qaltalaryna bes júz jáne myń franktik bıletterdi tyqqyshtap jatyp.

— Iá, bandıt! Siz sonda polkovnıktiń ómirin arashalap qalǵansyz...

— Generaldyń deńiz, — dep túzetti Tenarde basyn silke kóterip.

— Polkovnıktiń! — dep aıqaı saldy qyzyp ketken Marıýs. — General úshin men sizge soqyr tıyn da bermes edim. Siz jáne munda uıalmaı basqanyń abyroıyn tókkeli kelgensiz! Siz jasamaǵan qylmys joq. Taıyp turyńyz! Kózime qaıtyp kórinbeńiz. Baqytty bolyńyz. sizge bar tilegim osy. Aı, tasjúrek zalym! Mine, saǵan taǵy da úsh myń frank. Ustańyz. Erteńnen bastap qyzyńyz ekeýińiz Amerıkaǵa ketesiz. Óıtkeni áıelińiz ólgen, arsyz sýaıt! Men sizdiń ketýińizdi qadaǵalaımyn, qarańyzshy, siz ketken soń taǵy da jıyrma myń frank chek jazyp beremin. Attanyńyz, darǵa assa, sizdi basqa jerde assyn!

— Baron myrza! — dedi Jondret, basyn jerge jetkenshe ıip. — Sizge ǵumyr boıy rıza bolamyn.

Ol eshteńege de túsinbeı, tańdanǵan, tańyrqaǵan, tótennen túsken baılyqtyń qýanyshty júgimen hám oıda joqta shatyr-shutyr ete qalǵan naızaǵaıdaı únnen janshylǵan qalpy shyǵyp ketti.

Ras, ol oqsap ketti, biraq shat bop ketti, mundaı naızaǵaıǵa qarsy jaıserperi bolsa, uıalar edi, alaıda onda ondaı qasıet qaıdan bolsyn.

Bul pendeni osymen támamdaıyq. Eki kúnnen keıin, osynda sıpattalǵan oqıǵalardan soń Marıýs kómegi arqasynda ol qyzy Azelmamen ekeýi basqa esimmen Amerıkaǵa attandy, qaltasynda Nú-Iorktegi bankır úıine joldanǵan jıyrma myń franktiń aýdarma vekseli qosa ketti. Bola almaı qalǵan býrjýa bul Tenardeniń qaskúnem zalymdyǵy jazylmaıtyn dert qoı, Amerıkada da ol Eýropadaǵy daǵdysynan tanǵan joq. Jaman adam jaqsy iske janasyp ketse boldy, bárin qurtady, jaqsylyqty jamandyqqa aınaldyrady. Marıýstiń aqshasymen Tenarde qul satýshy bolyp aldy.

Tenarde úıden shyǵysymen Marıýs Kozetta áli de serýendep júrgen baqqa júgire jóneldi.

Ol alqynyp, qolymen dúrs-dúrs soqqan júregin syǵymdady. Árli-berli arshyndaı adymdap kelip Kozettany qushaqtaı aldy.

— Ah, Kozetta! Men qandaı ońbaǵanmyn! — dedi sózin nyqtap.

Marıýstiń esi shyqty. Jan Valjannyń abzal jandy, asqaq rýhty adam ekenine kózi endi jetti. Onyń kóz aldyna teńdesi joq bıik adamgershiliktiń beınesi, asqaq ta momyn, ulyq aıbynyna qaramaı qarapaıym, baısaldy da parasatty adamnyń beınesi keldi. Katorjan áýlıege aınaldy. Osynaý ǵalamat ózgeris, túlep túrlený Marıýstiń kóńilin shalqytyp, kózin qaryqtyrdy. Ol qazir óz sezimine tolyq esep berer halde emes edi — bar biletini keremet bir ulylyqty kórdi.

Bir mınót óter-ótpeste arbakesh esiktiń aldynda boldy, Marıýs Kozettaǵa kómektesip, shapshań arbaǵa otyrdy.

— Tezirek! — dedi ol kóshirge. — Qarýly adam kóshesi, jetinshi úı.

Kúıme zyrlaı jóneldi

— Ah, qandaı baqyt bul! — dep daýystap jiberdi Kozetta. — Qarýly adam kóshesi. Ol týraly saǵan aıtýǵa batylym barmaı júr edi. Biz Jan myrzaǵa bara jatyrmyz ǵoı.

— Seniń ákeńe baramyz! Ol endi qaı kezdegiden de artyq kórinetin ákeń, Kozetta! Kozetta, men endi topshylap otyrmyn. Sen meniń Gavroshtan jibergen hatymdy almadym dep ediń ǵoı. Bálkim, ol hat onyń qolyna túsip, ol meni qutqarý úshin barıkadaǵa tartqan bolar, Kozetta. Onyń mańdaıyna arashashy-perishte bolý jazylǵan, sondyqtan ol basqalardy da, Javerdi de qutqardy. Ol meni saǵan berý úshin qulaǵan shyńyraý quzdan sýyryp aldy. Meni ol arqalap mynaý sumdyq qaterli sýaǵardan ótti. Ah, men ǵoı jaqsylyqty bilmeıtin haıýanmyn! Kozetta! Ol seniń qudiretti piriń boldy, sosyn meniń qutqarýshy pirim boldy. Tek oı jiberip kórshi, anaý sorbulaqta júz ret batyp ketýge bolatyn sumdyq qaterli qorys bar-tuǵyn. Estımisiń, Kozetta! Mıbatpaqqa batyp ketý degen sumdyq qoı! Ol meni sodan alyp shyqty. Men esimdi bilmeımin, eshteńe kórgenim de, sezgenim de, estigenim de joq. Ózimniń ne bolyp, ne qoıǵanymdy eki bastan bilmeımin. Endi jetti, biz qazir ony ózimizben birge alyp ketemiz, kónsin-kónbesin, endi bizden ajyramasyn ol. Tek qana úıinde bolsa eken ózi! Tek qana ornynan bassaq boldy! Men oǵan aqtyq demim qalǵansha, aqtyq kúshim bitkenshe tabynyp ótemin. Iá, Kozetta, kórdiń ǵoı, barlyǵy dál osylaı bolǵan. Meniń hatymdy oǵan berip júrgen Gavrosh. Endi barlyǵy aıan boldy. Túsinesiń be ony?

Kozetta eshteńe túsingen joq.

— Seniki durys! — dedi ol.

Kúıme zyrlap keledi.

Besinshi taraý
SOŃYNAN KÚN SHASHYRAǴAN TÚN

Esiktiń qaǵylǵanyn estip Jan Valjan jalt qarady.

— Kirińiz, — dedi álsiz daýyspen.

Esik ashyldy. Tabaldyryqtan Kozetta men Marıýs kórindi.

Kozetta bólmege júgirip kirdi.

Marıýs esiktiń bosaǵasyna súıenip, tabaldyryqta turyp qaldy.

— Kozetta! — dedi Jan Valjan, sosyn oǵan qaraı dirildegen qolyn sozyp, kózinen sheksiz qýanyshtyń shyraǵy jyltyrap, tolqyǵan, ólikteı bop-boz ol mamyqtaǵyna tiktelip otyrdy.

Qatty tolqyǵannan alqynyp Kozetta onyń keýdesine qısaıdy.

— Áke! — dedi ol.

Tereń tebirengen Jan Valjan túsiniksizdeý bir sózderdi qaıtalaı berdi:

— Kozetta! Ózi ǵoı! Siz be, hanym! Bul sen be? O, Qudaı-taǵala! — Sosyn Kozettanyń qushaqtaǵanyn túısinip, yshqyna aıqaılap jiberdi: — Bul sen be? Sen osyndasyń ba? Demek, meni keshiresiń ǵoı.

Marıýs jasyn irký úshin kózin jartylaı jumyp, alǵa bir adym attap eńirep jibermes úshin sybyrlap:

— Ákem meniń! — dedi.

— Jáne siz, siz de meni keshiredi ekensiz ǵoı, — dedi Jan Valjan.

Marıýs bir aýyz sóz aıta almady.

— Sizge rahmet aıtamyn! — dep qosty Jan Valjan.

Kozetta basynan shálisin sypyryp, qalpaǵyn tósektiń ústine qoıdy.

— Maǵan bular bóget bop tur, — dedi ol.

Sosyn qarıanyń tizesine otyryp, onyń appaq shashyn abaılaı keri qaıyryp, mańdaıynan súıdi.

Ábden abdyraǵan Jan Valjan qarsylyq kórsetpedi.

Ne bolyp jatqanyn býaldyr túsingen Kozetta Marıýstiń boryshyn óteýge tyrysqandaı mápelep aıalaýyn údete tústi.

Jan Valjan sybyrlaı sóıledi.

— Adam qandaı aqymaq! Men ǵoı seni qaıtyp kórmeımin dep oıladym. Elestetip kórińizshi ózińiz, Ponmersı myrza, siz kirip kelgen sátte men ózime: "Barlyǵy da bitti. Mine, Kozettanyń kishkentaı kúnindegi kóılegi, ony endi qaıtyp kórmeıtin boldym ǵoı" dep edim. Ol sózdi men baspaldaqpen kóterile bergen sátte aıtqanmyn. Endi meni qalaı esýas demeske bolady? Mine, adamdar qandaı kózsiz! Olar Qudaıdyń raqymyn esepke almaıdy ǵoı. Al marhabat meıirimi kóp Jaratqan bylaı deıdi: "Eı, beıshara pendem, seni barlyǵy jalǵyz tastap ketti dep oılaısyń ǵoı? Joq, eshqashan olaı bolmaıdy! Men bilsem, jubatar perishte kerek osynda bir beıshara shal bar". Sóıtse perishtesi kelip tur eken, qarıa odan óziniń Kozettasyn tanıdy! Ah, men qandaı baqytsyz bolyp edim!

Ol qas-qaǵym ǵana úndemeı qalyp, sózin aıta jalǵastyrdy:

— Maǵan shynynda da Kozettany ara-tura bir sátke bolsa da kórip turý qajet. Baıqaısyz ba, júrekke te mújıtin súıek kerek. Sóıte tura men ózimdi artyq sanadym. Ózimnen ózim qashtym. "Sen olarǵa kerek emessiń, óz buryshynda shyqpaı jat, olardy mezi qylýǵa haqyń joq" dedim ózime. Qudaı-aı, táýbe, men ony qaıta kórip otyrmyn. Bilseń bar ǵoı, Kozetta, seniń kúıeýiń óte kórikti jigit. Mynaý kestelengen jaǵań qandaı ásem, ıgiligińe kı! Maǵan mynaý órnegi unaıdy. Muny kúıeýiń tańdaǵan shyǵar, ras qoı. Ponmersı myrza! Oǵan "sen" dep aıtýyma ruqsat et. Ol uzaq ta emes qoı.

Al Kozetta bolsa, ony tyqsyryp jatyr.

— Bizdi tastap ketýińiz sizdiń tarapyńyzdan jaqsy bolǵan joq. Siz qaı jaqqa baryp qaıttyńyz? Osynsha uzaq júrgenińiz ne? Buryn sizdiń saparlaryńyz úsh-tórt kúnnen aspaýshy edi ǵoı. Men Nıkolettany ylǵı jiberip otyrdym, oǵan "Ol joq" dep jaýap beredi eken ylǵı. Qashan oraldyńyz? Kelgenińizdi neǵyp bizge bildirmedińiz? Al, bilseńiz bar ǵoı, siz óte ózgerip ketipsiz. Siz aýyryp qalypsyz, al ony biz bilmeımiz. Osyńyz ózińizge uıat emes pe, áke? Qarashy, Marıýs, qolyn ustap kórshi, sup-sýyq.

— Sonymen, sizder keldińizder, o! Demek, siz meni keshiresiz ǵoı, Ponmersı myrza? — dep qaıtalady Jan Valjan.

Osy sózdi Jan Valjan ekinshi qaıtara aıtqanda Marıýs shydaı almaı, júregine shúpildeı tolyp turǵan sezimin laq etkizip, aıqaılaı sóıledi:

— Tyńdap tursyń ǵoı, Kozetta! Ol aldynda aıtqanyn qaıtalap, menen taǵy da keshirim suraıdy. Al onyń nesimen meniń aldymda kináli ekenin bilesiń be, Kozetta? Ol meniń ómirimdi ajaldan arashalap qaldy. Odan da artyǵyn jasap, seni maǵan qosty. Al meni qutqaryp, seni maǵan bergennen keıin, onyń ózine ózi ne istegenin bilesiń be? Ol bizdiń jolymyzǵa ózin qurbandyqqa shaldy. Mine, bul osyndaı jan. Maǵan, jaqsylyǵyn bilmegen men ıtke, bezbúırek, tasjúrek, umytshaq hám kináli maǵan, "rahmet aıtamyn" deıdi. Kozetta! Qalǵan ómirimniń barlyǵyn osy kisiniń aıaǵynyń astynda ótkizsem, sonyń ózi de azdyq eter edi dep oılaımyn. Barlyǵyn, barıkadany da, jerasty kanalyn da, anaý otty peshti de, anaý sorbulaqty da ol men úshin, myna sen úshin keship ótti, Kozetta". Ol meni qorǵap, oqqa óz keýdesin tosa otyryp, myń ajaldan aman alyp shyqty. Bul dúnıede bar erjúrektiktiń, meıirbandyqtyń, batyrlyqtyń, áýlıeliktiń bár-bári osy kisiniń boıynda. Kozetta, bul perishte ǵoı, perishte!

— Aqyryn, aqyryn! — dep sybyrlady Jan Valjan. — Ol týrasynda aıtyp qajeti qansha?

— Jaraıdy, al siz she? — dep ári yzalanyp, ári razy bolyp, iltıpat qurmeti aralas aıqaılap jiberdi Marıýs. — Siz ózińiz nege eshteńe aıtpadyńyz? Sizdiń kináńiz, mine, osynda. Siz jurttyń ómirin qorǵap, ajaldan qutqarasyz da, ony olardyń ózinen jasyryp qoıasyz. Ol az bolǵandaı áshkereleý jeleýimen ózińizdi ózińiz jazǵyryp jala jabasyz. Bul endi sumdyq.

— Men shyndyqty aıttym, — dep eskertti Jan Valjan.

— Joq, — dep qarsylyq bildirdi Marıýs. — Shyndyq bolǵan soń aqyryna deıin shyndyq bolýy kerek, al siz barlyǵyn aıtqan joqsyz. Siz Madlen myrza bolǵansyz, ony nege aıtpadyńyz? Siz Javerdi qutqardyńyz, ony nege aıtpadyńyz? Men sizge ómirim úshin qaryzdarmyn, ony nege aıtpadyńyz?

— Óıtkeni men de týra siz sıaqty oıladym. Men sizdiń talabyńyz durys ekenin túsindim. Ketýge tıis boldym. Eger siz sorbulaq týraly bilseńiz, onda meni qalýǵa májbúr etetin edińiz. Sondyqtan men úndemeýge tıis boldym. Alda-jalda men ony aıtyp qoısam, barlyǵyńdy qysyp, yńǵaısyzdyq týǵyzar edim.

— Nemen qysasyz? Kimdi qysasyz? — dep renjidi Marıýs. — Siz osynda qalamyn dep oılap otyrsyz ba? Joq, biz sizdi alyp ketemiz. O, qudaıa! Barlyǵy jaıynda kezdeısoq qana bilip qaldym ǵoı men! Biz sizdi alyp ketemiz. Siz ben biz — bále-jarǵysyz, bir tutaspyz. Siz onyń ákesisiz, meniń de ákemsiz. Mynaý usqynsyz úıde endi bir kún de qalmaısyz. Erteń osynda bolady ekem dep jáne de oılamańyz.

— Erteń, — dedi Jan Valjan, — men munda bolmaımyn, biraq sizderdikinde de bolmaımyn.

— Munymen ne aıtqyńyz kelip otyr? — dep surady Marıýs. — O, joq, biz sizdiń basqa jaqqa ketip qalýyńyzǵa ruqsat bermeımiz. Siz bizden endi qaıtyp ajyramaısyz. Siz maǵan tıesilisiz. Eshqaıda jibermeımiz.

— Bul joly biz oınap aıtyp otyrǵan joqpyz, — dep sózge aralasty Kozetta. — Tómende kóligimiz tur. Men sizdi urlap áketemin. Eger qajet bolsa, kúsh te qoldanamyz.

Kúle turyp ol qarıany kótergendeı yńǵaı tanytty.

— Sizdiń bólmeńiz ózińizdi kútip áli kúnge bos tur, — dep sózin jalǵady qyzy. — Qazir baqtyń qandaı kórikti ekenin kórseńiz ǵoı. Azalıa bıyl ǵajaıyp gúldep tur. Aleıalarǵa ózen qumy ákep tógilip edi, odan kúlgin ulýlar kezdesedi. Men ekken qulpynaıdyń dámin tatasyz. Ony ózim sýaryp turamyn. Endi qaıtyp "hanym" degen de, "Jan myrza" degen de bolmasynshy! Biz Respýblıkada ómir súrip jatyrmyz, jurttyń bári bir birine "sen" dep sóıleıdi, ras qoı, Marıýs? Saıası baǵdarlama ózgerdi. Meni qandaı qaıǵy kúıretip ketkenin bilseńiz ǵoı, áke? Qabyrǵanyń jaryǵyna sur shymshyq uıa salyp edi, ońbaǵan mysyq ony jep qoıdy. Beıshara meniń ánshi qusym solaı qurydy. Ol uıasynan basyn qyltıtyp maǵan qarap otyrýshy edi. Men oǵan sondaı jyladym. Qolyma tússe jaýyz mysyqty óltirip tastaǵym keledi. Al qazir eshkim de qaıtyp jylamaıdy ǵoı. Barlyǵy jaırańdap kúledi, barlyǵy baqytty siz bizben birge júresiz. Oǵan ataıdyń razy bop qalaı qýanǵanyn ózińiz kóresiz. Biz baqtan sizge arnaıy kóshet otyrǵyzamyz, ony ózińiz kútip, ósiresiz, sonda qulpynaıyńyz men ósirgennen de tátti bolar ma eken, kórermiz.

Siz ne qalasańyz, sony jasaıtynyma ýáde beremin, tek meni tyńdaıtyn bolasyz.

Jan Valjan ony tyńdap otyr, biraq sózderin estigen joq. Ol onyń úniniń sazyn tyńdady, biraq sóziniń maǵynasyn túsingen joq. Jannyń qupıa marjandary — iri kóz jastary janaryna irkilip mólt-mólt etedi. Ol sybyrlap:

— Qudaı-taǵalanyń meıirimi mol ekeniniń dáleli mynaý: ol osynda, — dedi.

— Áke! — dep qaldy Kozetta.

Jan Valjan sózin jalǵastyrdy:

— Ras, birge turǵan qandaı jaqsy bolar edi! Onda aǵashtardyń basy qaptaǵan qus qoı. Men Kozettamen serýender edim. Tirilerdiń arasynda bolý qýanyshty ǵoı, bir-birińmen sálemdesip, baqta daýystasyp júrgenniń ózi bir ǵanıbet. Tań atysymen-aq birge bolǵanǵa ne jetsin. Árkim baqtaǵy óz buryshyn kútip baptasa jaqsy emes pe. Maǵan ol qulpynaı terip berip, men onyń raýshan qıyp alýyna ruqsat eter edim. Bul keremet ǵajap bolar edi. Tek...

Ol bógelip baıaý ǵana:

— Qandaı ókinishti! — dedi.

Jan Valjan kóz jasyn irkip jymıdy.

Kozetta óz qolymen qarıanyń qolyn qysty.

— Qudaıym-aý! — dep daýystap jiberdi ol, — sizdiń qolyńyz burynǵydan da sýyp barady ǵoı. Siz aýyrasyz ba?

— Men be? Joq, — dep jaýap qatty Jan Valjan. — Jaǵdaıym óte jaqsy. Tek qana...

Ol úndemeı qaldy.

— Tek qanańyz ne?

— Men qazir ólemin.

Kozetta men Marıýs dir ete qaldy.

— Ólesiz be? — dep Marıýs aıqaılap jiberdi.

— Iá, biraq ol eshteńe etpeıdi, — dedi Jan Valjan.

Ol aýyr kúrsinip, jymıdy da, qaıtadan soz bastady:

— Kozetta! Sen maǵan áńgime aıtyp ediń ǵoı, jalǵastyr, taǵy da sóıle. Aıtqandaı, ánshi qus ólgen eken ǵoı. Sóıle, men seniń daýsyńdy estigim keledi.

Marıýs tas bop qatyp qalǵandaı qarady.

Kozetta jantúrshigerlikteı oıbaıǵa basty:

— Áke! Ákem meniń! Siz ómir súretin bolasyz!

— Siz ómir súrýge tıisti-desiz, estısiz be?

Jan Valjan basyn kóterip, Kozettaǵa eljireı qarady:

— Iá, aıtqandaı, meniń ólýime tyıym salshy! Kim biledi. Múmkin, men seni tyńdaıtyn shyǵarmyn. Osy da meni toqtatyp tur ǵoı, maǵan janym qaıta kirip, jazylyp kele jatqandaı kórinedi.

— Sizdiń tirshiligińiz ben kúshińiz áli tolyq, — dedi Marıýs daýsyn shyǵara. — Qalaısha siz kisiler jaıdan jaı osylaı óle qalady dep oılaısyz? Sizdiń ýaıym-qaıǵyńyz bolǵan, ol endi ótti de ketti. Sizden myna men keshirim suraýym kerek jáne tizerlep turyp suraýǵa tıispin. Siz ómir súrýge tıissiz, bizben birge turýǵa jáne uzaq jasaýǵa tıissiz. Biz sizdi ózimizben birge ala ketemiz. Budan bylaı ekeýmizde bir ǵana oı bolady, ol — sizdiń baqytyńyzdyń qamy.

— Al endi kórdińiz ǵoı, — dedi Kozetta jasqa býlyǵyp turyp, — Marıýs te siz ólmeısiz deıdi.

Jan Valjan jymıdy.

— Ponmersı myrza, eger sizder meni ózderińizge alsańyzdar, men qazirgimdeı bolýdan qalamyn ba? Joq. Jaratqan táńiri de siz ben biz qusap oılaıdy. Jáne óz sheshimin ózgertpeıdi; oǵan keregi de meniń ketýim. Ajal — almaǵaıyp jaǵdaıdan shyǵýdyń tamasha joly. Bizge ne keregin qudaı bizden góri jaqsyraq biledi. Odan da Ponmersı myrza Kozettamen baqytty bolsyn, jastyq araıly tańmen astassyn, sizderdi jaınaǵan gúlder men saıraǵan bulbuldar qýantsyn, balalarym, ómirleriń kún shapaǵyna shomylsyn, gúl-báısheshek jazıradaı shalqysyn, aspannyń raqymy, jaratqannyń shapaǵaty júrekterińdi nurlandyrsyn, al men endi eshteńege de jaramaımyn, ólemin, solaı bolýy kerek, sonyń ózi jaqsy da. Túsinińdershi, aqyldyraq bolyńyzdar, endi eshteńe de jasaýǵa bolmaıdy, barlyǵy da bitkenin ózim sezip otyrmyn. Bir saǵat buryn esimnen tanyp qaldym. Al búgin túnde mynaý bir qumyra sýdy iship qoıdym. Kozetta, seniń kúıeýiń qandaı jaqsy jan! Saǵan menen góri onymen bolǵan áldeqaıda jaqsy.

Esiktiń aýzynan aıaq dúsiri estildi. Doktor kirdi.

— Sálemetsiz be, doktor, al qosh bolyńyz! — dedi Jan Valjan.

— Mynaý meniń beıshara balalarym.

Marıýs dárigerdiń qasyna keldi. Ol oǵan "myrza..." degen jalǵyz ǵana sóz aıtty, sony aıtqannyń ózinde arjaǵynda samsap san suraq turǵany ańǵaryldy.

Bul saýalǵa doktor jyly shyraıymen, astarly kóz qarasymen ǵana jaýap qatty.

— Eger sizge báz-birdeńe unamaıtyn bolsa, — dedi Jan Valjan, — ol qudaıǵa kúpirlik jasap, shúbá keltirýge quqyq bermeıdi.

Únsizdik ornady. Barlyǵynyń júregi syzdady.

Jan Valjan Kozettaǵa buryldy. Oǵan qıyla qaraǵany sonshalyq, onyń nur beınesin máńgilikke alyp ketkisi keletin syńaıly. Ol ózi túsip úlgergen tuńǵıyq tereńde jatyp Kozettaǵa tańyrqaý seziminen aıyrylǵan joq. Onyń bozarǵan óńinde qyzdyń názik júziniń nur sáýlesi jatty. Baqsa, qabirdiń de óz qýanyshy bolady eken.

Doktor onyń tamyryn basyp kórdi.

— Á, bul kisi sizderdi saǵynyp qapalanyp júr eken ǵoı! — dedi ol Kozetta men Marıýske qarap. Sosyn Marıýske eńkeıip qulaǵyna: — Endi kesh, — dep sybyrlady.

Jan Valjan bir sát Kozettadan kózin alyp, aıqyn janaryn Marıýs pen doktorǵa aýdardy. Onyń aýzynan bolar-bolmas estiletin bir sóz shyǵyp ketti:

— Ólý ýaqa emes, sumdyǵy — ómir súrmeý.

Kenet ol ornynan turdy. Mundaı qýat ádette jantalasqan, jantásilim eter tusta bolady. Senimdi qadammen ol qabyrǵaǵa jaqyndap, kómekteskeli umtylǵan Marıýs pen doktordy ysyryp tastap, cay adamdaı jeńil qımyldap, ilýli turǵan Ǵaısa paıǵambardyń kireske kerilgen beınesi bar kishkentaı jez taqtashany alyp ústeldiń ústine qoıdy da, ap-aıqyn ǵyp:

— Mine, bul uly azapker! — dedi.

Sodan soń onyń ıyǵy túsip, basy salbyrap, esinen tanǵandaı kórindi, al tizesine qoıǵan qoldary tyrnaǵymen shalbaryn tyrnalaı bastady.

Kozetta ony qoltyǵynan súıep, onymen sóıleskisi keldi, biraq sóılese almaı, jylap jiberdi. Qaıǵy-zarynyń arasynan onyń birer ǵana sózin estýge bolatyndaı edi.

— Áke! Bizdi qaldyryp qaıda barasyz? Sizdi tapqanda, qaıtadan aıyrylyp qalý úshin taýyp pa edik?

Jantalas ólgeli jatqan adamdy buralań, soqpaqqa salady: alǵa da, artqa da tartady, molaǵa jaqyndatyp aparyp, ómirge qaıta qaıtarady. Ajalǵa qarsy ol sıpalap qozǵalatyn sıaqty.

Jan Valjan osy esinen tanǵannan qaıta túzelip ketti. Basyn bir silkip, tumshalap turǵan kóleńkeni serpip tastaǵandaı, aıqyn sanasy qaıta oralǵandaı boldy. Kozettanyń jeńin sál túrip qolynan súıdi.

— Ol jandanyp keledi. Doktor, ol jandanyp keledi! — dep aıqaılap jiberdi Marıýs.

— Siz ekeýińiz de sondaı qaıyrymdysyńdar! — dedi Jan Valjan. — Men sizderge ózimdi renjitip júrgen bir jaıdy aıtaıyn. Ponmersı myrza, meni renjitkeni — sizdiń anaý aqshalardy qozǵaǵyńyz kelmeýi. Olar shynynda da sizdiń zaıybyńyzǵa tıesili. Qazir men bárin de baıandaıyn. Balalarym, senderdi kórgenime sonshalyq qýanǵanym da sondyqtan. Qara gagatty — Anglıadan, aq gagatty Germanıadan alǵyzatynbyz. Ol jaıynda anaý qaǵazda jazylǵan, ony ózderiń oqısyńdar ǵoı. Men bilezikterdiń ilgekterin quımaly ǵyp jasaýdyń tásilin oılap taptym. Bul jáne ásemirek, táýirirek ári arzanyraq bolyp shyqty. Budan qandaı mol aqsha tabýǵa bolatynyn bilesizder me? Demek, Kozettanyń baılyǵy zań boıynsha ózine tıesili. Senderge muny baqaıshaqtap aıtyp otyrǵan sebebim — arty tynysh bolsyn.

Jartylaı ashyq esikten qaqpashy áıel syǵalady. Dáriger oǵan ket dese de, onyń sózi qamqorshy kempirdiń keter aldynda ólgeli jatqan kisige:

— Popty shaqyrtsaq qaıtedi? — dep aıqaılaýyna bóget bolǵan joq.

— Ol meniń ózimde bar, — dep jaýap qatty Jan Valjan. Basynyń joǵary jaǵynda ózine ǵana kórinetin bireýdi nusqaǵandaı saýsaǵyn shoshaıtty.

Bálkim tirlikpen ajyrasar osy sátte onyń tý syrtynan epıskop kelip turǵan shyǵar.

Kozetta mápelep onyń arqasyna jastyq qoıdy.

Jan Valjan qaıta sóıledi:

— Ponmersı myrza! Sizden ótinerim — mazasyzdanbańyz. Bul alty júz myń frank shynynda da Kozettaǵa tıesili. Eger siz odan bas tartsańyz, meniń kúlli ómirim tekke ótken bolyp shyǵady. Biz álgi shyny áshekeılerdiń sheberligin shyńdap, keremet jetistikterge jetip edik. Olar "Berlın asyl tastary" atalatynmen básekelese alatyn edi. Alaıda olardyń baǵasyn nemistiń qara shyny tútikterimen salystyrýǵa bola ma? On eki dújına tamasha qyrlanǵan monshaqtary bar bizdiń tutas gross nebary úsh frank turady.

Qymbat janymyz qaıtys bolarda biz ony kózimizben kisendep ustaı turý úshin oǵan uzaq qıyla qaraımyz. Kozetta men Marıýs te qolynan ustap, Jan Valjannyń aldynda qaıǵydan tili baılanyp, qatty qamyǵyp dirildep, qalshyldap turdy da qoıdy.

Jan Valjan mınýt saıyn álsireı berdi. Ol barǵan saıyn ekindige eńistigendeı tómendep, sóne bastady. Tynysy birkelki bolmaı qyryl kireıin dedi. Qolyn qımyldatýy qıyndap, aıaqtary siresip qaldy. Alaıda álsizdik meńdeı túsýine oraı onyń mańdaıynan janynyń ulylyǵy, aıbyndylyǵy aıqyn kórinis berdi. Kózinen bul dúnıege tán emes jarqyl jyltyrady.

Jymıǵan júzi burynǵysynan da qýaryp ketti. Onda tirlik toqtap, biraq báz-bir jaryq bilindi. Demalysy álsirep, kóziniń qarasy tereńdeı tústi. Bul arqasyna baılanǵan qanaty bilinip turǵan ólik edi.

Ol belgi berip Kozettany, sosyn Marıýsti shaqyryp aldy. Zaıyry, ómiriniń aqtyq sátteri taıansa kerek. Ol alystan shyqqandaı álsiz únmen ázer sóıledi, aralarynda báz-bir qabyrǵa turǵandaı estildi daýysy:

— Jaqyndańdar, ekeýiń de jaqyndańdar. Men senderdi óte jaqsy kóremin. Sen de meni súıesiń ǵoı, meniń Kozettam. Sen óz qarıańa ábden baýyr basyp, udaıy ajyramaıtynsyń. Aınalaıyn, sen meniń arqama jastyq qoıdyń ba? Sen meni joqtap eptep jylaısyń ǵoı. Tek tym kóp jylama. Men seniń shyn qaıǵyryp qapalanǵanyńdy qalamaımyn. Senderdiń kóbirek kóńil kóterýleriń kerek, balalarym meniń! Senderge aıtýdy umytyp barady ekem, qospasy joq ıirilgen jipten basqalarǵa qaraǵanda áldeqaıda kóp tabys túsirýge bolady. Jiptiń on eki dújınasy, ıaǵnı bir grosy on frankke túsedi, al ony alpys frankke satýǵa bolady. Shynynda da ol paıdaly sharýa boldy. Sondyqtan da bul alty júz myń frank sizdi tańdandyrmaýǵa tıis, Ponmersı myrza! Ol adal eńbekpen tabylǵan aqsha. Sondyqtan qysylmaı-qymtyrylmaı ol baılyqty erkin paıdalanýyńyzǵa bolady. Sizderge bir bastan kúıme satyp alý shart, ara-tura teatrlardan oryn alyp qoıǵan abzal, saǵan balǵa kıetin áshekeıli kıim kerek, Kozettam meniń, óz dostaryńyzdy dámdi tamaqpen aýqattandyryp, baqytty ómir keshýge tıissizder. Álginde ǵana bul jóninde Kozettaǵa jazǵanmyn. Ol meniń hatymdy taýyp alady. Oǵan men anaý torpeshtiń ústinde turǵan eki shyraǵdandy amanat etip, muraǵa qaldyramyn. Ras, olar kúmisten quıylǵan, biraq men úshin saf altynnan artyq, tipti gaýharyńnan da artyq, oǵan qoıǵan qarapaıym shyraqtaryńnyń ózi altardaǵydaı jarqyraıdy. Muny maǵan syılaǵan anaý joǵarydaǵylar ózime rıza ma, rıza emes pe, o jaǵyn bilmeımin. Óz qolymnan kelgeniniń bárin de istedim. Balapandarym meniń! Meniń kedeı ekenimdi umytpańdar, aýlaǵyraq bir tusqa jerleńder de, jaı belgi bolý úshin molama tas qoıarsyńdar. Meniń sońǵy qalaýym osyndaı. Tasqa eshqandaı esim jazylmasyn. Eger Kozetta ara-tura basyma kelip-ketip tursa, arýaǵym razy bolady. Munyń sizge de qatysy bar, Ponmersı myrza! Moıyndaýym kerek, sizdi ylǵı da jaqsy kórdim dep aıta almaımyn, oǵan keshirińiz. Endi Kozettamen ekeýiń men úshin bir kisisińder. Men sizge óte-móte razymyn. Onyń qyzyl shyraıly súıkimdi júzi meni qandaı qýanyshqa bólegenin sezseńiz ǵoı, Ponmersı myrza! Júzin kirbiń shalyp sol bozarsa, qatty qapalanatynmyn. Komodtyń tartpasynda bes júz franktyq bılet jatyr. Ony men qozǵaǵanym joq. Ol kedeıler úshin, Kozetta! Anaý tósektiń ústindegi kishkentaı kúnińdegi kóılegińdi kórdiń be? Tanısyń ba ózin? Al odan beri nebary on-aq jyl ótti. Ýaqyt qalaı shapshań zyrlaıdy! Biz sondaı baqytty edik qoı! Bári bitti. Jylamańdar, balalar, men onsha alysqa ketip bara jatqan joqpyn, senderdi ol jaqtan da kórip otyramyn. Al túnde qarańǵyǵa kóz tigińdershi, senderge qarap jymıyp turǵan meni kóresińder. Kozetta! Sen Monfermeıldi umytqan joqsyń ba? Seni ormanǵa jumsap, qatty qoryqqanyń esińde me? Men tutqasynan ustap bir shelek sýdy kóterip turdym ǵoı. Sonda men alǵash ret quıtymdaı qolyńnan ustadym. Sup-sýyq eken! Ah, bıkesh, on da qolyń qandaı qyp-qyzyl edi, qazir qandaı appaq. Al úlken qýyrshaq she? Ony umytqan joqsyń ba? Sen oǵan Katerına dep at qoıǵan joq pa ediń! Sen ony monastyrǵa ózimmen birge ala ketpedim dep sondaı ókinip ediń ǵoı. Meni jıi kúldirýshi ediń-aý, súıikti perishtem! Jańbyrdan keıin sýǵa sabannyń talyn tastap, onyń qalaı aqqanyn qyzyqtaıtynsyń. Kishkentaı kúnińde ushyp-qonǵan ushqalaq boldyń. Birde saǵan sámbi taldyń butaqtarynan toqylǵan raketka men kók jáne jasyl qaýyrsyndy jelbirshek syıladym. Shamasy, ony umytyp qalǵan shyǵarsyń. Kishkentaıynda qoldy-aıaqqa turmaıtyn oınaqy ediń. Oınaýdy unatatynsyń. Qulaǵyńa syrǵa qyp shıeni ilip alatynsyń. Endi onyń bári ótkenniń enshisi bolyp, kózden bulbul ushty. Óz qyzymmen aralaǵan orman da, saıasynda serýendegen aǵashtary da ekeýmiz boı tasalaǵan monastyr da, asyr salǵan oıyn da, sábı kúlkisi de umyt bolyp, barlyǵy kóleńkege aınaldy. Al men beıbaq sonyń bárin ózime ǵana tıesili dep júrippin. Meniń aqymaqtyǵym, mine osynda. Tenardeler zulym jandar boldy. Olardy keshirý kerek, Kozetta! Endi seniń anańnyń atyn aıtatyn ýaqyt keldi. Onyń aty Fantına bolatyn. Fantına! Osy esimdi esine usta. Ony aýyzǵa alar bolsań, taǵzym etip, tizeńdi búk. Ol kóp azap shekti. Seni ólerdeı súıýshi edi. Sen qandaı baqytty bolsań, ol sondaılyq baqytsyz boldy. Qudaı-taǵalanyń buıryǵy sol. Qazir sonaý zańǵarda, jaryq juldyzdardyń arasynda. Jaratqan jalǵyz barlyǵymyzdy biledi, ne istep, ne qoıyp jatqanymyzdy túgel kórip tur. Mine, solaı, meniń balapandarym, men ketip baramyn. Birińdi biriń máńgi súıip ótińder. Bir-birińdi súıýden artyq bul pánıde eshteńe joq. Ara-tura osynda kóz jumǵan beıshara shaldy da oılańdar. Kozetta! Boldy! Osynsha merzimniń ishinde seni kóre almaǵanym úshin men kináli emespin, sol da meniń júregimdi qaýsatty; men tek kóshelerińniń buryshyna deıin baryp, keri qaıtyp júrdim, syrt jurt meni ápendi nemese jyndy dep oılaǵan shyǵar, shynynda da men esi aýysqan janǵa uqsap kettim, birde úıden tipti bóriksiz shyǵyppyn. Balalarym meniń! Kózimniń aldy qaraýytyp barady, áli de kóp jaıdy aıtýym kerek edi, biraq endi báribir. Keıde meni eske alyp turyndar. Senderge qudaıdyń shapaǵaty jaýsyn! Maǵan ne bolǵanyn bilmeımin. Bir jaryq kórip turmyn. Jaqynyraq kelińder. Men baqytty bop ólip baramyn. Qymbattylarym, baqyttylarym, qane qolymdy bastaryńa qoıaıynshy.

Qatty ókinip opynǵan Kozetta men Marıýs jasqa býlyǵa júrip, tizerlep otyra qap onyń qolyna qulaı berdi. Biraq bul kıeli qoldar sýyp qalǵan eken.

Ol shalqalaı berip, sulyq tústi, qos shyraǵdannan túsken jaryq nurlandyrdy; bop-boz júzi aspanǵa qarap qaldy, biraq Kozetta men Marıýske onyń qolyn aımalap súıýlerine bóget bolǵan joq; ol dúnıe salǵan edi.

Tún juldyzsyz, kózge túrtse kórmeıtin qarańǵy boldy. Zaıyry marqumnyń keýdeden ushqan janyn ilip áketýge ázirlenip qasynda qanattaryn kerip túnek jamylyp perishte tursa kerek.

Altynshy taraý
SHÓP JASYRADY, JAŃBYR SHAIADY

Per-Lashez qorymynda, jalpy moladan onsha alys emes, zırattar qalasynyń sándi oramynan aýlaǵyraq, ǵalamat qulpytas eskertkishterden jyraq, ajaldyń máńgilik aldyndaǵy jıirkenishti sánine aınalǵan áshekeılerge jolamaı, eski qabyrǵanyń túbinde, bıik arshanyń saıasynda, shyrmaýyq pen aramshópterdiń arasynda qyna basqan tas jatyr. Bul tas ta ýaqyt alapesine basqalardan kesh shaldyqpaǵan: kók shalyp, baldyr basyp, qustar sańǵyp bilgenin istegen. Ol jańbyrdan kógerip, aýadan qaraıyp ketken. Mańynda birde-bir súrleý joq; jurt bul jaqqa qadam basýdy jaratpaıdy — shóbi qalyń ári bıik, aıaǵyn sýlaýy múmkin. Kún jyltyrasa boldy oǵan kesirtkeler qaptap ketedi. Aınala jabaıy sulynyń sabaqtary syńsıdy. Kóktemde aǵash basynda shymshyqtar shyqylyqtaıdy.

Bul múldem jalańash tas. Ony zıratqa qandaı qajet bolsa, sondaı qyp qashaǵan, tek qana uzyndyǵy men eni jetkilikti bolyp, qabirdiń betin túgel jaýyp turýyn qamdastyrǵan.

Tasta oıyp jazylǵan kisi aty joq.

Tek birneshe jyl buryn bireýdiń qoly oǵan tórt jol jazypty, ony aıyryp oqý kún ótken saıyn jańbyr men tozańnyń qyrsyǵynan qıyndap barady, al qazir shamasy óship te qalǵan shyǵar.

Tirlik keshti ol qaskóı taǵdyr kúni-túni qýdalap,
Perishteler tastaı qashyp, uıqyǵa endi bir ǵajap.
Ajal jetti, ólip ketti kezegimen jan úzdi,
Kún jylyssa-aq jetip keler qap-qara tún tárizdi.

1862 j.

---