InfoHub Logo

Altyn Ordanyń astyq qoımalarynda  -  Qara teńiz jáne Taman jerlerinde – kenetten qurǵaqshylyq bastalyp, astyq ólgen kezde Vızantıada ǵana emes, Jerorta teńiziniń keıbir elderinde de azyq-túlik asharshylyǵy oryn aldy. Jahandaný prosesterin bastaǵan birinshi ımperıa Shyńǵys han men onyń nemereleri qurǵan ımperıa boldy. Sonyń ishinde álemdik saýda Eýrazıa keńistiginde Tynyq muhıt jaǵalaýynan Jerorta teńizine deıin qarqyndy damı bastady.

Biz búgin kóshpeli qoǵamdarǵa qatysty qalyptasqan burmalaýshylyq ıdeıalardy aıtyp jatyrmyz. Eýrazıa dalasyndaǵy kóshpelilik nemese kóshpelilik, ózderińiz biletindeı, maýsymdyq kóshi-qon jaǵdaıynda qarqyndy mal sharýashylyǵy. Degenmen, ataqty orys tarıhshysy I. V. Zaısev, sharýashylyq qyzmetiniń jalǵyz túri kóshpeli mal sharýashylyǵy bolyp tabylatyn halyqtar joq jáne eshqashan bolǵan emes. Ártúrli tarıhı kezeńderde jáne ár jerde eginshilik, saýda, qolóner, tonaý, kerýendi alyp júrý, áskerı qyzmet, t.b. azdy-kópti ról atqardy. Shamasy, kóshpelilerdiń jartylaı otyryqshy jáne otyryqshy halyqqa aınalý úrdisi úzdiksiz júrip jatqan sıaqty. (1)

Kóptegen Orda jáne Ordadan keıingi memlekettik qurylymdarda mal sharýashylyǵy ekonomıkanyń negizi bolǵan joq. Sol Qyrymda mal sharýashylyǵymen qatar eginshilik, júzim, baý-baqsha jáne baqsha daqyldary birdeı mańyzdy ról atqardy. Qyrym handyǵynyń negizgi astyq qoımasy túbektiń ońtústigindegi jaǵalaý beldeýi men Taman boldy. Taman (qazir Reseıdiń Krasnodar ólkesi) men Kýban búginde astyq daqyldarynyń negizgi jetkizýshileri ekendigi kezdeısoq emes.

Altyn Orda ekonomıkasynyń eń mańyzdy tarmaǵy aýyl sharýashylyǵy eksporty, onyń ishinde bıdaı boldy. Orda tarıhynyń bul faktisi Altyn Ordaǵa qatysty basqa da kóptegen derekter sıaqty tarıhnamada sırek kezdesedi. Bul Altyn Ordanyń tek kóshpeli ómir salty týraly qalyptasqan ıdeıalarǵa sáıkes kelmeıtin shyǵar. Soǵan qaramastan, Ordanyń Vızantıamen saýdasy ishki alaýyzdyqtan azaıǵan boıda Vızantıada asharshylyq zamany bastalǵany belgili.

Qyrymnyń soltústigindegi Pontı aımaǵy, Qyrymnan Prýt pen Dýnaıdyń saǵasyna deıingi Qara teńiz jaǵalaýy, Batys Eýrazıanyń ormandy dala zonasy ejelgi dáýirden beri ártúrli memleketterdiń nan qoraby qyzmetin atqardy. Qyrym qalalarynyń genýezıalyq, vızantıalyq jáne basqa da kópesteri Vızantıaǵa ǵana emes, Italıaǵa jáne basqa elderge astyq, tuz, balyq jáne basqa da turmystyq zattarmen birge ónimderdi jóneltti. (2)

Paıdalanǵan ádebıet:

1. Zaısev I.V.Astrahan handyǵy / RǴA Shyǵystaný ınstıtýty.2-shi basylym, rev.M.: Vost.lıt. 2006. 303 b.

2. Shamıloǵly Y. Ulys Joshynyń Jerorta teńizi elderimen saýdasy // Tatarlardyń kóne zamannan bergi tarıhy jeti tomdyq.T.3: Ulys Joshy (Altyn Orda).XIII - XV ǵasyrdyń ortasy.Qazan, 2009. S. 287 - 294.