InfoHub Logo

Ar, namys, uıat týraly maqal
1. Erdi namys óltirer, qoıandy qamys óltirer.
2. Er jigitke ólimnen uıat kúshti.
3. Jigittiń quny júz jylqy, ary myń jylqy.
4. Aqylyń bolsa aryńdy saqta:
Ar - uıat kerek ár ýaqytta.
5. El namysy - er namysy.
6. Er jigit eliniń uly, namysynyń quly.
7. Ólimnen uıat kúshti.
8. Mal saqtama, ar saqta.
9. Malyńa súıenbe, aryńa súıen.
10. Úlken pyshaq uıalǵanynan ótedi.

2. «Jaqsy jigit aqylyna jeńdirip is qylar, jaman jigit ońaı isti kúsh qylar» degennen neni baıqaýǵa bolady? Opasyzda uıat joq, Uıatsyzda opa joq. (Á. Naýaı)
Mańaılama ar - uıattan bezgenge, Myńdap alǵys ınabatty sezgenge. (J. Balasaǵunı)
Pále - jala jolyn uıat kesedi, Uıatsyzdyq - erdiń emsiz keseli. Ashyq minez, páktik, uıat serik bop, Jarasady qýanyshqa kórik bop. Adal ar men aq kóńil de elener - Eki jalǵan baqytyna bólener. (J. Balasaǵunı)
Uıat - jaman oıdyń júgeni. (J. Balasaǵunı)
Kóp sózden uıal - tek otyr. (Sh. Súleımen)
Uıatsyz adam ıtten de jaman. (S. Saraıı) Ólimnen uıat kúshti. («Orhon jazý eskertkishi»)
Arsyz - adamnyń qory. (J. Balasaǵunı)
Bar báleden uıat saqtaıdy. Barlyq jaqsy istiń baılamy da uıatta. (J. Balasaǵunı)
Bul jalǵandy buzatyn - arsyz adam. (J. Balasaǵunı)
Uıaty barmen - urys, Uıatsyzben - ustaspa. (M. Qashqarı)

Taqyryby: Aryńdy jasyńnan saqta
Maqsaty: «Ar» uǵymynyń adamgershilik qundylyq retinde mánin ashý.
Mindetteri: uıat, ar, namys týraly túsinik berý; sypaıy qarym - qatynas jasaý iskerlikterin damytý; uıaty bar, arly bala bolýǵa tárbıeleý.

Adamnyń jeke basy degenimiz — onyń kisiligi. Al, kisilik degenimiz — adamnyń abyroıy, bedeli, dárejesi. Bunyń báriniń uıytqysy — ádeptilik. Endeshe, adam óziniń ómir súrý saltyn, ǵumyr keshý jolyn osy ádeptilikke negizdeýi kerek. Ádeptilik adamnyń jeke qulqyn jolǵa qoıady, ony qoǵamǵa paıdaly adam etip shyǵarady. Bul turǵydan alǵanda adamdardyń koǵamdyq ómiri osyǵan baılanysty bolyp keledi. Iaǵnı, qoǵam jeke adamdardyń jaqsy bolýyn qalaıdy. Al, adamdy jaqsy etetin — ádep. Bizde «ar» sózine ǵylymı turǵydan qandaı anyqtama beriledi? «Shákárim» ensıklopedıasynda A. Toqsambaeva: «Ar - adamgershilik sana, etıka - fılosofıalyq kategorıa. Adamgershilik qazaq halqynda adam boıyndaǵy jaqsy qasıetterdiń jıyntyq maǵynasyn bildiretin uǵym - ólshem bolsa, Ar onyń shyǵý tegi, bulaq bastaýy. Ardy adam boıyndaǵy jaqsy qasıetterdiń ólshemi, adamgershilik sanasy deýge negiz bar», - deıdi.

Namys adamnyń jan dúnıesi men Otanynyń, otbasynyń, ultynyń, qorshaǵan orta men qoǵamynyń mánin sezinýimen oıanyp, sonyń amandyǵy men bútindigi úshin kúresinen kórinis tabady. Adam óz boıyndaǵy eń asyl qundylyq ıman, ar - ojdan qazynasy ekenin tanyp bilgennen keıin, ony qorǵaý, ulǵaıtý qamymen ǵylym, bilim izdep eńbektense ol shyn mánindegi namysty tapqany kúmánsiz. Búgingi ar, uıat taqyrybyna kelsek
Qandaı adam — uıatty?
Inabatty adam - uıatty.
Syıly adam - uıatty
Sabyr oıly adam - uıatty
Abyroıly adam - uıatty.
(Balaraǵa suraq)
Uıat degendi qalaı túsinesińder?
Inabatty adam dep kimdi aıtamyz?
Syıly adam dep kimdi túsinesińder?
Sabyrly adamdy ne úshin uıatty, dep aıtady?
«Oıly - uıatty», «abyroıly - uıatty» degendi qalaı túsinesińder?
Balalardyń jaýaptary.

Ósıet áńgime
Bir kúni Ar, Uıat, Namys úsheýi bas qosady. Olar ótken - ketkendi áńgime etedi. Áńgime arasynda úsheýi ózderiniń ómirdegi paıdalary týraly aıta bastaıdy. Men adam boıyna kishkentaı bóbek kúninen ádeptiliktiń nárin sebemin, — dedi Uıat.
Al men bolsam adam balasyna óziniń ǵana emes, dosynyń, týysynyń basqa adamdardyń aǵattyq isterine jaýapkershilikti sezindiremin - deıdi Ar.
Sonda Namys turyp: Men bolsam, adamǵa ózi, dosy, týysymen qosa búkil otbasy, synypty, mektebi, aýyly, tipti eli úshin jaýapkershiligin sezindiremin, - deıdi.
Osylardyń aıtqanyn syrttarynan baqylap, tyńdap turǵan Ádep: O, dostarym, men senderdiń sózderińe tolyq qosylamyn, úsheýińniń de ómirdegi paıdalaryń - adamdy ádepti etý. Óıtkeni uıatty, arly, namysshyl adam - naǵyz adam. Úsheýiń de adam balasyna aýadaı qajetsińder, birińdi - biriń tolyqtyrasyńdar. Sondyqtan da máńgilikke ajyramastaı týys bolyńdar dep bata beripti. Sodan beri namys - aǵasy, ar - inisi, uıat - kishi inisi bolyp, birge ómir súredi eken. Sondyqtan da «uıaty bar bala arly bala bolyp, arly bala namysshyl bala bolyp ósedi» degen osydan qalǵan eken.

Uıat, ar, namys senderge ne úshin qajet dep oılaısyńdar?
Úlkenderdiń senderge «uıat bolady» dep qandaı jaǵdaılarda aıtqanyn esterińe túsirińder jáne aıtyp berińder.
Balalardyń jaýaptary.

Dáıeksóz
«Ar, uıattyń anasy - ádeptilik» halyq danalyǵy
Uıat, ar adamdy ádepti, izetti bolýǵa jeteleıdi. Adam keıde óziniń bir oqys qylyqtaryna, turpaıylyq kórsetkenine, durys istemegenine uıalady. Uıalýdyń ózi jaqsy qasıet. Al ony boldyrmaý odan da jaqsy.

Shıe tergende
Ámına áje nemereleri Janat pen Qanatty ertip, shıe terýge ormanǵa keldi. Kóp uzamaı - aq qalyń shıege kezikti. Janat tergen shıesin qolyndaǵy ydysqa salsa, Qanat shıesin toıǵansha jep, sonan soń óz betimen oınap ketti. Taza aýada ári jaqsy demalyp, ári shıege toıyp, olar úılerine kóńildi oraldy. Janat ydystaǵy shıesin atasyna usynyp jatyp:
Ata, myna shıeni ádeıi siz jesin dep, ormannan terip ákeldim, — dedi.
Kóp jasa, Janatjan, — dedi atasy bir shıeni alyp, aýzyna salyp.
Óskende sen meni asyraıdy ekensiń.
Óziń de je, Janatjan, — dedi ol bir kezde.
Ata, biz shıeni ormanda toıǵansha jedik
«As ıesimen tátti» — deıdi halyq. Sen kómektespeseń, men jalǵyz ózim taýysa alatyn emespin.
Qanatjan, sen nege otyrmaısyń, — dedi atasy, bosaǵa jaqqa turyp qalǵan Qanatty kórip, — Janattyń shıesin je
Qatty uıalǵan Qanat kózi jasaýrap, syrtqa ata jóneldi.
Qanat qandaı áreketi úshin uıaldy?
Qanat osy áreketin qaıtalamaıdy dep oılaısyńdar ma?
Nelikten? Áńgimeni óz oılaryńmen qalaı aıaqtar edińder?
Qorytyndy — Balalar, búgingi sabaqtan ar, uıattyń naǵyz adam bolyp ósýge tıgizetin paıdasy kóp ekenin túsindik. Uıaty joq, óziniń aǵattyq isterine uıalmaıtyn balalarǵa úlkender renjıdi. Onyń bolashaǵy úshin naǵyz adam bolýy qıyn - aý dep qınalady. Al uıaty bar, arly balalardyń bolashaǵynan úlkender kóp úmit kútedi. Namysqa kir keltirýshilik, moraldyq rýhtyń asqaqtyǵyn qorlaý – masqara bolýshylyq.

Ata - babalarymyzdyń balany besiginen jaqsy ádetterge baýlyǵan. «Úlkendi syıla», «Sálem ber, jolyn kesip ótpe» degen sekildi ulaǵatty sózderdiń máni óte zor. Adamgershilikti, ar - uıaty bar adamnyń bet - beınesi ımanjúzdi, jarqyn, bıazy, ózi parasatty bolady. Ondaı adamdy halyq «Iman júzdi kisi» dep qurmettep syılaǵan.
Balalarymyzdy ımandylyqqa tárbıeleý úshin olardyń ar - uıatyn, namysyn oıatyp, meıirimdilik, qaıyrymdylyq, kishipeıildik, qamqorlyq kórsetý, adaldyq, izettilik sıaqty qasıetterdi boıyna sińirý qajet. Balany úlkendi syılaýǵa, kishige izet kórsetýge, ımandy bolýǵa, adamgershilikke baýlý adamgershilik tárbıesiniń jemisi.

Uldarǵa ósıet
Úlken bolsyn, qurby - zamandas,
Barlyǵymen qazaqshalap amandas.
Tek izgilik tursyn oıǵa uıalap,
Qaıta soǵar bireýge etken qıanat.
Bolǵyń kelse elge syıly bir ulan,
Ustaz syılap, ónege úıren, bilim al.
Dúnıege tym qumartyp, qunyqpa,
Ondaıda zań iler bir kún quryqqa.
Álsizderge bostan - bosqa soqtyqpa,
Toltyrma aýyz balaǵat pen boqtyqqa.
Jigit bolsań, bolsyn iri tirligiń,
El - jurtyńnyń oıla qamyn, birligin.
Bar baılyqty tabasyń tek eńbekten,
Qor bolmaıdy ispen mańdaı terletken.
Jurt qyzyqsyn seniń árbir isińe,
Úlkenge syı, kórset izet kishige.
Jaý tabalap, teppeý úshin el shetke,
Ata - anańa ádepsizdik kórsetpe.
Jastaıyńnan saqta dástúr - saltyńdy
Jigit bolsań qadir tutqan halqyńdy.

Qyzdarǵa keńes
Qaı kezde de túzý bolsyn sálemiń,
Qadir tutar sonda seni bar eliń.
Bilimdi bol ismerlikke beıimdi
Ómirińe kerek bolar keıingi.
Jan bolmasań jasynda ádep kórmegen,
Úlken jolyn kesip ótpe kóldeneń.
Shekten shyǵyp, sánqoılyqqa urynba.
Betti boıap, qaıshy salma burymǵa.
Uıatty bol, saqta aryńdy jasyńnan
Sonda ǵana baq ketpeıdi basyńnan.
Qýma bosqa maqtan menen jelikti,
Qyz degeniń qylyǵymen kórikti.
İsiń bitpeı áńgime aıtpa kópirip,
Sodan shyǵar ósek penen ótirik.
Tún uıqysyn tórtke bólgen sen úshin
Ata - anańdy syılap ótý boryshyń.
Bıazylyq senen tapsyn jarasym,
Saqta esińe, sen bolashaq anasyń.
Jastan úıren ulttyq ádep - ǵurypqa,
Qazaq qyzy ekenińdi umytpa!
Seıfolla Nurasyl
Slaıdyn júkteý