Aral teńiziniń ǵalamdyq máselelerin qarastyrý sharalary
3 – synyp oqýshylary? Balybek Azıma, Alımbek Baıbek
Jetekshi: Eralına Laýra Alıjanovna
Ǵylymı jetekshi: Turabaeva Gúlzat Qalyulqyzy
Ǵylymı jumystyń taqyryby: «Aral teńiziniń ǵalamdyq máselelerin qarastyrý sharalary».
Baǵyty: Taza tabıǵı orta – Qazaqstan - 2030 strategıasyn iske asyrýdyń negizi.
Seksıasy: Qorshaǵan ortany jáne adam densaýlyǵyn qorǵaý.
Jospar
İ. Kirispe
1. 1 Aral teńiziniń tarıhy
1. 2. Aral teńizi týraly derekti fılm
İİ. Negizgi bólim
2. 1. Ekologıalyq daǵdarys
2. 2 Aral apatyna sebep bolǵan faktorlar
İİİ. Qorytyndy
3. 1. Aral teńizin qaıta qalpyna keltirý jobalary
3. 2 Teńizdi qutqarýdaǵy boljamdar
4. Qorytyndy
5. Qoldanylǵan ádebıetter
İ. Kirispe
Qazirgi tańda tabıǵatqa túsip otyrǵan aýyrtpashylyqtyń dárejesi orasan ekendigi sonshalyq, eger ony qorǵaýǵa tıisinshe shuǵyl kóńil bólenbese, munyń aqyry apatqa ákelýi ábden múmkin. Óıtkeni qorshaǵan ortanyń lastanýy aýqymy halyqtyń densaýlyǵy men eńbek qabiletine qater tóndiretindeı dárejege jetkendigi anyq.
Aral - Qazaqstan jerindegi Qyzylorda jáne Aqtóbe oblystary men Ózbekstan jerinde, Turan oıpatynyń shóldi beldeminde, Ústirttiń shyǵys shetinde ornalasqan tuıyq kól. Alabyndaǵy qarqyndy antropogondik áreketterge deıin ( 1960 – 70 j. ) dúnıe júzilik teńiz deńgeıinen 53, 0 m bıiktikte jatqan. Osy deńgeıdegi aıdynynyń aýdany araldarymen qosqanda 66, 1 myń km kv, ortasha tereńdigi 16, 1 m, uzyndyǵy 428 km, eni 235 km, sý jınaý alabynyń aýdany 69 000 myń km kv. bolǵan. Sol kezderde jylyna 50 - 150 myń balyq aýlansa, teńiz jaǵasynan edáýir mólsherde bulǵyn terisi ıgerilgen. Alabyndaǵy sharýashylyq maqsattarǵa úzdiksiz sý alý barysynda 1998 j. teńiz deńgeıi 18 m - ge tómendedi. Araldyń aýyr ahýalyn Keńes úkimeti kezindegi eń joǵarǵy laýazymdy memleket jáne partıa qaıratkerleri bildi. Biraq, bile tura taqap kele jatqan apat týraly ashshy shyndyqty halyqtan jasyrdy. 1988 jyly Kókaral araly Ońtústik qulyqpen qosylyp ketti. Nátıjesinde teńiz 2 sýqoımaǵa – Úlken Aral jáne Kishi Aralǵa bólinip qaldy. Sýy taıyz, tartylýy da qarqyndy Kishi teńiz – Qazaqstan jaǵynda, al Úlken teńiz - Ózbekstan jaǵynda qaldy.
Aral teńizi kóne zamandardan belgili. Ejelgi grekter men rımdikter teńizdi Kaspııdiń “saq shyǵanaǵy” dep eseptese, A.Makedonskıı kezinde Oks teńizi (Oks – Syrdarıanyń grekshe aty ) dep ataǵan. Keıin Ptolomeı onyń geografıalyq ornyn anyqtaǵan. Aral teńiziniń Horezm, Jent, Kerderi sıaqty attary da bar. Arab saıahatshylary Ábý Alı Ahmed ıbn Rýste, Ábý Ishaq ál - Istahrı, Ábý Abdallah, Muhammed ál - Idrısı, Ábý – l - Fıda, sondaı - aq Ábilǵazy jazbalarynda Aral týraly derekter kóptep kezdesedi. Teńiz tabıǵatyn jan - jaqty zertteý Reseı ımperıasynyń shyǵysty otarlaý saıasatyn júrgizý kezinde iske asyryla bastady. 1848 – 49 j. áskerı teńizshi, ári zertteýshi A. I. Býtakovtyń ekspedısıasy Aral teńiziniń sý aıdynyn alǵash ret tolyq zerttedi, nátıjesinde 1850 j. Araldyń alǵashqy tolyq kartasy jasaldy. Teńizdiń morfometrıalyq sıpattamalaryn tuńǵysh ret I. A Strelbıskıı anyqtaǵan. 1874 j. geodezıst A. A. Tılo teńiz deńgeıin ólshep, soltústik - batys jaǵyna qada ornatty. Teńiz sýynyń hımıalyq quramy týraly zertteýlerdiń nátıjesi 1870 – 73 j. jaryq kórdi. 1900 – 1903 j. teńizdegi jáne onyń mańaıyndaǵy keshendi geografıalyq jáne gıdrologıalyq zertteýler L. S. Bergtiń basshylyǵymen júrgizildi. Odan keiingi jyldary teńizdi zertteýmen kóptegen ǵylymı - zertteýler jáne jobalaý ınstıtýttary shuǵyldandy.
Qazaqstannyń, sonymen birge birqatar shet eldik ǵylymı - zertteýler mekemeleri Aral teńizin zertteý máselesimen aınalysty. Birneshe halyqaralyq qoǵamdar, uıymdar qurylǵan. Aral oıysy joǵarǵy plıosende jer qyrtysynyń tómenge maıysýy nátıjesinde qalyptasqan. Tabanynyń bederi jota - jotaly jazyq bolyp keledi. Deńgeıi kúrt tómendegenge deıingi tereńdigi 20 – 25 m, bul teńizde jalpy aýdany shamamen 2235 km kv. bolatyn 1100 araldar toby bolǵan, keıin olardyń birqatary túbekterge aınalyp, qurlyqqa qosylǵan. Kezindegi eń iri araldary: Kókaral, Barsakelmes, Vozrojdenıe, t. b. Soltústiginde bıik jáne jaıpaq jaǵalaýlar kezektesip otyrady. Olar tereń shyǵanaqtarmen tilimdelgen, shyǵys jaǵasy jazyq jáne qumdy, shaǵyn shyǵanaqtar men jaǵa mańy araldary kóptep kezdesedi, ońtústiktegi jaǵasy Ámýdarıanyń atyraýynan turady, batys jaǵasynyń tilimdenýi shamaly, bul tustaǵy bıiktik 250 metrge jetetin Ústirttiń jarlaýyt qabyqtarynan turady. Aral teńizinde ortalyq Azıanyń 2 asa iri ózeni Amýdarıa men Syrdarıa quıady. Klımaty kontınettik, qurǵaq, aýanyń ortasha temperatýrasy jazda 24 - 26 S, qysta - 7, 0 – 13, 5 S. Jyldyq jaýyn-shashynnyń ortasha mólsheri shamamen 100 - 150 mm. Tabıǵı jaǵdaıdaǵy teńizdiń sý teńdestiginiń quramy: kól betine jaýatyn jaýyn-shashynnyń mólsheri 5, 9 km, ózen aǵyndysy 54, 8 km, kól betinen býlanǵan ylǵal 60, 7 km. 1970 jyldan bastap kólge quıatyn ózen aǵyndysy joqqa tán bolatyndyqtan, býlanýǵa ketken shyǵyndy toltyrýǵa shamasy jetpeıdi, sondyqtan teńiz sýy jyldan - jylǵa tartylyp keledi. Sý deńgeıiniń maýsymdyq terbelisiniń ortasha máni 25 sm, kóp jyldyq aýytqýy 3 m - ge deıin jetken. Sońǵy kezde maýsymdyq qubylmalylyq bolmasa sý deńgeıiniń kópjyldyq aýytqýy kórsetkishi tek tómenge baǵyttalǵan. Sýdyń betki qabatynyń temperatýrasy jazda 26 – 30 S, qysta 0 S - tan tómen. Qys boıy teńiz aıdynyn tolyǵymen muz basady. Sýynyń tuzdylyǵy tabıǵı jaǵdaıda 9 - 14 % bolatyn, sońǵy on jyl ishinde 25 - 30 % - ke deıin ósti. Sýy móldir, 25 m - ge deıingi tereńdikti kórýge bolatyn edi. Teńizdegi aǵystar saǵat tiliniń baǵytymen aınalym jasaıdy.
1. 1 Aral teńiziniń tarıhy
Aral teńizi, Kaınozoı dáýiriniń orta shetinde, ıaǵnı budan 21 mln. 1200 jyl buryn Kaspıı teńizine qosylyp jatqan. Buǵan teńizdiń teristik betindegi qazirgi Saryshyǵanaq, Aqespe tusynan 80 metr tereńdikten Olıgosen ýaqytynda ómir súrgen qyzyl balyqtyń, iri ulýdyń, kıttiń omyrtqa súıekteriniń tasqa aınala bastaǵan kúıinde tabylýy dálel bolmaq. Bul teńizdiń kezinde muhıtpen qosylyp jatqandyǵyn kórsetedi. Sondaı - aq Aral mańynan akýlanyń tisi men súıegi tabyldy. HİH ǵasyrdyń orta kezindegi Aral - Kaspıı oıpatynyń paıda bolýy jónindegi boljamdardan Aral baseıniniń geologıalyq erte kezeńde Jerorta teńizimen tutasyp jatqan sý aıdyny ekenin, onyń keıingi Alpilik dáýirlerde jer qyrtysynyń kóterilýine baılanysty usaq sý aıdyndaryna bólingenin bilemiz. Sondaı - aq, Aral teńiziniń kólemi jaıly, Aral teńizi jaıly uǵymdar sonaý erte dúnıe ádebıetterinde de kezdesedi.
Endeshe qazirgi kezde álem elderi nazaryn ózine aýdaryp otyrǵan osy sý aıdynyn zertteý sol erte zamannan búgingi kúnge deıin jalǵasyp keledi deýge bolady. Mine, sondyqtan da kóne zertteýler men qazirgi jańa málimetterdi salystyrý arqyly Aral teńizi baseınimen onyń jaǵalaýynyń damý evolúsıasyn, sondaı - aq ǵasyrlar boıy ózgerý sıpatyn anyqtaý qıyn emes. Mysaly, ejelgi zamannyń ózinde Aral teńizi kóp elderge málim bolǵan. Óıtkeni, sol IH - X ǵasyrlardaǵy arab ǵalymdary – Ibn Hordadbeh, Ibn Rýsta, Ál - Masýdı, Ál - Istahrı keltirgen málimetter asa qundy sanalady. Demek, bul eńbekterden sol kezdegi Araldyń kólemi men jaǵalarynyń pishini týraly maǵlumat alýǵa bolady.
Ibn - Hordadabeh «Kıtabı - al - masalık Val - mamlık» saıahattar men memleketter kitaby atty eńbeginde Amýdarıany - Jeıhýn, Aral teńizin - Kúrder kóli dep ataıdy. Al Ibn - Rýstenniń Amýdarıa men Aral teńizi týraly jazǵandary neǵurlym naqty, onyń málimetteri boıynsha, Aral teńiziniń kólemi 80 farsah (bir farsah - 6 shaqyrym). Teńizdiń basty jaǵalaýyndaǵy Jotalary Sıakýh (qara taýlar) dep atalady. Al oń jaq jaǵalaýy batpaqty, onda qalyń orman ósken. Demek atalmysh Sıakýh – ústirtiń tik jarly quzdary bolýy múmkin. Óıtkeni onyń batys jaǵalaýy qazir de bıik keledi, keıbir núktelerdiń bıiktigi 190 metrge jetedi.
Sol sıaqty Arab geografy Ál - Istahrı Aral teńizin «Horezm kóli» dep ataǵan jáne Syrdarıa jóninde málimetter keltirgen. Istahrı bylaı deıdi: «Bul kóldiń aınalasy 100 farsah. Sýy tuzdy, kólge Jeıhýn, Ilash Syrdarıa jáne basqa ózender quıady». Sondaı - aq H ǵasyrda ómir súrgen belgisiz avtordyń parsy tilinde jazǵan «Hýdýd - al Alam shyǵystan batysqa deıingi álem oblystary» atty qoljazbasynda da Aral teńiziniń sıpattamasy berilgen. Munda teńizdiń kólemi 300 farsahqa teń keletini jáne jaǵalaýlarynyń qumdy ekeni jazylǵan. Joǵarydaǵy Aral teńizi jóninde málimet qaldyrýshylar negizinen teńizdi arnaıy zerttegen adamdar emes, jolshybaı kórgenin jazǵan saıahatshylar, jalpy dúnıejúzilik ádebıetke qatysty shaǵyn derek jınaǵan sholýshylar. Sondyqtan bul kezde Aral teńizi jaıly naqty ǵylymı zertteýler bolǵan joq deýge bolady. Degenmen osy ólkeniń sol kezeńdegi kórsetilgen tabıǵat jaǵdaılary men qazirgi tabıǵatynyń ózgerisin salystyra qaraǵanda óńirdiń sıpatynynyń burynǵy kezde naqty qandaı bolǵandyǵyna kóz jetkizýge bolady.
Negizgi Aral teńizi jaıly naqty derekti málimetterdiń jınalýy, ıaǵnı arnaıy zertteýlerdiń bastalýy HVİİ - HİH ǵasyrlardyń enshisine tıedi. Óıtkeni búgingi Aral degen ataý sol HVİİ ǵasyrdan bergi jerge berilgen. Iaǵnı 1740 - 1741 jyldary Syrdarıa men Aral mańyn zertteýge alǵashqylardyń biri bolyp, Ivan Mýraýın qatysyp, tuńǵysh ret Aral teńiziniń shyǵys jaǵalaýlaryn óte dáldikpen arnaıy túsirilimge túsirip, karta jasaǵan. Jalpy Aral teńizi jaıly sońǵy tolyq zertteýler 1946 – 1950 jyldar aralyǵynda bolǵan. Ondaǵy málimetter boıynsha teńiz kólemi 66 myń sharshy shaqyrymdy qurap, eń uzyn bóligi 424 shaqyrym, al endigi bóligi 292 shaqyrym, ortasha tereńdigi 16, 1 metr, eń tereń jeri 68 metr dep sıpattalyp jazylǵan. Sodan qalǵan búgingi teńizde shamamen 15 - 20 myń sharshy shaqyrymǵa jýyq qana sý aıdyndary bar kórinedi. Teńizdiń osyndaı tartylýyna oraı óńirde alǵash ret 2001 jyly Aral teńiziniń tabany qala orny bolǵan degen boljam jasaldy, al bul kúnderi osy boljam shyndyqqa aınala bastaǵandaı.
Óıtkeni buryn Aral teńizi óz deńgeıin saqtap turǵan jyldary sol jaǵasynan kóne zamanǵa tán oıý - órnekter, adam súıekteri ushyrasqan kezderi bolǵany jóninde kezinde teńizde júzgen keıbir qart keme kapıtandarynyń talaı óz aýzynan estigen kezderimiz de boldy. Biraq ta, ol kezde teńiz astynda qala baryn kim bilsin. Al endi teńiz tartylyp, jaǵasy ár deńgeıde ashyla bastaǵanda, qazir de bul jaǵdaı jıi kórine bastady. Óıtkeni qazirgi arheolog ǵalymdardyń derekteri boıynsha qurǵaǵan teńiz tabanynan tabylǵan álgi meshittiń oıý - órnekterdi sol 12 - 15 ǵasyrlardyń enshisine jatqyzady. Sondaı - aq buǵan dálel retinde Aral tarıhynan belgili sol 1592 jyldarǵa deıin qazirgi tabylǵan qala orny ıaǵnı, «Barsakelmes» aralynyń batys beti qurlyqpen birigip jatqan kórinedi. Keıin teńiz sýynyń kóterilýine baılanysty qurlyqtan bólinip qalǵan. Sondaı - aq joǵaryda sóz bolǵandaı sol ertedegi arab ǵalymdarynyń derekteri boıynsha da teńiz kólemi sol árqılı kólemde ózgerip otyrǵan. Mysaly, 80, 100 jáne 300 farsah mólsherinde. Eger de bir farsah 6 shaqyrym bolsa, sonda kezinde teńizdiń eń úlken degen kólemi ne bári 300 h 6 = 1800 shaqyrym ǵana. Bul – teńizdiń sol 1950 jylǵy kólemimen salystyrǵanda tómen ekenin kórsetedi. Mine osyǵan oraı bir sóeben aıtqanda «Barsakelmes» araly sol 1592 jylǵa deıin qurlyqpen jalǵasyp jatyr degen sóz shyndyqqa jaqyn.
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
Jetekshi: Eralına Laýra Alıjanovna
Ǵylymı jetekshi: Turabaeva Gúlzat Qalyulqyzy
Ǵylymı jumystyń taqyryby: «Aral teńiziniń ǵalamdyq máselelerin qarastyrý sharalary».
Baǵyty: Taza tabıǵı orta – Qazaqstan - 2030 strategıasyn iske asyrýdyń negizi.
Seksıasy: Qorshaǵan ortany jáne adam densaýlyǵyn qorǵaý.
Jospar
İ. Kirispe
1. 1 Aral teńiziniń tarıhy
1. 2. Aral teńizi týraly derekti fılm
İİ. Negizgi bólim
2. 1. Ekologıalyq daǵdarys
2. 2 Aral apatyna sebep bolǵan faktorlar
İİİ. Qorytyndy
3. 1. Aral teńizin qaıta qalpyna keltirý jobalary
3. 2 Teńizdi qutqarýdaǵy boljamdar
4. Qorytyndy
5. Qoldanylǵan ádebıetter
İ. Kirispe
Qazirgi tańda tabıǵatqa túsip otyrǵan aýyrtpashylyqtyń dárejesi orasan ekendigi sonshalyq, eger ony qorǵaýǵa tıisinshe shuǵyl kóńil bólenbese, munyń aqyry apatqa ákelýi ábden múmkin. Óıtkeni qorshaǵan ortanyń lastanýy aýqymy halyqtyń densaýlyǵy men eńbek qabiletine qater tóndiretindeı dárejege jetkendigi anyq.
Aral - Qazaqstan jerindegi Qyzylorda jáne Aqtóbe oblystary men Ózbekstan jerinde, Turan oıpatynyń shóldi beldeminde, Ústirttiń shyǵys shetinde ornalasqan tuıyq kól. Alabyndaǵy qarqyndy antropogondik áreketterge deıin ( 1960 – 70 j. ) dúnıe júzilik teńiz deńgeıinen 53, 0 m bıiktikte jatqan. Osy deńgeıdegi aıdynynyń aýdany araldarymen qosqanda 66, 1 myń km kv, ortasha tereńdigi 16, 1 m, uzyndyǵy 428 km, eni 235 km, sý jınaý alabynyń aýdany 69 000 myń km kv. bolǵan. Sol kezderde jylyna 50 - 150 myń balyq aýlansa, teńiz jaǵasynan edáýir mólsherde bulǵyn terisi ıgerilgen. Alabyndaǵy sharýashylyq maqsattarǵa úzdiksiz sý alý barysynda 1998 j. teńiz deńgeıi 18 m - ge tómendedi. Araldyń aýyr ahýalyn Keńes úkimeti kezindegi eń joǵarǵy laýazymdy memleket jáne partıa qaıratkerleri bildi. Biraq, bile tura taqap kele jatqan apat týraly ashshy shyndyqty halyqtan jasyrdy. 1988 jyly Kókaral araly Ońtústik qulyqpen qosylyp ketti. Nátıjesinde teńiz 2 sýqoımaǵa – Úlken Aral jáne Kishi Aralǵa bólinip qaldy. Sýy taıyz, tartylýy da qarqyndy Kishi teńiz – Qazaqstan jaǵynda, al Úlken teńiz - Ózbekstan jaǵynda qaldy.
Aral teńizi kóne zamandardan belgili. Ejelgi grekter men rımdikter teńizdi Kaspııdiń “saq shyǵanaǵy” dep eseptese, A.Makedonskıı kezinde Oks teńizi (Oks – Syrdarıanyń grekshe aty ) dep ataǵan. Keıin Ptolomeı onyń geografıalyq ornyn anyqtaǵan. Aral teńiziniń Horezm, Jent, Kerderi sıaqty attary da bar. Arab saıahatshylary Ábý Alı Ahmed ıbn Rýste, Ábý Ishaq ál - Istahrı, Ábý Abdallah, Muhammed ál - Idrısı, Ábý – l - Fıda, sondaı - aq Ábilǵazy jazbalarynda Aral týraly derekter kóptep kezdesedi. Teńiz tabıǵatyn jan - jaqty zertteý Reseı ımperıasynyń shyǵysty otarlaý saıasatyn júrgizý kezinde iske asyryla bastady. 1848 – 49 j. áskerı teńizshi, ári zertteýshi A. I. Býtakovtyń ekspedısıasy Aral teńiziniń sý aıdynyn alǵash ret tolyq zerttedi, nátıjesinde 1850 j. Araldyń alǵashqy tolyq kartasy jasaldy. Teńizdiń morfometrıalyq sıpattamalaryn tuńǵysh ret I. A Strelbıskıı anyqtaǵan. 1874 j. geodezıst A. A. Tılo teńiz deńgeıin ólshep, soltústik - batys jaǵyna qada ornatty. Teńiz sýynyń hımıalyq quramy týraly zertteýlerdiń nátıjesi 1870 – 73 j. jaryq kórdi. 1900 – 1903 j. teńizdegi jáne onyń mańaıyndaǵy keshendi geografıalyq jáne gıdrologıalyq zertteýler L. S. Bergtiń basshylyǵymen júrgizildi. Odan keiingi jyldary teńizdi zertteýmen kóptegen ǵylymı - zertteýler jáne jobalaý ınstıtýttary shuǵyldandy.
Qazaqstannyń, sonymen birge birqatar shet eldik ǵylymı - zertteýler mekemeleri Aral teńizin zertteý máselesimen aınalysty. Birneshe halyqaralyq qoǵamdar, uıymdar qurylǵan. Aral oıysy joǵarǵy plıosende jer qyrtysynyń tómenge maıysýy nátıjesinde qalyptasqan. Tabanynyń bederi jota - jotaly jazyq bolyp keledi. Deńgeıi kúrt tómendegenge deıingi tereńdigi 20 – 25 m, bul teńizde jalpy aýdany shamamen 2235 km kv. bolatyn 1100 araldar toby bolǵan, keıin olardyń birqatary túbekterge aınalyp, qurlyqqa qosylǵan. Kezindegi eń iri araldary: Kókaral, Barsakelmes, Vozrojdenıe, t. b. Soltústiginde bıik jáne jaıpaq jaǵalaýlar kezektesip otyrady. Olar tereń shyǵanaqtarmen tilimdelgen, shyǵys jaǵasy jazyq jáne qumdy, shaǵyn shyǵanaqtar men jaǵa mańy araldary kóptep kezdesedi, ońtústiktegi jaǵasy Ámýdarıanyń atyraýynan turady, batys jaǵasynyń tilimdenýi shamaly, bul tustaǵy bıiktik 250 metrge jetetin Ústirttiń jarlaýyt qabyqtarynan turady. Aral teńizinde ortalyq Azıanyń 2 asa iri ózeni Amýdarıa men Syrdarıa quıady. Klımaty kontınettik, qurǵaq, aýanyń ortasha temperatýrasy jazda 24 - 26 S, qysta - 7, 0 – 13, 5 S. Jyldyq jaýyn-shashynnyń ortasha mólsheri shamamen 100 - 150 mm. Tabıǵı jaǵdaıdaǵy teńizdiń sý teńdestiginiń quramy: kól betine jaýatyn jaýyn-shashynnyń mólsheri 5, 9 km, ózen aǵyndysy 54, 8 km, kól betinen býlanǵan ylǵal 60, 7 km. 1970 jyldan bastap kólge quıatyn ózen aǵyndysy joqqa tán bolatyndyqtan, býlanýǵa ketken shyǵyndy toltyrýǵa shamasy jetpeıdi, sondyqtan teńiz sýy jyldan - jylǵa tartylyp keledi. Sý deńgeıiniń maýsymdyq terbelisiniń ortasha máni 25 sm, kóp jyldyq aýytqýy 3 m - ge deıin jetken. Sońǵy kezde maýsymdyq qubylmalylyq bolmasa sý deńgeıiniń kópjyldyq aýytqýy kórsetkishi tek tómenge baǵyttalǵan. Sýdyń betki qabatynyń temperatýrasy jazda 26 – 30 S, qysta 0 S - tan tómen. Qys boıy teńiz aıdynyn tolyǵymen muz basady. Sýynyń tuzdylyǵy tabıǵı jaǵdaıda 9 - 14 % bolatyn, sońǵy on jyl ishinde 25 - 30 % - ke deıin ósti. Sýy móldir, 25 m - ge deıingi tereńdikti kórýge bolatyn edi. Teńizdegi aǵystar saǵat tiliniń baǵytymen aınalym jasaıdy.
1. 1 Aral teńiziniń tarıhy
Aral teńizi, Kaınozoı dáýiriniń orta shetinde, ıaǵnı budan 21 mln. 1200 jyl buryn Kaspıı teńizine qosylyp jatqan. Buǵan teńizdiń teristik betindegi qazirgi Saryshyǵanaq, Aqespe tusynan 80 metr tereńdikten Olıgosen ýaqytynda ómir súrgen qyzyl balyqtyń, iri ulýdyń, kıttiń omyrtqa súıekteriniń tasqa aınala bastaǵan kúıinde tabylýy dálel bolmaq. Bul teńizdiń kezinde muhıtpen qosylyp jatqandyǵyn kórsetedi. Sondaı - aq Aral mańynan akýlanyń tisi men súıegi tabyldy. HİH ǵasyrdyń orta kezindegi Aral - Kaspıı oıpatynyń paıda bolýy jónindegi boljamdardan Aral baseıniniń geologıalyq erte kezeńde Jerorta teńizimen tutasyp jatqan sý aıdyny ekenin, onyń keıingi Alpilik dáýirlerde jer qyrtysynyń kóterilýine baılanysty usaq sý aıdyndaryna bólingenin bilemiz. Sondaı - aq, Aral teńiziniń kólemi jaıly, Aral teńizi jaıly uǵymdar sonaý erte dúnıe ádebıetterinde de kezdesedi.
Endeshe qazirgi kezde álem elderi nazaryn ózine aýdaryp otyrǵan osy sý aıdynyn zertteý sol erte zamannan búgingi kúnge deıin jalǵasyp keledi deýge bolady. Mine, sondyqtan da kóne zertteýler men qazirgi jańa málimetterdi salystyrý arqyly Aral teńizi baseınimen onyń jaǵalaýynyń damý evolúsıasyn, sondaı - aq ǵasyrlar boıy ózgerý sıpatyn anyqtaý qıyn emes. Mysaly, ejelgi zamannyń ózinde Aral teńizi kóp elderge málim bolǵan. Óıtkeni, sol IH - X ǵasyrlardaǵy arab ǵalymdary – Ibn Hordadbeh, Ibn Rýsta, Ál - Masýdı, Ál - Istahrı keltirgen málimetter asa qundy sanalady. Demek, bul eńbekterden sol kezdegi Araldyń kólemi men jaǵalarynyń pishini týraly maǵlumat alýǵa bolady.
Ibn - Hordadabeh «Kıtabı - al - masalık Val - mamlık» saıahattar men memleketter kitaby atty eńbeginde Amýdarıany - Jeıhýn, Aral teńizin - Kúrder kóli dep ataıdy. Al Ibn - Rýstenniń Amýdarıa men Aral teńizi týraly jazǵandary neǵurlym naqty, onyń málimetteri boıynsha, Aral teńiziniń kólemi 80 farsah (bir farsah - 6 shaqyrym). Teńizdiń basty jaǵalaýyndaǵy Jotalary Sıakýh (qara taýlar) dep atalady. Al oń jaq jaǵalaýy batpaqty, onda qalyń orman ósken. Demek atalmysh Sıakýh – ústirtiń tik jarly quzdary bolýy múmkin. Óıtkeni onyń batys jaǵalaýy qazir de bıik keledi, keıbir núktelerdiń bıiktigi 190 metrge jetedi.
Sol sıaqty Arab geografy Ál - Istahrı Aral teńizin «Horezm kóli» dep ataǵan jáne Syrdarıa jóninde málimetter keltirgen. Istahrı bylaı deıdi: «Bul kóldiń aınalasy 100 farsah. Sýy tuzdy, kólge Jeıhýn, Ilash Syrdarıa jáne basqa ózender quıady». Sondaı - aq H ǵasyrda ómir súrgen belgisiz avtordyń parsy tilinde jazǵan «Hýdýd - al Alam shyǵystan batysqa deıingi álem oblystary» atty qoljazbasynda da Aral teńiziniń sıpattamasy berilgen. Munda teńizdiń kólemi 300 farsahqa teń keletini jáne jaǵalaýlarynyń qumdy ekeni jazylǵan. Joǵarydaǵy Aral teńizi jóninde málimet qaldyrýshylar negizinen teńizdi arnaıy zerttegen adamdar emes, jolshybaı kórgenin jazǵan saıahatshylar, jalpy dúnıejúzilik ádebıetke qatysty shaǵyn derek jınaǵan sholýshylar. Sondyqtan bul kezde Aral teńizi jaıly naqty ǵylymı zertteýler bolǵan joq deýge bolady. Degenmen osy ólkeniń sol kezeńdegi kórsetilgen tabıǵat jaǵdaılary men qazirgi tabıǵatynyń ózgerisin salystyra qaraǵanda óńirdiń sıpatynynyń burynǵy kezde naqty qandaı bolǵandyǵyna kóz jetkizýge bolady.
Negizgi Aral teńizi jaıly naqty derekti málimetterdiń jınalýy, ıaǵnı arnaıy zertteýlerdiń bastalýy HVİİ - HİH ǵasyrlardyń enshisine tıedi. Óıtkeni búgingi Aral degen ataý sol HVİİ ǵasyrdan bergi jerge berilgen. Iaǵnı 1740 - 1741 jyldary Syrdarıa men Aral mańyn zertteýge alǵashqylardyń biri bolyp, Ivan Mýraýın qatysyp, tuńǵysh ret Aral teńiziniń shyǵys jaǵalaýlaryn óte dáldikpen arnaıy túsirilimge túsirip, karta jasaǵan. Jalpy Aral teńizi jaıly sońǵy tolyq zertteýler 1946 – 1950 jyldar aralyǵynda bolǵan. Ondaǵy málimetter boıynsha teńiz kólemi 66 myń sharshy shaqyrymdy qurap, eń uzyn bóligi 424 shaqyrym, al endigi bóligi 292 shaqyrym, ortasha tereńdigi 16, 1 metr, eń tereń jeri 68 metr dep sıpattalyp jazylǵan. Sodan qalǵan búgingi teńizde shamamen 15 - 20 myń sharshy shaqyrymǵa jýyq qana sý aıdyndary bar kórinedi. Teńizdiń osyndaı tartylýyna oraı óńirde alǵash ret 2001 jyly Aral teńiziniń tabany qala orny bolǵan degen boljam jasaldy, al bul kúnderi osy boljam shyndyqqa aınala bastaǵandaı.
Óıtkeni buryn Aral teńizi óz deńgeıin saqtap turǵan jyldary sol jaǵasynan kóne zamanǵa tán oıý - órnekter, adam súıekteri ushyrasqan kezderi bolǵany jóninde kezinde teńizde júzgen keıbir qart keme kapıtandarynyń talaı óz aýzynan estigen kezderimiz de boldy. Biraq ta, ol kezde teńiz astynda qala baryn kim bilsin. Al endi teńiz tartylyp, jaǵasy ár deńgeıde ashyla bastaǵanda, qazir de bul jaǵdaı jıi kórine bastady. Óıtkeni qazirgi arheolog ǵalymdardyń derekteri boıynsha qurǵaǵan teńiz tabanynan tabylǵan álgi meshittiń oıý - órnekterdi sol 12 - 15 ǵasyrlardyń enshisine jatqyzady. Sondaı - aq buǵan dálel retinde Aral tarıhynan belgili sol 1592 jyldarǵa deıin qazirgi tabylǵan qala orny ıaǵnı, «Barsakelmes» aralynyń batys beti qurlyqpen birigip jatqan kórinedi. Keıin teńiz sýynyń kóterilýine baılanysty qurlyqtan bólinip qalǵan. Sondaı - aq joǵaryda sóz bolǵandaı sol ertedegi arab ǵalymdarynyń derekteri boıynsha da teńiz kólemi sol árqılı kólemde ózgerip otyrǵan. Mysaly, 80, 100 jáne 300 farsah mólsherinde. Eger de bir farsah 6 shaqyrym bolsa, sonda kezinde teńizdiń eń úlken degen kólemi ne bári 300 h 6 = 1800 shaqyrym ǵana. Bul – teńizdiń sol 1950 jylǵy kólemimen salystyrǵanda tómen ekenin kórsetedi. Mine osyǵan oraı bir sóeben aıtqanda «Barsakelmes» araly sol 1592 jylǵa deıin qurlyqpen jalǵasyp jatyr degen sóz shyndyqqa jaqyn.
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
You Might Also Like
