InfoHub Logo

Atyraý oblysy, Kýdráshov selosy,
N. V. Gogol orta mekteptiń bıologıa pán muǵalimi
Sabyrǵalıeva Shuǵa Sosıalqyzy

Sabaqtyń taqyryby: As qorytý júıesi
Sabaqtyń maqsaty:
1. As qorytý músheleriniń qurylysy jáne qyzmeti týraly túsinik berý.
2. Oqýshylardyń taldaý, salystyrý, oılaý qabiletterin damytý.
3. Salaýatty ómir súrýge tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, taratpa materıaldary.

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý. Synypta jaǵymdy ahýal qalyptastyrý.
Toptastyrý ádisi. Oqýshylarǵa qıma qaǵazdar taratylyp beriledi. Munda múshelerdiń ataýlary jazylǵan. Osy músheler boıynsha músheler júıesin qurap toptastyrý. Keıin oqýshylardy qıma qaǵazdar arqyly 3 topqa bólinedi.

İİ. Qyzyǵýshylyqty oıatý. Vıdeofılm «Asqorytý júıesi.»
- Balalar adam aǵzasyndaǵy bul qaı músheler júıesiniń jumysy dep oılaısyńdar?
Iaǵnı búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby: Asqorytý júıesi.
Adamnyń asqorytý júıesimen tanyspas buryn myna taqtadaǵy qustardyń, kúıis qaıyratyn sútqorektilerdiń asqorytý músheleriniń erekshelikterin eske túsirsek. Salystyrmaly túrde eske túsirý úshin ınteraktıvti taqtadan qustardyń, sútqorektilerdiń asqorytý músheleriniń sýretteri shyǵarylyp, oqýshylar taqtaǵa aǵzalardyń erekshelikterin jazý.

İİİ. Maǵynany taný. Asqorytý júıesi týraly elektrondy oqýlyqtaǵy málimetpen tanysaıyq.
Asqorytý músheleriniń qurlysy, atqaratyn qyzmetimen tanysý úshin A3 formattaǵy asqorytý júıesiniń tússiz sýretine tapsyrmalar boıynsha anyqtap, tússiz sýretti boıap, múshelerdi ornalastyryp qorǵaý kerek. Ár topqa ár túrli konvertter beriledi: qyzyl - aýyz qýysy, asqazan, silekeı bezderi, kók - jutqynshaq, ash shek, baýyr, jasyl - óńesh, tok ishek, uıqy bezi.

Asqorytý músheleri men asqorytý bezderi qosylyp asqorytý júıesin quraıdy. Asqorytý júıesinde taǵam ár túrli mehanıkalyq jáne hımıalyq ózgeristerge ushyraıdy. Taǵam quramyndaǵy nárýyzdar, maılar, kómirsýlar sýda erimeıdi. Sondyqtan olar qan men lımfaǵa óte almaıdy. Asqorytý múshelerinde taǵamnyń shaınalyp usaqtalýy mehanıkalyq óńdeý delinedi. Asqorytý bezderinen bólingen sóldiń áserinen ydyraýy hımıalyq ózgeristerge jatady.
Asqorytý múshelerine aýyz qýysy, jutqynshaq, óńesh, qaryn, ash ishek jáne toq ishek jatady. Asqorytý músheleriniń qabyrǵasy negizinen úsh qabattan turady: syrtqy qabat – dáneker ulpadan turatyn sirqabat. Ortańǵysy – bulshyqet qabaty, ishki qabaty – epıtelıı ulpasynan túzilgen.
Aýyz qýysy. Astyń óńdelýi aýyz qýysynan bastalady. Ol eki bólimnen quralady. Olar: aýyz kireberisi jáne naǵyz aýyz qýysy dep atalady. Ústińgi jáne astyńǵy jaqsúıekterdi ashpaı, tistenip turǵanda, aýyz kireberisi aıqyn kórinedi. Aýyzdyń sál ashylýy aýyz sańylaýy bolyp esepteledi. Aýyz kireberisi syrt jaǵynan – erinder jáne urtpen, ishki jaǵynan tister jáne qyzylıekpen shekteledi. Urttyń syrtqy jaǵyn bulshyqetter qaptaıdy jáne urt erindermen ulasady.
Aýyz qýysynyń ústińgi jaǵyndaǵy qatty tańdaı súıegi jumsaq tańdaıǵa jalǵasyp, tańdaı men jumsaq tańdaı aýyz qýysyn keńsirikten (muryn qýysynan) bólip turady.
Aýyz qýysyna 3 jup silekeı bezderiniń ózekteri ashylady. Taǵam aldymen aýyz qýysynda shaınalyp usaqtalady ári silekeımen aralasyp, jutylady. Tamaqty jutý kúrdeli fızıologıalyq úderis.
Naǵyz aýyz qýysynda til ornalasqan. Ol kóldeneńjolaqta bulshyqet ulpasynan turady. Tildegi bulshyqet talshyqtarynyń keıbir toby – uzyna boıy, ekinshi toby – kóldeneń, úshinshisi – tik baǵytta jatady. Osyǵan baılanysty til – óte qozǵalmaly múshe. Tildiń túbi, denesi jáne ushy bolady.
Jutqynshaq – tútik pishindi qýys, bulshyqetti múshe, kóldeneńjolaqty bulshyqet ulpasynan turady. Jutqynshaq moıyn omyrtqalardyń aldyńǵy jaǵynda ornalasqan. Eresek adamda onyń uzyndyǵy, shamamen 11 - 13 sm. Jutqynshaqtyń tómengi bóligi ári óńeshpen, ári kómekeımen baılanysady. Jutqynshaqtyń aýyz qýysyna jalǵasqan jerinde bozǵylt - qyzyl tústi 6 badamsha bezder (mındalına) ornalasqan. Olar iri lımfa túıinderinen túzilip, qorǵanyshtyq qyzmet atqarady.
Óńesh – uzyndyǵy 25 santımetrdeı ishi qýys bulshyqetti múshe. Onyń joǵarǵy bólimi jutqynshaqpen, tómengi bólimi qarynmen jalǵasady. Óńesh kókettiń ortasyndaǵy tesikten ótip, qursaq qýysyndaǵy qarynmen jalǵasady.
Qaryn – qursaq qýysynyń joǵary bóliminiń sol jaǵynda, kókettiń astynda ornalasqan asqorytý jolynyń keńeıgen múshesi. Qaryn – ishi qýys qalyń bulshyqetti múshe. Ol joǵarǵy jaǵynan óńeshpen, tómengi jaǵynan ash ishektiń bastalar jeri ultabarmen jalǵasady. Qarynnyń ishki jaǵyn astarlap jatqan qatparly silemeıli (shyryshty) qabyqshasy onyń kólemin úlkeıtedi.
Ash ishek – qaryn men toq ishekti jalǵastyratyn tútik pishindi bulshyqetti múshe. Onyń uzyndyǵy eresek adamdarda 5, 5 - 6 metrdeı. Ash ishektiń qarynnan bastalǵan 25 - 30 santımetrdeı bólimi – ultabar (on eki eli ishek) dep atalady. Ultabarǵa baýyrdan keletin ót qabynyń ózegi jáne uıqybezdiń de ózegi ashylady. Ash ishek ıreleńdep ornalasqan. Onyń ishki qabyrǵasynda kóptegen saqına pishindi qatparlar bar. Sonymen birge ash ishektiń silemeıli qabyqshasynda tuıyq óskin túrindegi búrler óte kóp. Mundaı búrler tek ash ishekke ǵana tán.
Toq ishektiń uzyndyǵy 1, 5 - 2 metrdeı, ash ishekten eki esedeı jýan. Toq ishektiń ash ishekten bastalǵan jeri – búıen dep atalady. Ol oń jaqtaǵy myqyn tusynda ornalasqan. Búıenniń tómengi shetinde uzyndyǵy 7 - 8 sm - deı qurt pishindi tuıyq ósken soqyrishek (apendıks) bolady. Ony apendıks (latynsha «appendix» - qosalqy dep ataıdy. Ol lımfa júıesine jatatyn múshe. Onyń qabynýynan bolatyn aýrý – soqyrishek (apendısıt) dep atalady. Toq ishektiń sońǵy bólimi – tik ishek.
Sergitý sáti 2mın.

İV. Jańa sabaqty bekitý
1. Keste toltyrý.

2. Polıglot. Asqorytý músheleriniń qazaqsha, oryssha jáne aǵylshynsha ataýlaryn AKT paıdalana otyryp, jaýap jazý, kelesi toptar ózara tekserý

V. Refleksıa Sabaqtan alǵan áserlerin bildirý
VI. Úıge tapsyrma.
Asqorytý músheleri.