As qorytý músheleriniń qurylysy
Sabaqtyń taqyryby: As qorytý músheleriniń qurylysy
Maqsaty: As qorytý músheleriniń qurylysymen tanystyrý
Bilimdilik: As qorytý músheleriniń mańyzy, qurylysy men qyzmeti týraly túsinik berý;
Damytýshylyq: Oqýshylardyń sabaqqa belsendiligin arttyrý, qosymsha materıaldardy paıdalanýǵa daǵdylandyrý, oılaý qabiletin damytý;
Tárbıelik: Durys jáne aǵzaǵa paıdaly taǵamdarmen qorektený arqyly salaýatty ómir saltyn saqtaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: jańa bilimdi meńgertý.
Sabaqtyń túri: dáris
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli - ıllústratıvti, toptyq jumys túrleri.
Sabaqtyń kórnekiligi: tirek - syzbalar, oqýshyǵa kómekshi materıaldar toptamasy.
Oqytý tehnologıasy: Syn turǵysynan oılaý (Blým júıesi)
Pánaralyq baılanys:
Tarıh (toqshiktiń ósindisi apendıkstiń ashylý tarıhymen tanystyrý )
Medısınaman( as qorytý músheleriniń qurylysyn medısınamen baılanystyra taldaý)
Sabaq jospary: Uıymdastyrý. «Oı qozǵaý»
İ. «Bilim»júıesi. 1. As qorytý múshereniń qurylysy jáne qyzmeti 2. Apendıkstiń ashylý tarıhy
İİ. «Túsiný» júıesi (jańa materıaldarda berilgen bilimdi túsiný, ózinshe túsindirý, boljam jasaý). toptyq jumys túrleri 1. kesteni toltyr
İİİ. « taldaý» júıesi.(jańa bilimdi naqty jaǵdaıda paıdalaný) toptyq jumys
«Mylqaý» sýret: (berilgen sýretten as qorytý músheleriniń qurylysyn ata)
1. aýyz qýysy
2. asqazan
3. baýyr
İÚ. «qoldaný»júıesi. jeke jumys: 1. suraqty sýrette
Ú. «Jınaqtaý» júıesi. 1. Syzyqtyq dıktant
2. Test jumysy. «Oı qozǵaý» (Oqýshynyń óz betinshe izdenip, áreket jasaýǵa daǵdylandyrý, oılaý qabiletin arttyrý barysynda problemalyq suraqtar qoıylady.)
Adam kúndelikti ósimdiktekti jáne janýartekti taǵamdy paıdalanady
1. kúndelikti paıdalanatyn taǵamynyń quramynda qandaı kúrdeli organıkalyq zattar bar.?
Sýrette berilgen organıkalyq qosylystardy ajyratyńdar.
2. Taǵamdyq zattardyń qurylystyq qyzmeti degenimiz ne?
3. Taǵamdyq zattardyń energetıkalyq qyzmetin túsindirińiz?
4. Taǵamdyq zattardyń quramynda qandaı qosylystar bolady?
5. Bul zattar ulpalar men jasýshalarǵa qalaı ótedi?
Jaýaptary:
1. Nárýyzdar, maılar, kómirsýlar
2. taǵamdyq zattar adam aǵzasyndaǵy tirshiligin joıǵan jasýsha qurylymdarynyń ornyn basady.
3. Taǵam quramyndaǵy kúrdeli organıkalyq zattar ydyraǵanda energıa bólinedi de, energıanyń basqa túrine (jylý, mehanıkalyq jáne t. b.) aınalady.
4. Quramynda dárýmender, maılar, nárýyzdar, kómirsýlar, sý, mıneraldy tuzdar jatady.
5. Jasýsha jarǵaqshasy arqyly ótý úshin qarapaıym zattarǵa ydyraý kerek.
Taǵamdyq zattar aldymen eritindi kúıge aınalyp, sodan keıin qanǵa sińiriledi. Qan arqyly ulpalar men jasýshalarǵa jetkiziledi.
Myna, jumbaqty sheship kóreıik.
Qos shaýypkeli bar,
Eki alypkeli bar.
Qos jol kórgishi bar,
Eki ún sezgishi bar.
Jalǵyz mol asary bar,
Keýde qaǵary bar.
Aýa soǵary bar,
Qorek qoraby bar.
Taǵy... taǵy..
Toqsan jol toraby bar,
sheshedi bul jumbaqty.
Talpynǵan talaby bar. Bul kim?
Jaýaby: adam.
Jalǵyz mol asary aýyz, qorek qoraby - qaryn.
«Bilim» júıesi.(jańa bilimniń mazmundyq jáne uıymdastyrylý erekshelikteri.
Asqorytý músheleri men asqorytý bezderi qosylyp asqorytý júıesin quraıdy. Adamda as qorytý jolynyń uzyndyǵy 8 - 10 m. Asqorytý júıesinde taǵam ár túrli mehanıkalyq jáne hımıalyq ózgeristerge ushyraıdy. Taǵam quramyndaǵy nárýyzdar, maılar, kómirsýlar sýda erimeıdi. Sondyqtan olar qan men lımfaǵa óte almaıdy. Asqorytý múshelerinde taǵamnyń shaınalyp usaqtalýy mehanıkalyq óńdeý delinedi. Asqorytý bezderinen bólingen sóldiń áserinen ydyraýy hımıalyq ózgeristerge jatady
As qorytý joly:
aýyz qýysy jutqynshaq....... óńesh...... qaryn....... ultabar.... ash ishek... toq ishek.. tik ishek.
1. As qorytý músheleriniń qabyrǵalary úsh qabattan turady. 1. kilegeıli (ishki)
2. biryńǵaı salaly et 3. sir (syrtqy)
Til úsh bólikke bólinedi: 1. til túbiri (ashyny sezedi)
2. til ushy (táttini sezedi)
3. til búıiri ( qyshqyl men tuzdy sezedi)
Jutqynshaq – uzyndyǵy 11 - 13 sm bulshyqetti múshe; tómengi jaǵy tarylyp óńeshke aınalady.
Óńesh - uzyndyǵy 25 sm bulshyq etti tútik, úsh qabattan turady, kilegeıli, etti, dáneker ulpasynan. Asqazan - as qorytý jolynyń kólemdi ulǵaıýy. Syıymdylyǵy 3 l, uzyndyǵy 25 - 30 sm, eni 14 sm. Asqazan qabyrǵasynyń biryńǵaı salaly bulshyqetteri asqazandy qozǵaltatyn sopaqsha, qıǵash, saqına tárizdi bulshyqetterden turatyn úsh qabat túzedi. Saqına tárizdi bulshyqetter sfınkter túzip, tamaqtyń asqazannan ishekke ótýin retteıdi.
Ash ishek - as qorytý jolynyń uzyn bóligi, onyń uzyndyǵy 5 - 7 m, jáne úsh bólikke: ultabar, ash ishek, myqyn ishekke bólinedi. On eki eli ishek qarynnyń pırolıkalyq bóliginen bastalyp, ońǵa ıilip, názik ishekke aýysady. On eki eli ishektiń orta jerinde qaryn asty bezderiniń tútigi ashylady. Bul ishektiń uzyndyǵy 27 - 30 sm, eni 4 - 5m.
Ash ishek jáne myqyn ishekte astyń qorytylýy aıaqtalady da sińirilý júzege asady. Astyń qorytylmaǵan qaldyǵy toq ishekke ótedi.
Toq ishek – uzyndyǵy 1, 5 - 2 m, basqy bóliginiń dıametri 8 sm, aıaqtalar tusy 4 - 5 sm. Toq ishektiń qabyrǵasy kilegeıli, etti jáne sir qabattan turady. Toq ishek soqyrishek, jıek jáne tik ishek bolyp bólinedi. Soqyrishektiń qurt tárizdi ósindisi – apendıks - uzyndyǵy 8 - 15 sm, ımýndyq júıeniń múshesi bolyp tabylady. Soqyrishektiń osy óskinin ataqty sýretshi Leonardo da Vınchı 1942 jylǵy salǵan sýretinde beınelegen. Al HÚİ ǵasyrda adam anatomıasynyń negizin salýshy Andreı Vezalıı
Apendıkstiń topografıalyq anatomıasyn jazyp ketken. Degenmen, bul aýrýǵa at qoıý amerıka hırýrgi Fıtstiń úlesine tıdi. Latynsha soqyrishektiń qabynǵan óskinin operasıa jasap, kesip alyp tastaýdy «appendektomıa» dep ataıdy. Áıgili ǵulama Ábý Nasyr Ál - Farabıdiń Otyrardan ketýine aýyrǵan dosyna jasaǵan operasıa sebep bolǵan. Bul týraly derek Q. Amangeldıevtiń 1977 basylyp shyqqan «Adyrly asýlar» atty kitabynda baıandalady. Ataǵy elge tanymal Ábý Nasyrdy Aleppo shaharynyń ámirshisi Saıfed - Daýle óz saraıyna shaqyryp, óziniń bas dárigeri etip alady. Sol jyldary onyń jdaqsy tanysy aýyryp, Ábý - Nasyrǵa keledi. Bas dáriger ony tekserip eshkimge bildirtpeı qupıa túrde operasıa jasaıdy. jarylýǵa kelgen soqyrisheginiń ósindisin kesip alyp tastaıdy. Jaranyń ornyn jibek jippen tigedi, biraz kúnnen soń aýrý aıyǵyp ketedi.
Kúnderdiń kúninde bul habar dinbasylarǵa jetip, olar,»Tiri adamnyń ishin jaryp, ishegin kesip alý - qudaıǵa kúpirshilik jasaý»-, dep ony jazalamaq bolady. Osylaısha din ıelerinen qysym kórgen Ábý Nasyr Baǵdatqa bara jatqan kerýenge ilesip, qaladan bir túnde ketip qalady. Demek, dúnıe júzinde tuńǵysh appendektemıa operasıasyn jasaǵan Ábý Nasyr Ál - Farabı.
Maqsaty: As qorytý músheleriniń qurylysymen tanystyrý
Bilimdilik: As qorytý músheleriniń mańyzy, qurylysy men qyzmeti týraly túsinik berý;
Damytýshylyq: Oqýshylardyń sabaqqa belsendiligin arttyrý, qosymsha materıaldardy paıdalanýǵa daǵdylandyrý, oılaý qabiletin damytý;
Tárbıelik: Durys jáne aǵzaǵa paıdaly taǵamdarmen qorektený arqyly salaýatty ómir saltyn saqtaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: jańa bilimdi meńgertý.
Sabaqtyń túri: dáris
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli - ıllústratıvti, toptyq jumys túrleri.
Sabaqtyń kórnekiligi: tirek - syzbalar, oqýshyǵa kómekshi materıaldar toptamasy.
Oqytý tehnologıasy: Syn turǵysynan oılaý (Blým júıesi)
Pánaralyq baılanys:
Tarıh (toqshiktiń ósindisi apendıkstiń ashylý tarıhymen tanystyrý )
Medısınaman( as qorytý músheleriniń qurylysyn medısınamen baılanystyra taldaý)
Sabaq jospary: Uıymdastyrý. «Oı qozǵaý»
İ. «Bilim»júıesi. 1. As qorytý múshereniń qurylysy jáne qyzmeti 2. Apendıkstiń ashylý tarıhy
İİ. «Túsiný» júıesi (jańa materıaldarda berilgen bilimdi túsiný, ózinshe túsindirý, boljam jasaý). toptyq jumys túrleri 1. kesteni toltyr
İİİ. « taldaý» júıesi.(jańa bilimdi naqty jaǵdaıda paıdalaný) toptyq jumys
«Mylqaý» sýret: (berilgen sýretten as qorytý músheleriniń qurylysyn ata)
1. aýyz qýysy
2. asqazan
3. baýyr
İÚ. «qoldaný»júıesi. jeke jumys: 1. suraqty sýrette
Ú. «Jınaqtaý» júıesi. 1. Syzyqtyq dıktant
2. Test jumysy. «Oı qozǵaý» (Oqýshynyń óz betinshe izdenip, áreket jasaýǵa daǵdylandyrý, oılaý qabiletin arttyrý barysynda problemalyq suraqtar qoıylady.)
Adam kúndelikti ósimdiktekti jáne janýartekti taǵamdy paıdalanady
1. kúndelikti paıdalanatyn taǵamynyń quramynda qandaı kúrdeli organıkalyq zattar bar.?
Sýrette berilgen organıkalyq qosylystardy ajyratyńdar.
2. Taǵamdyq zattardyń qurylystyq qyzmeti degenimiz ne?
3. Taǵamdyq zattardyń energetıkalyq qyzmetin túsindirińiz?
4. Taǵamdyq zattardyń quramynda qandaı qosylystar bolady?
5. Bul zattar ulpalar men jasýshalarǵa qalaı ótedi?
Jaýaptary:
1. Nárýyzdar, maılar, kómirsýlar
2. taǵamdyq zattar adam aǵzasyndaǵy tirshiligin joıǵan jasýsha qurylymdarynyń ornyn basady.
3. Taǵam quramyndaǵy kúrdeli organıkalyq zattar ydyraǵanda energıa bólinedi de, energıanyń basqa túrine (jylý, mehanıkalyq jáne t. b.) aınalady.
4. Quramynda dárýmender, maılar, nárýyzdar, kómirsýlar, sý, mıneraldy tuzdar jatady.
5. Jasýsha jarǵaqshasy arqyly ótý úshin qarapaıym zattarǵa ydyraý kerek.
Taǵamdyq zattar aldymen eritindi kúıge aınalyp, sodan keıin qanǵa sińiriledi. Qan arqyly ulpalar men jasýshalarǵa jetkiziledi.
Myna, jumbaqty sheship kóreıik.
Qos shaýypkeli bar,
Eki alypkeli bar.
Qos jol kórgishi bar,
Eki ún sezgishi bar.
Jalǵyz mol asary bar,
Keýde qaǵary bar.
Aýa soǵary bar,
Qorek qoraby bar.
Taǵy... taǵy..
Toqsan jol toraby bar,
sheshedi bul jumbaqty.
Talpynǵan talaby bar. Bul kim?
Jaýaby: adam.
Jalǵyz mol asary aýyz, qorek qoraby - qaryn.
«Bilim» júıesi.(jańa bilimniń mazmundyq jáne uıymdastyrylý erekshelikteri.
Asqorytý músheleri men asqorytý bezderi qosylyp asqorytý júıesin quraıdy. Adamda as qorytý jolynyń uzyndyǵy 8 - 10 m. Asqorytý júıesinde taǵam ár túrli mehanıkalyq jáne hımıalyq ózgeristerge ushyraıdy. Taǵam quramyndaǵy nárýyzdar, maılar, kómirsýlar sýda erimeıdi. Sondyqtan olar qan men lımfaǵa óte almaıdy. Asqorytý múshelerinde taǵamnyń shaınalyp usaqtalýy mehanıkalyq óńdeý delinedi. Asqorytý bezderinen bólingen sóldiń áserinen ydyraýy hımıalyq ózgeristerge jatady
As qorytý joly:
aýyz qýysy jutqynshaq....... óńesh...... qaryn....... ultabar.... ash ishek... toq ishek.. tik ishek.
1. As qorytý músheleriniń qabyrǵalary úsh qabattan turady. 1. kilegeıli (ishki)
2. biryńǵaı salaly et 3. sir (syrtqy)
Til úsh bólikke bólinedi: 1. til túbiri (ashyny sezedi)
2. til ushy (táttini sezedi)
3. til búıiri ( qyshqyl men tuzdy sezedi)
Jutqynshaq – uzyndyǵy 11 - 13 sm bulshyqetti múshe; tómengi jaǵy tarylyp óńeshke aınalady.
Óńesh - uzyndyǵy 25 sm bulshyq etti tútik, úsh qabattan turady, kilegeıli, etti, dáneker ulpasynan. Asqazan - as qorytý jolynyń kólemdi ulǵaıýy. Syıymdylyǵy 3 l, uzyndyǵy 25 - 30 sm, eni 14 sm. Asqazan qabyrǵasynyń biryńǵaı salaly bulshyqetteri asqazandy qozǵaltatyn sopaqsha, qıǵash, saqına tárizdi bulshyqetterden turatyn úsh qabat túzedi. Saqına tárizdi bulshyqetter sfınkter túzip, tamaqtyń asqazannan ishekke ótýin retteıdi.
Ash ishek - as qorytý jolynyń uzyn bóligi, onyń uzyndyǵy 5 - 7 m, jáne úsh bólikke: ultabar, ash ishek, myqyn ishekke bólinedi. On eki eli ishek qarynnyń pırolıkalyq bóliginen bastalyp, ońǵa ıilip, názik ishekke aýysady. On eki eli ishektiń orta jerinde qaryn asty bezderiniń tútigi ashylady. Bul ishektiń uzyndyǵy 27 - 30 sm, eni 4 - 5m.
Ash ishek jáne myqyn ishekte astyń qorytylýy aıaqtalady da sińirilý júzege asady. Astyń qorytylmaǵan qaldyǵy toq ishekke ótedi.
Toq ishek – uzyndyǵy 1, 5 - 2 m, basqy bóliginiń dıametri 8 sm, aıaqtalar tusy 4 - 5 sm. Toq ishektiń qabyrǵasy kilegeıli, etti jáne sir qabattan turady. Toq ishek soqyrishek, jıek jáne tik ishek bolyp bólinedi. Soqyrishektiń qurt tárizdi ósindisi – apendıks - uzyndyǵy 8 - 15 sm, ımýndyq júıeniń múshesi bolyp tabylady. Soqyrishektiń osy óskinin ataqty sýretshi Leonardo da Vınchı 1942 jylǵy salǵan sýretinde beınelegen. Al HÚİ ǵasyrda adam anatomıasynyń negizin salýshy Andreı Vezalıı
Apendıkstiń topografıalyq anatomıasyn jazyp ketken. Degenmen, bul aýrýǵa at qoıý amerıka hırýrgi Fıtstiń úlesine tıdi. Latynsha soqyrishektiń qabynǵan óskinin operasıa jasap, kesip alyp tastaýdy «appendektomıa» dep ataıdy. Áıgili ǵulama Ábý Nasyr Ál - Farabıdiń Otyrardan ketýine aýyrǵan dosyna jasaǵan operasıa sebep bolǵan. Bul týraly derek Q. Amangeldıevtiń 1977 basylyp shyqqan «Adyrly asýlar» atty kitabynda baıandalady. Ataǵy elge tanymal Ábý Nasyrdy Aleppo shaharynyń ámirshisi Saıfed - Daýle óz saraıyna shaqyryp, óziniń bas dárigeri etip alady. Sol jyldary onyń jdaqsy tanysy aýyryp, Ábý - Nasyrǵa keledi. Bas dáriger ony tekserip eshkimge bildirtpeı qupıa túrde operasıa jasaıdy. jarylýǵa kelgen soqyrisheginiń ósindisin kesip alyp tastaıdy. Jaranyń ornyn jibek jippen tigedi, biraz kúnnen soń aýrý aıyǵyp ketedi.
Kúnderdiń kúninde bul habar dinbasylarǵa jetip, olar,»Tiri adamnyń ishin jaryp, ishegin kesip alý - qudaıǵa kúpirshilik jasaý»-, dep ony jazalamaq bolady. Osylaısha din ıelerinen qysym kórgen Ábý Nasyr Baǵdatqa bara jatqan kerýenge ilesip, qaladan bir túnde ketip qalady. Demek, dúnıe júzinde tuńǵysh appendektemıa operasıasyn jasaǵan Ábý Nasyr Ál - Farabı.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
«Shynyqsań shymyr bolasyń» Halyqtyq pedagogıka tárbıe quraly.
