InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Atom ıadrosynyń baılanys energıasy.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Atom ıadrosynyń baılanys energıasy týraly túsinik berý. Tárbıelik: Oqýshylardy izdempazdykqa, kyzyǵýshylyqqa talpyndyrý.
Adamgershilikke tárbıeleý.
Damytýshylyq: Iadronyń baılanys energıasyn túsindire otyryp, oqýshylardyń oılaý qabiletin damytý.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Kórnekiligi: Elektrondyq oqýlyq, syzba, deńgeılik tapsyrma,
sózjumbaq, qosymsha materıaldar.

Sabaqtyń júrisi: a) Uıymdastyrý
á) Úı tapsyrmasyn suraý
b) Jańa sabaq
v) Jańa sabaqty bekitý
g) Sergitý ýaqyty
d) Úı tapsyrmasyn berý
e) Baǵalaý

a) Synyppen amandasyp, oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý.
á) 1. Izotop degen ne?
2. Neıtrondy kim ashty? D. Chedvıg pen erli - zaıypty Jolıo – Kúrılerdiń ashqan tájirıbeleriniń aıyrmashylyǵy?
3. Atom ıadrosynyń qurylysy?
4. Iadrolyq kúshterdiń basty erekshelikteri qandaı?
b) 1. Iadronyń baılanys energıasy
2. Iadronyń tynyshtyq massasy. Massalar aqaýy.
3. Menshikti baılanys energıasy.

1. Iadrolyq fızıkada asa mańyzdy rol atqaratyn uǵym ıadronyń baılanys energıasy.
Baılanys energıasy ıadronyń ornyqtylyǵyn túsindirýge aıqyndaýǵa múmkindik beredi.
Iadrolyq bólshekterdiń - protondar men neıtrondardy kóbinese nýklondar dep ataıdy. Nýklondar ıadro ishinde ıadrolyq kúshtermen myqtap ushtasqan. Nýklondardy ıadrodan bólý úshin kóp jumys istelinip jáne ıadroǵa edáýir energıa berý qajet.
Iadronyń tolyq energıasy eki bólikten: ony qurastyratyn nýklondardyń tynyshtyq kúıindegi energıasy men osy nýklondardyń ózara áser energıasynan - baılanys energıasynan turady.

Sonda ıadronyń baılanys energıasy degenimiz - ıadrony túgelimen jeke nýklondarǵa ydyratý úshin qajet energıany aıtamyz.
Energıanyń saqtalý zańyna sáıkes, jeke bólshekterden ıadro túzilgende bólinip shyǵatyn energıa men baılanys energıasy ózara teń.
Kez kelgen ıadronyń baılanys energıasyn onyń massasyn dál ólsheý arqyly anyqtaýǵa bolady.
Eınshteınniń E=ts2 qatynasyn paıdalana otyryp, baılanys energıasyn esepteýi e bolady.
2. Iadronyń tynyshtyq massasy Má ony quraýshy protondar men neıtrondardyń tynyshtyq massalarynyń qosyndysynan kem (az) bolatyndyǵyn kórýge bolady:
M < 7="" +="" n="" 7тр="" -="" протонның="" массасы="" мтп="" -="" нейтронның="">
Iadronyń tolyq energıasy olardy quraýshy nýklondardyń energıasynan az endeshe, ıadronyń massasy da oǵan kiretin nýklondardyń tynyshtyq kúıindegi massasynyń qosyndysynan az bolýy kerek.
Protonnyń, neıtronnyń jáne ıadronyń massalary óte joǵary dáldikpen ólshegendikten,
AM = 2ıtr + Ytp - Má
massalar aqaýy (defektisin) esepteýge bolady. AM - di bile otyryp, ıadronyń baılanys energıasyn tabýǵa bolady.
AM - massalar aqaýy
s - jaryk jyldamdyǵy (3*10 m/s)
Baılanys energıasy shamasynyń qanshalyqty úlken ekendigin mysalmen túsindirýge bolady.
Massasy 4 g gelıı (Ne*) paıda bolǵanda shyǵatyn energıa, massasy 1, 5 - 2 t vagon tas kómir janǵanda bólinetin energıaǵa para - par.
3. Iadrolardyń bólinýi jáne sıntez prosesterin túsiný úshin menshikti baılanys energıasy - bir nýklonǵa sáıkes keletin baılanys energıasy degen uǵymnyń mańyzy zor. Menshikti baılanys energıasy massalyq sanǵa A - ǵa táýeldilik grafıgi oqýlyqta kórsetilgen.
Búl grafıkten kórinetini hımıalyq elementterdiń basym kópshiliginiń ıadrolarynyń menshikti baılanys energıasy shamamen birdeı.
Muny bylaı túsindirýge bolady: ıadrolyq kúshterge qanyǵý tán, ıaǵnı árbir nýklon negizinde tek eń jaqyn kórshilerimen ǵana ózara áserlesedi jáne nýklondardy qosý ıadrolyq tartylysty múldem arttyrmaıdy.

Eń jeńil ıadrolardy eseptegende, menshikti baılanys energıasy
p Mev.. _ „ _
turaqtyǵa jýyq jáne 8 ge teń ekendigin baıqaýǵa bolady.
nýklon
•931 ^--(6, 04947 - 6, 01458) m. a. b - 931 1
m. a. b m. a. b
= 5, 5 ~ 6 Mev/nýklon
- 0, 03489 - 931 Mev=32, 5~33 Mev,-. ZZMev
nýklon Súraqqa - jaýap.
1. Iadronyń baılanys energıasy degenimiz ne?
2. Iadronyń tynyshtyqtaǵy massasynyń máni nege teń?
3. Menshikti baılanys energıasy degenimiz ne? Ol grafıkte qandaı
shamalarǵa táýeldi?
4. Massalar akaýynyń formýlasyn jaz?
Formýla qurastyrý.
Iadronyń baılanys energıasy: Ebaıl=AM -<>
Menshikti baılanys energıasy: Emensh. b^A
Massalar aqaýy: AM - £tr + Ktp - Má
g) Sózjumbaq.
Kóldeneńnen:
1. Elektrdi ótkizbeıtin zat - Dıelektrık.
2. Elektron zarádynyń bar ekenin tájirıbemen dáleldegen ǵalym - Mıllıken.
3. Denege elektr zarádyn berý - zarádtaý.
4. Atom ıadrosyn quraýshy bólshekter - neıtron.
5. Atom ıadrosyn quraýshy bólshekter - proton.
6. Elektron zarády bar ekenin dáleldep, ony ólshegen ǵalym - Ioffe.
7. Bir nemese birneshe elektronnan aıyrylǵan nemese ózine qosyp alǵan atom - ıon.
8. Zarádtiń bar ekendigin kórsetetin prıbor - elektroskop.
9. a - bólshekter shyǵaratyn zattardyń biri - radıı.
Sheshýi: Tiginen: atom qurylysynyń ıadro modeli negizin salǵan ǵalym - Rezerford.

Úı tapsyrmasyn berý: Atom ıadrosynyń baılanys energıasy.