Aıaz bı ertegisi
Ádebıet
Synyby: 5
Sabaqtyń taqyryby: «Aıaz bı» ertegisiniń janrlyq ereksheligi
Sabaqtyń maqsaty:
A) Bilimdilik: Oqýshylardyń ertegini qanshalyqty meńgergenin anyqtaý,
bas keıipkerdiń boıyndaǵy qasıetterdi naqtylap kórsetý; Aıaz bı ómiri jaıly qosymsha málimettermen tanystyrý;
Á) Tárbıelik: Jaqsydan úırenip, jamannan jırenýge, sóz qadirin túsinýge, adamgershilikke, adal da ádil bolýǵa tárbıeleý;
B) Damytýshylyq: Oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletterin, ózindik pikir aıtý, jospar qurý daǵdylaryn damytý, sóıleý tili men jazý mádenıetin, synı turǵyda oılaýyn damytý;
Sabaqtyń túri: Bilimdi júıeleý
Sabaqtyń ádis-tásilderi: Salystyrý, taldaý, júıeleý
Kórneki – quraldary: Kompúterlik slaıdtar
Pán aralyq baılanys: Ádep, tarıh
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:
1. Oqýshylarmen amandasý;
2. Oqýshylardy túgeldeý;
3. Oqýshy zeıinin sabaqqa aýdarý;
İİ.Úı tapsyrmasyn suraý:
«Aıaz bı» ertegisi boıynsha túsingenderin surap, suraqtar qoıý arqyly baǵalanady.
İİİ. Pysyqtaý:
A) Aralasqan jospar – ertegi Á) Berilgen maqal-mátelderdi
mazmuny boıynsha jasalǵan jospar taraýlaryna
jospardy óz retimen qoıyp sáıkestendirý.
shyǵý, dápterge jazyp alý; (aýyzsha sáıkestendirý)
(Ertegige jospar jasaý)
1.Jamannyń jaqsy men jamandy Esirgen han eldi ermek eter.
aıyra bilýi.
2.Jamannyń sertke berik bolýy. Ashshy men tushshyny tatqan biler.
3.Jamannyń Barsakelmeske barýy Aqyl – erdiń qorǵany.
4.Qustyń, shóptiń, adamnyń jamanyn Kedeıligine qarama, kisiligine qara. tabýǵa hannyń ýázirlerin jumsaýy.
5.Han taǵyna otyrǵan Jaman. Sertke berik bol, dosyńa serik bol.
6.Hannyń Jamandy ýázir etýi. Arsyz adam jala jaýyp azdyrady.
7.Meńdiniń Jamandy tańdaýy . Jigitti namys óltiredi,...
8.Qyryq ýázirdiń han men Jamandy arazdastyrýy. Ejelgi dos jańa dostan artyq.
9.Han sózin sheshe almaǵan ýázirlerdiń Jamanǵa kelýi. Aldyńa kelse, atańnyń qunyn kesh.
10.Hannyń Jamandy saǵynýy. Aqyldy jeter muratqa, Aqylsyz qalar uıatqa.
B) Tarıhı derekter:
Óziniń aqyldylyǵy, danalyǵy arqasynda Madan hannyń birneshe synynan ótip,ýázir bolǵan, hannyń tulparynyń sıyrǵa, óziniń qara halyqqa shatystyǵyn aıyryp bergen. shartty jumbaǵyn sheship, baı qyzy Meńdi sulýǵa úılengen, hannyń kúnshil, aqylsyz qyryq ýázirin ólimnen qutqarǵan. Madan moıyndap, halyq qalap, han etip kótergen - Aıaz bı kim boldy eken?
Aıaz bı Jamanuly (shamamen 711-800 j.j.)
Aıaz bı Jamanuly- qazaq halqynyń ejelden elge aty máshhúr bolǵan, aty ańyzǵa aınalyp ketken aqylgóı abyz, sheshen, bıi. Onyń esimi búgingi urpaqqa «Aıaz bı» ertegisi men «Aıaz bı, álińdi bil, Qumyrsqa jolyńdy bil» deıtin qanatty naqyl sóz arqyly saqtalyp jetken. Aıaz bıdiń ǵumyrnamasy jóninde ár túrli derekter bar. Maıqy bı Mán balasynyń shejiresin jazǵan Shapyrashty Qazbek bek Taýasarulynyń óziniń «Túp-tuqıannan ózime deıin» («Jalyn», 1993 j.) deıtin kitabynda Aıaz bıdiń jáne onyń serigi Qumyrsqa batyrdy «Maıqy bı dáýirinde ómir súrgen, Maıqy Mánulynyń oń jaǵynda otyratyn senimdi aqylgóı bıler edi», -dep jazady. Sonda bul derek boıynsha Aıaz bı hıjra jyl sanaýynan 711 jyly buryn týyp, 800 jyly dúnıeden ótken, Maıqy Mánulynyń zamandasy, tustas bolyp shyǵady. Al zertteýshi Baltabaı Adambaıulynyń «Altyn Sandyq» atty (1989 j.) kitabyndaǵy shaǵyn málimette Aıaz bı -Hıýa handyǵy dáýirinde ómir súrgen tarıhı adam dep, ony XI-XII ǵasyrǵa jatqyzady. Bul-áli zertteýdi qajet etetin másele.
Aıaz bıdiń qandaı bı bolǵany, adamgershilik qadir-qasıeti jóninde qazaq ensıklopedıasynda bylaı jazylǵan: «Burynǵy qoıshy, kedeı Aıaz óziniń aqyldylyǵy, danalyǵy arqasynda ýázir bolady. Ol Madan hannyń birneshe synynan ótedi. Oǵan shóp jamany-qoǵa, qus jamany- saýysqan ekenin dáleldep beredi. Hannyń tulparynyń sıyrǵa, óziniń qara halyqqa shatystyǵyn aıyrady. Shartty jumbaǵyn sheship, baı qyzy Meńdi sulýǵa úılenedi, hannyń kúnshil, aqylsyz qyryq ýázirin ólimnen qutqarady. Aıazdyń danalyǵyn, dostyqqa adaldyǵyn, sertke beriktigin, qaıyrymdylyǵyn, ádildigin Madan moıyndap, halyq qalap, ony han etip kóteredi»
Maıqy bı óziniń tóńiregine aqyldy, dana, bı, sheshenderdi, batyr, balger, kóripkel áýlıelerdi kóp jınap, olarmen aqyldasyp otyrady. Maıqynyń Ándir, Mádi degen aspan álemin, juldyzdar syryn boljaıtyn bilimpazdary bolǵan. Olar aspanǵa, juldyzdarǵa qarap, mal-sharýa jaıyn, eginshilikke qolaıly merzimdi kúni buryn boljap, halyqqa paıdasyn tıgizedi. Al Aıaz bı sıaqty dana bılerine óziniń oń jaǵynan oryn beredi eken. Aıaz bıdiń Qumyrsqa degen ári bı, ári batyr jan serigi bolypty. Qaıda barsa da ekeýi jubyn jazbaı júredi.Ol ekeýi Maıqy bıdiń silteýimen qazylyq quryp, kóbinese el men el arasyndaǵy elshilik, bitimgershilikpen aınalysady. Sondyqtan da Maıqy bı Aıaz bı men Qumyrsqaǵa kóbinese arqa súıep, olarǵa senedi.Ol ekeýimen Maıqy bı halyq taǵdyry, el jaǵdaıy, sharýa qamy jóninde jıi-jıi aqyldasyp, oı-pikir alysyp otyrady. Keıde dál jaýap aıta almaı, shalys basqan zamatta olarǵa eskertý jasap túzep, baǵyt berip jiberedi eken. Bir joly ol ekeýi jarysa sóılep, Maıqynyń aldyn kes-kesteı beripti, sonda Maıqy bı olarǵa bylaı depti:
Bıler búgin Maıqynyń aldyn kesesiń,
Erteń jurttyń tóbesin tesesiń.
Maıqynyń da aıtatyn kebi bar,
Aıtýǵa aýzynyń da ebi bar.
Han sóziniń qashanda bári durys,
Ázir sózime bolma burys,
Aqylym aljyǵan joq,
Ondaıdy boljaǵam joq,
Orynsyz aýyz ashsań,
Eki bı basarsyń shoq.
Aıaz bı álińdi bil,
Qumyrsqa jolyńdy bil.
El arasynda «Aıaz bı álińdi bil, Qumyrsqa jolyńdy bil» degen naqyl sóz sodan qalsa kerek.
Tarıhı ańyzdarǵa qaraǵanda, Aıaz bı Aral teńizi jaǵasynda ómir súrgen.Onyń tarıhı adam ekendigin Aral teńizinen 200 shaqyrymdaı jerde tabylǵan «Aıaz» qalasynyń orny da dáleldeıdi. Ańyzdar boıynsha Aıaz áýeli hanǵa ýázir, keıin ózi han bolyp el basqarǵan. Aıaz bıge qatysty ańyzda atalatyn «Barsakelmes» degen jer Aral teńizinde ornalasqan.
V) Venn dıagramsy
Aıaz bı qyryq ýázir
G) Jaman men Meńdi sulýdyń ózgelerden erekshe qasıetteri (dápterge jazý)
Jaman-
Meńdi-
İÚ. Qorytyndylaý:
A) Oılanaıyq. Ertegi nege «Aıaz patsha» emes «Aıaz bı» dep atalǵan?
Á) Jańa sózdermen jumys:
Qanyn júktemeý – bireýdiń ólimine sebepshi bolmaý.
Táńiri jazsa – qudaı qalasa.
Teńdik taýyp - ádildik taýyp.
Nasharlarǵa – kedeı, turmysy nashar adamdarǵa.
B) Sabaǵatpen tanysý:
Ertegiler aýyz ádebıetiniń eń kóne janryna jatady. Bularda kóbinese ómirde sırek kezdesetin nemese múlde kezdespeıtin oqıǵalar baıandalady.
“Aıaz bı” ertegisi shynshyl ertegige jatady.Shynshyl ertegide qıaldan týǵan ǵajaıyp keıipkerler bolmaıdy. Shynshyl ertegi keıipkerleri - kúndelikti ómirdegi qarapaıym adamdar.Ómirdi tereń tanyp bilgen adamnyń artyqshylyǵyn kórsetýdi maqsat etedi.
Aýyz ádebıetiniń bir alýan salasy – ańyz. Ańyz belgili bir adamnyń atyna, is-áreketine baılanysty týady. Keıde ańyz áńgimede shyndyq oqıǵa men qıal-ǵajaıyp oqıǵa aralas kelip otyrady. Ańyz áńgime kóbinese tarıhta bolǵan adamnyń basyna qurylady. Ol adam ne batyr, ne el basshysy nemese ádil bı, aqyl-parasatymen el qurmetine bólengen bedeldi adam bolýy múmkin.
Ú.Úıge tapsyrma berý:
1. «Aıaz bı» ertegisin oqý;
2. Myna taqyryptardyń birine óz qıalyńnan ertegi jaz:
“Bala bı”
“Ǵajaıyp adam”
“Meniń dosymnyń basynan keshkenderi”
Úİ. Baǵalaý:
Qyzylorda oblysy, Shıeli kenti,
№46 A.S.Pýshkın atyndaǵy mektep-lıseıiniń
qazaq tili men ádebıeti pán muǵalimi Rústemova Gúlmıra
Synyby: 5
Sabaqtyń taqyryby: «Aıaz bı» ertegisiniń janrlyq ereksheligi
Sabaqtyń maqsaty:
A) Bilimdilik: Oqýshylardyń ertegini qanshalyqty meńgergenin anyqtaý,
bas keıipkerdiń boıyndaǵy qasıetterdi naqtylap kórsetý; Aıaz bı ómiri jaıly qosymsha málimettermen tanystyrý;
Á) Tárbıelik: Jaqsydan úırenip, jamannan jırenýge, sóz qadirin túsinýge, adamgershilikke, adal da ádil bolýǵa tárbıeleý;
B) Damytýshylyq: Oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletterin, ózindik pikir aıtý, jospar qurý daǵdylaryn damytý, sóıleý tili men jazý mádenıetin, synı turǵyda oılaýyn damytý;
Sabaqtyń túri: Bilimdi júıeleý
Sabaqtyń ádis-tásilderi: Salystyrý, taldaý, júıeleý
Kórneki – quraldary: Kompúterlik slaıdtar
Pán aralyq baılanys: Ádep, tarıh
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:
1. Oqýshylarmen amandasý;
2. Oqýshylardy túgeldeý;
3. Oqýshy zeıinin sabaqqa aýdarý;
İİ.Úı tapsyrmasyn suraý:
«Aıaz bı» ertegisi boıynsha túsingenderin surap, suraqtar qoıý arqyly baǵalanady.
İİİ. Pysyqtaý:
A) Aralasqan jospar – ertegi Á) Berilgen maqal-mátelderdi
mazmuny boıynsha jasalǵan jospar taraýlaryna
jospardy óz retimen qoıyp sáıkestendirý.
shyǵý, dápterge jazyp alý; (aýyzsha sáıkestendirý)
(Ertegige jospar jasaý)
1.Jamannyń jaqsy men jamandy Esirgen han eldi ermek eter.
aıyra bilýi.
2.Jamannyń sertke berik bolýy. Ashshy men tushshyny tatqan biler.
3.Jamannyń Barsakelmeske barýy Aqyl – erdiń qorǵany.
4.Qustyń, shóptiń, adamnyń jamanyn Kedeıligine qarama, kisiligine qara. tabýǵa hannyń ýázirlerin jumsaýy.
5.Han taǵyna otyrǵan Jaman. Sertke berik bol, dosyńa serik bol.
6.Hannyń Jamandy ýázir etýi. Arsyz adam jala jaýyp azdyrady.
7.Meńdiniń Jamandy tańdaýy . Jigitti namys óltiredi,...
8.Qyryq ýázirdiń han men Jamandy arazdastyrýy. Ejelgi dos jańa dostan artyq.
9.Han sózin sheshe almaǵan ýázirlerdiń Jamanǵa kelýi. Aldyńa kelse, atańnyń qunyn kesh.
10.Hannyń Jamandy saǵynýy. Aqyldy jeter muratqa, Aqylsyz qalar uıatqa.
B) Tarıhı derekter:
Óziniń aqyldylyǵy, danalyǵy arqasynda Madan hannyń birneshe synynan ótip,ýázir bolǵan, hannyń tulparynyń sıyrǵa, óziniń qara halyqqa shatystyǵyn aıyryp bergen. shartty jumbaǵyn sheship, baı qyzy Meńdi sulýǵa úılengen, hannyń kúnshil, aqylsyz qyryq ýázirin ólimnen qutqarǵan. Madan moıyndap, halyq qalap, han etip kótergen - Aıaz bı kim boldy eken?
Aıaz bı Jamanuly (shamamen 711-800 j.j.)
Aıaz bı Jamanuly- qazaq halqynyń ejelden elge aty máshhúr bolǵan, aty ańyzǵa aınalyp ketken aqylgóı abyz, sheshen, bıi. Onyń esimi búgingi urpaqqa «Aıaz bı» ertegisi men «Aıaz bı, álińdi bil, Qumyrsqa jolyńdy bil» deıtin qanatty naqyl sóz arqyly saqtalyp jetken. Aıaz bıdiń ǵumyrnamasy jóninde ár túrli derekter bar. Maıqy bı Mán balasynyń shejiresin jazǵan Shapyrashty Qazbek bek Taýasarulynyń óziniń «Túp-tuqıannan ózime deıin» («Jalyn», 1993 j.) deıtin kitabynda Aıaz bıdiń jáne onyń serigi Qumyrsqa batyrdy «Maıqy bı dáýirinde ómir súrgen, Maıqy Mánulynyń oń jaǵynda otyratyn senimdi aqylgóı bıler edi», -dep jazady. Sonda bul derek boıynsha Aıaz bı hıjra jyl sanaýynan 711 jyly buryn týyp, 800 jyly dúnıeden ótken, Maıqy Mánulynyń zamandasy, tustas bolyp shyǵady. Al zertteýshi Baltabaı Adambaıulynyń «Altyn Sandyq» atty (1989 j.) kitabyndaǵy shaǵyn málimette Aıaz bı -Hıýa handyǵy dáýirinde ómir súrgen tarıhı adam dep, ony XI-XII ǵasyrǵa jatqyzady. Bul-áli zertteýdi qajet etetin másele.
Aıaz bıdiń qandaı bı bolǵany, adamgershilik qadir-qasıeti jóninde qazaq ensıklopedıasynda bylaı jazylǵan: «Burynǵy qoıshy, kedeı Aıaz óziniń aqyldylyǵy, danalyǵy arqasynda ýázir bolady. Ol Madan hannyń birneshe synynan ótedi. Oǵan shóp jamany-qoǵa, qus jamany- saýysqan ekenin dáleldep beredi. Hannyń tulparynyń sıyrǵa, óziniń qara halyqqa shatystyǵyn aıyrady. Shartty jumbaǵyn sheship, baı qyzy Meńdi sulýǵa úılenedi, hannyń kúnshil, aqylsyz qyryq ýázirin ólimnen qutqarady. Aıazdyń danalyǵyn, dostyqqa adaldyǵyn, sertke beriktigin, qaıyrymdylyǵyn, ádildigin Madan moıyndap, halyq qalap, ony han etip kóteredi»
Maıqy bı óziniń tóńiregine aqyldy, dana, bı, sheshenderdi, batyr, balger, kóripkel áýlıelerdi kóp jınap, olarmen aqyldasyp otyrady. Maıqynyń Ándir, Mádi degen aspan álemin, juldyzdar syryn boljaıtyn bilimpazdary bolǵan. Olar aspanǵa, juldyzdarǵa qarap, mal-sharýa jaıyn, eginshilikke qolaıly merzimdi kúni buryn boljap, halyqqa paıdasyn tıgizedi. Al Aıaz bı sıaqty dana bılerine óziniń oń jaǵynan oryn beredi eken. Aıaz bıdiń Qumyrsqa degen ári bı, ári batyr jan serigi bolypty. Qaıda barsa da ekeýi jubyn jazbaı júredi.Ol ekeýi Maıqy bıdiń silteýimen qazylyq quryp, kóbinese el men el arasyndaǵy elshilik, bitimgershilikpen aınalysady. Sondyqtan da Maıqy bı Aıaz bı men Qumyrsqaǵa kóbinese arqa súıep, olarǵa senedi.Ol ekeýimen Maıqy bı halyq taǵdyry, el jaǵdaıy, sharýa qamy jóninde jıi-jıi aqyldasyp, oı-pikir alysyp otyrady. Keıde dál jaýap aıta almaı, shalys basqan zamatta olarǵa eskertý jasap túzep, baǵyt berip jiberedi eken. Bir joly ol ekeýi jarysa sóılep, Maıqynyń aldyn kes-kesteı beripti, sonda Maıqy bı olarǵa bylaı depti:
Bıler búgin Maıqynyń aldyn kesesiń,
Erteń jurttyń tóbesin tesesiń.
Maıqynyń da aıtatyn kebi bar,
Aıtýǵa aýzynyń da ebi bar.
Han sóziniń qashanda bári durys,
Ázir sózime bolma burys,
Aqylym aljyǵan joq,
Ondaıdy boljaǵam joq,
Orynsyz aýyz ashsań,
Eki bı basarsyń shoq.
Aıaz bı álińdi bil,
Qumyrsqa jolyńdy bil.
El arasynda «Aıaz bı álińdi bil, Qumyrsqa jolyńdy bil» degen naqyl sóz sodan qalsa kerek.
Tarıhı ańyzdarǵa qaraǵanda, Aıaz bı Aral teńizi jaǵasynda ómir súrgen.Onyń tarıhı adam ekendigin Aral teńizinen 200 shaqyrymdaı jerde tabylǵan «Aıaz» qalasynyń orny da dáleldeıdi. Ańyzdar boıynsha Aıaz áýeli hanǵa ýázir, keıin ózi han bolyp el basqarǵan. Aıaz bıge qatysty ańyzda atalatyn «Barsakelmes» degen jer Aral teńizinde ornalasqan.
V) Venn dıagramsy
Aıaz bı qyryq ýázir
G) Jaman men Meńdi sulýdyń ózgelerden erekshe qasıetteri (dápterge jazý)
Jaman-
Meńdi-
İÚ. Qorytyndylaý:
A) Oılanaıyq. Ertegi nege «Aıaz patsha» emes «Aıaz bı» dep atalǵan?
Á) Jańa sózdermen jumys:
Qanyn júktemeý – bireýdiń ólimine sebepshi bolmaý.
Táńiri jazsa – qudaı qalasa.
Teńdik taýyp - ádildik taýyp.
Nasharlarǵa – kedeı, turmysy nashar adamdarǵa.
B) Sabaǵatpen tanysý:
Ertegiler aýyz ádebıetiniń eń kóne janryna jatady. Bularda kóbinese ómirde sırek kezdesetin nemese múlde kezdespeıtin oqıǵalar baıandalady.
“Aıaz bı” ertegisi shynshyl ertegige jatady.Shynshyl ertegide qıaldan týǵan ǵajaıyp keıipkerler bolmaıdy. Shynshyl ertegi keıipkerleri - kúndelikti ómirdegi qarapaıym adamdar.Ómirdi tereń tanyp bilgen adamnyń artyqshylyǵyn kórsetýdi maqsat etedi.
Aýyz ádebıetiniń bir alýan salasy – ańyz. Ańyz belgili bir adamnyń atyna, is-áreketine baılanysty týady. Keıde ańyz áńgimede shyndyq oqıǵa men qıal-ǵajaıyp oqıǵa aralas kelip otyrady. Ańyz áńgime kóbinese tarıhta bolǵan adamnyń basyna qurylady. Ol adam ne batyr, ne el basshysy nemese ádil bı, aqyl-parasatymen el qurmetine bólengen bedeldi adam bolýy múmkin.
Ú.Úıge tapsyrma berý:
1. «Aıaz bı» ertegisin oqý;
2. Myna taqyryptardyń birine óz qıalyńnan ertegi jaz:
“Bala bı”
“Ǵajaıyp adam”
“Meniń dosymnyń basynan keshkenderi”
Úİ. Baǵalaý:
Qyzylorda oblysy, Shıeli kenti,
№46 A.S.Pýshkın atyndaǵy mektep-lıseıiniń
qazaq tili men ádebıeti pán muǵalimi Rústemova Gúlmıra
You Might Also Like
