InfoHub Logo

Ana. Osy bir jalǵyz aýyz sózde talaı syr, talaı tereń maǵyna jatyr. Ananyń balaǵa degen sheksiz mahabbaty, adamdarǵa degen meıirim, aq tilegi, sábıi úshin qanshama qıyndyqqa da tótep beretin tózimdiligi... — bári tek bir sózge syıyp turǵandaı. Álemniń jaryǵyn syılap, áldılegen ana sezimi aq sútindeı taza da pák. Mynaý alyp dunıeni óz qushaǵyna syıǵyzyp, osynsha tirshilikke nár berip, óz tósine jaýdy da, jaqsyny da, san alýan adam emes, tipti memleketterdi de syıǵyzyp turǵan jumyr jerdi Jer-Ana dep ataımyz. Olaı deıtinimiz Jer men Ana maǵynalas. Jer aldymen adamzatqa meken bolsa, anańdaı asyraýshyń da. Baıqap otyrsaq, Jer qoınaýynyń bar qasıeti ana meıirimine uqsaıdy. Dala tósinde alǵa asyqqan ózen men oınaq salyp shapqylaǵan bulaqty kórdik. Jaǵalaýy qumdaýyt jerge nár bergen quraq pen maıysqaq tal. Tirshilikke nár bergen ana súti de osyndaı qudiretti.

Biz ózimizdiń baqytty dáýirimiz jaıly sóz etsek, Otan — Ana qushaǵynda óskenbiz dep dáleldeımiz, maqtanysh etemiz. Mynaý sheksiz qasıetti mekendi de anaǵa teńeımiz. Meıirim sezsek — ana meıirimi deımiz. Olaı bolsa, ana jaıly aıtyp jetkizý, tebirenbeı sóıleý múmkin emes eken. Álemdegi jaqsylyq kózi, adamdyq qasıet, aq tilek, meıirbandyq degenniń bári — ana degen sózben astasyp jatady eken. Ana qasıetin osydan-aq túsiný qıyn emes.

A. M. Gorkıı syılasaq, anany syılaıyq ta, qurmettesek, anany qurmetteıik te degen eken.

Balasynyń jaqsy isine, abzal, adamgershilik qasıetterine óziniń sheksiz qýanyshyn ana aıqaılap aıtyp, eshkimnen «meniń balam osyndaı» dep súıinshi suramaıdy, ishteı súısinedi, ishteı qýanady. Al ul-qyzynyń jaǵymsyz, nashar qylyqtaryn kórse de, ana ishteı nalıdy, ishteı kúızeledi.

Jer-Ana da sol sıaqty. Ómirdi qaıta jasap, kókiregin túletken, jasampaz isterimen dúnıeni jańǵyrtyp, ǵaryshqa samǵaǵan adamǵa únemi súısinip jatatyn ol, qara jerdiń betin qaıǵy izimen aıqysh-uıqyshtaǵan adam balasyn, jazyqsyz sábı men meıirimdi anany aıyryp qaıǵy zaryn shektirgenderdi kókiregine syıǵyzyp unsiz jatady Jer-Ana. Qınalsa da, kuızelse de, adam balasyn alalamaıdy, jatsynbaıdy, jatyrqamaıdy. Ana da solaı. Perzentiniń erkeligin, tentektigin ana kóteredi. Aldymen keshirim etetin de ana.

Tula boıyńdy titirkendirer bir sóz bar. Ol «jetim» degen sóz, ákesiz qalǵan balany jetim demeıdi halyq. Anasyz qalǵan — jetim ósedi. Jetimdik degen ananyń aıaly alaqany men analyq sezimin kórmeı ósý bolsa kerek. Qarny toısa, kerdeńdeı basýǵa beıim adamzattyń esine aq sútindeı qasıetti ana janyn qasterleýdi meńzegendeı analar merekesi atalyp ótiledi.

Jyl saıyn jastyqqa, balaýsa-balǵyn shaqqa tán jalyndy tynysymen dúnıeni taǵy da qaıta túletip, kógildir kóktem keledi. Qarlyǵash qanat kóktemniń alǵashqy merekesi keledi. Ol búkil tirshilik ataýlyǵa jasampazdyq qýatyn, máńgilik ómir tynysynyń jańa, jarqyn lebin ala keledi. Jaratylystaǵy tirshilik ataýlynyń qýatty qaınar bastaýy — ana merekesiniń, Halyqaralyq áıelder kúniniń kóktem qanatymen ilese kelýi ejelgi tabıǵattyń zańdylyǵyndaı jarasymdy áser beredi. Meniń túsinigimde, adam balasynyń ár kúni mereke. Óıtkeni árbir kún óziniń qýanyshymen, qateligimen, qaıtalanbas sátterimen, qımas, oralmas sezimimen qymbat jáne ol adam ómirinde endi qaıtyp oralmaıdy. Sondaı kúnniń biri — 8 naýryz, áıelder meıramy bolýymen ózinshe erekshe. Zaman shyndyǵy tárbıelegen bizdiń Otanymyzdyń qyz-kelinshekteri úshin bul kún baqyt pen erkindiktiń belgisi retinde meıramdalady. Bul kúnde elimizdiń áıelderi memleket qaıratkeri, ǵulama ǵalym, talantty óner ókili dárejesine kóterilip otyr. Sonymen birge ómirimizdiń jalǵasy — bóbekterdi ómirge ákelip tárbıeleıtin de osy analar.

Bul merekeni úlken men sábı erekshe jyly sezim, iltıpatpen asyǵa kútedi. Bul — eń aldymen áıel-anaǵa degen taǵzym belgisi. Bul — ómir-aıdynnyń tósinde tabıǵatpen birge jaratylǵan náziktik pen sulýlyqtyń, páktik pen qaırattyń, tózim men adaldyqtyń áli de bar ekenin dúıim dúnıeniń esine salar, aqıqattyń aldynda bas ıgizer kún. Áıel zaty qaı zaman, qaı kezeńde bolsyn, óz bolmysynyń qýaty men qabiletin, daryny men talǵamyn tanytqan. «Men qazaq áıeline qaıran qalam» degen Juban aǵamyzdyń aqyndyq tańdanysy, osy bir jolǵa syıyp turǵan qazaq áıeliniń boıyndaǵy keremet qasıetter meni de kóp oılandyrady.

...Erte zamandardyń birinde qazaq dalasyna shabýyl jasaǵan dushpannyń qalyń qoly bul kúnde qum astynda qalǵan bir qalany qorshap alypty. Qalaǵa keletin aýyz sýdy toqtatyp, qorǵannan óte almaǵan jaý qamaýdaǵy halyqtyń berilýin kútipti. Qala jym-jyrt. Birneshe kún ótse de, qalaǵa kirgizer nyshan baıqalmapty. Sonda dushpannyń áskerbasy jarlyq shyǵarǵan:

— Qaladan kótergeninshe zat alyp, áıelderdiń ketýine ruksat!

«Erleri joq áıelder bári bir urpaq órbitpeıdi, bul halyqty osylaı qurtamyz», — dep jaý óz úkimine masaırapty.

Qalanyń baılyǵyn talasa-tarmasa belisken jaý endi erkek ataýlyny qurtý úshin azamattardy izdese, qalanyń birde-bir úıinde jan joq!

Áıelder bir-bir er-azamatty qapqa salyp, alyp ketken eken. Kishkene qyzdar er balalardy, kempirler shaldardy kóterip ketipti. Bir halyq osylaı aman qalypty deıdi ańyz.

Áıel tek erlik taǵdyr keshedi. Jar salyp, jarıalamaı erlik jasaıdy. Bul qasıetti bizdiń dáýirimiz ashqan joq. Bul jańa tarıhtyń jańalyǵy emes. Jańalyq — sol názik te sulý álemniń tirshilikke, ǵumyrlylyqqa umtylǵan órshil talabyna dańǵyl jol ashylýy, onyń qabileti men múmkindigin halyq ıgiligine, el murasyna aınaldyrý úshin barlyq kúsh-qýatyn paıdalana bilýi. Osy turǵydan qaraǵanda, ǵalam tarıhyna oılana taǵy bir kóz júgirtkende, adamzat sanasynyń, oı-paıymdaýynyń meılinshe jetilýine jol ashqan dáýir shyndyǵynyń jemisi men jeńisine toqtalasyń. Sol dáýirdiń perzenti bolǵanyńdy tarıh aldynda maqtan etesiń. Óıtkeni seni alasartpaı, analyq alaqanymen aıalar el men jerdiń, urpaqtyń, erteńgi kúnniń taǵdyryn basqamen qatar qoıyp ózińnen talap etetin Otanyń bar, halqyń bar. Osynaý uly kushterdiń aldynda olardyń saǵan degen senimi men seziminiń aldynda ózińdi alasartpaı bar qabilet pen tabıǵat bergen múmkindigińdi kórsetýge tyrysasyń. Áıel atty shyrqaý bıiktik pen sarqylmas kýshtiń bar ekenin dáleldeýge qulshynasyń.

«Eı, adamzat,
qara jerge gúl ekken,
qara ormandy túletken,
qalalardy kúl etken!
Tyńda meni júrekpen!
Tyńda meni san jurttar!
Keń álemde keýdelerde tarlyq bar,
tutastyq bar, qaldyq bar.
Dúnıede uzyn qoldy ústem bar,
sharasyz bir kúshter bar,
mahabbat bar, qurlyqtar bar,
túster bar.
Janartaý bar, jarylý bar dúmpý bar,
atpaı, aspaı qurtý bar,
sándi úılerde kúńkil bar.
Adaldyq bar, meıirim bar, zorlyq bar,
qaıratyńdy qaınatady qorlyqtar.
Ulylyq bar, danalar bar, murat bar,
shyń atalǵan qyrat bar,
tereń jatqan bulaq bar.
Biraq sonyń bárinen
Bıik turǵan bir kúsh bar,
dıdaryna Jer de qushtar, Kún qushtar:
ol — náziktik,
máńgi shýaq, nury — qut,
sarqylmaıtyn jylylyq,
ol — tirliktiń qýaty —
Áıel atty ulylyq!» —

dep álemge jar salǵyń keledi. Sonaý zamandardaǵy ájesiniń ulylyǵyn jalǵap kele jatqan otandastaryńa gımn aıtqyń keledi.

Ata-babamyz osynsha keń mekendi jan-jaǵynan alqymdaǵan qara qurym halqy bar memleketterdiń basshylarynyń bireýimen til tabysyp, ekinshisimen kúsh synasyp, áıteýir jatqa jaıalyq etpeı, aman saqtap kelgen. Az halyqqa jer ústinde ózimen-ózi ómir súrý de ońaı syn emes. Qashan da kóp kóptigin jasaıdy.

Sondaı bir kezeńde qazaq hanynyń sulý qyzyna jońǵardyń batyry quda túsipti desedi. On altyǵa jańa tolǵan arý qyz orys knázynyń ulyn burynyraq kórip, unatyp qalǵan eken. Ózi batyr, ózi keskindi orys jigiti qazaqtyń sulýyna ǵashyq bolyp, endi aıttyrǵaly júrgende, jońǵar quda túsip, qyz ákesi qımasa da, eldiń tynyshtyǵyn oılap, kelisimin bergen, quda bolysyp, qol alysqan. Bul jaıdy estigen orys jigiti: «Súıiktim jońǵarǵa ketetin bolsa, búkil qazaq dalasyn ómirim jetkenshe oıran etemin!» — dep, aıaýlysynyń aldynda ant etipti. Qyz júreginiń qalaýymen kete barsa, ata-baba jerin joıqyn jońǵar jaýlaýy haq. Jońǵarǵa ketse, ekinshi bir azýly el el-jurtyna qol salǵaly tur.

— Kórmegen raqatym, tatpaǵan lázzatym halqymnyń, jerimniń amandyǵynan sadaǵa! — dep; jas arý balǵyn tánin Edildiń asaý tolqynyna bergen eken.

Kóp ultty Otanymyzdyń bir otaýy — búgingi qazaqstannyń qyz-kelinshekteri de óz meıramdaryn jarqyn kóńilderimen, jasampaz isterimen qarsy alady.

Saltanatty ómir sherýindegi qyzdar men analar qatary qary mol qystan keıingi dala gúlderindeı kóz súısindiredi. Eńbek pen erliktiń, azamattyq pen adamgershiliktiń úlgisindeı olar — halqymyzdyń maqtanyshy. Olar Atyraýdyń asaý tolqynymen alysqan balyqshylar, alyp kombaın shtýrvalynda altyn astyq muhıtyn keship, dán taýlaryn qoldan jasaý úshin beınet keshken mehanızatorlar, erte kóktemniń yzǵarly tańynda syzdy jerdi jyly saýsaǵymen sıpap dán sepken eginshiler, ár úıdiń erke sábıin óz perzentindeı mápelep, kúsh-qaıratyn olardyń taǵdyryna jumsaýdan jalyqpaǵan bala baqsha tárbıeshileri men muǵalimder, sábıdiń saýlyǵy úshin, úı ishiniń jylylyǵy men jaıbaraqat sátterin qurban etip júrgen dárigerler, kópshiliktiń múddesi úshin sary ala tańnan turatyn aspazdar, óz taǵdyry men óner taǵdyryn ushtastyrǵan ádebıet pen óner ıeleri, dalanyń ystyq-sýyq shaqtarynda el dáýletin ósirgen malshylar, Otanymyzdyń bolashaq azamattaryn órbitken analar. Iá, halyq ıgiligin molaıtyp, Otan dańqyn arttyrǵan áıelder, bizdiń dańqty zamandastarymyz bul kúnde qazaq áıeliniń danalyǵy men darynyn, bilimdiligi men talabyn, óneri men erligin keń álemge tanytýda. Olar kóp. Olar ár úıde, ár aýylda, ár qalada...

Men ásirese jazdyń aptabynda, qystyń alapat boranynda mal sońynda júrgen bizdiń shopan, baqtashy, saýynshy qyz-kelinshekterdiń eńbegin atap aıtar edim. Qala berdi qystaqtardaǵy maldy aýyldarǵa jemshóp tasyǵan mehanızator qyzdarymyz qanshama! Qazaq áıeliniń tózimi men ulylyǵyn Jadyra Tastanbekovanyń ózi-aq ómirimen, isimen, bolmysymen dáleldep otyrǵan joq pa?!

Sondaı-aq ónimderi dúnıe júziniń biraz elderine taralatyn balyq sharýashylyǵyndaǵy áıelder eńbeginiń de beıneti mol. Erte kóktemde ózen muzy túsisimen, yzǵyryq jeldi, jańbyrly túnderde, qúnderde rezına etikpen belýardan sý keship aý tartatyn balyqshylardyń ómiri maǵan jaqsy tanys.

Bizdiń balalyq shaǵymyz soǵystan keıingi jyldarda ótti. Áli esimde. Biz, Kaspıı teńiziniń jaǵalaýyn qonystanǵan aýyldardyń balalary, yssylyq túse jáne muz qata bazarshy kútkendeı teńiz jaqqa alańdap júretinbiz. Sol eki kezeńde tereń teńizge balyq aýlaı ketken aýyl adamdaryn kútetinbiz. Solardyń arasynda er-azamattarmen birdeı, qaltyldaǵan kishkene qaıyq ústinde birneshe aılar boıy balyq aýlap bizdiń jeńgelerimiz de júretin. Násip, Ǵaını, Salıha, Sara sekildi jeńgelerimizdiń ystyq-sýyqta sý keship halyq ıgiligin molaıtý jolyndaǵy eńbekteri qandaı syı-sıapat kórsetse de, laıyq edi. Bul kúnderde de Gýrev oblysynyń Teńiz, Balyqshy aýdandarynyń qyz-kelinshekteri sol balyq ónerkásibinde kóptep eńbek etýde.

Búgingi Qazaqstan — san salaly sharýashylyqty respýblıka. Jeńil ónerkásip, tamaq et, sút ónerkásipteriniń fabrıka, zavodtaryndaǵy jumysshylardyń basym kópshiligi áıelder. Olar kún demeı, tún demeı nan, kondıter, mal soıý sehtarynda mańdaı terlerin tógip, halyqqa qajetti ónimderdi toqtaýsyz shyǵarýǵa óz úlesterin qosýda. Halqymyzdyń osyndaı qyzdaryn qandaı jyrǵa, ánge qossaq ta artyq emes, olar maqtan etýge turatyn jandar.

«Bolsadaǵy gúlindeı tulǵań quzdyń,
Ózenderde, ústinde yzǵar, muzdyń,
Zavodtarda, sehtarda eńbek týyn
Kóterdińder, ardaqty qyzdar bizdiń!
Taısalmastan tózdińder san syndarǵa,
Jalǵaısyńdar áli de dańkymdy alǵa.
Sezimderdiń nuryna bólenińder
Ózderińdi ardaqtar halqyń barda!»

Bizdiń ǵylym men mádenıet, ádebıet qaıratkerleri arasynda eńbegimen el qurmetine bólengen qyzdar óz aldyna bólek áńgime bolarlyq. Buryn qazaq topyraǵynda damymaǵan hımıa, fızıka, geologıa ǵylymdary salasynda áıel joldastardyń esimderi atalmaı ketpeıdi. SSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, fızık Bella Ahmetova, geologıa-mıneralogıa ǵylymdarynyń doktory Patshaıym Tájibaeva, hımıa ǵylymdarynyń doktory Ajar Ilásova, geografıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, Álıa Beısenova, fılologıa ǵylymdarynyń doktory Rabıǵa Syzdyqova sekildi búgingi óskeleń zamanymyzdaǵy halqymyzdyń laıyqty azamat qyzdaryn biz zańdy maqtan etemiz. Bular bizdiń ǵylymymyz ben ádebıet, mádenıetimizdiń órkendeı túsýine, dástúrlerimizdiń tamyry tereńdeı túsýine úles qosyp júr.

Halqymyzdyń talantty qyzdary Ǵazıza Jýbanovanyń, Bıbigúl Tólegenovanyń jáne Hadısha Bókeeva, Bıken Rımova, Zámzágúl Dosanova, Farıda Sháripova tárizdi súıikti bolǵan aktrısalardyń ózderi jas urpaqty tárbıeleýge qazaq áıeline tán janashyrlyqpen qarap, qamqor bop júrgenderi súısindiredi.

Halqymyzdyń án óneri tarıhynda Roza Baǵlanova, Roza Jamanova, Roza Rymbaevanyń — bizdiń súıikti úsh Rozamyzdyń oryndary erekshe. Men olarǵa:

«Tulpar-án qorǵandy da buza jarar,
ol únnen jelden ózge kim oza alar?!
Árqaısy ánnen altyn músin quıǵan
jasańdar, bizdiń bulbul Rozalar!» —
degim keledi.

Ár halyqtyń erteńin jalǵaıtyn urpaǵy, tili bolmasa, keshegi, búgingi órleýi murat emes. Sol urpaqty tárbıeleıtin qasıetti oryn — bizdiń mektepterimiz ben oqý oryndarymyz. Oqý-aǵartý salasynda osynaý qasterli paryzdy arqalap júrgen muǵalim qyzdarymyz, zamandastarymyz kóp. Olardyń eńbegi kúnbe-kún kózge kórinbeıdi, josparmen, prosentpen ólshenbeıdi. Biraq eń qıyn, eń adal, eń parasatty eńbek solardiki dep túsinemin. Bul rette Álıa Dúısenova, Sáýle Qabdolova, Úbáıda Smaǵulova, Aqzıa Mıdanova sekildi júzdegen ustazdar, Ulmeken Botabaeva, Álıma Sársenova, Qatıra Imasheva jáne basqa kóptegen balalar baqshasyndaǵy tárbıeshiler zıaly jas urpaqty tárbıeleýde jan aıamaı eńbek etip júr.

Jan sulýlyǵy tán sulýlyǵynan bastalady. Bul tusta bizdiń dáriger qyzdarymyz týraly aıtpasqa bolmaıdy. Olar halyqtyń, balalardyń densaýlyǵyn, ómirin, qorǵaý kúresinde kúzette júrgen jandar.

«Dert qysqanda, kóńildi saǵym býyp,
Qarlyǵashtaı jetesiń janyń kúlip.
Ósher degen úmitti tiriltý de —
saǵan bitken daryndylyq.
Qasıetti ómirdiń kúzetinde
tursyn asqaq, dúnıeni tabyndyryp,
ajaldy da baǵyndyryp,
qınalǵanǵa ózińdi saǵyndyryp!»

Mine, sol aq halat kıip, ajalmen arpalysyp júrgen aq kóńil, adal jandardyń bárin, onyń ishinde Márıash Úmbetova, Gúlshara Sultanovany, Ánıa Nysanbaevany, Klara Jumabaeva, Elmıra Áskeevany, Janna Sekenova, Ádılá Ábýbákirovany, Raısa Atambaevany, Shárbaný Ámirjanovany, Uldaı Nuǵymanovany, Gúlnar Mahambetovany ár kez qatty qadirleıtinimdi bildirer edim. Dúnıeniń bar salmaǵyn arqalaǵan áıel — Jer-Ana sekildi tózimdi.

«Aı qabaǵy kúlimdep sulý jeńgeı
qoıar emes dúnıeniń muńyn jeńbeı.
Ózi turǵan máýeli bir báıterek,
oshaǵynyń mańaıy rýly eldeı.
Janyna onyń syıǵandaı dala, myna,
aıtqan sózi byljyr ma, baǵaly ma —
tekseredi jymıyp qarap qoıyp
tórdegi otaǵasynyń qabaǵyna.
Kempiri me aýyldyń, shaldary ma
kele qalsa, solardaı arǵa mura,
tańdanady jas kelin enesiniń
jas baladaı elpildep qalǵanyna,
Nemereler kil erke, zamany nur,
ertegi emes ájesiz bala ǵumyr.
Keıde aıyrmaı qalady támpishterdi
qaı ulynyń, qaı kyzdyń jamany bul.
Qara, kúıeý balanyń túsinigin —
erkeleıdi ózindeı kishi ulynyń.
Bar keýdeniń salmaǵyn arqalaǵan
Jer sekildi bir ózi kishigirim!»

Olardyń erlik eńbegin, ásem tabıǵatyn Otan-Ana aıalaıdy, qaıda júrgenine, iri me, usaq pa — ornyna qaramaı, qamqorlyqpen mápeleıdi. Sondyqtan da:

«Joldary uzaq ómirdiń alda taǵy,
keledi áli talanttyń san qatary,
Meniń elim bul kúnde júırikterin
Bıbigúl-án sekildi samǵatady!» —
dep jyr joldaryn óremiz.

Tabıǵat syndy tazalyq pen sulýlyqtyń belgisindeı tirshiliktiń kýat kózi áıelderdiń janyna jamandyq kelmesin! Bul — búkil tirshiliktiń ár kezdegi jáne búgingi qaǵıdasy bola bermek!

1980

---