InfoHub Logo

ÁITEKE Baıbekuly (23. 03. 1644, Ózbekstan, Qazbıbi taýy, Qyzylsha m. — 1700, Ózbekstan, Nurata aýd. Seıitqul qorymy) — qazaq halqynyń birligin nyǵaıtýǵa úlken úles qosqan ataqty úsh bıdiń biri, memleket qaıratkeri. Álim taıpasynyń tórtqara rýynan shyqqan. Ámir Temirdiń bas keńesshisi Oraz qajynyń besinshi urpaǵy. Búkil parsy, ózbek, qyrǵyz, qazaq, kurama jurty "Sınesof býa" (jany pák jan) ataǵan Seıitqul áýlıeniń - úshinshi urpaǵy. Á. Qoqanǵa (1622 — 35) han bolǵan Aqshanyń nemeresi, Samarqan ómiri (1622 — 56) Jalańtós bahadúrdiń nemereles týysy. Áıteke bes jasynda aýyl moldasynan saýatyn ashqan.

Sheshendik qasıetiniń erte tanylýyna ákesi Baıbek pen Qosýaq bıdiń aıryqsha yqpaly tıedi. Alaıda jeti jasynan bastap atalary Aqsha han men Jalańtós bahadúr Áıtekeni óz tárbıesine alady. Ol áýeli Samarqandaǵy Ulyqbek medresesinde, keıin Jalańtós bahadúr saldyrǵan, sán - sáýletimen áıgili "Tillá - qarı" (Altynmen aptalǵan), "Sherdor" (Arystandy) medresesinde oqıdy. Din, quqyq, aspan álemi, jaǵrapıa, tarıh, matematıka pánderin, arab, parsy, shaǵataı, ózbek tilderin meńgerip shyǵady. Áıteke Aqsha atasynan el basqarý, elshilik baılanystar jasaý joldaryn úırense, Jalańtós atasynan áskerı qolbasshylyq dástúrler men daǵdylarǵa jattyǵady. Balanyn on eki jasynda Jalańtós atasy, on bes jasynda Aqsha atasy dúnıeden ozady. Áıteke medreseni bitirisimen týǵan aýylyna oralyp, ákesi Baıbekpen, ustazy Qosýaqpen birge el basqarý isterine aralasady.

Sóıtip jıyrma bir jasynda búkil Bukara men Samarkan tóńiregindegi qazaq, ózbek, qarqalpaq, kurama jurtynyń bas bıi boldy. Al jıyrma bes jasynda barsha Kishi júz halqy ony bas bı etip saılady. 1680 j. Salqam Jáńgirdiń jasy úlken balalary Ýáli men Baqyny emes, kishisi Táýkeni han etip saılaýǵa qazaq halqynyń betke ustarlary: Ánet baba, Soqyr Abyz, Edige, Maıly, Tóle, Qazybek, qaraqalpaq Sasyq, qurama Muhammed, qyrǵyz Qoqym bılermen birge Áıteke bı de aıryqsha at salysty. Táýke taqqa otyrǵannan keıin alǵash ret resmı túrde aıryqsha quqty "Han keńesi" saılandy.

Áıteke Kishi júz jurtynyń atynan osy keńestiń múshesi boldy. Osy kezde burynǵy "Qasym salǵan qasqa joldyń" "Esim salǵan eski joldyń" zaman ózgerisine oraı keıbir tustarynyń eskirýine baılanysty jańa zań úlgilerin jasaý qajettigi týdy. Táýke han jáne joǵaryda atalǵan bılerdiń qatysýymen 1684 j. "Jeti jarǵy" qabyldandy. Kúni búginge deıin negizi saqtalyp otyrǵan ejelgi Solon zańymen (b. z. b. 7 — 6 ǵ.) terezesi teń bul zańnyń bytyrańqy eldiń basyn biriktirýge, jurtymyzdyń ál - aýqatynyń artýyna, ata dástúrlerimizdiń saqtalýyna, urpaq tárbıesine qosqan úlesi zor boldy.

"Jeti jarǵyǵa" Áıtekeniń usynǵan baptarynyń ishinde ekeýi ǵana belgili. Ol — "Súıek quny”, "Óner quny". 1685 j. Áli sultan men qarapaıym halyq arasyndaǵy bir jan - jal úlken daýǵa aınalyp kete jazdaıdy. Áli sultannyń esersoq balasy bir kedeıdiń sulý, aqyn, ánshi - dombyrashy qyzyna degenime kónbediń dep ábden óshigip alady. Búrkit ustap, qus salatyn ańshylyǵy bar eken. Degenine kónbeıtinine kózi jetken jigit bir kúni qyz qyzyl oramal tartyp, úıden uzaı bergende, búrkitin shúıiltip, qastandyq jasaıdy. Búrkit qyzdyń basyn myljalap óltiredi.

Ashynǵan aǵaıyndary tóreden qun suraıdy. Áli sultan olardy mańyna jolatpaı, barǵan bılerdi ıt qosyp qýyp jiberedi. Aqyry, el arasy "tórejaq,", "qarajaq," bolyp ekige jaryla bastaıdy. Eń sońynda qun suraýshylar jaǵy Áıtekege kelip ótinish jasaıdy. Áıteke qasyna sirgeli batyry Kazybekuly Jabaıdy, baıbaqty batyry Sholandy ilestirip Áli sultanǵa barady. Áıtekeniń aıbarynan yǵysatyn Áli sultan amalsyz qun tóleýge kelisedi. Alaıda Áıteke qyz qunyna qosymsha onyń ónerli ekenin aıtyp, "óner qunyn" jáne qyzdyń joqtaýshylaryn keleke qylyp, súıek syndyrǵany úshin "súıek qunyn" tóleýdi talap etedi. Bul eki qunnyń árqaısysy negizgi qunnyń jartysyna teń eken. Sóıtip Áıtekeniń qaharynan qaımyqqan Áli sultan tolyq eki qun tóleýge májbúr bolady. Bul Áıtekeniń ata dástúr - saltyna jetiktigimen birge ónerge, ónerli adamǵa aıryqsha qurmetin kórsetedi.

Áıteke sheshendigimen, "qara qyldy qaq jarǵan" ádildigimen birge jońǵarlarmen bolǵan urystarda qol bastaǵan batyr da. 1685 j. Nurata mańyna shabýyl jasaǵan Qaldan - Boshaqtynyń on myń jasaǵyna Nurata, Qyz Bıbi, Aqtaý, Tamdy, Kenımeh tóńiregindegi alshyndar men qaraqalpaqtardan jáne quramalardan jınalǵan bes myń qol áskerimen Áıteke qarsy attanady. Ol áýeli Qaldan - Boshaqtynyń óz ákesinen emes, esiginde júrgen qytaı quldan týǵanyn betine basyp jerge qaratady. İzinshe jan alyp - jan bergen soǵys bastalady da, bir kúnge sozylady. Kelesi kúni Áıtekege Samarqannan, Buqaradan qalyń ásker kómekke kele jatyr degen qaýesetti estip, Qaldan - Boshaqty negizgi jasaǵy qalǵan Saıram tóńiregine sheginip ketedi. Sol jyly Saıram talqandalyp, jyl saıyn Kúltóbede ótip júrgen "Han keńesi" bolmaı qalady. Budan keıingi qazaq jıyny Qaraqumda jáne Táýke han ordasyn tikken Túrkistan mańynda bolǵany tarıhtan málim. Qazaq saharasyna kóz tikken kórshi elderden qaýiptengen Áıteke bı 1698 - 99 j. Túrkistanda ótken úlken eki jıynda mynadaı usynys jasaıdy:

Reseımen, Qytaımen ne basqa bir eldermen odaq jasaýdyń eshbir qısyny joq. Olardyń kóksegeni terezesi teń odaq emes, qazaqtardy qaıtkende de bodan elge aınaldyrý. Qazaq jurty áli de irgesi myqty el bola alady. Óıtkeni qaramaǵyndaǵy qaraqalpaqtar men kuramalardy eseptemegende, áli óz jurtynan seksen myńdyq, qol jınaı alady. Shekara aımaqtarynda áskerı soǵys ádisterine úıretilgen jasaqtar ustaıyq. Shekaraǵa taıaý aýyldardy ishki betke kóshireıik.
Mal - múlikti aıamaıyq. Reseıden, Qytaıdan, Hıýadan jáne Buqara men Túrikterden qarý - jaraqty eptep satyp alaıyq. Áskerı ádisterge ábden jetilgen turaqty jasaq ustaý úshin kerekti qarajatty tórelerden, sultandardan, aýqatty adamdardan jınaıyq...

Búkil qazaq jasaǵy bir qolbasshyǵa baǵynsyn. Qolbasshy Reseı, Qytaı, Túrik ne Eýropanyń áskerı óneri jetik bir elinde oqytylsyn. Ol ózi sheshen, batyr, kópti kórgen kósem, elshilik jumystardy jaqsy biletin adam bolsyn. Ol tek "Han keńesine" ǵana baǵynatyn jáne aıryqsha quqty adam bolsyn.
Qolbasshy qaradan shyqqan adam bolsyn. Óıtkeni tóre arasy tatý emes, qaı - qaısysy da handyq jolynda qarabastaryn oılaýdan ári asa almaıdy deıdi.
Baıbekuly Áıteke bı qazaqtyń Táýke, Bolat, Sámeke, Ábilmámbet, Abylaı handary tusynda memleket basqarý isine aralasqan memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Áz Táýke han qurǵan «Bıler keńesiniń» múshesi, ataqty sheshen, Kishi júzdiń tóbe bıi, «Jeti jarǵy» atalatyn zańdar kodeksin shyǵarýshylardyń biri. Shyqqan tegi – Kishi júzdiń Alshyn taıpasynyń Álim rýynan.

«Tobyqty Ánet bıdeı bataly bol, Kishi júz Áıtekedeı ataly bol» dep ataqty Segiz seriniń batasynda aıtylǵandaı, Áıteke bı ataly tuqymnan. Onyń arǵy atasy Seıitqul Jádikuly Shyǵaı hannyń serigi bolǵan. Shyǵaı han Buhardyń Abdolla hanymen odaqtas bolyp, Syrdarıanyń saǵasyndaǵy qonysyn tastap, Samarqannyń teriskeıindegi Nurata taýyna kóshkende, sonymen birge qaraýyndaǵy elin ertip, qotaryla kóship keledi. Osy Seıitquldyń segiz balasynyń biri - Áıteke bıdiń ákesi Aqsha da, biri - keıin Samarqannyń bıleýshisi bolǵan, Qazaq hany Salqam Jáńgir 600 jaýyngermen jońǵar qońtaıshysy Batyrdyń 50 myń áskeriniń ótinde qalǵanda, der kezde kómekke jetip, qazaq qolyna aıtýly jeńisti sýyryp áperetin ataqty Jalańtós bahadúr. Jalańtós Samarqanǵa ámir bolǵannan keıin aǵasy Aqshany Qoqannyń hany etip saılatady.

Ulyqbek medresesinde oqyp, tálim alǵan Áıteke áýeli atasy Aqsha hannyń, atasy ólgennen keıin aǵasy Jalańtóstiń tárbıelerinde bolyp, el basqarý isteriniń qyr syrymen tanysady. Onyń osy kezde kórgeni men bilgeni keıin Táýke hannyń ata zańy ispetti «Jeti jarǵyny» shyǵarýǵa qatysqanda da Áıtekege osy alǵan bilim men jıǵan tájirıbeniń kóp kómegi tıgen bolý kerek.

Bir jaǵynan Qytaı, bir jaǵynan jońǵar, endi bir jaǵynan orys - kazak jerin torlap, shekaraǵa áskerlerin shoǵyrlandyrǵan qıyn kúnderde Áıteke bı Tóle bımen, Qazybek bımen birige otyryp, eldi, jerdi qorǵaýǵa belsene aralasady. Mártóbe men Kúltóbede kúnde jıyn kezinde alty alashty aýzyna qaratqan sol úsheýdiń bireýi - oraq aýyz, ot tildi Áıteke bı el basyna teristik shyǵystan qara bult úıirilip kele jatqan qarsańda bir maqsatta tize ajyratpaı talaı jyl birge kúresken serikterin tastap, dertti bolyp, ata jurtyna - Nurata taýyna oralady. Ol dert Allanyń jibergen aýrýy emes, «Týra bı týǵanyna jaqpaıdy» dep, el taǵdyryna qatysty máselede bet pen bedelge qaramaı týrasyn tilip aıtqan bıdiń sózin kek tutqan sultandardyń qastyǵy edi.

Ata jurtqa keler aldynda Tóle bı, Qazybek bı sekildi úzeńgiles serikterine sálem retinde joldaǵan uzaq tolǵanysynda Áıteke bı: «Elinen aıyrylǵan er baqytsyz, jerinen aıyrylǵan el baqytsyz. Qudaıym ondaı kúndi maǵan kórsetpegeı!» degen eken. Elim degen erdiń tilegi aq qoı qashanda. Kókiregi dańǵyl dana bı ózi tilegenindeı eliniń «aqtaban shubyryndyǵa» ushyraǵanyn kórmeı, bu jaryq dúnıemen hosh aıtysty.

El ishindegi biri orǵa; biri sorǵa tartqan alaýyzdyq solardyń isi deıdi. Áıtekeniń bul usynystary Tóle, Qazybek sekildi el basqarǵan bıler tarapynan qoldaý tapqanymen, sultandar men tóreler, áskerge jınalatyn mol shyǵyndy aýyrsynǵan baılar qarsy shyǵyp, túrli sebepter aıtylyp, aqyrynda qabyldanbaıdy. El aýzynda Áıteke aıtqan bılik, sheshendik sózder, tolǵaýlar, batalar kóp saqtalǵan. Ol týraly ańyz áńgimeler men jyrlar da jetkilikti. Sonyń biri avtory beımálim, "Áıteke bı" degen uzaq dastan. Bıdi halyq "aıyr tildi Áıteke" dep ataǵan. Áıteke qaıtys bolǵannan keıin Nurata taýy mańyn mekendegen tórtqara aýyldarynyń kópshiligi Syr boıyna kóship ketken. Áıtekeniń tikeleı ezinen taraıtyn altynshy - jetinshi urpaqtary men atalastary Qyzylorda, Aqtóbe oblystarynda, birqatary Ózbekstan Respýblıkasynyń Naýaı oblysyndaǵy Nurata aýdanynda turady. Aqtóbe oblysynyń burynǵy Qarabutaq jáne Komsomol aýdandary biriktirilip, qazir Áıteke aýdany dep atalady.