InfoHub Logo

Álibekuly Tóle bı (1663-1756) - qazaqtyń Táýke, Bolat, Ábilmámbet, Jolbarys, Abylaı handary tusynda memleket basqarý isine aralasqan asa iri memleket jáne qoǵam qaıratkeri, oıshyl dana, Áz Táýke han qurǵan «Bıler keńesiniń» múshesi, ataqty sheshen, Uly júzdiń tóbe bıi, «Jeti jarǵy» dep atalatyn zańdar kodeksin shyǵarýshylardyń biri. Shyqqan tegi Uly júzdiń Dýlat taıpasynyń Janys rýynan. Shejireshiler «toǵyz uldy Qudaıberdi áýletinen Tólege deıin baı da, bı de shyqpaǵan. Olar «qarashoǵyr» atanǵan qara sharýa bolǵan» degen derek beredi.

Tóle bı kezinde oqyǵan, iri saýatty, halqynyń aqyndyq sheshendik ónerinen tálim alǵan adam. Jastaıynan el arasyndaǵy bılikke aralasyp, ádildishimen, sheshendigimen, tapqyrlyǵymen tóńiregine keńinen tanylady.

Qazirgi Jambyl oblysyńdaǵy Shý ózeniniń jaǵasynda, Jaısań jaılaýynda dúnıege kelgen, 1756 jyly Shymkent oblysy, Leńgir aýdanynyń Aqburhan ordasynda qaıtys bolǵan. Kazaqtyń qoǵam qaıratkeri, ataǵy jer jarǵan sheshen, Uly júzdiń bas bıi, "Jeti jarǵyny" jasaýshylardyń biri. Qudaıberdi áýletiniń ókili bolyp tabylatyn Álibekuly Tóle bıge deıin eshkim bı de, baı da bolmaǵan. Tóle bıdiń ata-babalary qarapaıym sharýalar eken.

Tóle bı óz halqynyń sheshendik-poetıkalyq óneriniń dástúrlerin jastaıynan boıyna sińirip ósken, zerdeli, saýatty adam bolǵan. 15-20 jasynan bılerdiń bas qosqan jınalysyna qatysyp, óziniń ádildigi men sheshendik óneri arqasynda tanyla bastaıdy.

Ol kezde qazaq pen jońǵar hańdyqtary únemi jaýlasyp júretin. Táýke han óliminen keıin Qazaq handyǵy ydyraı bastady.Uly júzdi basqaryp otyrǵan Tóle bı jońǵar basqynshylaryna biraz ýaqyt kiriptar bolady. Olarǵa salyq tólegenine qaramastan, Tóle bı saıası basqarýdy óz qolyna aldy. Qazaqtardyń basyn birikgirip, olardy jońgar buǵaýynan qutqarýda Tóle bı mańyzdy ról atqardy. Keıbir málimetter boıynsha, Tóle bı Abylaı sultannyń órleýine de yqpal etken. Tóle bı, Orta júzdiń bas bıi Qazybek Keldibekuly jáne Kishi júzdiń bas bıi Áıteke Baıbekuly úsheýi Áz Táýkeniń bas keńesshisi bolǵan. Tóle bı Táýke hannyń Túrkistańdy Qazaq handyǵynyń astanasy qylý, úsh júzdi bir ortalyqqa baǵyndyrý, bir ǵana Qazaq hańdyǵyn kúsheıtý, týys qazaq, qaraqalpaq, qyrǵyz jáne ózbek halyqtarynyń jońǵar-oırat basqynshylaryna qarsy áskerı odaǵyn kurý týraly sharalardy júzege asyrýǵa belsene atsalysty.

Sonymen birge, Tóle bı Uly júz ben Reseı arasynda baılanys ornatyp, damytýǵa kóp eńbek sińirdi. 1749 jyly nemere inisi Aıtbaı bastaǵan elshilikgi Orynbor gýbernatory I.I.Neplúevke jibere otyryp, ol Reseı qolastyna ótýge daıyn ekendigin málimdegen. Neplúev 1749 jylǵy 26 qyrkúıektegi jaýap hatynda Reseıge qosylýǵa degen nıetin kuptaı otyryp, eki el arasyndaiy saýda baılanystaryn damytýdy qolǵa alýdy usynǵan.

Qazaq handyǵynyń ydyraý jáne jońǵarlardyń basqynshylyq soǵysgary kezeńinde Tóle bı basshyǵa tán qasıetin tanyta bildi. Jońǵarlar jaǵdaıdy paıdalanyp, qazaq halqyn joıyp jibergisi, al tiri qalǵandaryn kýǵyn-súrginge ushyratqysy keldi. Tóle bı Qabanbaı, Bógenbaı jóne Jánibek batyrlarmen birge birtutas halyq maıdanyn kuryp, azattyq jolynda kúres júrgizdi.

Halyq aýyz ádebıetinde Tóle bı týraly kóptegen tarıhı ańyzdar saqtalyp qalǵan. Halyq arasynda Tóle bı aıtty degen maqal-mátelder, naqyl sózder keń taraldy. Shymkentte, Túrkistanda jáne Tashkenttte bılik basynda bolǵan Tóle bı sáýletti ǵımarattar salýǵa da belsene atsalysty. Tóle bı esimi kúlli qazaq tarıhyna qatysty iri oqıǵalarmen tyǵyz baılanysty.

Táýke hannyń tusynda Tóle bı «Bıler keńesiniń» múshesi retinde memlekettik isterdiń oń sheshilýine aıtarlyqtaı úles qosqan, jyl saıyn ótetein búkil halyqtyq jıyndy uıymdastyrýshylardyń biri bolǵan. Ol Orta júzdiń tóbe bıi Keldibekuly Qazybekpen, Kishi júzdiń tóbe bıi Baıbekuly Áıtekemen birge Táýkeniń Túrkistan qalasyn ortalyq etip, úsh júz ulystaryn bir ortalyqqa baǵyndyrýǵa, sóıtip biregeı Qazaq handyǵyn nyǵaıtýǵa, jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy baýyrlas qyrǵyz, qaraqalpaq, ózbek halyqtarynyń odaǵyn qurýǵa baǵyttalǵan sharalardy júzege asyrýǵa belsene qatysady. Bul Qazaq pen Jońǵar handyqtarynyń arasy shıelenisip turǵan kez bolatyn.

Táýke han ólgennen keıin Qazaq handyǵynyń ishteı álsireýine baılanysty Tóle bı Uly júzdi bılep, jońǵar basqynshylary Jetisýdy jaýlap alýyna baılanysty biraz ýaqyt solarǵa táýeldi bolady. Biraq olarǵa alym salyq tólep turǵanymen, saıası bılikti ózinshe atqaryp, «aq taban shubyryndydan» keıingi qazaq qaýymyn biriktirip, olardy jońǵar feodaldarynyń ezgisinen zat etýde asa zor uıymdastyrý jumystaryn júrgizedi. Ol jońǵar qontaıshysyna alym salyq tóleı otyryp, Abylaı hanmen, Baraq sultanmen, Shaqshaq Jánibek batyrmen, sondaı aq Qoqan handyǵymen baılanysyn úzbeıdi. Bul rette jońǵardyń Jetisý jerin jaýlaǵan qolbasshylarynyń biri Sary Mandjanyń Tóle bıdiń úıinde ólýi de biraz jaıdy ańǵartqandaı.

Tóle bı Rossıa men Qazaq handyǵy arasyndaǵy qarym qatynasty qalyptastyrýǵa kúsh saldy. 1749 jyly Orynbor gýbernatory I.I. Neplúevke óziniń jıeni Aıtbaı bastaǵan elshilik jiberip, Rossıaǵa qosylý nıetin bildiredi.

Tóle bı jońǵar bıleýshileriniń arasyndaǵy taq talasyn órshite qoldap, ejelgi jaýdyń ishteı álsireýine yqpal jasaıdy. Abylaı han men Tóle bı taqqa talasqan jońǵar noıandaryn alma kezek qoldaı otyryp, aqyrynda Jońǵar handyǵynyń qulaýyn qamtamasyz etedi. Bul Tóle bıdiń Abylaı hanmen birlese júrgizgen syrt saıasatynyń iri nátıjesi edi.

El aýzynda Tóle bı týraly kóptegen tarıhı ańyzdar saqtalǵan. Onyń atymen baılanysty aıtylatyn naqyl sózder, maqal mátelder, bılik kesimder de el arasyna keńinen taraǵan. Tóle bı esimi tek Uly júzde ǵana emes, Orta júz ben Kishi júzde de asa qurmetpen atalady. Bul onyń búkil qazaq halqynyń taǵdyryna qatysty iri oqıǵalardyń ortasynda júrgeniniń aıǵaǵy. Buǵan Tóle bıdiń zamandasy, taǵdyrlasy Qaz daýysty Qazybek bıdiń «Tóle bı dúnıeden ótti» degen sýyq habardy estigende: « Tóle óldi degenshe, dúnıeden ádilet óldi deseıshi. Bútin bılikke Tóle jetken, bútin handyqqa Esim jetken, bul ekeýine kim jetken?» dep, jer taıanyp, kózine jas alýy da kýálik etedi. Bul úsh arysqa tirek bolǵan úsh asyldyń biriniń ekinshisine bergen baǵasy. Budan asyryp, jerine jetkizip, aıtý múmkin de emes. Óıtkeni olar qasynda birge júrip, bir biriniń qadir qasıetin jete tanyǵan alyptar ǵoı!

Tóle bı ózi 12 jyl bılik júrgizgen Tashkentte, atasy Júnis hannyń qasyna jerlengen.