InfoHub Logo

Qazaq dalasynyń ár tóbesi, ár belesi ertegi,
Topyraǵyn basyp qalsań bir ertegi shertedi.
(M. Shahanov)

Balyqty kóliniń ornalasýy men tarıhy
Saıram - Ógem memlekettik ulttyq parki Batys Tán - Shannyń soltústik bóliminde Ógem, Qarjantaý, Qazyǵurt jáne Boraldaı taý jotalarynda ornalasqan. Park Qazaqstan Úkimetiniń 2006 jylǵy, 26 - qańtaryndaǵy №52 qaýlysyna sáıkes Balyqty kóli aýmaǵyndaǵy orman men janýarlar dúnıesin qorǵaý jónindegi memlekettik oryn bolyp tabylady. Jalpy aýdany 30 gektar. Kóldiń tereńdegi 16 - 17 metr. Balyqty kóliniń Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Túlkibas aýdanyndaǵy, Jaskeshý eldi mekeninde ornalasqan.
Aýdan ortalyǵy T. Rysqulov aýylynan batysqa qaraı 20 shaqyrym, Sastóbe temir jol stansıasynan 12 shaqyrym jerde, Arys ózeniniń oń jaq jaǵalaýynda Jibek jolynda ornalasqan. Balyqty kóli ǵalymdardyń boljamy boıynsha Mezozoı erasynda paıda bolǵan degen derek bar.

Bizdiń ata - babalarymyz bul jerdi qazaq halqynyń basyna túsken qasiretti oqıǵa «Aqtaban shubyryndy» kezinde jońǵar shapqynshylyǵynda týǵan jerdi azat etýde kórsetken erlikteri úshin enshige alǵan eken.
Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Túlkibas aýdanyndaǵy Jaskeshý eldi mekeni, Alataý men Qarataýdyń arasynda ornalasqan, ózen - bulaǵy mol, jeri qunarly, tabıǵaty baı óńir. Sondyqtan da bul ólkeni «Ekinshi Shvesarıa» nemese Qazaqstannyń «jańa Zelandıasy» dep halyq beker atamaǵan. Solardyń ishinde Jaskeshý aýylynyń turǵan jeri erekshi jer jannaty dep aıtýǵa bolady. Aýyldyń irgesinen sýy mol ári taza Balyqty kóli Úlken shaǵyl dep atalatyn áktas tóbeniń astynan qaınap shyǵyp jatyr.
Bizdiń ata - babalarymyz alǵash qonys tikken kezde Balyqty kóliniń boıy qalyń aǵash, ný qamys eken, ony qaban, jolbarys jáne basqa da jyrtqysh ańdar meken etipti. Osyndaı shuraıly jerge ornalasqan ata - babalarymyz mal sharýashylyǵymen birge egin sharýashylyǵymen de aınalysqan. Oǵan kýá Balyqty kóliniń basynan qolmen qazyp shyǵarǵan Beıbit, Janys, Baıys aryqtar dep atalatyn kanal izderi osy kúnge deıin saırap jatyr.

Balyqty kóliniń atalýy
Balyqty sózbe - sóz «qala bastyǵy» degen maǵynany bildiredi. Ejelgi túriktiń «balyq» ıaǵnı «qala» degen sózinen shyqqan. Shynynda da Balyqty kóliniń ornalasqan jeri, aınalasy, qolaılyǵy jaǵynan esh jerge teń kelmeıdi.
Balyqty kóli Uly Jibek joly boıymen ilgeri - keıingi ótkenderdiń tańdaıyn qaqtyratyn bolǵan.
Kól boıyndaǵy kók maısaly taý - taldy, aq jáne kók terekti sazdy alańdarǵa shatyr tigip demalatyn jolaýshylar, kerýender kóp bolǵan. Bul tustaǵy júzdegen qaınar bastaýlardan burqyrap shyǵyp jatqan sýdan meıir qandyra sýsyndap, jolǵa arnalǵan alýan túrli ydystaryna quıyp alyp, saparǵa shyǵady eken.
Balyqty kóliniń tarıhy 1780 - 1790 jyldary Barlybaı qart Qartqoja, Malkeldi, Jalkeldi jáne Nıazbek degen uldarymen kóship keledi. Olar Balyqty kóliniń soltústik shyǵysynan oryn tepti.
Barlybaı qart kóship kelgende ózende balyq óte kóp bolǵan eken. Balyǵy kóp kóldi Barlybaı qart «Balyqty» dep ataǵan eken.
Tabıǵattyń kórkin ajarlandyryp, jer betin saıaly baqqa aınaldyratyn baılyq kózi – sý. Sý – tabıǵattyń aınasy.
Sý degen tirshiliktiń qamy emes pe,
Sý degen tabıǵattyń jany emes pe,
Sý joq jerde ómir joq, ol aqıqat,
Kúmis – sý qara jerdiń sáni emes pe.
(M. Hakimjanova)

Balyqty kóli sýynyń emdik qasıetteri
Zertteý barysynda kól mezazoı erasynda paıda bolǵan dep esepteledi. Sýdyń quramyn zerttegen kezde quramynda sýtegi dıterıtrıd bary anyqtalǵan, ıaǵnı aýyr sýǵa jatady. Sýy ishýge jaramdy. Sý negizinen jer astynan shyqqan myńdaǵan bulaq kózderinen shyqqan sýdan paıda bolǵan. Ǵalymdardyń aıtýynsha jer asty muhıtynyń jer betine shyǵyp jatqan jeri. Bulaq sýy muzdaı, sýyq, tap - taza, móldir, shıpalyq qasıeti mol. Sýy demikpe aýrýyna myńda bir em. Denege shyqqan jaraǵa, qulaqtan qulyq aǵýyna qarsy, poleartrıt aýrýyna em. Jergilikti turǵyndardyń aıaq - qoly syrqyrap aýyrǵanda birneshe kún osy kólge shomylǵannan soń aıaq - qolynyń aýyrǵany sap tyıylǵanyn jyr etip aıtyp otyrady.

El arasynda mynadaı ańyz áńgimeler bar. Ertede osy óńirdegi maldyń denesine jaman jara shyǵyp, indetten maldar qyrylyp qalady. Al osy sýǵa toǵytylǵan bir otar qoı jarasynan qulan taza aıyǵady.
Balyqty kólindegi «Qazan shuńqyr» dep atalatyn bastaýdy áýlıeli, kıeli jer dep táý etýge kelýshiler de kóptep kezdesedi. Oǵan sebep, el aýzyndaǵy ańyzdar bolsa kerek. Erterekte Jambyl oblysyndaǵy Bıli kólden batqan jylqy osy «Qazan shuńqyrdan» shyqqan degen ańyz bar. Sondyqtan bul bastaý «Qambar áýlıe» dep atalady. Al taǵy bir ańyz boıynsha, bir kezderi shuńqyrdan qazannyń 4 qulaǵy kórinip, turypty dep ańyz etedi. Sońǵy kezderi shuńqyrdan qazannyń eki qulaǵyn kórdik deıtinder de kezdesýde. Ol únemi kórine bermeıdi. Al sol qazannyń qulaǵyn kórgen adamnyń tilegi qabyl bolady desedi. Taǵy bir keremeti, sý túbinen jarys shyǵyp jatqan bul shuńqyrdyń sýy jandy nárse tárizdi áser etedi. Eger alystan qarap tursań typ - tynysh jatady. Al adam jaqyndaǵan saıyn beıne bir jan bitkendeı túbinen sýy burqyrap qaınap shyǵa bastaıdy. Synamaq bolyp alystaı bastasań, ol da ashýy qaıtqandaı momaqansı qalady.

Mine, osyndaı ǵajap meken sońǵy kezderi qamys quraqpen, qoqystyń astynda qalyp barady. Keńes Odaǵy ómir súrgen ýaqytta «Zaveta Lenına» kolhozy men «Krasnaıa zvezda» kolhozynyń jumysshylary birigip, jylda kóktem aıynda kóldiń aınalasyn, qýraǵan aǵashtardy, sý ishindegi baldyrlardy tazalap otyrǵan. Sonymen qatar bastaý kózderin ashyp otyrǵan. Kúni búginge deıin osy bulaqtyń sýyn Sharafkent, Balyqshy jáne Jaskeshý aýyl turǵyndary aýyz sýǵa paıdalanyp keledi.

Tabıǵaty, janýarlar jáne ósimdikter dúnıesi
Balyqty kóliniń tabıǵaty tamasha. Biraq sońǵy kezde adamdardyń salaqtyǵynan, tabıǵatqa nemquraıly qaraǵandyqtarynan balyqty kóliniń mańy ekologıalyq aımaqqa aınalyp otyr. Osyǵan baılanysty Saıram - Ógem memlekettik ulttyq tabıǵı parkiniń №76 oramynyń memlekettik ınspektory Kashapov Qulsúleımenniń sińirgen eńbegi zor. Balyqty kóliniń aınalasynda órik, jabaıy dolana, emen, jylaýyq tal, alhor aǵashtary bar.
Janýarlarǵa keletin bolsaq, azaıyp qurýǵa aınalyp bara jatqan qustar bódene, qyrǵaýyl, degelek, jabaıy úırek, qasqaldaqtar bar. Balyqty kóli mańynda jyrqysh qustardan jaman sary kezdesedi. Sonymen qatar qyrǵı, qarshyǵa, kıeli úki de kezdesedi.

Balyqty kólinde mekendeıtin balyqtar túrine keletin bolsaq, balyqtardyń 9 túri Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna engizilgen. Balyqty kólinde sazan, maıshabaq, keńmańdaı, tuqy, qarakóz jáne erte kezde patshalar balyǵy atalǵan (patshalar arnaıy aldyryp jegen) marınka degen balyq bar.
«Bulaq kórseń kózin ash» dep atalarymyz aıtyp ketkendeı kól jaǵasyndaǵy irili usaqty bulaq kózderin tazartyp, móldir de káýsar bulaqtyń emin - erkin aǵýyna oqýshylar da óz qol ushtaryn berýde. Bul oqýshylardy mektebimizdiń bıology Erkebaeva Naǵıma uıymdastyryp, kól jaǵasy betkeılerinde otyrǵyzylǵan jemis aǵashtary men tal - terekteriniń kútimine jerin qopsytyp, butaǵyn butaý jumystaryna qolǵabystaryn berip, jaýapkershilikpen qarap júr.

Ońtústik Qazaqstan oblysy,
Jaskeshý aýyly, Túlkibas aýdany
S. Seıfýllın atyndaǵy jalpy orta mektebi
10 synyp oqýshysy Les Aqlıma Nurjanqyzy
Jetekshisi: Maýlenqulova Gúljan Pernehanqyzy