InfoHub Logo

Halqymyzdyń tarıhynda Baraq birnesheý bolyp kezdesedi. Qaıym Muhamedhanov óziniń bir zertteýinde «qazaq tarıhynda uzyn sany 12 Baraq bolǵan» degendi aıtady.

Sol on ekiniń eń basy, kádýilgi áz-Jánibektiń ákesi. Al Ábilhaıyrdy óltiretin, basqa — tóre Baraq. Ol 1749 jyly Tashkentte turǵan Jońǵar qontaıshysynyń ordasynda ý iship óltirilgen desedi.

Qaısar aqyn Sáken Seıfýllınniń «Kókshetaý» poemasynda jáne bir Baraqtyń atalatyny bar. At sıpatyn bere kelip, aqyn: «Joryqqa Baraq batyr mingen, tańdap» deıtin edi ǵoı. Biraq poemada ol Baraqtyń qaı el, qaı tekten ekeni aıtylmaǵan. Tegi sol kókjal Baraq bolýy múmkin. Óıtkeni, sol Baraqtyń «buqa moıyn kók tulparyn» Abylaıhannyń birde suratqany bartyn.

Iá, sonymen halqymyzdyń ótken-ketken tarıhynda Baraq nyspaly batyr kóp bolypty. Alaıda, solardyń ishinde kókjal atalǵany bireý-aq. Ol naımannyń kókjarly rýynan shykqan Shúrekuly er Baraq. Ras, óziniń «Jantalas» romanynda İlıas Esenberlınniń Ábilhaıyrdy óltiretin tóre Baraqty birer tusta «kókjal» dep jiberetini bar. Biraq bul óz keıipkerin asyra dáripteý úshin qoldanǵan teńeý ǵana bolsa kerek.
Sonymen halqymyzdyń ótken-ketken kóne tarıhynda, ilgeride aıtqanymyzdaı, birneshe oǵlannyń qolynan qaza tapqan Jánibektiń ákesi, 1428 jyly Moǵolystan sultany Mahmud Baraq bolǵan eken. Olar: 1. Áz-Baraq; 2. Samarhan hany Naýryz Ahmet Baraq. Bul — Shaıbanı tuqymy; 3. On besinshi ǵasyrda ótken Shyńǵyshan shóberesi Baraq. 4. Ábilhaıyrdy óltiretin Baraq. Alǵashynda shekti eline, keıinnen naıman eliniń Ergenekti tarmaǵyna sultan bolǵan; 5. Abylaıdyń Toqtahanym toqalynan týǵan Súıik sultannyń uly — Baraq; 6. Soltabaıuly Baraq; 7. Kókjarly kókjal Baraq.

Bizdiń toqtalmaǵymyz da osy Baraq. Bul Naımannyń Kókjarly rýynan shyqqan, jońǵar shapqynshylaryna qarsy ult-azattyq týyn kóterisken aıtýly qaıratker, júrek jutqan batyr. Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Begembaı, orda buzǵan Oljabaı, bolashaq han Sabalaqqa arnalǵan qıssalarda «Kókjarly kókjal Baraq» dep atalatyn Baraǵynyz osy. Máselen, Kókbaı Janataevtyń «Sabalaq» atty qıssasyndaǵy:

«Qalmaqty qoıdaı qyrǵan qolmen qamap,
Kelipti Kókjarlydan kókjal Baraq», — dep keletin, ıá, bolmasa «Qabanbaı jyryndaǵy»:
«-Qaıteıin kókjal Baraǵym,
Qapyda kettiń qaraǵym!», — degen sıaqty ólen joldarynyn bári kókjal Baraqtyń tulǵasyn ap túsetin keremet sózder!

Nemese, Shoqan Ýalıhanovtyń orys tilindegi tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń 1-shi tomyn, kezdesetin myna bir sózderge nazar aýdaryńyz: » Sýltan Naımanskıı Barak (kýkjal)… sdelal nabeg : dıkokamennyı kırgız». Akademık Álkeı Marǵulan osy sóılemge ájeptáýir mán berip, munda da kókjal sózinin atalyp turǵanyn tilge tıek etedi.

Al osy kókjal ataýyna oraı aıtylyp kele jatqan joramaldar da kóp. Bireýler: batyrdyń jelkesin bastap, búkil qyr omyrtqasynyń ústine kádýilgi jal ispettes uzyn kókshýlan túk esipti dese, ekinshi bireýler: joq, olaı emes eken, batyrdyń toqyma kireýkesi aıǵyrdyń jaly men quıryq qyly birge órilipti. Shaýyp bara jatqan pyraqtyń bet aldy soqqan jelden kádýilgi jal sekildi jelkildeıtin kórinedi, sodan bar: «kókjal» atanypty desedi. Taǵy bireýler: bul at oǵan qaıtpas qaısarlyǵy úshin, júrektiligi úshin berilgen, máselen qasqyrdyń arlanyn da «kókjal» dep ataıdy, degenge beıim. Bulaı degende, olar Baraqtyń jas jigit kezinde tańǵa jaqyn jaý tobyna jalǵyz tıip, jeńiske jol salǵanyn tilge tıek etedi. Jigittiń sol erligine súısingen Qabanbaı: «Áı, kókjalym-aı jaraısyń!’ dep arqasynan qaǵypty, sodan ol «kókjal» atanyp ketipti-mis.

Shoqan Ýalıhanov «Qyrǵyz ordasynyń tarıh degen eńbeginde kókjal Baraqtyń 1770 jyly qyrǵyzdardy shapqanyn, artynan jeńilip kashqanyn aıta kelip, «kókjal» ataýyna «jaldy Baraq» sózin qosa keltiripti. Alaıda Shoqan pikirinde bir jańsaqtyq ketken. Kókjal Baraqty «sýltan naımanskıı» (naıman sultany) dep atapty. Shyndyǵynda bul Baraqtyń tóre tuqymyna úsh qaınasa sorpasy qosylar ma eken? ata-babasynan beri qara qazaq. Onyń bir qazaq áıelin úsh qalmaq áıelinen taraǵan urpaq sany 2( shańyraqqa taıaý. Bulardyń bári negizinen, Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Kúrshim, Marqa aýdandarynda turady.

Erte kezde qazaq rýlaryn negizinen tóre násilder bılegeni belgili. Osy jaǵdaı Shoqandy shatastyrýy múmkin. Asyly qaradan shyqsa da Baraq búkil Kókjarly rýyn ashsa — alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustady. Taǵy bir aıtatyn jáıt Shoqan Baraqtyń ólimi jaıynda eshtene aıtylmaǵan. Alaıda batyrdyń sol qyrǵyz joryǵynan tiri qaıtpaǵany sózsiz: «Baraq pen onyń jasaqtary qyrǵyzdyń biraz: erin shaýyp, «Qoshqar ata» mazaryna kelip jatqan an aldynda Áteke jyryq bastaǵan qyrǵyz qoly ularǵa tutqıyldan soqtyǵady. Tún ishi qandaı qıyn. Sasyp qalǵan kazaqtar alǵan barlyq tutqyndary men oljalaryn sol jerde qaldyryp jóndi soǵysa almaı, alyp bergen. Baraqtyń ózi qolǵa túsip qala jazdap, zorǵa qutylady. Basy ońbaǵan joryqtyń sońy qaıtip ońsyn. Osy oıǵa berilgen Baraq sol betimen elge qaıtpaqshy edi. Biraq bul bir kez «Baraqtyń kegin qaıtarý úshin sonaý Kókshe óńirinen Abylaı attanypty» degen habar jetedi. Osyny estigen batyrdyń jaqyn serikteri asyqpaıdy, qaıta ony jaýdan kek alýǵa qaıraıdy. Aqyry batyr kónedi.

Sonymen Aqsý jáne Qyzyltýǵan ózenderiniń Shýǵa quıatyn tusyndaǵy keń alqapta Abylaı bastaǵan qazaq qoly men Áteke, Sadyrbala, Esenǵul batyrlar bastaǵan qyrǵyz qoly túıisip. ataqty «jaıyl qyrǵyny» bastalyp kete barsyn.

Qazaqtar úshin bul soǵys jeńispen bitkeni belgili. Alaıda kókjal Baraq sol shaıqastan tiri shyqpapty. Atyna oq tıgen, ózi qorshaýda qalǵan. Kóppen jalǵyz aıqasyp júrgende qyrǵyzdyń Toǵalaq (bir nusqada Domýlaq) deıtin batyry jelkesinen qanjar salady. Esil er 69 jasynda osylaısha qaza tapqan.

Abylaı batyrǵa arnap, zırat soqqyzypty desedi el ańyzy. Sondaı ańyzdyń birin taǵy bir esil er — Sultanmahmut Toraıǵyrov Baıjigit elindegi Qurman atty qajynyn aýzynan jazyp alǵan eken. Sultanmahmut arhıvinen Qaıym Muhamethanov taýyp alyp, Qabanbaı batyr týraly jazǵan maqalasynda paıdalanypty. Baraqtyń ólimi sol maqalada edáýir baıandaldy da.

Kókjal Baraqtyń halyq aldynda ǵasyrlar boıy umytylmas eńbegi — onyń jońǵarlarǵa kórsetken eresen erlikteri. Batyr esimine baılanysty oqıǵa bolǵan jer baıtaq dalamyzdyń ár tusynan, ásirese, Shyǵys Qazaqstan jerinen kóp kezdesedi. Soǵysqa 20 jasynan bastap aralasqan ol elý jylǵa jýyq jaýmen shaıqasyp elin. jerin qorǵap ótti. Ol áıgili «Ańyraqaı», «Bulanty», «Shyńǵystaý», «Shaǵan», «Shorǵa», «Sibe» soǵystarynyń bárine qatysty. Ol Qabanbaı qolynyń bir qanatyn — kókjarly Saryjomart rýlarynan quralǵan qanatyn basqara júrip, shyǵystaǵy Ertistiń oń jaǵalaýynan Altaı taýlaryna qaraı ketetin baıtaq ólkesin qalmaqtardan tazartyp shyqty. Árıne, jalǵyz Baraq qana emes. Qabanbaı qolynyń basqa qanattarynda qımyl jasaǵan qarakereı eliniń Boranbaı, Keshý. Botaǵara, Espembet, Aqtamberdi, Shyńqoja sıaqty batyrlary da keremetteı erlik kórsetip, quba kalmaq-jońǵarlardy Aıagóz jazyǵy. Alakól jaǵalaýy, Shyńǵystaý, Tarbaǵataı baýraılarynan qýyp tastady. Arqadan aqyrtyp jetken qanjyǵaly Bógembaı Aqsháýilden qaıtyp edi. Kókjal Baraq ótken joryq jolynyń taǵy bir kýásindeı bolyp Shar stansıasynyń batys jaǵynda «Bas Qaraýyl» bóligi tur. Jarma aýdany ortalyǵynyń teriskeı betinde kólbeı shókken taýdy jergilikti halyq «Orta Qaraýyl» nemese «Baraq shyqqan» dep ataıdy. Al Óskemenge taıaý tusta «Aıaq Qaraýyl» bıigi jáne bar. Osy tarıhı atalymnyń basyn quraıtyn oqıǵa jelisi kókjal Baraq esimimen tikeleı baılanysty. Ańyz boıynsha «sıyrdyń qara tilin» minip qashqan qalmaq sholǵynshysyn «Bas Qaraýyl» men «Orta Qaraýyldan» ókshelep qýǵan kókjal Baraq «Aıaq Qaraýylda» tulpar atymen zorǵa qýyp jetipti. Onda da jetkizbeıdi eken. Sıyrdyń aıyr tuıaǵyn biriktirip tikken jibi sógilip ketip, batyr sol arada sholǵynshyny tutqynǵa alypty.

…Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Ulan aýdanyndaǵy Sibe ózeniniń syrt jaǵynda «Tam» atty taý tur. Erte zamańda osy taýdy qaptaldaı qazylǵan ordyń silemi áli jatyr. Qar sýy or ishinde kópke deıin saktalady. Sol «Tam» taýynyn basynan eki jaqpar tastyń ústine kóldenen tastalǵan taıqazandaı tasty kórer edińiz. Kólemi «Moskvıch» jeńil mashınasyndaı. Soǵan aparatyn taýdyń orta jolynda aýmaǵy dál álgideı taǵy bir shombal tas jatady. Taý etegindegisi taǵy bar. Ańyzdyń aıtýyna karaǵanda, osy taýda qazaq pen qalmaq qoly túıisipti. Soǵyspas buryn qalmaqtar jaýshy jiberipti, mynadaı shart koıady: eki jaqtan eki myqty palýan shyqsyn, álderi jetkenshe etekten shómbshi tas arqalap, taý basyna deıin kóterip aparsyn. Apara almaǵan palýan jaǵy soǵyssyz berilsin desipti.

Qazaq jaǵy bul shartqa kelisedi, tas kóterýge kókjal Baraq shyǵady. Qalmaq jaǵynan apaıtós dene bireý shyǵady. Sonymen eki batyr eki tasty arqalap, orta jolǵa jetkende, qalmaq myqtysy tasty arqasynan túsirip, munan árige áli joq ekenin moıyndaıdy. Kókjal Baraq tasty sol arqalaǵan kúıi taý basyna jetip, aýyr tasty búgingi jatqan qalpynda kólbete tastaıdy. Biraq qalmaqtar ýádesinde turmaı, sol túni Altaı jaǵyna qaraı jylystaı jónelipti.

«Tam» taýynda Baraq kótergendeı eki tas Óskemen mańyndaǵy «Alaketka» (Abylaı kıti) bıiginiń basyndaǵy jazyqta da jatyr. Qalmaq palýanymen bástesip, bul tastardy da Baraq arqalap jetkizipti. Eski ańyz osylaı syr shertedi. Buǵan qaraǵanda, Baraqtyń ári jaý júrek, ári joıdaýat kúsh ıesi ekenin ańǵaramyz. Baraq rýlastaryn Kúrshimniń «Qyzyltas» degen jerine qondyrǵan. Baraqtyń qazaq áıeli Qoıbıkeden týǵan uly Bostan. Bostanuly Taılaqta álgi taıqazandaı alyp tasty kóteripti. Ol tas sol taýda 1970 jylǵa deıin turypty. Sol jyly bireýler traktormen tartyp, qulatyp ketken.

Shejire kestesine úńilsek, batyrdyn kókjarly rýyndaǵy Óteı degen atadan shyqqanyn kóremiz. Ákesiniń aty Shúrek. Batyr ata-anadan erte aırylady da, ákesiniń inisi Shonanyń tárbıesinde ósedi. Jas qaınysynyń tegin emestigin sol ýaqytta baıqaǵan jeńgesi jas balaǵa arnap, ustaǵa karý-jaraq pen saýyt jasatyp, joryqqa minýine laıyqty at daıyndapty. Óteıden beseý tarapty: Shona, Shúrek, Baıgel, Qojyq, Jandaı. Shúrekten úsh bala týǵan. Eń tuńǵyshy qyz bala, ortanshysy — Baraq, kenjesiniń aty Basar. Baraqtyń kazaq áıeli Qoıbıkeden Bostan, Dos, Kádir degen balalary bolǵan. Munan basqa 3 qalmaq áıelinen týǵandary qanshama?! Onyn ishinde Topjaldan 4 ul, Barynnan 5 ul súıgen. Qazir olardyń árqaısysy jeke-jeke rýlardyń aty.

Oqýǵa keńes beremiz:

Naýryzbaıdyń qaryndasy

Naýryzbaıdyń jolbarysty óltirýi

Qurmanquldyń Naýryzbaıdyń erligine rıza bolýy

---