Beıimbet Maılın shyǵarmalarynyń balalarǵa berer tárbıelik máni
Beıimbet Maılın shyǵarmalarynyń balalarǵa berer tárbıelik máni
Búgingi kúni Elbasy «Rýhanı jańǵyrý – Bolashaqqa baǵdar» atty maqalasynyń ózi úshinshi jańǵyrýǵa bet alyp otyrǵanymyzdyń dáleli «Ýaqyt pen keńistiktiń kókjıegi toǵysqan kezde ult tarıhy bastalady» - Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń 2018 jyly 21 qarashadaǵy jarıalanǵan «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasy osyndaı sózdermen bastalady. Buny biz «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń jalǵasy dep qabyldaımyz. «Uly Dala tulǵalary» dep ataǵandaı biz de ádebıet maıtalmandaryn umyt qaldyrmaı, olardyń eńbekterin oqýshylarǵa zerttetip, óte qundy ekenin bilim alýshylardyń sanasyna jetkizý bizdiń basty mindetimiz dep bilemin.
Beıimbetteı birtýar jazýshynyń shyǵarmashylyq taǵdyry men adamı taǵdyry teńdes emes. Ol aıtaryn aıtyp úlgermegen, jazaryn jazyp taýyspaǵan, júrektegi batpan sherdi tutastaı tarqatyp bere almaı ketken bozdaq. HH ǵasyrdyń 30 - jyldaryndaǵy laýlaǵan otqa zar zamannyń quıyn - jeli ushyryp túsirgende, aq maqtadaı lap etip janyp, otty sheńgeldiń oramynan shyǵa almaı qala bergen esil er. Beıimbet san qyrly jazýshy. Ol ádebıettiń barlyq salasyna aralasyp, barlyq janrda qalam tartqan adam. Ádebıettiń bir salasy – balalar ádebıeti. Onyń ózindik ósý, órkendeý joldary bar. Basynda jalpy ádebıetpen birge damyp, tolysyp kelgen balalar ádebıeti HİH ǵasyrda óz erekshelikterimen derbes kúıge jetti. Balalar ádebıeti tálim - tárbıe, bilim beretin ómir oqýlyǵyna aınaldy. Balalar ádebıetinde optımızm basym. Sary ýaıym, qaıǵy sher atymen kezdespeıdi. Bala bizdiń bolashaǵymyz, ómirimizdiń jalǵasy bolǵandyqtan, olar egemendi el qurylysyna qajyrly kúsh jumsaıdy. Balalar ádebıetindegi basty qasıetterdiń biri olardy er júrek, óz otanynyń patrıoty bolýǵa jeteleıtin, ónege beretin batyr, adal adamdardyń obrazyn jasaý. Jas balalar ózderiniń alǵashqy kishkentaı oıyndarynan bastap - aq úlken kisilerdiń isterine elikteıdi. Jas balanyń oı - armany asqaq keledi. Olar da ushqysh bolyp aspanda sharyqtasam, sýda júzsem, túrli mashınalar oılap shyǵaratyn iri konstrýktor bolsam, muǵalim, ǵalym bolsam, kosmonavttar qataryna qosylyp, solardaı jer júzin tań - tamasha etsem dep qıaldanady. Qalaı da tez ósip úlkender qataryna qosylýdy, dańqty adamdardyń qatarynda bolýdy ańsaıdy.
Beıimbettiń balalarǵa arnalǵan ekinshi bir dastany «Kempirdiń ertegisi» atalǵanmen, ertegi emes. 1916 jyldyń azattyq oqıǵasynan bir kórinisti alǵa tartady. Biraq bul oqıǵany tartymdy jetkizý úshin Beıimbet bala Asylbekke ájesiniń aýzynan ertegi etip aıtqyzady. Bala keıipker Asylbektiń sózderi dastanǵa engizer esik, kirispe tárizdi. Sodan ájesi Asylbekke ákesi, óziniń uly Qaıranbaıdyń ıýn jarlyǵyna baılanysty el narazylyǵy qaý etken kóterilis kezinde halyqtyń jaýy, ózin on jyl qanaǵan bolystyń basyn alǵan batyrlyǵyn ertegi etip shertedi. Shynynda da Qaıranbaılardyń erligi ertegideı emes pe. Beıimbettiń poezıadan basqa janrlarda tikeleı balalarǵa, baldyrǵandarǵa arnalǵan shyǵarmalary kóp emes. Biraq, qalamgerdiń osy azǵana asyl murasynyń ózinde keıingi qazaq jazýshylarynan úlken úlgi, tartylǵan jol bar edi. Alyptar tobynyń atsalysýymen qaz turyp, boı tiktep alǵan qazaq keńes ádebıeti sodan keıin - aq keń óriske shyqqan bolatyn».-[3].
Sonymen, kórkem sózdiń sheberi B. Maılın balalar ádebıetine mol úles qosty. Jazýshynyń «Baıshubar» (1923), «Táı, táı, qaq, qaz» (1923), «Áldı – ana jyry» (1923), «Qaǵynǵyr – ananyń ashýy» (1926), «Qos jetim» (1933), «Kempirdiń ertegisi» (1927), «Ótirikke báıge» (1922) degen óleńderi men áńgimeleri balalar ádebıetinen eleýli oryn alady. Beıimbet eń aldymen balalarǵa 1916 jylǵy ult bostandyq qozǵalysy jóninde áńgime aıtýdy ózine mindet etip qoıady. Poema balalardyń erlik isterge degen qulshynysyn oıatady, otanǵa degen súıispenshiligin arttyryp, patrıottyq rýhyn shyńdaı túsedi. Balalar úshin saıası taqyrypta jazylǵan shyǵarmalardyń tárbıelik kúshi osynda. Beıimbettiń «Táı, táı, qaz, qaz» (1923), «Áldı – ana jyry» (1923) degen óleńderinde ana qamqorlyǵy men bala tárbıesi arasyndaǵy tıptik jaıttar sýretteledi. Balalardyń oı - qıalyn sharyqtatyp, estetıkalyq sezimderin ushtaı túsetin shyǵarmalardyń biri – aýyz ádebıeti úlgileri bolsa, B. Maılın de sol baı úlgi dástúrin batyl jalǵastyrady. Táı, táı, táı!.. Qaz, qaz, qaz!.. Qaraǵym, apyl - tapyl basqanǵa máz, Qosylyp balalarmen oınaýyna, Jarqyrap kókoraıly keldi ǵoı jaz, - deıdi jáne kelesi shýmaǵynda onyń bolashaǵynan úlken úmit kútedi. Ana tilegi balany alǵa qaraı talpyntady. Óleńi arqyly jórgektegi balaǵa jyly sózdiń meılinshe qajet ekendigin quptaıdy, balalarǵa arnalǵan halyq óleńindegi oıdy dáleldeı túsedi.
«Baıshubar» (1923), «Ótirikke báıge» (1922) shyǵarmalarynda adamnyń aqyl - parasaty, tapqyrlyǵy, erlik máseleleri áńgime bolady. Baıshubar» óleńinde at eken dep jolbarys ústine mingen ury óziniń amal - aılasymen jolbarystan da, maımyldan da op - ońaı qutylyp ketedi. Balalar yqylasyn ózine baýrap alatyn óleń sújetindegi osyndaı dramalyq tartystar jasóspirimderdi úlken oıǵa qaldyrady, ózderiniń kózqarasyn, pikirin bildirýge jáne belgili bir qorytyndyǵa kelýge úıretedi. Oqıǵa jelisi shapshań óris alady. Tyńdaýshysyn birden eliktirip áketedi. Óleń mazmuny ári kúlkili. Eki qaraqshy birinen - biri shoshynady. Qudaı - aý, atsyz jaıaý ótsem daǵy, Ómirge qaıyr surap ketsem daǵy, Ne qyla jolbarysqa kezdestirdiń, Mal ber dep az - kem tilek etsem daǵy, - dep zar ıleıdi ury. Adal eńbekpen kún kórmeýdiń arty nege soqtyrǵanyn túsinedi. Jolbarys ta urydan qalaı qutylaryn bilmeı arpalysady. Mal úshin kerýenge bardym qaıdan, Shyqpastan jatsam edi tereń saıdan. Túspeıdi týlasam da, taldy belim, Tilep pe em bul páleni men qudaıdan? dep jolbarys jan ushyrady. Jazýshy osy oqıǵaǵa sheshim shyǵarýdy balalardyń úlesine qaldyrady. [4]
Balalar ádebıeti - jas býynnyń sana - sezimin oıatyp, aqyl damytatyn, olardy adamgershilikke tárbıeleıtin ómir oqýlyǵy. Onyń maqsaty - mektep jasyna deıingi úsh jasar baladan bastap, on alty jasqa deıingi oqýshylarǵa kórkem ádebı tilde jazylǵan joǵarǵy ıdeıalyq qyzyqty shyǵarmalardy berý. Osynyń barlyǵy jas býyndy sanaly ómir súrýge talpyntady. Onyń keleshegine jol ashady, baǵyt silteıdi. Ómirge janasymdy, ıkemdi, tózimdi kúresker etedi.
Bul maqalada B. Maılınniń qazaq balalar ádebıetine qosqan úlesiniń búgingi tańda balalardy tárbıeleýdegi ómirsheńdigin qarastyryldy. Qazaq balalaryna arnap qazaq ádebıetiniń negizin salýshy klasık jazýshymyz B. Maılın shyǵarmalar jazdy, qazaq balalarynyń alǵashqy kezinen búginge deıingi urpaǵyna talmaı qyzmet etti. Búgingi qazaq balalar ádebıeti osy bir qunarly topyraqqa dán tastap, sodan nár alyp ósti. B. Maılın shyǵarmalarynyń balalarǵa berer tárbıelik máni zor. Olardyń shyǵarmalarynyń qaı - qaısysy da jetkinshekterge túsinikti, jasóspirim qaýymǵa ómir shyndyǵyn tanytady, olarǵa ómir sabaǵyn, tirshilik tálimin darytady, olardy kórkem sóz sulýlyǵymen sýsyndatady. Balalardyń tilin ustartyp, dúnıetanymyn keńeıtýmen qatar olardy jalpy adamgershilik rýhta tárbıeleýde shyǵarmalarynyń erekshe mańyzy bar.
Búgingi kúni Elbasy «Rýhanı jańǵyrý – Bolashaqqa baǵdar» atty maqalasynyń ózi úshinshi jańǵyrýǵa bet alyp otyrǵanymyzdyń dáleli «Ýaqyt pen keńistiktiń kókjıegi toǵysqan kezde ult tarıhy bastalady» - Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń 2018 jyly 21 qarashadaǵy jarıalanǵan «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasy osyndaı sózdermen bastalady. Buny biz «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń jalǵasy dep qabyldaımyz. «Uly Dala tulǵalary» dep ataǵandaı biz de ádebıet maıtalmandaryn umyt qaldyrmaı, olardyń eńbekterin oqýshylarǵa zerttetip, óte qundy ekenin bilim alýshylardyń sanasyna jetkizý bizdiń basty mindetimiz dep bilemin.
Beıimbetteı birtýar jazýshynyń shyǵarmashylyq taǵdyry men adamı taǵdyry teńdes emes. Ol aıtaryn aıtyp úlgermegen, jazaryn jazyp taýyspaǵan, júrektegi batpan sherdi tutastaı tarqatyp bere almaı ketken bozdaq. HH ǵasyrdyń 30 - jyldaryndaǵy laýlaǵan otqa zar zamannyń quıyn - jeli ushyryp túsirgende, aq maqtadaı lap etip janyp, otty sheńgeldiń oramynan shyǵa almaı qala bergen esil er. Beıimbet san qyrly jazýshy. Ol ádebıettiń barlyq salasyna aralasyp, barlyq janrda qalam tartqan adam. Ádebıettiń bir salasy – balalar ádebıeti. Onyń ózindik ósý, órkendeý joldary bar. Basynda jalpy ádebıetpen birge damyp, tolysyp kelgen balalar ádebıeti HİH ǵasyrda óz erekshelikterimen derbes kúıge jetti. Balalar ádebıeti tálim - tárbıe, bilim beretin ómir oqýlyǵyna aınaldy. Balalar ádebıetinde optımızm basym. Sary ýaıym, qaıǵy sher atymen kezdespeıdi. Bala bizdiń bolashaǵymyz, ómirimizdiń jalǵasy bolǵandyqtan, olar egemendi el qurylysyna qajyrly kúsh jumsaıdy. Balalar ádebıetindegi basty qasıetterdiń biri olardy er júrek, óz otanynyń patrıoty bolýǵa jeteleıtin, ónege beretin batyr, adal adamdardyń obrazyn jasaý. Jas balalar ózderiniń alǵashqy kishkentaı oıyndarynan bastap - aq úlken kisilerdiń isterine elikteıdi. Jas balanyń oı - armany asqaq keledi. Olar da ushqysh bolyp aspanda sharyqtasam, sýda júzsem, túrli mashınalar oılap shyǵaratyn iri konstrýktor bolsam, muǵalim, ǵalym bolsam, kosmonavttar qataryna qosylyp, solardaı jer júzin tań - tamasha etsem dep qıaldanady. Qalaı da tez ósip úlkender qataryna qosylýdy, dańqty adamdardyń qatarynda bolýdy ańsaıdy.
Beıimbettiń balalarǵa arnalǵan ekinshi bir dastany «Kempirdiń ertegisi» atalǵanmen, ertegi emes. 1916 jyldyń azattyq oqıǵasynan bir kórinisti alǵa tartady. Biraq bul oqıǵany tartymdy jetkizý úshin Beıimbet bala Asylbekke ájesiniń aýzynan ertegi etip aıtqyzady. Bala keıipker Asylbektiń sózderi dastanǵa engizer esik, kirispe tárizdi. Sodan ájesi Asylbekke ákesi, óziniń uly Qaıranbaıdyń ıýn jarlyǵyna baılanysty el narazylyǵy qaý etken kóterilis kezinde halyqtyń jaýy, ózin on jyl qanaǵan bolystyń basyn alǵan batyrlyǵyn ertegi etip shertedi. Shynynda da Qaıranbaılardyń erligi ertegideı emes pe. Beıimbettiń poezıadan basqa janrlarda tikeleı balalarǵa, baldyrǵandarǵa arnalǵan shyǵarmalary kóp emes. Biraq, qalamgerdiń osy azǵana asyl murasynyń ózinde keıingi qazaq jazýshylarynan úlken úlgi, tartylǵan jol bar edi. Alyptar tobynyń atsalysýymen qaz turyp, boı tiktep alǵan qazaq keńes ádebıeti sodan keıin - aq keń óriske shyqqan bolatyn».-[3].
Sonymen, kórkem sózdiń sheberi B. Maılın balalar ádebıetine mol úles qosty. Jazýshynyń «Baıshubar» (1923), «Táı, táı, qaq, qaz» (1923), «Áldı – ana jyry» (1923), «Qaǵynǵyr – ananyń ashýy» (1926), «Qos jetim» (1933), «Kempirdiń ertegisi» (1927), «Ótirikke báıge» (1922) degen óleńderi men áńgimeleri balalar ádebıetinen eleýli oryn alady. Beıimbet eń aldymen balalarǵa 1916 jylǵy ult bostandyq qozǵalysy jóninde áńgime aıtýdy ózine mindet etip qoıady. Poema balalardyń erlik isterge degen qulshynysyn oıatady, otanǵa degen súıispenshiligin arttyryp, patrıottyq rýhyn shyńdaı túsedi. Balalar úshin saıası taqyrypta jazylǵan shyǵarmalardyń tárbıelik kúshi osynda. Beıimbettiń «Táı, táı, qaz, qaz» (1923), «Áldı – ana jyry» (1923) degen óleńderinde ana qamqorlyǵy men bala tárbıesi arasyndaǵy tıptik jaıttar sýretteledi. Balalardyń oı - qıalyn sharyqtatyp, estetıkalyq sezimderin ushtaı túsetin shyǵarmalardyń biri – aýyz ádebıeti úlgileri bolsa, B. Maılın de sol baı úlgi dástúrin batyl jalǵastyrady. Táı, táı, táı!.. Qaz, qaz, qaz!.. Qaraǵym, apyl - tapyl basqanǵa máz, Qosylyp balalarmen oınaýyna, Jarqyrap kókoraıly keldi ǵoı jaz, - deıdi jáne kelesi shýmaǵynda onyń bolashaǵynan úlken úmit kútedi. Ana tilegi balany alǵa qaraı talpyntady. Óleńi arqyly jórgektegi balaǵa jyly sózdiń meılinshe qajet ekendigin quptaıdy, balalarǵa arnalǵan halyq óleńindegi oıdy dáleldeı túsedi.
«Baıshubar» (1923), «Ótirikke báıge» (1922) shyǵarmalarynda adamnyń aqyl - parasaty, tapqyrlyǵy, erlik máseleleri áńgime bolady. Baıshubar» óleńinde at eken dep jolbarys ústine mingen ury óziniń amal - aılasymen jolbarystan da, maımyldan da op - ońaı qutylyp ketedi. Balalar yqylasyn ózine baýrap alatyn óleń sújetindegi osyndaı dramalyq tartystar jasóspirimderdi úlken oıǵa qaldyrady, ózderiniń kózqarasyn, pikirin bildirýge jáne belgili bir qorytyndyǵa kelýge úıretedi. Oqıǵa jelisi shapshań óris alady. Tyńdaýshysyn birden eliktirip áketedi. Óleń mazmuny ári kúlkili. Eki qaraqshy birinen - biri shoshynady. Qudaı - aý, atsyz jaıaý ótsem daǵy, Ómirge qaıyr surap ketsem daǵy, Ne qyla jolbarysqa kezdestirdiń, Mal ber dep az - kem tilek etsem daǵy, - dep zar ıleıdi ury. Adal eńbekpen kún kórmeýdiń arty nege soqtyrǵanyn túsinedi. Jolbarys ta urydan qalaı qutylaryn bilmeı arpalysady. Mal úshin kerýenge bardym qaıdan, Shyqpastan jatsam edi tereń saıdan. Túspeıdi týlasam da, taldy belim, Tilep pe em bul páleni men qudaıdan? dep jolbarys jan ushyrady. Jazýshy osy oqıǵaǵa sheshim shyǵarýdy balalardyń úlesine qaldyrady. [4]
Balalar ádebıeti - jas býynnyń sana - sezimin oıatyp, aqyl damytatyn, olardy adamgershilikke tárbıeleıtin ómir oqýlyǵy. Onyń maqsaty - mektep jasyna deıingi úsh jasar baladan bastap, on alty jasqa deıingi oqýshylarǵa kórkem ádebı tilde jazylǵan joǵarǵy ıdeıalyq qyzyqty shyǵarmalardy berý. Osynyń barlyǵy jas býyndy sanaly ómir súrýge talpyntady. Onyń keleshegine jol ashady, baǵyt silteıdi. Ómirge janasymdy, ıkemdi, tózimdi kúresker etedi.
Bul maqalada B. Maılınniń qazaq balalar ádebıetine qosqan úlesiniń búgingi tańda balalardy tárbıeleýdegi ómirsheńdigin qarastyryldy. Qazaq balalaryna arnap qazaq ádebıetiniń negizin salýshy klasık jazýshymyz B. Maılın shyǵarmalar jazdy, qazaq balalarynyń alǵashqy kezinen búginge deıingi urpaǵyna talmaı qyzmet etti. Búgingi qazaq balalar ádebıeti osy bir qunarly topyraqqa dán tastap, sodan nár alyp ósti. B. Maılın shyǵarmalarynyń balalarǵa berer tárbıelik máni zor. Olardyń shyǵarmalarynyń qaı - qaısysy da jetkinshekterge túsinikti, jasóspirim qaýymǵa ómir shyndyǵyn tanytady, olarǵa ómir sabaǵyn, tirshilik tálimin darytady, olardy kórkem sóz sulýlyǵymen sýsyndatady. Balalardyń tilin ustartyp, dúnıetanymyn keńeıtýmen qatar olardy jalpy adamgershilik rýhta tárbıeleýde shyǵarmalarynyń erekshe mańyzy bar.
You Might Also Like
-
1. Sporttyq saıystyń maqsaty:a) Sport – seniń serigiń oıyndary arqyly balalardyń sportqa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrýá) oıyn barysynda balalardyń yntymaqtastyǵyn arttyra otyryp, adamgershilikke, adal...
