InfoHub Logo

Bilim salasyna reforma emes revolúsıa qajet (sońy)
Bilim berý isindegi jańa úrdistiń mán - maǵynasy, sıpaty men baǵyt - baǵdaryn aıqyndaýshy dáıekti faktorlar: QR - nyń táýelsiz egemendi memleket bolyp qalyptasýy; ekonomıkanyń naryqtyq modelin ustanyp menshiktiń túrli pishimderin; damytý ulttyq bilim berý isiniń álemdik bilim júıesine kirýi bolyp otyr. Árıne, bilim salasyn reformalaýǵa búkil álem elderi nazar aýdaryp, árkim óz betinshe jańalyqtar engizip jatqan qazirgi jaǵdaıda Qazaqstan úshin bilim salasyn reformalaýdyń daıyn nusqasy joq ekendigi túsinikti. Degenmen basqalarǵa qarap, belgili bir tujyrym jasaýdyń múmkindigi bar. Máselen bilim sapasy jóninde álem kóshiniń aldyńǵy leginde kele jatqan Fınlándıa qazirdiń ózinde bilimdi pánderge bólip oqytýdyń dástúrli júıesinen bas tartty. Endi olar oqýshylar boıyndaǵy qabilet - qarymdy erte oıatý baǵytynda synı oılaýǵa, kreatıvtilikke, kollaboratıvtilikke mashyqtandyrýǵa nazar aýdarýda. Álemniń basqa elderinde de osyndaı ózgerister bar. Endi adamdar bilim alý máselesimen ómir boıy aınalysatyn bolsa, oqýshylarǵa qajetsiz dúnıelerdi tyqpalap, basyn qatyrýdyń qansha qajeti bar?!
Shet memleketterdiń tájirıbesin eskere otyryp, bizdiń halyqtyń áleýmettik álsiz toptary úshin joǵary bilimdi qol jetimdi etý úshin stýdentterdiń úlgerimin ǵana emes, sonymen qatar áleýmettik - ekonomıkalyq faktorlardy da eskerý kerek («need - based system»). Aıtalyq, nesıe berý – bul tásil búkil álemde moıyndalǵan, bul tabysy ártúrli otbasylar úshin joǵary bilim alýǵa múmkindik beretin quraldardyń biri. Mysaly, Ulybrıtanıada bilim berý nesıesi boıynsha mólsherleme 2% - dan aspaıdy, sáıkesinshe 100 stýdenttiń 94 - i oqý úshin memlekettik nesıe nemese memleket kepildik bergen nesıe alady. Olar ony, ádette, oqý aıaqtalǵannan keıin qaıtarady, al áleýmettik jaǵdaıy tómen otbasynan shyqqan stýdentter nesıeniń bir bóligin ǵana qaıtarady Qazaqstanda 100 stýdenttiń 1 - eýi ǵana stýdentterge arnalǵan nesıe alady. Qazaqstanda memlekettik bilim berý nesıesin Qarjy ortalyǵynyń kepildemesi boıynsha ekinshi deńgeıli 4 bankke 10 - 20%- dan jáne odan da joǵary mólsherlememen beredi. Osyǵan qaramastan, qarjylandyrýdyń bul tetiginiń sharttary tartymdy bolmaǵandyqtan bul nesıe túri suranysqa ıe emes. Nátıjesinde, joǵary oqý oryndaryna túse almaǵan áleýmettik jaǵdaıy tómen otbasynan shyqqan balalar qalalarda qalyp qoıady, turaqty jumys oryndaryna ıe bola almaı, biliktiligin arttyrýǵa múmkindigi bolmaı qalady. Bul qalalarda narazylyq bildirýshi áleýmettik toptyń qalyptasýyna negiz bolady. Sondyqtan halyqtyń áleýmettik álsiz toptaryna arnalǵan granttardyń sanyn ulǵaıtý úshin granttardy bólý júıesin ózgertý kerekDálirek aıtqanda, UBT - nyń shekti balyn eńsergen jaǵdaıda, otbasynyń tabysy tómen barlyq talapkerlerge granttar berilýi kerek (mysaly, Ulybrıtanıanyń jetekshi ýnıversıtetteri, sonyń ishinde University of Oxford jáne University of Cambridge, 2020 jyldan bastap aldaǵy bes jyl ishinde áleýmettik jaǵdaıy tómen otbasynan shyqqan stýdentterdiń úlesin 7% - ǵa deıin kóbeıtýdi josparlap otyr ). Áńgimemizdiń aýany joǵary bilimdi kadr daıyndaýǵa jalpylaı pikir bildirý emes keleshek pedagog mamandardy arnaýly tapsyryspen daıyndaý týraly bolǵandyqtan soǵan aýysalyq.
Qazaq halqy - mádenı baı murasy, ózine bitken tabıǵı ereksheligi bar, sergek oı, sezimtal júrek, dástúrli tárbıe, ádis - tásilderi bar halyq. Qazaq halqy jaratylysynan júrek jylýy men meıirimi mol halyq. Urpaq tárbıesine degen nemquraılylyq tabıǵatyna jat halyqpyz, óıtkeni qazaqtyń el aldyndaǵy abyroı, bedeli, qadir - qasıeti, tek jeke basynyń jaqsylyǵymen nemese baı - dáýletimen emes, urpaǵynyń bilimimen, adamgershiligimen, tárbıeliligimen ólshengen Ár urpaqty tarıhı shyqqan tegin, ósken ortasyn, rýhanı túbin sanasyna jetkizip, ulttyq tárbıeniń ýyzymen sýsyndatyp tárbıeleý júregi qazaq dep soqqan árbir azamattyń paryzy.
Qashanda tektiligin joǵary baǵalaǵan ata – babamyzdyń joly, izi, kóshi ulaǵatty. Ata - baba dástúrin saqtap, ana sútin aqtap, halqynyń tilin, tarıhyn bilip, ata - baba parasattylyǵyn tanyǵan erekshe qabiletti, Elim. Jerim, Halqym - deıtin namysy oıaý, arly ul - qyz ósirý elimizdiń eldigi. Qudaıǵa shúkir, teksiz emespiz, tamyrsyz emespiz, búgingi urpaqtyń adamshylyq iliminen qumaryn qandyra sýsyndatar ózimizdiń tunyq tumaly bastaý - bulaǵymyz da, telegeı darıamyz da bar.
Uly Dalanyń Ulyq ustazdarynyń daıyndap urpaqtaryna amanattaǵan tálim - taǵylymdyq traktat ta, pedagogıkalyq dastan - tolǵaý jyr da, pedagogıkalyq oqýlyqtar, Qazaqtyń izgilik pedagogıkasynyń, kisilik pedagogıkasynyń, ımanıpedagogıkanyń qaǵıdalary men ustanymdaryn ón boıyna sińire bilgen roman, ocherkter de jetkilikti. sondaı – aq, adamı qasıetti ıgertýdiń tezısteri. kodeksteri ızgilikke baýlýdyń manıfesi de ózimizde qalaýyńsha kerektenerlik asyl muralar tunyp turǵanyn kórmedik. Zere, Dinasyl, Aıǵanym analar men ult ustazy atanǵan Dana Ustaz Analardyń, Atalardyń ulaǵaty, asyl ósıetin ysyryp tastap, Tereza. Mahatma Gandı. Ianýsh Korchak Sh. A. Amonashvılıdiń ósıet taǵylymyn alǵa shyǵardyq. Osy negizde búgingi tárbıemiz ulttyq tamyrynan uzap sala berdi. Ulttyq qundylyǵymyz, jalpyadamzattyq qundylyqtyń quramdas bóligi ekenin eskermedik. Kózimizdi shelbasyp, ózimizdi ózimiz tanı almaı, ultsyzdanýdyń dúrmegine ilese berdik. Álempedagogıkasynda etnopedagogıka degen ǵylym joq. Nemis, aǵylshyn, fransýz etnopedagogıkasy degen kezdespeıdi. Tipti kórshi ózbek, tájik. túrikpen etnopedagogıkasy joq. Al. kazak etnopedagogıkasy bar. Ybyraı atamyz irgesin qalaǵan, Maǵjan kákim ǵylymı negiein aıqyndaǵan tárbıeleý qazaq ilimin osy etnopedagogıkaǵa jabystyryp qoıǵanymyz tipten masqara boldy. ál - Farabı babamyz negizin salǵan, Abaı dana tolyqtyrǵan qazaqtyń izgilik pedagogıkasynyń bir butaǵy bolýshy ımanıpedagogıka, kisilik pedagogıka, damytý pedagogıkasy, kemeldendirý pedagogıkasy bilim júıesinen tysqary qalyp, «dinı uǵymǵa baılanysty» deýmen shettetilgen. Mundaǵy aıtpaǵymyz tulǵa qalyptastyrý týraly álem - dik oılardan ( E. Erıkson, A. Masloý, Zıgmýnd Freıd, Rodjers, G. Iýng, t. b.) bas tartý emes, solarmen ıyq tireser ulttyq ilim - bilimderdi keleshek pedagogtarǵa oqytyp úıret demekpiz. Sebebi, pedagog kadrlardy daıyndap jatqan arnaýly jáne JOO - yń oqytýshy - profesorlardyń pedagogtkalyq - psıhologıalyq dáris mazmúnynda, baǵdarlamasynda joǵaryda atalǵan pedagogıkalyq - psıhologıalyq bilimder kezdese bermeıdi. Al, qoǵam búgingi pedagogtan mynany qalaıdy. «Konvergentti muǵalim» sabaq mazmunyn da ártúrli formada, máselen, oqýlyqtardyń qosbetteri, aýdıo jáne vıdeo sabaqtar, longrıdter, prezentasıa, anımasıa, ınfografıka jáne t. b. túrlerinde jasaı alǵany abzal. Konvergensıaǵa ártúrli rólderde jumys isteý qabileti kiredi: muǵalim, lektor, tálimger, kóshbasshy, úırenýshi stýdent, tyńdaýshy, menejer, zertteýshi. Árıne muǵalimge degen qoǵam tarapynan qoıylyp jatqan osyndaı jańa talaptar bilim berý baǵdarlamalarynyń jańa arhıtektýrasy men mazmunyn, jańa formattaǵy kásibı muǵalimniń qalyptasýyndaǵy jańa tásilder men ádisterdi engizýdi anyqtaıdy. Bul barlyq qoldanystaǵy baǵdarlamalardy 100% qaıta qaraýdy talap etedi: tıimsiz nemese tıimdiligi tómen pánderden bas tartý, burynǵylaryn jańartý jáne jańalaryn qosý!» Bul pikir kóterilgeli birshama ýaqyt ótse de qulshyna kirisip reformalap jatqan JOO - ny kóp emes. Bári de túbegeıli ózgeristi kútip, máseleniń shymbaıly mánine bara almaı áliptiń sońyn kútýde. Dál kázir orta bilim júıesiniń basy on eki jyldyq. sońy onbir jyldyq qalypqa qatarlasyp mingesip túr. İndettiń kesirinen
onlaın oqytý, alystan bilim berýdi amalsyzdan engizip, eptep kún keshkennen basqa jol joq bolyp qaldy. Bul ýaqytsha qıyndyq. Odan úırenetinimizdi, jańadan ıgeretinimizdi tyrmysyp uǵyp, tájirıbe jınap jatyrmyz. Máseleniń ózegi tarıhı dáýirde álemdik bilim júıesine ene otyryp, ulttyq bilim berý jáne tárbıeleı alatyn mektepterdi jańadan qurý men qalyptastyrýda tur. Tárbıe is áreketiniń jalpy qoǵamdyq deńgeıi ortaıyp, otbasynda, mektepte, áleýmettik ortada jalań aıqaı, úmitsiz ýaıym, áreketsiz baıbalam beleń alyp barady. Máselen, otbasynda bala tárbıeleý mindetin atqara almaı, balasynyń tamaǵy men kıimin qamtamasyz etýge shamasy jetpeıtin otbasylar sany únemi ósip barady. Al, mekteptegi tárbıe isi, tek sabaq mazmuny arqyly júzege asyrylyp kele jatyr edi odanda ajyradyq. Mektepte tárbıe isin arnaıy júrgizýge ýaqyt ta, jaǵdaı da qalmady.
Bes kúndik oqý bir búıirden qyspaqtasa, kóptegen mektepterdiń ekinshi, úshinshi aýysymdy bolýy ýaqyttan tynysty taryltyp jiberdi. Tárbıelik saǵattar, erteńgilik, keshtik, kezdesýler, otyrystar onda - munda kóship - qonyp ótkizilýde. Ata - analardyń pedagogıkalyq saýattylyǵyn arttyratyn arnaıy mektepter joǵaryda atalǵan ozat elderdiń bárinde bar. Biz de bolǵandary joıylyp bitken. Ony joqtaıtyn, ıe bolatyn, basqaratyn bir de bir uıym, mekeme, bılik butaǵy joq. Bárin de ustazdardyń aryna tirep mindetteı salǵan.
Qazaqtyń mádenıeti, óneri, ádebıeti, dini tamasha tárbıe quraly bolǵandyǵy qashannan belgili bolǵanymen dál osy kezeńde olardyń ózi zamanǵa saı ornyqpaı, barlyq ata - analar, qadyń buqara, ustaz - tárbıeshiler alty mıllıonnan astam qyzben uldyń aldynda uıatty bolýdamyz. Olarǵa tekti atanyń urpaǵy ekenin uqtyra almaı, álemdik urpaqtarmen ıyq tiresip zamanaýıqazaq ultynyń shymbaıly ókili bolýǵa tıis ekenin, ondaı múmkindik. qarym qabilet olarda jetkilikti ekenin jerine jetkizin uǵyndyra almaı, qaldyq. Sebebi búgingi qazaq atanýshy ózimizdiń til, din, dilimizdegi butarlanǵan kóp baǵyttyń bolýy, rýhanı álemimizdiń jadaǵaılanýy, sol qazaqtardy tanı otyryp, basyn birik tirip irgesin nyqtaýǵa tanymdyq óremiz tarlyq etýde. Sondyqtan da, «Bala tárbıeleýge jaıly memleketter reıtıńinde 73 eldiń ishinde 73 - oryndamyz» (U. S. News & World Report and the Wharton School of the University of Pennsylvania, 2019); Mektepterdegi tárbıe isiniń taıazdyǵy aýyldan bastap, astanaǵa deıin sezilip, jalpynyń nazaryna ilikkenimen, ekpindi is - qımyl, jalpyǵa qozǵaý salǵan jalyndy júıeli is - qımyl joq, tipten sol jas jetkinshekderdiń ózderiniń ynta - jigerine qozǵaý salǵan qoǵamdyq bastamalar aýyzǵa alynbaıtyn bolǵan. Ulandar, órender, jasóspirimderdiń óz uıymdary únsizdik tanytyp júr. Mekteptegi ulttyq tárbıege muryndyq bolǵan bir kezderi qaýlaı kóterilgen jańa baǵdarmalardyń saǵy synyp, úni báseńsip, bastamashy mektepterdiń aýmaǵynan aspaı qalǵan.
Sóz sońynda oqýlyq daıyndaý týraly usynysymyzdy bildireıik. Oqýlyq daıyndaý ońaı emes. Kázir tipten qıyndap ketti. Bilim berý jaǵynan barshaǵa úlgi bolǵan Fınlándıa, Koreıa, Estonıa, Sıngapýr, Iaponıa memleketterinde saýat ashý kezeńindegi oqýshylardyń oqýlyǵyn jazyp daıyndaý óte kúrdelenip barady. Sebebi seniń jazǵan oqýlyǵyn oqýshynyń oqý saýatyn oqytyp, jazý saýatyn jazdyryp, sóıleý saýatyn sóıletip, oılaý saýatyn oılatyp ashtyrýǵa tıis bolǵan. Tipti esepteı alatyn saýatty, eseptete alatyn oqýlyq qana ashtyra alady. Sondyqtan olar bastaýysh synyp oqýlyǵyn tez jańalap, jetildirýge májbúr. Mundaı oqýlyqtar ár jyl saıyn óndiriledi, basylady. Al, orta býyn, joǵarǵy synyp oqýshylaryna arnalǵan oqýlyqtardy áýeli elektrondyq nusqada (aýdıo jáne vıdeo) daıyndap, barlyq talqylaýlar men saraptamalardan ótkizip, belgili merzimmen synaqtan ótkizgen soń basylyp shyǵýda. Elektron formatyndaǵy oqýlyqty túzeý, redaktorlaý, qosymsha jasaý, kóp eseleý jeńil bolǵandyqtan bul jol bizge de tıimdi.
Qobdabaı Qabdyrazaquly (ǵalym - jazýshy)