InfoHub Logo

— Baıaǵyda (qyryq jyldyń arysy men berisi bolýy kerek) Qaskeleń aýdanyndaǵy aýdandyq sotta qyzmet atqaryp júrdim, — dedi Úderbaı aqsaqal. — Bir kúni kezekti sot májilisin ótkizip otyrǵanbyz. Kenet kire beristegi aldyńǵy bólme ý-shý boldy da qaldy. Qulaqqa jetken sondaǵy qyzmetkerdiń: «İshte sot bop jatyr. Toqtaı turyńyz!» degen toqtaý sózi. Biraq oǵan baǵynbaı, basa-kóktep ústime bir adam kirip keldi. Qarasam, ózimniń dosym Smaǵul eken. Eltaı atyndaǵy kolhozdyń basqarmasy bolyp turǵan kezi. Úlken kózderi shatynańqyrap, sursha óńi sustanyp, ashýlanyp alǵan. Kire sala: «Tur ornyńnan, Úderbaı! Júr menimen birge!» dep aı-shaıǵa qaratpastan, buıyra sóıledi.

Aıtqanynan qaıtpaıtyn, qaısar dosymnyń minezi maǵan burynnan belgili edi. Júrip jatqan kezekti sot májilisin amalsyz toqtatýǵa týra keldi.

— Oıbaı, sottyń ózin aıdap áketip bara jatyr, — desti bireýler.

Dalaǵa shyqqan boıda Smaǵul meni ala kózben atyp, ún-túnsiz meni úıime qaraı alyp júrdi. Meniń qoıǵan suraqtaryma tis jaryp, jaýap qatar degen ne.

Qobaljýly kóńilim «Apyr-aı, ne bolyp qaldy eken?» dep. Odan arman uıqy-tuıqy. Esikten kirgen bette baıqaǵanym — bir buryshta meniń týǵan anam kóziniń jasyn súrtip jylap otyr. Úıde áıelim men emshekten jańa shyqqan ulym joq. Otty janarlary ashýmen shoqtaı jaınap, maǵan qaraı jalt burylǵan Smaǵul:

— Úderbaı, sen maǵan týrasyn aıtshy, anańmen qalasyń ba, joq, álde áıelińmen bolasyń ba? — dedi tikesinen. Esh jaqqa bultarýǵa mursha bermeıtin qatqyl suraq. Men:

— Ne boldy, Smeke? Túsindirip, aıtsańshy bylaı, — dep, jaımeńdep kele jatyr edim, Smaǵul qulaq asqan joq. Jańaǵy saýalyn ary qaraı jalǵastyryp:

— Sen maǵan aldymen jańaǵy suraǵyma jaýap ber, — dep qadalyp turyp aldy.

— Oıbaı-aý, ol ne degeniń, Smaǵul? Qalaı anamdy dalaǵa tastamaqpyn? Biraq óıtip taýsylatyndaı eshteńe joq shyǵar, — dedim shırańqyraı sóılep.

— Sol taýsylatyn jaǵdaı bolyp tur ǵoı. Áıeliń nege anańdy jylata beredi? Olaı bolsa myna anańdy jylatpaı baq. Baǵa almasań, ózim qazir alyp ketip baǵamyn, — dedi óktem daýyspen. — Al áıeliń endi bul úıdiń tabaldyryǵyn anań otyrǵanda attap baspaıdy. Uqtyń ba? Ony men jańa ǵana tórkinderine qaraı óz qolymmen attandyryp jiberdim...

Anam men kelinshegimniń arasynda ár túrli kıkiljiń bolyp qalatynyn buryn da sezetinmin. Kóńildi kúpti qylǵan ýaıymnyń biri — «Apyr-aı, bul kisiler endi qaıtip til tabysar eken?» bolatyn. Men joq ýaqytta ekeýiniń arasy tipti ýshyǵyp ketken sıaqty.

Bala kezden birge ósip, baýyrdaı bolyp ketken adam emes pe Smaǵul. Bizdiń úıdi óz balasyndaı bılep-tósteıtin ol jaı bir sharýamen kirip kelip, anamnyń kóz jasynyń ústinen shyqqan. Shapshań minezdi sheshimtal dosym men qusap, mińgirlep turmaıdy. Meniń bar-joǵyma qaramastan, áıelimdi úıimnen aıdap shyqqany da sondyqtan. Osynyń aldynda «Qart enesin syılaı almaǵan kelinnen ne úmit, ne qaıyr?» degenin de estip qalǵamyn.

Al men bolsam, jaı adam emespin, qyzmetim — aýdandyq sottyń sýdıasy, talaı adamnyń taǵdyryn sheshetin sot bıliginiń ókilimin. Biraq óz taǵdyrymdy sheshýge kelgende qaýqarsyz bolyp shyqqanymdy qarasańshy.

Sodan birer aı úıde anamyz ekeýmiz ǵana turyp jattyq. Bir kúni «Aýylǵa júrip, demalyp qaıt» degen soń, Eltaı atyndaǵy kolhozǵa qaraı tartyp kettim. Biz shaı ship bola bergende, esik aldyna úsh at jegilgen jeńil arba kelip toqtaı qaldy.

— Júr, ekeýimiz bir jerge baryp keleıik, — dedi Smaǵul. Men úshin onyń aıtqany qaı ýaqytta da zań, dereý jolǵa qamdandyq. Bet alysymyz — osy jerden onsha qashyq emes Jarmuhambet degen aýyl. Smaǵuldyń kózdep kele jatqany — osyndaǵy bir aǵaıyndarynyń úıi eken. Biz at basyn tiregen shańyraq ıeleri jasy úlken adamdar eken, mal soıyp, dastarqan jaıyp, bizdi jyly shyraımen qarsy alyp jatyr.

Sol úıde tań atqansha qonaq bolyp, demaldyq. Qaıtar kezde úı ıelerine qarap otyryp Smaǵul:

— Aǵa-jeńge, meniń sizderde bir buıymtaıym bar, — dep bir salmaqty sózdiń shetin shyǵardy. — Myna otyrǵan — meniń dosym Úderbaı. Kesheden beri tanysyp-bilisip jatyrsyzdar. Jaman jigit emes ekenin de baıqaǵan shyǵarsyzdar. Aıtaıyn degenim — osy úıdegi meniń qaryndasym men osy Úderbaıdy tabystyrsaq. Kelisseńizder, nekesin qıyp, qossaq dep edim. Qaryndasymnyń baqytty bolaryna, jylamasyna men kepildik beremin, — dedi salǵan jerden tikesinen. Qazaqshylyq jolymen alystan oraǵyta máımóńkelep jatpastan, týrasynan bir-aq tartty.

Bárimiz de selk ete túskendeı boldyq. Úı ıelerin bylaı qoıǵanda, meniń ózim Smaǵuldyń bul oıynan múlde beıhabarmyn. Aıtyp otyrǵan áńgimesi jóninde osy ýaqytqa sheıin ám-mım dep tis jarsa, neǵyl dersiz. Qaı zamannan beri syrlas eski dos bolǵannan keıin, arnaıy osy úıge kele jatqannan keıin, ashyp aıtpasa da, eń quryǵanda túpki oıyn eptep ısharalap qoıýyna bolady ǵoı. Joq, tipti kóz qıyǵymen de sezdirýdi qajet dep tappaǵan syńaıly.

Aınaladaǵy adamdardyń ıkemge kelgenderin úıirip ákete beretin ejelden syralǵy Smaǵul emes pe? Biraq endi meni ómirimdegi sheshýshi sátke baılanysty dál osylaı bılep-tóstep alyp ketedi de úsh uıyqtasam, túsime kirseshi.

Júregim dúrsildeı soǵyp, kózimdi jypylyqtata bersem kerek. Myna tosyn usynys meńdetip jibergendeı dastarqan ıeleri de lám dep aýyz asha almastan, bir sátke sileıip qalǵan. Sener-senbesterin bilmeı, aıran-asyr. Ekeýiniń de óńderinde — «Myna Smaǵul shynyn aıtyp otyr ma?» degen suraqtyń nyshany.

«Oıpyr-aı, eń quryǵanda jol boıy qyz jaıynda tis jaryp, birdeme deseıshi, — deımin men ishteı. — Anany-mynany sóz etip kele jattyq. Biraq, ondaı áńgime tipti oıymyzǵa da kelmep edi ǵoı. Endi aıaq astynan Smaǵuldyń mynasy nesi?»

Tipti osy úıdiń qyzy bar ekenin de bilmeımin, bilmegendikten, kórgen de emespin. Endeshe Smaǵul aldymen meniń kelisimimdi alýy kerek qoı. Úı ıelerin bylaı qoıyp, meniń ózim til-aýyzdan aırylyp, meńireıgen kúıi otyryp qalsam kerek. Álden ýaqyt ótkennen keıin baryp, en aldymen qyzdyń anasy es jınaǵandaı boldy:

— Joq, bermeımin, — dedi ol kisi birden-aq qarsy ekendigin tanytyp. — Qyzym áli jas... Onyń ústine... onyń ústine... Qalaı bul aıaq astynan?.. Bere almaımyn... — dep bul áńgimeniń ózine unamaıtyndyǵyn sezdirdi. «Onyń ústine...» dep, aıta almaı otyrǵan oıynyń túbi belgili — «Qatyn tastaǵan eresek erkekke qalaı barady?» dep otyr.

Sol eki arada esin jıyp aldy ǵoı deımin, áńgimege otaǵasy da aralasyp ketti. Aldymen ol áıeline tıisti:

— Já, boldy kúńkildeı bermeı. Smaǵul inim aıtty ǵoı... Smaǵul qashan beker sóıleýshi edi? Meniń qyzym — óziniń qaryndasy. Al qaryndasyn nashar jigitke qosa qoımas. Ras, balalardy qosý degen — qashanda oılanatyn sharýa. Biraq bul arada seskenetin eshteńeni baıqap otyrǵamyn joq. Men batamdy berdim. Endi qyrsyqpaı, sen de ruqsat ber, — dedi sosyn áıeline túıilińkireı qarap.

Qyzdyń sheshesi bolsa basyn tuqshıta tómen qarap alǵan. Taǵy da birdeme dep mińgirleı sóılep, ılige qoımaǵan syńaı tanytady. Qyzyn maǵan qımaı otyrǵany anyq. Qansha aıtqanmen, ana ǵoı, birdemelerdi qıystyra almaı, yǵyn túsine almaı otyrǵany belgili. Eń basty túıtkil — jańaǵy másele.

Manaǵydaı emes, esin jınap, daýysyn qataıtyńqyrap alǵan otaǵasy óziniń bıligine endi mingen syńaıly. Bir jaǵynan Smaǵul da oıyn odan árman tıanaqtap, qyz sheshesin kóndirý qamynda. Sózin dáleldep, tuzdyqtaı sóıleı otyryp, otaǵasy ekeýi aqyry báıbisheniń betin beri qaratqandaı boldy.

Sonymen ne kerek, úı ishi aıaq astynan abyr-sabyr boldy da qaldy. Qyzdy dereý kıindirip, basyna oramal jaýyp, jeńgeleri dalaǵa alyp shyqqaly jatyr. «Oıpyr-aı, túri qandaı eken?» dep júregim lúpildep barady.

Arbamen qaıtadan aýylǵa qaraı bet aldyq. Qyz basyndaǵy ormalyn kóterer emes, bir qyryndaǵan kúıin júzin teris berip, men jaqqa múlde buyrylmaı qoıdy. Tap bir maǵan ókpelep qalyp, sonysyn jaza almaı otyrǵan adamdaı.

Úıiniń aldyna at basyn tiregennen keıin, Smaǵul arbadan sekirip tústi de:

— Neǵyp otyrsyń myjyraıyp? Qanekı, beri júr! — dedi baıaǵy óziniń óktem daýysymen.

Onsyz da búkil yrqymdy bılep alǵan joldasyma qaıdan qarsy kelmekpin, aıtqanyn oryndap, lypyldaı júgiremin. Qoranyń ishine kirip, ekeýimiz aldymen bir aýyr flágti arbanyń ústine ornattyq. Azyq-túlik salynǵan qapshyqtardy da súırelep júrmiz. Eń aqyrynda bir semiz isekti irkildetip qoradan shyǵardy. Sonymen tıelgen júk shaǵyn arbanyń járendiginen asyp, tolyp ketti. Smaǵul dertedegi attyń basyn ózi jetektep ákelip, betimizdi jolǵa qaraı salyp jiberdi de, ıgi tilegin aıtyp qala berdi. Baıqaımyn, tıegenimizdiń bári de — toıǵa qajetti jabdyqtar.

Maǵan osynyń bári tús sıaqty. Oıda joqta aıaq astynan «Mynaý kelinshegiń» dep, bir qyzdy qasyma otyryǵyzyp qoısa, ol az bolǵandaı óz aýylyna kelip, arbama qanshama zattardy tıep berse, qalaı esińnen tanbassyń. Ózime ózimniń kele bastaǵan sátim — qyzben ońasha qalǵannan keıin baryp qana.

Jan-jaǵyma aınalaqtap qarap qoıamyn, shynynda da mańaıymyzda ekeýimizden basqa jan balasy joq.

Sodan temirjoldan ótip, seleksıanyń (ǵylymı tájirıbeler jasalatyn alqap) qalyń aǵashtarynyń arasyna da kirdik. Osy araǵa kelgende ǵana esimdi jınańqyrap, sabama tústim-aý deımin. «Nede bolsa» dep, kólikti toqtattym. Óıtkeni qasymda Smaǵul joq, ózime ózi bı, ózim qoja emespin be.

Arbama salyp bergen myna boıjetkenniń áli kúnge júzin kórmesten, úıge qaraı ákele jatqanym qalaı? Jáne jaı ákele jatqanym joq, ómirlik jar etpekpin. Endeshe tym quryǵanda qandaı adamǵa úılengeli jatqanymdy bilýim kerek emes pe. Ózim óńin kórmeı turyp, qalaısha úıge kelin etip kirgizbekpin?

Júzin kórmegennen keıin adam neshe túrli oıǵa keledi ǵoı. Meniń shaqshadaı basymdy sharlap sharadaı qylyp júrgen oıdyń jalpy nobaıy mynandaı edi: «Óńi qandaı eken, minezi, qylyǵy kóńilime qona ma? Ózi jón bilmeıtin bolsa ári onyń ústine ózi kóriksiz bolyp shyqsa she? Qanshalyqty qulaı sensem de, Smaǵul dosym kóńil kúıiniń yrqynda júrip, maǵan ásheıin basy bos balpyaıaq qyzdardyń birin qosa salsa, qaıttim? Onda qudaıdyń tóbeden urǵany da. Dostyń kóńiline qaraǵan durys qoı, biraq qanshaı aıtqanmen, ózim turatyn áıel aldymen ózime unaýy kerek emes pe?

Qoıshy, áıteýir, ne kerek, úıge aparmaı turyp, osy aıdalada máseleniń nege ashyp almaımyn, nege ózim kóz jetkizbeımin? Qudaı betin ary qylsyn, eger de bar ǵoı, unamaı jatsa, múmkin, osy aradan-aq attyń basyn arbasymen qosyp, keri burmaımyn ba? Qoı, basyn ashyp alaıyn taza masqara bolmaı turǵanda». Myna qyzyqty qarańyz, ózim qalyńdyq retinde úıime alyp kele jatqan qyzǵa osy arada men ómirimde birinshi ret til qatqaly turmyn. Osy oıǵa bek bekindim de, boıyma bar batyldyǵymdy jınap alyp, qyzǵa bylaı dedim:

— Qaryndas, — dedim tamaǵymdy jótkirine kenep alyp, qyzǵa taman taqaı túsip.— Betińdi ash, ekeýmiz tanysaıyq. «Qudaı qossa, endi ekeýmiz erli-zaıypty bolamyz.

Kómeıime kelip, irkilip qalǵan «Úlken ata-anań ulyqsatyn berdi ǵoı» degen sóz. Ony aıtyp jiberýge jibermeı turǵan — manadan ishimde arpalysyp kele jatqan jańaǵydaı kúdikti oı. Túrinen at úrketindeı bolsa, ondaı qyzdyń maǵan keregi ne?

Sodan qyz basyndaǵy oramalyn aqyryn sypyryp túsirdi de, maǵan jasqana qarady. Óńine kóz qıyǵymnyń túsýi sol eken, búlk ete túsken júregim sabyrǵa boı bermesten, attaı týlap áldeqaıda ala jónelgeni. Mynaý bolmys, myna bitim meni ishten kemirip kele jatqan shúbáli oılarymdy bir demde-aq dúr silkindirip, ushyryp jibergendeı boldy. Bir sát kóz aldym qaraýytyp ketken sıaqtandy. Aýa jetpeı qalǵandaı eki qolymdy ebedeısiz erbeń etkizdim-aý deımin. Basym aınalyp, qulap qalmaǵanyma shúkir.

Sonymen ne boldy deısiz ǵoı. Meniń aldymda... sopaqshalaý aqquba júzdi, qaraqattaı úlken otty kózdi, qyr muryny sál kishirek bitken, qyp-qyzyl qalyńdaý erindi súıkimdi boıjetken tur. Súıkimdiń ne, men oılaǵannan da arman móldiregen jas sulý. Mynadaı qyzdy jar etken jigitte, sirá, arman bar ma eken? Ádette sulý qyzdar kerdeń, pań, pyshaqtyń júzindeı ótkir bolyp keledi ǵoı. Al meniń qalyńdyǵym, endi eshkimnen qysylyp-qymtyrylmastan, meniń qalyńdyǵym dep aıtaıynshy, ózi sondaı ajarly jan bolǵanyna qaramastan, adamǵa jasqana qaraıtyn bir túrli uıańdaý.

Ekeýmiz arbadan tústik te, baqty aralap biraz júrdik. Bir-birimizben jete tanysyp, áńgimelestik. Áńgimelesip, bilisken saıyn tóbem kókke eki-aq eli jetpeı barady. Endi kidirip turýdyń qajet ne, úıdegi anamdy qýantý úshin dereý júrip kettik.

Smaǵul maǵan qosqan sol úrip aýyzǵa salǵandaı súıkimdi qyz qazir qaıda deısińder ǵoı. Ol jaǵyn oılap, bastaryńdy tym qatyra bermeńder. Sol sulý qyz — myna aldaryńda otyrǵan jeńgeleriń Búbish. Qudaıǵa táýba, uldy-qyz aralas 5-6 balam bar, tatý-tátti ómir súrip kelemiz, — dep, Úderbaı aqsaqal áńgimesin aıaqtady da, mardymsynǵan pishinmen qonaqtaryna jaǵalaı qarady.

Osyndaı aıaýly jar taýyp berip, búkil bir áýletke ǵumyrǵa jeter qýanysh syılap ketken Smaǵul aǵaı bul kúnde ómirde joq. Mynandaı tosyn oqıǵaǵa qatty áserlenip ketken qonaqtardyń biri:

— Alla jaryqtyq-aı, arýaǵy rıza bolsyn! — dep bet sıpap edi, eresekteý kisilerdiń biri Qasıetti Qurannyń biri aıatyn qyryldaqtaý únimen ándete sozyp, oqı jóneldi. Qanshalyqty náshine keltirip, maqamdaı oqyp jatqanyn kim bilsin, biraq arabsha áýezdi sózderdi búkil qonaq siltideı tynyp tyńdap qalypty. Tipti ortada otyrǵan ferma partıa uıymynyń hatshysy da lám dep qarsylyq kórsete almaı, qarsylyq kórsetkendi bylaı qoıyp, jan dúnıesin tebirentip, tula boıdy shymyrlatyp áketetin tylsym áýenge uıyp, múlgip bara jatqandaı.

Osy sátte báriniń basyna kelgen ortaq oı: «Ne degen keremet kisi!.. Netken qyzyqty taǵdyr edi!»

---