Býnaqdenelilerdiń damýy
Sabaq: 45
Taqyryby: § 47. Býnaqdenelilerdiń damýy
Sabaqtyń maqsaty: býnaqdenelilerdiń damý erekshelikterin atap, syzbanusqa retinde túsindirip, árbireýine jeke sıpattama berý; adamgershilik, ekologıalyq jáne estetıkalyq tárbıe bere otyryp ǵylymı dúnıetanymyn baıytý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Kóbeıýdiń qandaı joldary bar?
Jynyssyz kóbeıý degen ne?
Gıdranyń búrshiktený tásilimen kóbeıýi nelikten jynyssyz kóbeıýge jatady?
Shubalshańdy nelikten germafrodıt deıdi? Pilde degen ne?
Órmekshiniń kóbeıýinde shubalshańnan ózgeshelik bar ma? Qandaı?
Gıdra zıgotasy qalaı, qandaı jaǵdaıda paıda bolady? Bul kóbeıýdiń qaı túrine jatady?
Shubalshańnyń jynysty kóbeıýi qalaı júredi? Shubalshańdarda qaı gametalar almasady? Uryqtaný qaıda júredi?
Kóbeıýdiń bıologıalyq máni, mańyzy nede?
Bıologıalyq máni jaǵynan, kópjasýshaly ekenin eskermegende, gıdranyń jynyssyz kóbeıýiniń birjasýshaly jándikter kóbeıýinen (jynyssyz jolmen) ózindik ereksheligi bar ma? (túsindirińder).
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Sender jazdyń orta sheninde shóp ne aǵash japyraqtarynda jorǵalap júrgen qurtqa uqsas jándikterdi jıi kóresińder. «O, myna qurtty qara!» degen qurbylaryńnyń sózin de estigen bolarsyńdar. Shynynda da olardyń denesi qurt tárizdi býyltyq, aýyz múshesi kemirýge beıimdelgen, qursaǵynda 5 jup jalǵanaıaqtary bolady. Bular qyryqqabat (oramjapyraq) aq kóbeleginiń dernásilderi (lıchınka). Al endi osy dernásilderdi eresek kóbelekpen salystyryp kórińder. Dene pishinin aıtpaǵanda, eresek kóbelekte úsh jup júretin aıaqtary bar, al dernásilderinde beseý. Eresek kóbelektiń aýyz múshesi – tútik tárizdi uzyn ıirilgen tumsyqsha. Bul tumsyqshasymen ol gúl shyrynyn sorady. Dernásildiń aýyz múshesi ústińgi, astyńǵy tissheli jaqtarymen japyraqty kemirip, úgitýge beıimdelgen.
Kóbelektiń dernásilin juldyzqurt dep ataıdy. Juldyzqurttar ósimdikterdiń japyraqtarymen qorektenedi de, tez ósedi jáne birneshe ret túleıdi. Eń sońǵy túleýdiń aldynda aǵash dińine, dýalǵa, qurylys qabyrǵasyna jáne taǵy basqa jerlerge órmelep shyǵady. Qolaıly oryn tapqan soń juldyzqurt qýyrshaqqa aınalady. Qýyrshaq kezeńinde olar eshbir qozǵalyssyz qalady, qorektenbeıdi. Degenmen hıtınmen qaptalǵan qýyrshaqta óte kúrdeli ózgerister júrip jatady. Onda eresek kóbelektiń dene músheleri qalyptasady. Qystap shyqqan qýyrshaqtan kóktemde birden oramjapyraq aq kóbelegi shyǵady.
Sonymen, kóbelektiń damý satylaryn tizip kórsetelik: jumyrtqa, dernásil, qýyrshaq, eresek kóbelek. Shegirtkeniń kóbeıýimen ózderiń tanysyńdar.
Damýy 4 satydan turatyn jáne dernásili eresegine uqsamaıtyn býnaqdenelilerdi tolyq túrlenip damıtyn býnaqdeneliler dep ataıdy.
Bularǵa kóbelekten basqa qońyz, shybyn, masa, ara jáne taǵy basqa tolyp jatqan jándikter jatady.
Jumyrtqa salý merzimi, orny, damý merzimi ár túrli býnaqdenelilerdiń túrine qaraı árqalaı bolady. Mysaly, zaýza qońyz jumyrtqalaryn topyraqqa, shybyn lastanǵan jerlerge, kóbelekter ósimdik japyraqtaryna, aǵash jemisine, t. b. jerlerge salady. Zaýza qońyz dernásiliniń damýy 4 jylǵa, shybyn dernásiliniń damýy birneshe táýlikke sozylady.
Shegirtkeler, taraqandar, dáýitter, ınelikter sıaqty býnaqdenelilerdiń kóptegen túrleriniń damýy úsh satydan turady. Olar: jumyrtqa – dernásil – eresek jándik.
Keıbireýiniń dernásili jumyrtqadan eresek jándigine uqsas bop shyǵady. Tek dene mólsheri men qanattary (mysaly, shegirtkede) ǵana kishirek bolady. Bul dernásilder ósip, eseıý barysynda birneshe ret túleıdi. Ár túlegen saıyn eresek býnaqdenelige uqsastyǵy arta túsedi.
Damýy 3 satydan turatyn jáne dernásili eresegine uqsaıtyn býnaqdenelilerdi shala túrlenip damıtyn býnaqdeneliler deıdi.
Túrlenip damýdyń mańyzy. Túrlenip damıtyn, onyń ishinde, ásirese tolyq túrlenip damıtyn býnaqdenelilerdiń tabıǵatta keńinen taralyp, óz túrlerin saqtaýǵa edáýir múmkindigi bar. Dernásili eresek jándiktiń qoregine «ortaqtaspaıdy», ári turaǵy da basqa bolady. Mysaly, zaýza ne kartop qońyzynyń dernásilderi topyraqta tirshilik etedi, ósimdik tamyrlaryn, jer asty bólikterin jep qorektenedi. Al eresek qońyzdar aǵash japyraqtaryn qorek etedi. Sonymen qatar syrtqy ortanyń qolaısyz jaǵdaılarynan damýynyń 4 satysynda da aman qalatyn kezder bolady. Mysaly, jemis aǵashtary japyraq jaıǵan kóktem merziminde olardy býnaqdenelilerden jáne dernásilderinen qorǵaý úshin ýly hımıkattar sebedi. Bul hımıkattardan jer betinde júrgen býnaqdeneliler qyrylady da, topyraq arasynda júrgen nemese áli qýyrshaq kúıinde jatqan dernásilder aman qalady. Sonymen túrlenip damý tásili de – býnaqdenelilerdi joıylyp ketýden saqtaıtyn beıimdiliktiń biri.
İV. Bekitý.
Túrlenip damý degen ne?
Túrlenip damýdyń býnaqdeneliler úshin qandaı mańyzy bar?
Úı tapsyrmasy. § 47 oqyp, 109 - sýretti salyp kelý.
Taqyryby: § 47. Býnaqdenelilerdiń damýy
Sabaqtyń maqsaty: býnaqdenelilerdiń damý erekshelikterin atap, syzbanusqa retinde túsindirip, árbireýine jeke sıpattama berý; adamgershilik, ekologıalyq jáne estetıkalyq tárbıe bere otyryp ǵylymı dúnıetanymyn baıytý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Kóbeıýdiń qandaı joldary bar?
Jynyssyz kóbeıý degen ne?
Gıdranyń búrshiktený tásilimen kóbeıýi nelikten jynyssyz kóbeıýge jatady?
Shubalshańdy nelikten germafrodıt deıdi? Pilde degen ne?
Órmekshiniń kóbeıýinde shubalshańnan ózgeshelik bar ma? Qandaı?
Gıdra zıgotasy qalaı, qandaı jaǵdaıda paıda bolady? Bul kóbeıýdiń qaı túrine jatady?
Shubalshańnyń jynysty kóbeıýi qalaı júredi? Shubalshańdarda qaı gametalar almasady? Uryqtaný qaıda júredi?
Kóbeıýdiń bıologıalyq máni, mańyzy nede?
Bıologıalyq máni jaǵynan, kópjasýshaly ekenin eskermegende, gıdranyń jynyssyz kóbeıýiniń birjasýshaly jándikter kóbeıýinen (jynyssyz jolmen) ózindik ereksheligi bar ma? (túsindirińder).
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Sender jazdyń orta sheninde shóp ne aǵash japyraqtarynda jorǵalap júrgen qurtqa uqsas jándikterdi jıi kóresińder. «O, myna qurtty qara!» degen qurbylaryńnyń sózin de estigen bolarsyńdar. Shynynda da olardyń denesi qurt tárizdi býyltyq, aýyz múshesi kemirýge beıimdelgen, qursaǵynda 5 jup jalǵanaıaqtary bolady. Bular qyryqqabat (oramjapyraq) aq kóbeleginiń dernásilderi (lıchınka). Al endi osy dernásilderdi eresek kóbelekpen salystyryp kórińder. Dene pishinin aıtpaǵanda, eresek kóbelekte úsh jup júretin aıaqtary bar, al dernásilderinde beseý. Eresek kóbelektiń aýyz múshesi – tútik tárizdi uzyn ıirilgen tumsyqsha. Bul tumsyqshasymen ol gúl shyrynyn sorady. Dernásildiń aýyz múshesi ústińgi, astyńǵy tissheli jaqtarymen japyraqty kemirip, úgitýge beıimdelgen.
Kóbelektiń dernásilin juldyzqurt dep ataıdy. Juldyzqurttar ósimdikterdiń japyraqtarymen qorektenedi de, tez ósedi jáne birneshe ret túleıdi. Eń sońǵy túleýdiń aldynda aǵash dińine, dýalǵa, qurylys qabyrǵasyna jáne taǵy basqa jerlerge órmelep shyǵady. Qolaıly oryn tapqan soń juldyzqurt qýyrshaqqa aınalady. Qýyrshaq kezeńinde olar eshbir qozǵalyssyz qalady, qorektenbeıdi. Degenmen hıtınmen qaptalǵan qýyrshaqta óte kúrdeli ózgerister júrip jatady. Onda eresek kóbelektiń dene músheleri qalyptasady. Qystap shyqqan qýyrshaqtan kóktemde birden oramjapyraq aq kóbelegi shyǵady.
Sonymen, kóbelektiń damý satylaryn tizip kórsetelik: jumyrtqa, dernásil, qýyrshaq, eresek kóbelek. Shegirtkeniń kóbeıýimen ózderiń tanysyńdar.
Damýy 4 satydan turatyn jáne dernásili eresegine uqsamaıtyn býnaqdenelilerdi tolyq túrlenip damıtyn býnaqdeneliler dep ataıdy.
Bularǵa kóbelekten basqa qońyz, shybyn, masa, ara jáne taǵy basqa tolyp jatqan jándikter jatady.
Jumyrtqa salý merzimi, orny, damý merzimi ár túrli býnaqdenelilerdiń túrine qaraı árqalaı bolady. Mysaly, zaýza qońyz jumyrtqalaryn topyraqqa, shybyn lastanǵan jerlerge, kóbelekter ósimdik japyraqtaryna, aǵash jemisine, t. b. jerlerge salady. Zaýza qońyz dernásiliniń damýy 4 jylǵa, shybyn dernásiliniń damýy birneshe táýlikke sozylady.
Shegirtkeler, taraqandar, dáýitter, ınelikter sıaqty býnaqdenelilerdiń kóptegen túrleriniń damýy úsh satydan turady. Olar: jumyrtqa – dernásil – eresek jándik.
Keıbireýiniń dernásili jumyrtqadan eresek jándigine uqsas bop shyǵady. Tek dene mólsheri men qanattary (mysaly, shegirtkede) ǵana kishirek bolady. Bul dernásilder ósip, eseıý barysynda birneshe ret túleıdi. Ár túlegen saıyn eresek býnaqdenelige uqsastyǵy arta túsedi.
Damýy 3 satydan turatyn jáne dernásili eresegine uqsaıtyn býnaqdenelilerdi shala túrlenip damıtyn býnaqdeneliler deıdi.
Túrlenip damýdyń mańyzy. Túrlenip damıtyn, onyń ishinde, ásirese tolyq túrlenip damıtyn býnaqdenelilerdiń tabıǵatta keńinen taralyp, óz túrlerin saqtaýǵa edáýir múmkindigi bar. Dernásili eresek jándiktiń qoregine «ortaqtaspaıdy», ári turaǵy da basqa bolady. Mysaly, zaýza ne kartop qońyzynyń dernásilderi topyraqta tirshilik etedi, ósimdik tamyrlaryn, jer asty bólikterin jep qorektenedi. Al eresek qońyzdar aǵash japyraqtaryn qorek etedi. Sonymen qatar syrtqy ortanyń qolaısyz jaǵdaılarynan damýynyń 4 satysynda da aman qalatyn kezder bolady. Mysaly, jemis aǵashtary japyraq jaıǵan kóktem merziminde olardy býnaqdenelilerden jáne dernásilderinen qorǵaý úshin ýly hımıkattar sebedi. Bul hımıkattardan jer betinde júrgen býnaqdeneliler qyrylady da, topyraq arasynda júrgen nemese áli qýyrshaq kúıinde jatqan dernásilder aman qalady. Sonymen túrlenip damý tásili de – býnaqdenelilerdi joıylyp ketýden saqtaıtyn beıimdiliktiń biri.
İV. Bekitý.
Túrlenip damý degen ne?
Túrlenip damýdyń býnaqdeneliler úshin qandaı mańyzy bar?
Úı tapsyrmasy. § 47 oqyp, 109 - sýretti salyp kelý.
You Might Also Like
