InfoHub Logo

Synyp: 11
Páni: bıologıa
Sabaqtyń
Sabaqtyń taqyryby: F. Redıdiń tájirıbeleri, Bekonnyń oı - pikirleri. L. Pasterdiń tájirıbeleri. Tirshiliktiń máńgilik teorıasy. Jer betinde tirshiliktiń paıda bolýy týraly materıalısik kózqarastar.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik. Oqýshylarǵa tirshiliktiń paıda bolýy týraly túsinik berý.
Damytýshylyq. Este saqtaý, oılaý qabiletterin damytý.
Tárbıelik. Uqyptylyqqa, tazalyqqa baýlı otyryp, gıgıenalyq, ekologıalyq tárbıe berý.
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqty ótkizý ádisi: túsindirmeli kórnekilik, nusqaýshy oıǵa túsirýshi, suraq, jaýap.
Sabaqtyń kórnekiligi: bıosfera
Sabaqtyń barysy.
a) sálemdesý;
á) oqýshylardy túgeldeý;
b) synyp tazalyǵyna kóńil bólý.

İİ Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi:
1. Zat almasý kezinde tiri organızmderde qandaı ózgerister bolady?
2. Tuqymqýalaýshylyq uǵymyn qalaı túsinesińder?
3. Organızmder úshin kóbeıýdiń qandaı mańyzy bar?
4. Tiri organızmderdiń quramynda qandaı negizgi qosylystar bar?
5. Tiri organızmderdiń dıskrettiligi degendi qalaı túsinesiń?

İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Ǵylymı derekter boıynsha Kún júıesine jatatyn Jer ǵalamshary budan 4, 5 — 5 mlrd jyl buryn gazdy - shańdy tumannan paıda bolǵan. Mundaı gazdy - shańdy materıa qazirgi kezde juldyzaralyq keńistikte de kezdesedi. Jer betinde tirshiliktiń paıda bolýy úshin ǵaryshtyq jáne ǵalamsharlyq keıbir alǵysharttar qajet. Ol úshin ǵalamshardyń ózine tán mólsheri bolý shart. Ǵalamshardyń mólsheri tym úlken bolsa, tabıǵı radıoaktıvti zattardyń atomdyq ydyraýynan bólingen energıanyń áserinen ǵalamshar óte kyzyp ketýi múmkin. Ǵalamshardyń tym qyzyp ketýi qorshaǵan ortanyń radıoaktıvti zattarmen lastanýyna jaǵdaı jasaıdy. Al ǵalamshardyń mólsheri tym kishi bolsa, ol óz aınalasyndaǵy atmosferany ustap tura almaıdy. Ǵalamsharlar juldyzdardy orbıta boıynsha aınala qozǵalýy arkyly turaqty túrde jáne birkelki mólsherde ózine qajetti energıa alyp turýy tıis. Ǵalamsharǵa energıa aǵysy bir kalypty túspese tirshiliktiń paıda bolýy men damýy múmkin emes. Óıtkeni tiri aǵzalardyń tirshiligi belgili bir temperatýralyq jaǵdaıda ǵana júrip otyrady. Qoryta aıtqanda, Jer ǵalamsharynda tirshiliktiń paıda bolýynyń alǵysharttaryna — ǵalamshardyń qajetti mólsheri, energıa jáne belgili temperatýralyq jaǵdaılar jatady. bul aıtylǵan alǵysharttar tek Jer ǵalamsharynda ǵana bolǵandyǵy ǵylymı dáleldengen. Tirshiliktiń paıda bolýy, adam balasyn óte erte kezderden bastap - aq tolǵandyryp kele jatqan kúrdeli máseleniń biri. Ol jaıynda kóptegen boljamdarmen kózqarastar bar.
Ertede ǵylymı derekterdiń azdyǵynan tirshiliktiń paıda bolýy týraly túrli kózqarastar qalyptasty. Ejelgi grek fılosofy Arıstotel (b. z. d. IV ǵ.) bıt — etten, qandala — janýar shyrynynan, shubalshań — balshyqtan paıda bolady degen kózqarasty ustandy.
Grek fılosofıasynyń negizin salýshylar Fales jáne t. b., organıkalyq dúnıeniń negizin qorshaǵan ortadaǵy ár túrli zattardan izdedi. Fales ondaı negizgi zat sý dep eseptedi jáne sodan ózdiginen tirshilik paıda boldy dep qorytyndy jasady. Orta ǵasyrlarda da ǵylymı derekterdiń jınaqtalýyna qaramastan tirshiliktiń paıda bolýy jaıly túrli kózqarastar oryn aldy. XVII ǵasyrdyń orta shenine deıin tirshilik ózdiginen óli tabıǵattan paıda bolady degen kózkarasty qoldaýshylar kóp boldy. Keıingi kezdegi mıkroskoptyń ashylýyna baılanysty aǵzalardyń qurylysy jaıyndaǵy derekter naqtylana tústi. Osyǵan sáıkes tirshiliktiń óli tabıǵattan paıda bolýyna kúmán keltiretin tájirıbeler jasala bastady.
Tirshiliktiń qupıa syrlaryn bilý úshin aǵylshyn fılosofy F. Bekon (1561 — 1626 jj.) mindetti túrde baqylaý, eksperıment jasap zertteýdi usyndy. Osy usynysy arqyly túrli dinı senimderge batyl qarsy shyqty. Ǵalymnyń eksperıment jasap alynǵan derekterdi taldap salystyrý kerek degen kózqarasy jaratylystaný ǵylymynyń damýyna erekshe áser etti.
XVII ǵasyrdyń ortasynda ıtalıalyq dáriger Franchesko Redı (1626 — 1698 jj.) tájirıbe jasap, tirshilik ózdiginen paıda bolady degen teorıaǵa karsy shyqty. Ol 1668 jyly, tórt ydysqa et salyp, ony ashyq koıdy da, kelesi tórt ydystaǵy ettiń betin dákemen japty. Beti ashyq ydystarǵa shybyn jumyrtqa salǵandyqtan, shybyndar ósip shyqty, al beti dákemen jabylǵan ydystardan shybyn shyqqan joq. Redı osy tájirıbesi arqyly shybynnyń ózi salǵan jumyrtqalardan ǵana shyǵatynyn, ıaǵnı shybynnyń ózdiginen paıda bolmaıtynyn dáleldep berdi.
Tirshiliktiń paıda bolýy jaıynda, negizinen, bir - birine qarama - karsy eki kózkaras qalyptasqan. Onyń
birinshisi — tirshilik óli tabıǵattan paıda bolǵan degen abıogenezdik teorıaǵa kelip tireledi.
Ekinshi kózqaras — bıogenezdik teorıa. Bul kózqaras boıynsha tirshiliktiń ózdiginen paıda bolýy múmkin emes. Tirshiliktiń paıda bolýy jaıyndaǵy bul eki kózqaras arasyndaǵy ózara kelispeýshilik pikir osy kúnge deıin jalǵasyp keledi.
Tirshiliktiń ózdiginen paıda bolmaıtynyn dáleldeý úshin 1860 jyly fransýz ǵalymy, mıkrobıolog Lýı Paster (1822 — 1895 jj.) arnaıy tájirıbe jasady. Ol ushy latynnyń S - árpi tárizdi shyny tútikti qoldandy. L. Paster shyny ishindegi qorektik ortany kaınatyp, ony ıir ıindi tútikpen jalǵastyrdy da, tútiktiń ushyn ashyq qaldyrdy. Tútik ishine aýanyń erkin kirýine múmkindik jasaldy. Mıkroorganızmderdiń sporalary shyny tútiktiń ıir ıinine jınalyp, qorektik ortaǵa túspegendikten, shyny ishindegi eritindi uzaq ýaqyt taza qalpynda saqtaldy. L. Paster qarapaıym ǵana tájirıbesi arqyly aǵza tek tiri aǵzadan ǵana paıda bolady degen bıogenezdik teorıanyń durystyǵyna kóz jetkizdi.
Abıogenez teorıasyn jaqtaýshylar L. Paster tájirıbesiniń dáleldiligin moıyndamady. Olardyń bir toby jer betindegi tirshilik máńgilik ári ony jaratýshy kúsh bar degen pikirdi usyndy. Bul kózkaras kreasıonızm (latynsha "creatio" — jaratýshy) dep atalady. Osy kózqarasty K. Lınneı, J. Kúve, t. b. koldady. Jer betine tirshilik tuqymy basqa ǵalamsharlardan meteorıtter arqyly únemi taralyp turady degen de kózqarastar boldy. bul kózqaras ǵylymda panspermıa teorıasy (grekshe "pan" — barlyq jáne "sperma" — tuqym) degen atpen belgili. "Panspermıa teorıasyn" 1865 jyly alǵash nemis ǵalymy G. Rıhter usynǵan. Onyń pikiri boıynsha jer betinde tirshilik beıorganıkalyq zattardan paıda bolmaıdy, ıaǵnı tirshilik basqa ǵalamsharlardan taralǵan. Bul kózqarasty sol kezdegi kórnekti ǵalymdar G. Gelmgols, G. Tomson, S. Arrenıýs, P. Lazarev, t. b. qoldady.

V. Sabaqty qorytyndylaý.
1. Tirshiliktiń jaratylý úderisinde qandaı eki qarama - qarsy kózqaras boldy?
2. Redı qandaı tájirıbe jasady
3. L. Paster tájirıbeleri neni dáleldedi?
4. Bizdiń ǵalamsharymyzda tirshilik qalaı paıda boldy?
5. L. Spallansanı qandaı tájirıbeler jasady?

VI. Baǵalaý.
VII. Úıge tapsyrma: oqý

F.Redıdiń tájirıbeleri, Bekonnyń oı-pikirleri. L.Pasterdiń tájirıbeleri.Tirshiliktiń máńgilik teorıasy. Jer betinde tirshiliktiń paıda bolýy týraly materıalısik kózqarastar
Jerde tirshiliktiń paıda bolýynyń alǵysharttary: ǵaryshtyq jáne ǵalamsharlyq
Jer damýnyń erte kezeńderindegi alǵashyq atmosfera jáne hımıalyq elementterdiń, beıorganıkalyq jáne organıkalyq qosylystar
Tirshiliktiń paıda bolýy týraly kózqarastar
A.I. Oparınniń teorıasy. S.Mıllerdiń tájirıbeleri. Protobıonttardyń paıda bolý teorıasy
Bıologıalyq evolúsıanyń bastapqy kezeńderi: fotosıntezdiń júrýi, eýkarıottardyń, jynysty kóbeıýdiń, kópjasýshalylardyń paıda bolýy
Protobıonttardyń evolúsıasy, ishki ortanyń qalyptasý, organıkalyq tabıǵı katalızatorlardyń jaryqqa shyǵýy, genetıkalyq kodtyń paıda bolýy
Bıologıa damýynyń Darvınge deıingi kezeńi.Ǵylymda áýelbastan sáıkessizdik jáne tiri tabıǵattyń ózgermeıtindigi týraly kózqarastardyń ústemdigi
Janýarlar men ósimdikterdi jiktep júıeleý boıynsha K. Lınneıdiń jumystary
J.Kve men Sent-Ilerdiń eńbekteri.B. Lamarktiń evolúsıalyq teorıasy. Alǵashqy evolúsıonıser
Ch.Darvın iliminiń qalyptasýnyń alǵysharttary: jaratylystaný ǵylymdary salasyndaǵy jetistikter. Ch.Darvınniń ekspedısıalyq materıaldary
Túr- evolúsıalyq birlik. Túrdiń krıterııleri
Tuqym qýalaıtyn ózgergishtiktiń tıpteri-evolúsıa úshin materıal
Ch.Darvınniń qoldan suryptaý týraly ilimi. Janýarlardyń qoltuqymdary men ósimdikterdiń iriktemeleriniń evolúsıasynyń faktorlary
Tabıǵı suryptalý týraly ilimi
Jalpyǵa birdeı jeke dara ózgergishtik jáne urpaqtar san mólsheriniń artyqtylyǵy
Tirshilik úshin kúres jáne tabıǵı suryptalý
Organızmderdiń beıimdiligi jáne olardyń salystyrmaly sıpaty
Jańa túrlerdiń túzilýi
Mýtasıalardyń evolúsıalyq róli. Popýlásıadaǵy genetıkalyq prosester. Mıkroevolúsıa. Túr túzálýdiń joldary men jyldamdyǵy, geografıalyq jáne ekologıalyq túr túzilý
Hardı-Vaınberg zańy
Organızmderdiń tirshilik ortasyna beıimdelýi tabıǵı suryptalýdyń nátıjesi ekendigi. Túr túzilý týraly qazirgi kózqarastar
Tabıǵı suryptalýdyń formalary
Modıfıkasıanyń evollúsıadaǵy róli, fızıologıalyq beıimdilikter. Evolúsıanyń qarqyndylyǵy
Evolúsıalyq prosestiń negizgi baǵyttary. Bıologıalyq progres jáne regress
Makroevolúsıa, onyń dáleldemeleri
Evolúsıanyń negizgi zańdylyqtary: dıvergensıa, konvergensıa, paralelızm, organızm toptarynyń jalpy erejeleri
Evolúsıa nátıjeleri: tiri tabıǵat qurylym deńgeıleriniń kúrdelenýi, túrlerdiń kóptúrliligi, beıimdiliktiń salystyrmaly sıpaty
Arheı zamanynda Jerde tirshiliktiń damýy
Proterozoı zamanynda Jerde tirshiliktiń damýy.Jerdegi tirshiliktiń alǵashqy negizderi.Qazirgi barlyq omyrtqasyzdar tıpiniń shyǵýy.Alǵashqy jeliler. Sý ósimdikteriniń shyǵýy
Paleozoı zamanynda Jerde tirshiliktiń damýy.Ósimdikterdiń evolúsıasy: alǵashqy tómengi satydaǵy ósimdikterdiń, qyryqjapyraqtardyń, alǵashqy qyryqjapyraqtardyń, ashyq tuqymdy ósimdikterdiń shyǵýy
Paleozoı zamanynda tirshiliktiń damýy. Janýarlardyń evolúsıasy. Omyrtqalylardyń shyǵýy
Mezozoı zamanynda tirshiliktiń damýy. Jabyq tuqymdy ósimdikterdiń shyǵýy men taralýy
Mezozoı zamanyndaǵy tirshiliktiń damýy.Ashyq tuqymdy ósimdikterdiń shyǵýy
Kaınazoı zamanynda tirshiliktiń damýy. Gúldi ósimdikterdiń qarqyndy damýy, býnaqdenelilerdiń qarqyndylyǵy
Uryqjoldasty sútqorektilerdiń damýy, ańdardyń shyǵýy, maımyldardyń paıda bolýy
Adam evolúsıasynyń baǵyttary. Adam men maımyldardyń atatekteri
Adamnyń tuqymdasynyń alǵashqy ókilderiniń shyǵýy. Tórttik kezeń, sútqorektilerdiń evolúsıasy. Maımyldardyń damýy
Adamnyń tiri tabıǵattaǵy róli. Homo sapines dúnıesindegi túrli júıelik toptarǵa jatatynyn aıqyndaıtyn belgileri men qasıetteri. Adam evolúsıasynyń kezeńderi
Bıologıalyq túr retindegi adamnyń qasıetteri. Homo sapines popýlásıalyq qurylymy. Adam násilderi, násiltúzilý, adam násilderiniń birigýi.
Antropogenezdiń qozǵaýshy kúshteri. F.Engels maımyldyń adamǵa aınalýyndaǵy eńbektiń róli týraly. Adamnyń qalyptasýndaǵy sózdiń, aqyl-oıdyń, qoǵamdyq qatynastardyń róli
Adam evolúsıasynyń áleýmettik jáne bıologıalyq baǵyttary. Áleýmettik darvınızm jáne násilshildik kertartpalyq máni. Adamnyń áleýmettik damýyndaǵy qoǵamdyq tirshiliktiń máni
Bıosfera-jerdiń tiri qabyǵy. Bıosferanyń qurylymy: lıtosfera, gıdorsfera, atmosfera
Bıosferanyń quram bólikteri: tiri zat onyń túrlik quramy jáne bıomassaǵa qosqan úlesi, bıosferanyń bıosiresken jáne siresken zattary
Tabıǵattaǵy zattardyń aınalymy
Tiri organızmder birlestikteriniń qalyptasýy. Qurlyqtardyń geologıalyq tarıhy, oqshaýlaný, klımattyq jaǵdaılar Bilimdilik.Oqýshylarǵa turaqtandyrýshy suryptaý, gender dreıfi, popýlásıalyq tolqyn, oqshaýlaný týraly túsinik berý
Bıogeografıa. Qurlyqtyń jáne Dúnıejúzilik muhıttyń bıomassalary. Bıogeografıalyq aımaqtar
Ekologıa páni onyń mindetteri, ekologıalyq faktorlar
Tiri organızmderdiń tabıǵı birlestikteri. Bıogeosenozdar
Bıogeoseozdardyń quramdas bólikteri: prodýsentter, konsýmentter, redýsentter
Bıosenozdar, olardyń túrlik ártúrliligi, popýlásıalardyń tyǵyzdyǵy, bıomassasy
Ortanyń abıotıkalyq faktorlary. Temperatýranyń, jaryqtyń, ylǵaldylyqtyń jáne basqa faktorlardyń birlestikter tirshiligindegi róli
Orta faktorlary áser etý qarqyndylyǵy, shekteýshi faktor. Orta faktorlarynyń ózara áseri, tózimdilik shegi.
Ortanyń bıotıkalyq faktorlary. Qorektik tizbekter jáne júıeler. Ekologıalyq pıramıdalar: sandyq, energetıkalyq, bıomassalyq
Antropogendik faktorlar, olardyń bıosenozdarǵa áseri. Tabıǵı resýrstaryn tıimdi paıdalaný, tabıǵatty lastanýdan qorǵaý, tabıǵat etalondary men eskertkishterin saqtaý
Jer ǵalamsharyndaǵy ekologıalyq apattar
Qazaqstan Respýblıkasynyń apatty aımaqtary
Organızmder arasyndaǵy qarym- qatynas formalary. Jaǵymdy qatynastar: sımbıoz, kooperasıa, mýtýalızm, komensalızm
Antıbıotıkalyq qatynastar: parazıtızm, jyrtqyshtyq, báseke
Beıtarap qatynastar: neıtralızm
Tirshiliktiń paıda bolý prosesin jáne mánin túsindiretin alǵashqy ǵylymı talpynystar