Charlz Darvınniń qoldan suryptaý týraly ilimi
Sabaqtyń taqyryby: Ch. Darvınniń qoldan suryptaý týraly ilimi
Sabaqtyń maqsaty:
1. Oqýshylardy Ch. Darvınniń qoldan suryptaý týraly ilimderimen tanystyrý.
2. Tirshiliktiń jalpy zańdylyqtary jáne damý tarıhy týraly dúnıe tanymyn arttyrý.
3. Oqýshylardy adamgershilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa bilim berý.
Sabaqtyń túri: Ujymdyq oılaý.
Sabaqtyń pán aralyq baılanysy: Tarıh. ádebıet.
Sabaqtyń ádisi: Suraq jaýap, baıandaý.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý bólimi.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý.
İV. Jańa sabaqty bekitý.
V. Úıge tapsyrma berý.
Vİ. Baǵalaý.
İ. Amandasý, oqýshylardy túgeldeý, sabaq maqsatymen tanysý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý §9
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý.
Ch. Darvın suryptaýǵa erekshe kóńil bólip, onyń túrleri men sebepterin tolyq zerttedi. Janýarlardyń qoltuqymdary men ósimdikterdiń iriktemelerin shyǵarýda, olardyń erekshe bir qasıetimen ózgeris belgilerine qaraıdy. Mysaly, qaýyn men qarbyzdy zertteýde tek jemis sapasyn arttyrý maqsaty kózdeledi. Sábiz ben qyzylsha ósimdikteriniń tek tátti jemtamyry baǵalanady. Ch. Darvın qoldan suryptaý dep ataǵan.
Tabıǵattaǵy ózgergishtik ósimdikter men janýarlardyń barlyq múshelerin ózgeriske ushyratady. Al qoldan suryptaýda shyǵarylǵan iriktemeler men qoltuqymdardyń adamǵa paıdaly, tıimdi músheleri ǵana ózgertiledi.
Ch. Darvın aýyl sharýashylyǵy praktıkasynda organızmderdiń jańa formalary (janýarlardyń qoltuqymdary men esimdikterdiń iriktemeleri) qalaı shyǵarylatynyn zerttedi. Sodan soń tabıǵatta qandaı sebep sharttardyń áserinen jańa túrlerdiń paıda bolatynyn taldaýǵa kiristi. Adamnyń qoldan suryptaýy men tabıǵatta bolatyn tabıǵı suryptalýdyń arasynda úlken aıyrmashylyq bar ekendigin ajyrata bildi. Nátıjesinde, Ch. Darvın qoldan suryptaý jáne tabıǵı suryptalý iliminiń negizin saldy.
Darvın 1868 jyly shyqqan "Úı haıýanattary jáne mádenı ósimdikterdiń ózgerýi» degen eńbeginde qoltuqymdardyń shyǵýyn jáne kóptúrliligin tolyq sıpattady. iri qaranyn 400 - ge jýyq qoltuqymdaryn zerttedi. qoltuqymdar bir - birinen bas súıegi dene pishini, reńi, qańqasy men bulshyq etteriniń damýy, múıizderiniń pishinderi arqyly ajyratylady. Osyndaı kóp aıyrmashylyqtaryna qaramastan qoldan suryptaý arqyly shyǵarylǵan qoltuqymdar men iriktemelerdiń jabaıy tegi bolatynyn atap kórsetti. "Túr turaqty, ózgermeıdi" dep sanaǵandar "árbir irikteme men qoltuqymnyń ózine tán jabaıy tegi bolady" dep eseptedi. Mundaı teris kózqarasqa Darvın qarsy shyǵyp, kóptegen mysaldar keltirdi.
Mysaly, taýyqtardyń barlyq qoltuqymdarynyn tegi — jabaıy bankıv taýyǵy; úı úırekteriniń jabaıy tegi — baryldaýyq úırek; úı qoıandarynyki — jabaıy eýropalyq qoıan ekendigin dáleldedi Múıizdi iri qaranyń tegi — jabaıy eýropalyq týr, ıttiń tegi — qasqyr dep kórsetti.
Qoldan suryptaýdyń mysaldary. Ch. Darvın 1862 jyly Londonda Búkil dúnıejúzilik aýyl sharýashylyǵy kórmesinen maıor, Gallettiń shyǵarǵan kóp masaqty bıdaı iriktemesin kóredi. jańa iriktemeniń bastamasy retinde masaǵy irilerinen birnesheýin tandap alady. 87 dánekti sanap alyp, ony jeke úleskige sebedi. Budan 10 masaqty bıdaı alǵan; kelesi jyly 17 masaqty, 39 masaqty ósimdik alynǵan. Jyl saıyn tuqymdyqqa eń kóp masaqtylary suryptalyp qaldyrylǵan. Gallet eń sońynda, kóp masaqty bıdaı iriktemesin 6 jylda shyǵarǵan. Tek ósimdik sharýashylyǵynda emes, mal sharýashylyǵyna da suryptaý jumystary qoldanylǵan.. Seleksıoner shyǵarǵan qyryqqabattyń (kapýsta) 6 túrli iriktemeleriniń syrt pishinderi men japyraqtary bir - birine uqsamaıdy.
Kepterdiń jabaıy tegi men qoltuqymdary:
1 — jabaıy jartas kepteri;
2 — ıakobınes;
3 — taýys - kepter;
4 — úlken jemsaýly (dýtysh) kepter;
5 — sabalaq qaýyrsyndy kepter;
6 — týrman
Qorytyndy. Qoldan suryptaýdyń nátıjesinde adam tek óz qajetine jaraıtyn paıdaly qoltuqymdar men iriktemelerdi shyǵarady. Jańa iriktemeler men qoltuqymdardy shyǵarý jumysynda organızmder belgileriniń ózgerýin negizge alady.
Qoldan suryptaý tıimdi bolý úshin daralar sany kóbirek alynyp, olardyń arasynan tańdaý jumystary júrgiziledi.
İV. Jańa sabaqty bekitý.
Suryptaý nátıjesi berilgen ósimdikterdiń qaı múshesin ózgertedi? ár múshesiniń tusyna "+-" belgisin qoıyp belgileńder
--------------- Tamyry ----- Túıtegi ---- Sabaǵy ---- Japyraǵy ---- Jemisi ---- Tuqymy
1. Pıaz
2. Kartop
3. Qyzanaq
4. Qarakat
5. Qarbyz.
6. Kóknár
7. Sábiz
8. Qyryqqabat
9. Burshaq
V. Úıge tapsyrma berý. § 10
Ch. Darvın anyqtaǵan ózgergishtikterdi qalaı túsingenderińdi kestege qysqasha jazyp toltyryńdar.
Aıqyn ózgergishtiktiń sebepteri mysaldary
Aıqyn emes ózgergishtiktiń sebepteri mysaldary
Vİ. Baǵalaý.
Sabaq aıaqtaldy, saý bolyńdar!
Sabaqtyń maqsaty:
1. Oqýshylardy Ch. Darvınniń qoldan suryptaý týraly ilimderimen tanystyrý.
2. Tirshiliktiń jalpy zańdylyqtary jáne damý tarıhy týraly dúnıe tanymyn arttyrý.
3. Oqýshylardy adamgershilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa bilim berý.
Sabaqtyń túri: Ujymdyq oılaý.
Sabaqtyń pán aralyq baılanysy: Tarıh. ádebıet.
Sabaqtyń ádisi: Suraq jaýap, baıandaý.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý bólimi.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý.
İV. Jańa sabaqty bekitý.
V. Úıge tapsyrma berý.
Vİ. Baǵalaý.
İ. Amandasý, oqýshylardy túgeldeý, sabaq maqsatymen tanysý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý §9
İİİ. Jańa sabaqty túsindirý.
Ch. Darvın suryptaýǵa erekshe kóńil bólip, onyń túrleri men sebepterin tolyq zerttedi. Janýarlardyń qoltuqymdary men ósimdikterdiń iriktemelerin shyǵarýda, olardyń erekshe bir qasıetimen ózgeris belgilerine qaraıdy. Mysaly, qaýyn men qarbyzdy zertteýde tek jemis sapasyn arttyrý maqsaty kózdeledi. Sábiz ben qyzylsha ósimdikteriniń tek tátti jemtamyry baǵalanady. Ch. Darvın qoldan suryptaý dep ataǵan.
Tabıǵattaǵy ózgergishtik ósimdikter men janýarlardyń barlyq múshelerin ózgeriske ushyratady. Al qoldan suryptaýda shyǵarylǵan iriktemeler men qoltuqymdardyń adamǵa paıdaly, tıimdi músheleri ǵana ózgertiledi.
Ch. Darvın aýyl sharýashylyǵy praktıkasynda organızmderdiń jańa formalary (janýarlardyń qoltuqymdary men esimdikterdiń iriktemeleri) qalaı shyǵarylatynyn zerttedi. Sodan soń tabıǵatta qandaı sebep sharttardyń áserinen jańa túrlerdiń paıda bolatynyn taldaýǵa kiristi. Adamnyń qoldan suryptaýy men tabıǵatta bolatyn tabıǵı suryptalýdyń arasynda úlken aıyrmashylyq bar ekendigin ajyrata bildi. Nátıjesinde, Ch. Darvın qoldan suryptaý jáne tabıǵı suryptalý iliminiń negizin saldy.
Darvın 1868 jyly shyqqan "Úı haıýanattary jáne mádenı ósimdikterdiń ózgerýi» degen eńbeginde qoltuqymdardyń shyǵýyn jáne kóptúrliligin tolyq sıpattady. iri qaranyn 400 - ge jýyq qoltuqymdaryn zerttedi. qoltuqymdar bir - birinen bas súıegi dene pishini, reńi, qańqasy men bulshyq etteriniń damýy, múıizderiniń pishinderi arqyly ajyratylady. Osyndaı kóp aıyrmashylyqtaryna qaramastan qoldan suryptaý arqyly shyǵarylǵan qoltuqymdar men iriktemelerdiń jabaıy tegi bolatynyn atap kórsetti. "Túr turaqty, ózgermeıdi" dep sanaǵandar "árbir irikteme men qoltuqymnyń ózine tán jabaıy tegi bolady" dep eseptedi. Mundaı teris kózqarasqa Darvın qarsy shyǵyp, kóptegen mysaldar keltirdi.
Mysaly, taýyqtardyń barlyq qoltuqymdarynyn tegi — jabaıy bankıv taýyǵy; úı úırekteriniń jabaıy tegi — baryldaýyq úırek; úı qoıandarynyki — jabaıy eýropalyq qoıan ekendigin dáleldedi Múıizdi iri qaranyń tegi — jabaıy eýropalyq týr, ıttiń tegi — qasqyr dep kórsetti.
Qoldan suryptaýdyń mysaldary. Ch. Darvın 1862 jyly Londonda Búkil dúnıejúzilik aýyl sharýashylyǵy kórmesinen maıor, Gallettiń shyǵarǵan kóp masaqty bıdaı iriktemesin kóredi. jańa iriktemeniń bastamasy retinde masaǵy irilerinen birnesheýin tandap alady. 87 dánekti sanap alyp, ony jeke úleskige sebedi. Budan 10 masaqty bıdaı alǵan; kelesi jyly 17 masaqty, 39 masaqty ósimdik alynǵan. Jyl saıyn tuqymdyqqa eń kóp masaqtylary suryptalyp qaldyrylǵan. Gallet eń sońynda, kóp masaqty bıdaı iriktemesin 6 jylda shyǵarǵan. Tek ósimdik sharýashylyǵynda emes, mal sharýashylyǵyna da suryptaý jumystary qoldanylǵan.. Seleksıoner shyǵarǵan qyryqqabattyń (kapýsta) 6 túrli iriktemeleriniń syrt pishinderi men japyraqtary bir - birine uqsamaıdy.
Kepterdiń jabaıy tegi men qoltuqymdary:
1 — jabaıy jartas kepteri;
2 — ıakobınes;
3 — taýys - kepter;
4 — úlken jemsaýly (dýtysh) kepter;
5 — sabalaq qaýyrsyndy kepter;
6 — týrman
Qorytyndy. Qoldan suryptaýdyń nátıjesinde adam tek óz qajetine jaraıtyn paıdaly qoltuqymdar men iriktemelerdi shyǵarady. Jańa iriktemeler men qoltuqymdardy shyǵarý jumysynda organızmder belgileriniń ózgerýin negizge alady.
Qoldan suryptaý tıimdi bolý úshin daralar sany kóbirek alynyp, olardyń arasynan tańdaý jumystary júrgiziledi.
İV. Jańa sabaqty bekitý.
Suryptaý nátıjesi berilgen ósimdikterdiń qaı múshesin ózgertedi? ár múshesiniń tusyna "+-" belgisin qoıyp belgileńder
--------------- Tamyry ----- Túıtegi ---- Sabaǵy ---- Japyraǵy ---- Jemisi ---- Tuqymy
1. Pıaz
2. Kartop
3. Qyzanaq
4. Qarakat
5. Qarbyz.
6. Kóknár
7. Sábiz
8. Qyryqqabat
9. Burshaq
V. Úıge tapsyrma berý. § 10
Ch. Darvın anyqtaǵan ózgergishtikterdi qalaı túsingenderińdi kestege qysqasha jazyp toltyryńdar.
Aıqyn ózgergishtiktiń sebepteri mysaldary
Aıqyn emes ózgergishtiktiń sebepteri mysaldary
Vİ. Baǵalaý.
Sabaq aıaqtaldy, saý bolyńdar!
You Might Also Like
