InfoHub Logo

Tizgin qaǵý

Jaryqtyq, Zeınelqabden aqsaqaldan asqan atqumar jan kórmeppin de, estimeppin. Ol kisi úshin jer betinde báıge atynan qadirli eshteńe joq sekildi. Ózi momyndaý kisi edi. Qyrsyqqanda ózine kóńil ósirerlik júırik te bitpedi. Biraq kimde júırik bar, ómiri sonyń aınalasynda ótti. Báıgege baptarda sýarysyp, jaıyltysyp degendeı sol atty kúndiz-túni aınalyp-tolǵanady. Sol úıdiń qolbalasyndaı jata-jastana júrip qyzmet etedi. Bireý júırik atyn áredik qoıǵa, ıá, álde bir sharýaǵa minip júrgenin kórse, astynan aýdaryp alýǵa bar. «Qudaı-aý, basqa qylquıryq tabylmaı qaldy ma, obal emes pe? Má, meniń atymdy min!» dep óz atyn túsip beredi. «Alǵabaı júırik atymen qaraǵaı súırep júr eken» degendi estigende, basqa sharýasyn ysyryp qoıyp solaı tartqanyn jurt jyr ǵyp aıtady... Báıge jaqyndaǵanda shabandoz balanyń qozy jaıyp, qoı qaıyryp júrgenin kórse taǵy da qompylǵa basady: «Aınalaıyn, qozyńdy men qaıyra turaıyn, sen demalshy, erteń báıgege shabasyń, uıqyńdy qandyr. Bular ne qylǵan adamdar eı! Atqa shabatyn balaǵa qozy qaıyrtyp. Bar júgir, men aıtty de!». Ómiri osy. Jylqy da, bala da óziniki emes, biraq osylaı. Aýyldaǵy búkil júırik osy kisiniki sıaqty. Kúıinedi de júredi. Jaryqtyqtyń sol atqumarlyǵy aqyry sońyna eldiń esinen ketpesteı bir sózin qaldyrdy.

Ortalarynda Zekeń qarıa bar bir top adam kórshi aýyldaǵy qaıtys bolǵan kisiniń jaqyndaryna kóńil aıtýǵa barady. Bular kirgen bette joqtaý aıtyp, daýys salyp jylaǵan áıelder bir-eki aýyz basý sózge toqtaý bermeıdi. Úsh qaıyrǵan «hulhýallaǵa» sál kidirgenimen, súre aıaqtala bere kúrekpen bógeı turǵan aryq sýyndaı qaıta aǵylyp, ekilene eńirenip qoıa beredi. Myna kisiler qysyla bastaıdy. Bári eń úlkeni bolǵan soń basý aıtyńyz, toqtatyńyz degendeı Zeınelqabden aqsaqalǵa qaraıdy. Sonda Zekeń qapelimde sasyńqyrap qalsa kerek, bir-eki jótkirinip alyp: «E, aınalaıyndar! Jón ǵoı, jylaǵandaryń jón. Biraq sabyr etińizder! Alla sabyrlylarmen birge degen. Jazmyshtan ozmysh joq, qımaǵanmen amal ne? Talaıdy kórip kelemiz, ómir degen sondaı ózi, adamdy qoıyp, ne bir jaqsy jaqsy júırik attar da ólip qalady ǵoı», dep jan-jaǵyna (qalaı aıttym degendeı) jalta-jaltaq qaraıdy deıdi jaryqtyq. Bosaǵaǵa jaqyn jerde joqtaý aıtyp otyrǵan eki kelinshek myrs etip oramaldarymen aýyzdaryn basqan kúıi syrtqa shyǵa jónelipti. Joǵaryda otyrǵan, qaıtys bolǵan kisiniń báıbishesi kúlkisin jylaýmen jasyryp, myrs-myrs etip jalǵastyryp otyr deıdi. Al, myna jaqta otyrǵandar qysqan kúlkini syrtqa shyǵara almaı qystyǵyp ólip qala jazdaıdy. Aqyry bulardyń da aldy dalaǵa shyǵyp úlgerip, qalǵany úı ishinde «jarylady» ǵoı. «Aqsaqal-aý, ne dep kettińiz, aty nesi, qaıdaǵy at?» dep eki shekesin ustap, toqtap-toqtap solqyldap turyp kúledi deıdi birge barǵandardyń estıarlaýy. Kóńil aıtýshy qarıamyzda ún joq, qyzaryp, qos tizerlep júgingen qalpy búktele eńkeıip otyryp qalypty...

Bul aıtyp otyrǵanymyzdy kúı tartylarda dombyranyń qos qulaǵyn kezek burap tyńqyldatyp babyna keltirip alatyny sekildi alda aıtylar áńgimeniń qulaqkúıi dep bilińiz. Bizdiń aýyldyń úlkenderi Zekeń aqsaqaldy kóńil aıtý oqıǵasymen kúlip eske alsa, aýylda ótken aıtýly bir báıgedegi isin aıtyp eriksiz bas shaıqasyp kúrsinisip alatyn...

Daıaǵashshy

Jas ortasyna kelgende tanaýyn jarǵyzǵan ulyna súndet toı jasap, at shaptyrǵaly jatqan bizdiń úıdiń kórshisi Nıǵymet edi. Toıdyń daıyndyǵy dep, ásirese, alys-jýyqtan keletin attar jaıy, qonaqtar kúıi degendeı kúnde keńes, kúnde dýman. Aqyldasýdyń aıaǵy attyń áńgimesine aýysyp jınalǵan jurt keıde tańǵa taıaý tarasyp júrdi. Jáne bul báıge burynǵy báıgelerden múlde ózge bolmaq...

Báıgeden eki-úsh kún buryn «daıaǵashshylar tizimin jasaý» degen bir naýqan bar. Oǵan da bir qoı soıylyp, uıymdastyrýshylar jınalyp aqyldasady, qyzý talqy júredi. «Ótken joly Eleýsizdiń báıgesinde birinshi atty Kóksegen ustady, endi Bájibek ustasyn...», «áı, Janattyń kempiri ólip, kóńili jasyp júr ǵoı, ekinshi atty so kisige ustatpaımyz ba?» degen sekildi ýájderin alǵa tartysady. Bul bizdiń aýylda saqtalyp qalǵan qazaq báıgesiniń erekshe bir dástúri edi. Keıin eseıe kele ózge jaqtyń báıgesin de kórdik. Keı óńirde bul dástúr úzilip, áýelgi sorabyn tappaı qalypty.

Daıaǵashshy taǵaıyndaý tutas qazaq báıgesiniń bir bóligi ekenine tarıhı derekter arqyly da kóz jetkizý qıyn emes. Ol týraly sál keıin. Qazirshe daıaǵashshy degen kim, ol ne isteıdi degendi qysqasha aıta ketip baryp qaıta oralýdy jón kórdik.

Mysaly, báıgege jetpis at qosylsa sonyń teń jartysyna jýyǵyna, ıaǵnı, otyz atqa júlde tigiledi. Otyzynshy kelgen atty «úzilis» dep atap oǵan aldyńǵy bes attyń biriniń báıgesimen birdeı júlde beredi. Keıde ekinshi attyń báıgesimen birdeı beredi. Ol endi basqa áńgime... Al osy otyz at báıgeden kelgen kezde olardy ustaıtyn otyz kisi toptan bólinip daıyn turady. Osy adamdardy daıaǵashshy deımiz. Árkimge neshinshi kelgen atty ustaıtyny eskertiledi, qaǵazǵa da jazylyp qoıady. Daıaǵashshylar qyraǵylyqpen sanap turyp, ózi ustaıtyn at márege jaqyndaı bergende janasalaı shaýyp atty sýlyǵynan ustaıdy da, súıinshilep ıesine ákeledi. «Qatynyń ul tapty ma?», «Atyń báıgeden keldi me?» degen qaıda, báıgeden kelgen atyn jetelep aldyna kelip turǵan kisiden qazaq nesin aıasyn, júldeniń jartysy daıaǵashshyniki bolady. Tipti keıbireýler «Báıgeden atym kelgen ataǵy da jetedi, júldesi — sizge!» dep márttik jasaıdy! Mundaıda daıaǵashshyńyz, «onda toı bizdikinde! Aınalańyzdy túgel ertip kele berińiz» dep eki sózge keltirmeı eki etegi jelbirep úıine qaraı shabady. Sóıtip, óz aldyna typ-tynysh, beı-jaı otyrǵan álgi úıde áp-sátte qoı soıylyp, qonaq kútilip, toı-dýman bastalady da ketedi.

Al ádette birinshi, ıá ekinshi kelgen attyń júldesine bir túıe tigilse onyń qasyna bir taıynsha degendeı qospasy birge júredi. At ıesi túıeni ózi alsa da, taıynshany daıaǵashshyǵa beredi. Sondyqtan da daıaǵashshyny tańdaý mańyzdy. Negizinen mal dúnıe jaǵynan ortalaý, alaıda elge syıly úlken kisilerden quralady. Birli-jarym úlken áýlet, qara shańyraqta otyrǵany eskerilip qosylǵan jas jigitter de bolady. Bul dúnıe jaǵynan qabyrǵasy juqa keı kisige qyrtys bolýmen qatar kóńil ósirer bedel de.

Sonymen, tarıhı derek. «Báıge attarynyń aldynan birneshe adamdar shyǵady, bulardy «daıashy» deıdi» dep anyq jazylǵan. «Báıgege shabatyn attardyń sáıkestigine qaraı qansha syılyq beriletin bolsa, sonsha daıashy attardy kútip qatarlasyp turady. Mysaly, at birinshi kele jatsa, birinshi báıgeniń daıashysy shaýyp baryp, at ústindegi balanyń bas kıimin alady. Bul tóreshilerge kórsetiletin aıǵaq. Daıashy beriletin syılyqtyń 10 paıyzyn ózine alady» dep jazady zertteýshi Ahmet Toqtabaı «Qazaq jylqysynyń tarıhy» atty ensıklopedıasynda 1905 jylǵy «Alıbıı. Kırgızskıe sezdy №51» qujatyna silteme jasap. Al zertteýshi Beken Qaıratuly «Qazaqtyń atbegilik óneri» atty kitabynda «At ustaıtyn daıaǵyshylar (tóreshiler) sany toı ıesi taǵaıyndaǵan júlde sanymen birdeı bolady» dep jazady. Baıqap otyrǵanyńyzdaı bir nusqa «daıashy», bir nusqa «daıaǵyshy» bolyp tur. Biz estigen, áli kúnge deıingi qoldanystaǵy nusqa «daıaǵashshy». Atqa baılanysty «at aǵash», «mamaǵash» dep keletin sózderdi eskersek sońǵy nusqa qısynǵa kelip turǵan sıaqty. Qazir de Qytaıdyń Altaı, Tarbaǵataı óńiri, Mońǵolıadaǵy qandastar ortasynda bul dástúr áli de qoldanysta. Ondaǵy aıtylýlarda «daıaǵashshy», «dáıaǵashshy» bolyp keledi. Keıbir jerde «kireshi» dep te atalady eken. Qysqasy, budan «daıaǵashshy» qazaq báıgesine ortaq dástúr ekenin qapysyz ańǵaramyz. Bul aıtpaq áńgimemizde onyń atynan góri mán-maǵynasynyń mańyzdyraq ekenin eske sala ketkenimiz de jón shyǵar. Daıaǵashshylyqqa qosý degen toı ıesiniń jáne sol aýyl adamdarynyń úlken qurmeti degen sóz.

Kópke bólinbegen qýanysh kóńil shirkindi kóterip jarytqan ba?.. Daıaǵashshy degen kishkentaı ǵana bir dástúriniń umytylýymen qansha qazaqtyń bir-birine berýge tıis qaqysy, kóterýge tıis bedeli, syıy joǵaldy eken? Bedeldi dúnıesiniń az-kóptigimen ólshemeıtin parasatty jurt beretinin «má, al!» degendeı nuqyp emes, ony da syı, syılyq, (daıaǵashshy degendeı) bedel etip bere biledi eken ǵoı. Atqanda oǵy jetip, aıtqanda sózi ótip qabirge kirgenshe qadiri qashpaıtyn qarıalar qaıdan shyǵady? Qapysyn taýyp qadirleı bilgen, salt-dástúri saraly, ul men qyzy sanaly elden shyǵady.

Dástúr de jeke dara ómir súrmeıdi, nege baılanysty qalyptasqan bolsa sonymen birge jańǵyryp, órkendeıdi. Mysaly, jylqyǵa baılanysty dástúr bolsa ol jylqynyń tutas qadir-qasıetin sezinýmen, bilýmen qabysyp jatady. Odan tirshilik rahatyn, ómir mánin sezingende bu dúnıeńiz qazaq úshin ózgeshe qulpyryp sala bergen-aý, sirá!

Sonymen, alabóten atqumarlyǵyna tántilikten bolar, ıá qońyrtóbel turmysyna septesin degennen shyǵar, bizdiń aýylda Zeınelqabden qarıa báıge saıyn beldi daıaǵashshylardyń biri bolýshy edi...

Kertóbel men Túıeqońyr

Eldi aıǵa jýyq arpalysqa salǵan bul ózgeshe báıgeniń qyzyǵy Kertóbel men Túıeqońyrdyń bir báıgede qatar shabýy edi. Báıgemizge Túıeqońyrdy ákelse dep arnaıy adam jiberip, maquldyǵyn estigende esi shyǵa qýanǵan bizdiń aýyl uıqydan qalǵan. Túıeqońyr kórshi aýdannyń júırigi. Onyń alystan jetken ataq-dańqy orasan edi. Tipti alystaǵy bizdiń aýylǵa onyń qaı báıgede qalaı kelgeni týraly ańyzǵa bergisiz áńgimeler taraıtyn. Qysqasy, taı kúninde qunan báıgege qosylyp birinshi bolyp kelip, júldesine túıe alǵan eken. Sodan beri «Túıeqońyr» atanyp, «Túıeqońyr» atanǵannan beri aldyna qylquıryq túsirmeı báıge saıyn jalǵyz qara keledi eken...

Al bizdiń aýdanda, dál ózimizdiń aýyldyń tumsyǵynan sypyrǵan tóltýmasy Nábı degen aqsaqaldyń Kertóbel júırigi bar. Ol da báıgege qosylǵan alty jyldan beri aldyna qara salmaǵan has júırik. Báıge saıyn mańdaıdaǵy tóbeli juldyzdaı jarqyrap jalǵyz kele jatýshy edi janýar! Aýyldyń keıbir báıgesinde «At teriniń obalyna qalmaı báıgesin bere salyńdar» deıtin aqsaqaldar. Ondaıda Kertóbelge «shappaı báıge» berilip, sol báıgeden birinshi kelgen at ekinshi kelgen sanalatyn.

Búkil aýyldy kúnde dúbir, kúnde kúbirge salǵan syn saǵat jaqyndap keledi. Ataq-dańqyna eki jaqtyń da eli qanyq qos júırik jaıly áńgime jeldeı esedi. Túıeqońyr men Kertóbeldiń bir báıgede jolyǵýy. Báıgeni kóremiz degen ózge alys aýyldyń adamdary da kúni buryn jylystap jetip alǵan. Jantaıa jatyp kúreń sháıdi soraptap qoıyp, báıgeniń áńgimesin kókparsha tartqylaıdy...

Báıgeniń ýaqyty taıaǵan saıyn meniń de bala kóńilimniń ýaıymy qalyńdaı túsken. «Kertóbel basqa emes, osy joly birinshi kelse eken...» degen arman-tilekpen keı túnderi uzaq ýaqyt uıyqtaı almaı dóńbekshıtin boldym. Zeınelqabden qarıa Kertóbeldiń mańynda deıdi. Bir qyzyǵy, Kertóbel báıgege ózi baptalatyn. Aıalap minip júrip, báıgege 20 shaqty kún qalǵanda júgen-noqtasyn sypyryp ózen boıyndaǵy qorshaýly túbekke qoıa beredi, janýar báıge belgisin osydan biletin bolýy kerek, sol kúnnen bastap ózin-ózi jarata bastaıdy eken. Sý tunyǵyn júze jutyp, óleńshóp julmaı, tórt aıaǵyn kósile tastap kúnge qyzdyrynyp maýjyrap degendeı ábden baptanady. Zekeń shal Kertóbeldiń syrtynan baǵyp, nazaryn burady, uıqysyn buzady dep Kertóbel júrgen aýmaqqa mal aıaǵyn bastyrmaı ańdýmen bolady eken.

Túıeqońyr kelerden bir kún buryn aýyldyń aqsaqal, kóksaqal, jigit-jeleńi jınalyp taǵy bir keńes bolyp jatty. Jaman aıtpaı jaqsy joq, alda-jalda Kertóbel keıin kelip qalsa qaıtemiz degen keýil de aıtyldy. Báıge uzyn jolǵa shabatyn. Tańerteń erte at aıdaýshylar aıdap áketedi, keshte biraq keledi. Jigitter jaǵynan bireý «Kertóbel İshigenniń jazyǵyna túspeı-aq jelke jaǵymen tóteleı tartsa, az bolsa da jol qysqartady» deı berip edi, «táıt» dedi ákemniń aǵasy Máden atamyz. «Haıýannan haıýandy aramdyq istep ozdyrǵandy qaı atańnan kórip ediń? Alla kórip tur ǵoı. Baǵynan kórsin!» dep tyıyp tastady. Tórde otyrǵan Atseıis Ádilbek «Túıeqońyr sál de bolsa jol júrip boldyryp keledi ǵoı, Kertóbel babynda, Qudaı saqtasyn, báıgeni bere qoımas» dep edi, otyrǵandardyń bári de keń tynystap keregege arqa súıesti.

Báıgege eki kún qalǵanda Túıeqońyr keldi. Ol kezde atty mashınamen alyp júrmeıdi. Jetelep ákeledi. Túıeqońyr bir qıyryndaǵy aýylynan endi bir qıyrdaǵy bizdiń aýylǵa jetkenshe araǵa eki qonypty. Atty boldyrtyp almaý úshin barynsha aqyryn júrip jylaqonaqtap jetipti. Qasynda eki atqosshysy men shabandozy bar Túıeqońyrdyń ıesi kelip túskende aınaladaǵy jurt túgel aǵyldy. Amandyq-saýlyq surasqansha-aq ataǵashtyń mańy jypyrlaǵan adamǵa tolyp ketti. Túıeqońyrdyń kózi men qulaǵyn ǵana qaldyryp, tutas turqyn kesteli kejimmen jaýyp ákelgen eken, úımelegen jurt Túıeqońyrdyń o jaq, bu jaǵynan shyǵady. «Oý, jarandar jylqy kórmep pe edińizder? Obal emes pe, osynsha kózdiń suǵy, obal emes pe?!» dep ataǵashtan sheship aldy da shylbyrdy atqosshysyna berdi. Bizdiń jigitterdiń bireýi atqosshyny atqoraǵa qaraı bastaı jóneldi.

Janýar! Jaratylysy shynymen ózge jylqydan bólek eken. Turqy qandaı uzyn, sulý! Esik pen tórdeı degen osy shyǵar! Negizi, Kertóbel de óte sulý jylqy. Biraq turqy mynadan qysqaraq, esesine bıik edi. Shoqtyǵy jotalanyp shyǵyp turatyn. Sosyn oınaqy edi janýar! Júrgen júris te, turǵan turys ta sulý, sergek-tin. Bes-alty attyń ortasyna tússe, shetine qaraı shyǵyp alyp anda-sanda aýyzdyq basyp qoıyp, kekil qaǵyp, shulǵı oınap, sherte aıańdaıtyn.

Bir kezde atseıis Ádilbek óńi surlanyp kirip keldi de, «aqyldasamyz, dereý jigitterdi shaqyr!» dedi úıde otyrǵan bir azamatqa. Jigitter jınalǵansha uzaq oıǵa shomǵandaı kirgen, shyqqan adamdarǵa da nazar aýdarmaı únsiz qaldy. Aqsaqal, kóksaqalymen taǵy onshaqty adam jınala qaldy. «Túıqońyr dese, Túıeqońyr eken», dedi sonan soń Ádilbek áńgimesin bastap, «Eki kúndik joldy da eskerip, babyna kiristire baptaǵan eken, júristi tipti eleń qurly kórip turǵan joq», dep jeńil kúrsindi. «Tutas turqyn kejimdep tastapty», dedi tómen jaqta otyrǵan bireý. Bul sózdi onyń babyn qaıdan bilip qoıdyń degen syńaıda aıtsa kerek, Ádilbek ile jaýap berdi. «Kózinen kórinip tur. Tasbastaýdyń sýyndaı tup-tunyq qyp qalaı baptaǵan á?!», dep basyn jeńil shaıqaı, biliner-bilinbes myrs etti. Sóıtti de, dereý jınaqtalyp tike áńgimege kóshti.

«Men bir amal aıtaıyn dep otyrmyn. Men Kertóbeldi qulyn kúninen kórip, ár báıgede shabysyn baǵyp kele jatqan adammyn ǵoı, endi onyń bir ereksheligin paıdalanar sát kelgen sekildi. Kertóbeldiń qansha júırikten bir ózgesheligi bar, ol aıǵaı súıedi. Bul joly Túıeqońyrdan ozsa, sol qasıetimen ǵana ozady. Áıtpese bilmedim... Sózdiń qysqasy, Maraltynyń tumsyǵyndaǵy jartasta bes-alty jigit tursyn. Kertóbel dál sol jerge kelgende qıqýlap aıǵaılasyn, boıynda jany bolsa, Kertóbel ekeni ras bolsa sol jerden ozýy kerek!», dep aınalasyna barlaı qarady. Eshkim ózge sóz aıtqan joq, maquldyq bildiristi de tez tarady.

Báıge

Boımuzdatar yzǵyryq jeli bar kúzdiń tańy endi ǵana atyp kele jatqanda at aıdaýshylar «at shyǵar, at shyǵarlap» aıǵaıǵa basty. Attardyń quıryq-jalyn órip, kúltelep kekil býyp kermege baılaǵansha Monshyq atalatyn qyzyl taýdyń jelkesinen qyltıyp kún de shyǵyp kele jatty. Kertóbeldi taǵy da bir kórmekke kerme jaqqa júgirdim. Adam kóp. Qoldarynda attyń quıryq-jalyn órip baılaıtyn shúberek, ásemdep kekiline taǵatyn shoq-shoq úki, qamshyǵa baılap attyń kózin súrtip otyratyn túkti mata, atqa shabatyn nemereleriniń qaltasyna salyp beretin qurt, kámpıt, qolbasyndaı kesek et degen sekildi qyrýar dúnıeleri bar ájeler de júr... Kertóbel kermeniń shet jaǵyna taman baılanypty. Bir munsha el sonyń aınalasynda eken. Janýar! Onsyzda sulý edi ǵoı, baýyrynan jarap babyna kelgendegi, jal-quıryǵy órilip dúbirdi sezgendegi tyqyrshyǵan beınesi tipti bólek eken-aý! Bul ózi sondaı at. Kóp júırik músinin jasyryp, súlesoq aıańdap, báıgege qosylǵanda ǵana baýyr jazýshy edi ǵoı. Kertóbel kez kelgen ýaqytta janyńdy jadyratyp jarq-jurq etip turǵany, jarq-jurq etip júrgeni!..

Kertóbelge minetin shabandoz Ákimbekti kórdim. Qasyna bara bergenimde Ádilbek eki qoltyǵynan qapsyra kóterip «Áýp, bissimillá!» dep Kertóbeldiń jaıdaq arqasyna qondyra qoıdy. Taqymy tastaı neme ǵoı, jabysa qaldy. Basynda qanqyzyl shyt, jarasyp-aq tur! Tizginin qaǵyp ásem bastyryp, sherte aıańdatyp, aınalasyna «Al men kettim!» degendeı búkteýli qamshysyn bulǵap-bulǵap qoıyp qaz-qatar tizilip jatqan attarǵa qosyldy. Zulpyqar qarıa amandyq, aqjol tilep bata berdi. Tórt at aıdaýshy súmbedeı jaraǵan 100-ge jýyq júırikti aldaryna saldy da «Teskentaý qaıdasyń» dep kólbep jatqan kúnbatys kókjıekke qaraı tartyp berdi. Kermeden uzap bara jatqan Túıeqońyrdy da kózim shalyp qaldy. Ol da sýsyldap sumdyq sulý júredi eken. Jylanbalyq sekildi turqy qandaı uzyn dep oıladym. Shabandozy basyna kók shyt tartypty.

Attar sol júrgennen mol júrip sıyr túste Teskentaýǵa jetedi. Aıdaýshylar sol jerden qaıyra tizip qaıtýǵa belgi beredi. Jol boıy eńisi de, óri de, jazyǵy da, tastaǵy men qumy da bar. Ózim de birneshe ret báıgege shapqan jer. Barǵansha qıyn, segiz kóziń talady. Arly-berli qısaıyp ta otyrasyń. Qaıtarda bárin umytasyń. Aýyrǵan, talǵan jerińdi oılaýǵa da murshań kelmeıdi.

Sonymen munda qalǵan jurt túske taman toıly aýylǵa aǵylady. Bas tartylyp, bata berilip degendeı as ishiledi. Astan soń aqsaqaldar bastap jaıaý-jalpyly, taıly-taıaqty degendeı búkil el báıgetóbege qaraı shubaıdy. Báıge kelgenshe qyzyq dýman sonda bolady. Aýyl-aýyl boıynsha balýan salynyp, qol kúrestirip, ógizarqan tartysady. Án-jyr aıtylyp, aıtys bolady. Osyndaı jıyn toptyń shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı aqyryp júrip basqaratyn Qoıshybaı degen qarıa bar. Ásirese, at kele jatqanda aldynan júgiretin jurtty astyndaǵy Torjorǵamen keýdelete tyqsyryp topqa tyqqanda syrtynan qarap turǵan adamnyń záresi ushady. At bireýdiń aıaǵyn basyp ketedi-aý, bireýdiń balasyn myjyp ketedi-aý dep oılamaı ma eken deısiń. Qysqasy, ol kisi bir aqyrǵanda jurt qoıdaı ıirilip, qoǵadaı japyrylady.

Ekinti aýa el eleńdeı bastaıdy. Barlyǵynyń kózi Maraltynyń tumsyǵyndaǵy jartasta. Báıgeniń alǵashqy aty dál sol tustan kórinedi. Báıgege jaralǵan-aq jer shirkin! Báıge attary sol tumsyqtan jarq etip shyǵady da, báıgetóbege qaraı týra shappaı, qarynsaý aınalma jolǵa túsip alyp jurttyń kóz aldynda kósiledi. Sol bes shaqyrymdaı jer báıgetóbedegi qalyń qazaqtyń janyn shyǵarady. «Shydar ma qazaq jany ushyp ketpeı, Attarǵa shań shyǵaryp kele jatqan!», dep qulager aqyn Jansúgirdiń İlıasy jyrlaǵandaı, quıryq tistesip kele jatqan attyń kómbege shylbyrtastam qalǵanda sýyrylyp alǵa shyqqany bireýge qandaı qýanysh, bireýge qandaı ókinish!? Maraltynyń tumsyǵynan báıgetóbege deıingi osy bir bes shaqyrym jer bizdiń aýyldyń shoqsha saqal, shoshaq tymaqty shaldarynyń talaıyn qart býradaı kúrkildetip kijintken, talaıyn jas baladaı úlpildetip máz etken kári shańdaq. Ánekı, demin ishine tartyp, tym-tyrys kólbep jatyr...

«At kele jatyr! At kele jatyr!» degen aıqaıdan túp qotaryla túregelgen jurtty Qoıshybaı aqsaqaldyń aıýdaı aqyrǵan daýysy sabasyna túsirdi. Maralty tumsyǵynyń arǵy jaǵynan eki qatar bolyp aspanǵa kóterilgen shań úlken jartasqa qaraı oıysty.

Oı, dúnıe-aı! Júıriktiń aty júırik degen osy eken ǵoı! Álgi júz qylquıryqtan top jaryp sol ekeýi dara shyǵypty. Ózge emes, Kertóbel men Túıeqońyr! Kók shyt pen qyzyl shyt! Qatar shyqty da qarynsaý aınalmaǵa qaraı oıysty. Endigi shabys qaraıǵan halyqtyń kóz aldyna kóldeneń tartyla berdi. Aıtpaqshy, Kertóbeldiń bir qasıeti ómiri atpen qatarlasyp shappaıdy eken, qatarlasyp shapsa tynysy tarylǵandaı sezinetin bolsa kerek, aldyndaǵy atty qýyp jetip janaı bere eki qulaqty jymyryp jiberip óte shyǵatyn ádeti eken. Al, bul joly... Keıin Ákimbektiń aıtýynsha orta jolǵa taıaǵanda ózge attar qalyp Túıeqońyr ekeýi sýyrylyp shyqqan. Ekeýi shyǵa qatarlasyp, talasyp shapqan eken. Kertóbel baıaǵydaı ozyp ketýge baryn salsa da, tuıaqty tuıaq jibermeı Túıeqońyrda jeldeı esip, jebedeı zýlap keledi. «Tizgin irkip artta qalyp, tynystataıyn desem saǵy synyp qala ma dedim» depti shańdy báıgeniń talaıyn kórgen shabandoz. Sóıtip, sol talasqannan mol talasyp, qatarlasa shaýyp qysańdaǵy jartasqa da jetedi. E, qudirettiń isi! Eki jaqtan aıqaı, uran kóterilgende janýar Kertóbel eki qulaqty bir tiktep, bir jymyryp jiberip ekinshini tynysy endi ashylǵandaı erekshe ekpin alyp ekilenip sala bergen ǵoı... Ánekı, kóz aldymyzda Kertóbel sýyrylyp aldyǵa shyqty! Ákimbektiń basyndaǵy narttaı shyty qyzarańdap shylbyr boıy, arqan boıy alystap barady. Qyzyl shúberek baılaǵan qamshysyn tóbesin aınaldyra bulǵap barady!

Mine, sál qarynsaýǵa tústi de, jarq etip qaıta shyqqan Kertóbel endi Báıgetóbedegi qalyń jurttyń kóz aldyna kóldeneń tartyla berdi. Sondaǵy Kertóbeldiń shabysy... Ásirese, qalyń eldiń týra tusyna kelgendegi shabysy kókiregimde máńgi saqtalyp qalǵan tiri sýret. Tilmen aıtyp jetkizgisiz edi... «Ash kúzendeı búgilip» deıdi ǵoı jyrda. Kózimmen kórdim sony, báıgetóbedegi búkil el kórdi. Janýar-aı, munsha sulý, munsha ǵajap shabarmysyń!? Búktetilgende artqy aıaqtyń tuıaǵy saǵanyn soqty-aý, jolbarystaı atylyp qaıta jazylǵanda baýyry jerge tıer-tımes bolyp, taldap órgen quıryǵy sý betinde qalqyp bara jatqandaı qara jerde súziledi... Báıgetóbe men Maraltynyń arasyn jalǵaǵan eldiń aıǵaıy qos júıriktiń shańymen aralasyp aspanǵa kóterilip, bultqa baryp sińgendeı... Al, meniń qulaǵym tars bitelgendeı meń-zeń bir meńireý kúıge tústim. Tyǵylyp, únim shyqpaı, býlyǵyp qaldym. Aıǵaılaǵym keledi, joq. Jylaǵym keledi, joq! Qasymdaǵy «r»-ǵa tili kelmeıtin Baıqan deıtin qarıanyń shoqsha saqaly dir-dir etip jylap turǵanyn kórdim. «Janýaı-aı! Namysh úshin jaıatylǵan janýıa-aı!» dep jasqa shylanǵan júzin shań basqan jeńimen aıǵyzdaı súrtip solq-solq etedi. Meniń de tula boıymnan kóterilgen ystyq aǵyn burshaqtap tógilgende tynysym ashylyp sala berdi... Ras, dál myna jerde el namysyn Kertóbelden ózge kim alyp qalar? Zekeń shal aıtsa aıtatyndaı eken-aý...

Janýar! Sóıtip ótti-aý aılap ýaıymdap, aptalap keńes qurǵan qalyń eldiń aldynan! Kertóbel márege jetkende janasa ketip sýlyǵynan ustamaq bolǵan daıaǵashshy dalbaqtap dalada qaldy. Ákimbek te ádeıi istese kerek, alystap baryp aınaldy da topqa qaraı týra saldy. Shoqtyqty, aıdyndy, omyraýly jylqynyń shabysyn qarsy aldynan kórý qandaı ǵanıbet! Oıyndy etteri bólek-bólek, mańdaıdaǵy tóbeli juldyzdaı jarqyrap jınalǵan toptyń jelke tusyndaǵy dóńeske qaraı tartty. Jurt solaı lap qoıdy. Súıinshilep aıqaılaǵan jigitter Ákimbekti kóterip alypty... Kertóbeldi Ádilbek jetelep ońashalap barady eken, báıgeden kelgen attyń saýyry kóterilip, «butynyń arasynan el kóshkendeı» alshaıyp, taltańdap bir júretin júrisi bolýshy edi ǵoı, janýardy týra art jaǵynan kórdim. Sol baıaǵy sergek júrisinen aınymaǵan qalpy súmbedeı bop ketip barady.

Sholaq taıymmen shet jaǵalap baryp edim, jaqyndaý múmkin emes. Keri aınala bergen Túıeqońyrdy kórdim. Atqosshy jigit shoqtyǵyna basyn súıep tur eken. Shabandoz bala jerde otyr. Túıeqońyrdyń tizgini Zeınelqabden aqsaqaldyń qolynda. Ekinshi attyń daıaǵashshysy sol kisi eken. Úni ishine tartylyp, «Áı jigit, attyń aıaǵyna qan túsedi, jetelep júrgizeıik!» dep sóılep turǵanyn estidim. Dál sonda sol kisiniń júzinen Kertóbeldiń birinshi kelgenine qýanǵan, Túıeqońyrdyń ekinshi kelgenine muńaıǵan beıne kórdim. Bálkim sóıtip oıladym. Bul sirá qandaı kúı? Qalaı sonda?

Tizgin tartar

Sol kúni aýyl aqsaqaldary Zeınelqabden qarıanyń úıine jınady. Eldiń aıtýy boıynsha Zekeń Nábı men Ádilbekke, «Sizder búgin bizdiń úıde bolasyzdar, Kertóbeldiń toıyn qonaq ketken soń toılaımyz» degen eken. Sóıtip, eki júıriktiń ıesi, aýyldyń qadirlileri daıaǵashshynyń úıine jınalyp, aqyn-ánshisimen, burynǵy ótken nebir júırik attar jaıly áńgime dúkenimen kúzdiń tańyn ortalatady. Ekinshi at Túıeqońyrdyń báıgesi bir túıe, bir jylqy eken. «Aqsaqal, osy júlde Sizde qalsyn!» depti attyń ıesi. Bir jaǵy aty birinshi bolyp kelmegenge keıigeni de shyǵar, kim bilsin. «Onda búgin bizdiń shańyraqta bolasyń» depti bul kisi.

Jurt qozǵalaqtap tarqasardyń qamyn qyla bastaǵanda Zekeń qarıa sóz alypty: «Já, kópshilik! Bir aýyz sózim bar edi. Óz basym Túıeqońyrdyń ataǵyn estigeli alty jyl boldy. Bir kórsem dep armandaýshy edim. Jer alys, baryp kóre almadym. Búgin mine kórgendi qoıyp, buıryq bolyp tizginin ustap otyrmyn. Buǵan da shúkirlik! At ıesi daıaǵashshy boldyńyz dep báıgesin maǵan tastap ketem deıdi. Men buǵan qarsymyn. Kerisinshe, ataqty Túıeqońyrdyń tuıaǵynyń bizdiń aýyldyń topyraǵyna tıgeniniń qurmetine men, aty da Túıeqońyr ǵoı dep bir túıemdi bereıin dep otyrmyn. Erteń almaı qoıyp júrmesin, sony sizderdiń kózderińizshe aıtyp qoıaıyn dep edim», depti jaryqtyq, qalbalaqtap. Jurttyń aıtýynsha berip otyrǵan túıesi qolyndaǵy jalǵyz atany eken. Sony biletin, at degende shyǵarǵa jany bólek Zekeńdi biletin aqsaqaldar rızalyqtan bastaryn shaıqasypty. Aqsaqaldyń isine qatty rıza bolǵan Túıeqońyrdyń ıesi osy aýylǵa taǵy eki kún qonyp, eki túıe, bir jylqysyn jetelep aýylyna attanǵan edi.

Bizdiń aýylda báıge týraly sóz shyǵa qalsa Zeınelqabden aqsaqal jaıynda aıtylmaı qalmaýshy edi. Ásirese, aty jete almaǵan kisiniń jarym kóńilin aýlap, júıriktiń qurmetine dep jalǵyz atan túıesin bergen oqıǵasy shaldardyń kóńilin bosatyp, saǵynyshtaryn qozdatýshy edi.

Jaryqtyq, Zekeń dúnıeden ótken kúnniń erteńinde jurt Báıgetóbe mańyndaǵy qabiriniń basynda jal-quıryǵy ábden suıylyp tarlan tartqan Kertóbeldiń turǵanyn kóripti. Qur súlderin súıretip qaı jaqtan, nege keldi keldi eken, janýar?..

---