InfoHub Logo

Almaty qalasy
№1 Almaty qazaq memlekettik gýmanıtarlyq–pedagogtik koleji
Hasenov Abzal Kenjetaıuly
Ǵylymı jetekshi: Tashıeva Elvıra Aıtjanqyzy

Balalardyń ómiri men is-áreketin durys uıymdastyrý — olardy tárbıeleý degen sóz. Tárbıeniń tıimdi prosesi oıyn jáne oıynnyń ózara qarym-qatynastary formalarynda júzege asyrylatyn sebebi sol, bala munda ómir súrýdi úırenbeıdi, óz ómirimen tirshilik etedi»

A.P.Ýsova

Búgingi tańda qoǵamymyzdyń damý baǵytynda jan jaqty damyǵan saýatty, sanaly azamat tárbıeleý máselesi júktelip otyr. Kez-kelgen bala da adamnyń mádenıeti de oıyn arqyly damıdy. Al búginde oqý prosesinde oıyn aldyńǵy orynda, ıaǵnı oıyn tehnologıasy arqyly balanyń oqýǵa yntasyn, qyzyǵýshylyǵyn arttyrý jeńil bolmaq. Oıyn arqyly oqýshyny bilim alýǵa, oqýǵa qyzyqtyra otyryp, tulǵaly damýyn qalyptastyrýǵa bolady. Mazmuny boıynsha barlyq dıdaktıkalyq oıyndar oqýshylardyń aqyl oı belsendiligin mańyzdy quraly bola otyryp, olardyń baǵdarlama materıalynyń negizgi taqyryptary boıynsha alǵan bilimderin tereńdete túsýdi, ári pysyqtaýdy kózdeıdi. Bul oıyndar balalardyń sabaq ústindegi jumysyn túrlendire túsedi, olardyń pánge qyzyǵýshylyǵyn oıatyp, ynta yqylas qoıýyna baýlıdy jáne oqýshylardyń zeıinin, oılaý, zerdi úrdilerin damytady. Mine, sondyqtan da oıyn oqý áreketinde jetekshi ról atqarady. Dıdaktıkalyq oıyndar onyń aty aıtyp turǵandaı, balanyń aqyl oıyn damytyp, tanym túsinikterdi ajyratýdaǵy ádisterdiń biri. Dıdaktıkalyq oıyndar degenimiz oqytý maqsatyn júzege asyrýǵa arnalǵan oıyndar. Dıdaktıkalyq oıyndar oqýshynyń baıqampazdyq, elestetý, este saqtaý, sóıleý, oılaý qabiletterin, sensorlyq baǵdaryn damytady. Oıyn barysynda balalar da jańa bilim men ádisterdi úırený kerek ekenin túsinedi. A.Qunanbaev aıtqan: «Balalar ózdiginen kishkentaı kezinen oqýǵa umtylmaıdy. Balalardy bilimge degen qushtarlyǵy artqansha olardy kúshtep tartý arqyly úıretý kerek dep» Oıyn barysyna qyzyqqan bala, ol ózi de úırenip jatqanyn baıqamaı da qalady,biraq ta bala is-qımyldardy qaıta qurylymdaǵan kezinde qınalady. (avtodıdaktızm qubylysy) Oıyn barysynda bala óziniń qolynan keletinin jasaýǵa umtylady. Dıdaktıkalyq oıyn - bul oqý quraldarymen nemese oqý is-áreketi barysynda qoldanylatyn ádis emes. Dıdaktıkalyq oıyn kóp josparly, qıyn pedagogıkalyq qubylystar, ol balalardy oıyn ádisi arqyly úıretý bolyp tabylady, bilim berý nysany jáne ózindik oıyn oınaý,balalardy jan-jaqty damytý bolyp tabylady. Dıdaktıkalyq oıyn, oıyn ádisi retinde eki jaqty qarastyrady. Oıyn-oqý is-áreketteri. Bul oıynda basty róldi pedagog basqarady, pedagog ár túrli ádis-tásilderdi qoldanyp , oıyn jaǵdaıyn týǵyzady, jarys elementterin qoldanady. Pedagog oıyn barysynda tek qana oınatyp qoımaıdy balalarǵa belgili bir bilimdi beredi, oınaý daǵdylaryn qalyptastyrady. Dıdaktıkalyq oıyndar matematıkada, til damytý da, qorshaǵan ortamen tanystyrýda, sensorlyq mádenıetin damytýda qoldanylady. Pedagog bul jerde oqytýshy da , oıynda oınaýshy retinde bolady. Ol oınaýdy úıretedi ,al balalar oınaı júrip úırenedi. Eger de oqý barysynda qorshaǵan orta týraly bilimderin damytýda tereńdetilse, dıdaktıkalyq oıynda balalarǵa tapsyrmalar jumbaq retinde,usynystar, suraqtar retinde qoldanýǵa bolady. Dıdaktıkalyq oıyn jeke oıyn qyzmeti osy oıyn áreketin seziný retinde qarastyrylady. Oıynnyń bala tárbıesine mańyzdylyǵyn burynǵy jáne qazirgi pedagogıkalyq áreketterde qarastyrady. Pedagogıkalyq ǵylymı júzinde oıynnyń eki jaqty mańyzdylyǵyn kórsetti: jan-jaqty damý úshin jáne shaǵyn dıdaktıkalyq tártip boıynsha.

Ian Amos Komenskıı cheh pedagogy (1592-1670) ol oıynnyń bala ómirine eń kerekti jaǵdaı dep eseptedi,oıyn arqyly aqyl-oıy damıdy,oıyn barysynda balalarmen aralasady qorshaǵan orta týraly túsinikteri qalyptasady degen.

Frıdrıh Frebel: «Oıyn barysynda balany dene qımyly, tili, oıy, oılaýy qalyptasady» - degen.

Konstantın Dmıtrıevıch Ýshınskıı orystyń pedagog demokraty, Reseıde ǵylymı pedagogıkanyń negizin qalaýshy - ol oıyn týraly balalardyń oıynynyń mazmuny qorshaǵan ortaǵa baılanysty degen. Eger de bala oıyn barysynda keıbir balalar nusqaý berýdi, keıbiri soǵan baǵynýǵa daǵdylansa, ol sol isten bolashaqta qaıtýy qıyn dep eseptegen.

Y.Altynsarın birlese oınaýǵa kóp kóńil bólgen, sol arqyly balalardyń qoǵamdyq baılanysy qalyptasady dep óz oıyn aıtqan. Qazirgi kezde oıynnyń mańyzdylyǵyna sonymen qatar dıdaktıkalyq oıyndardy zertteýde  Mıhaılenko N.Ia. ı Korotkovoı N.A. jáne t.b pedagogtar aınalysady. Dıdaktıkalyq oıyndardyń balalardyń oılaý qabiletine tıgizer áseri:

Aqyl-oı damýy: Dıdaktıkalyq oıyn mazmuny balalardyń qorshaǵan orta týraly, tabıǵat ereksheligi, ár túrli mamandyq ıeleri týraly, óz otany týraly bilimderin qalyptastyrady. Dıdaktıkalyq oıyn arqyly pedagog balalardy óz betterinshe oılana bilýge, alǵan bilimderin ár túrli jaǵdaıda qoldana bilýge úıretedi. Kóptegen dıdaktıkalyq oıyndar balalardyń aldynda oılaý qabiletterin damytý jóninde maqsat qoıady. Qorshaǵan ortadan uqsas qubylystardy tap, salystyrýǵa, toptastyrýǵa, zatttardy ózindik qasıetterimen toptastyrýǵa, durys sheshim qabyldaýǵa úıretedi. Dıdaktıkalyq oıyn balalrdyń tilin damytady, sózdik qorlary, durys sóıleı bilý, dybystardy durys aıtý, óz oılaryn jetkizý is-áreketteri qalyptasady. Dıdaktıkalyq oıynnnyń mindetterinde kóbinese balalardy zattar nemese qorshaǵan orta týraly sóılem quraı bilýge,oıyn barysynda balalardyń suraqqa durys jaýap berýi bir-birimen pikir almasýy arqyly sózdik qorlary damıdy.

Adamgershilik damýy: Mektepke deıingi balalarda qorshaǵan ortaǵa jaýapkershilikpen qaraý, oıynshyqtarǵa uqypty qaraýǵa, ózin-ózi ustaý daǵdylary, qurdastarymen jáne úlkendermen aralasý daǵdylary qalyptasady. Úlkenirek toptaǵy balalarmen dıdaktıkalyq oıyndardy qoldanýda basqasha mindetterdi sheshý qarastyrady, úlkenderdiń eńbegin baǵalaýǵa, otanyna súıispenshilik sezimderin damytý.

Eńbek tárbıesi: Dıdaktıkalyq oıyndar balalardyń eńbek adamdaryna qurmetpen qaraýǵa, úlkender eńbegine degen qyzyǵýshylyqtaryn týdyrýǵa, jáne ózderiniń de eńbektenýge degen qyzyǵýshylyq sezimderin týdyrýǵa áreket jasaý. Bundaı dıdaktıkalyq oıyndar balalardyń eńbekke degen qyzyǵýshylyqtaryn, jáne úlkender eńbegin qurmetteýge tárbıeleıdi.

Estetıkalyq tárbıe: Ashyq ta, qyzyqty dıdaktıkalyq oıyndar balalardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyrady,estetıkalyq talǵampazdyqtaryn damytady.

Dene tárbıesi: Oıyn balalardyń jaqsy kóńil-kúılerin týdyrady, sonymen qatar nerv júıesiniń oıanýyna kómektesedi. Oıyn barysynda balalardyń dene qımyly sonymen qatar qol matorıkasy damıdy, sonymen qatar aqyl-oıynyń damýyna tıgizer áseri mol. Dıdaktıkalyq oıyndar arqyly balalardyń jeke qasıetteri qalyptasady.

Damytýshy dıdaktıkalyq oıyndar:

— balalarǵa usynylatyn,daıyn oıyn jospary.

— oıyn materıaly jáne tártibi(qarym-qatynas jáne zattarmen áreket)

Bunyń bári oıyn maqsaty bolady ıaǵnı oıyn ne maqsatpen jasaldy jáne nege baǵyttaldy.

Demek oıyn balalardyń alǵan bilimderi túsinikterin baıandy etip qana qoımaıdy, sonymen birge ózinshe bir belsendi tanymdyq is-áreket formasy bolyp tabylady. Sondyqtan oqý-tárbıe prosesine oıyndy durys kiristirip, onyń barlyq tıimdi múmkindikterin paıdalanýdyń mańyzy zor.

Túptep kelgende, tárbıe quraldarynyń basqa túrleri sıaqty oıynnyń da bilimdilik, tárbıelik múmkindikterin balalardyń jas erekshelikterine, sabaq mazmunyna jaqsy úılestire qoldaný muǵalim izdenisine, sheberligine baılanysty. Ol úshin muǵalim oıyndy paıdalaný metodıkasyn da, oıyn túrlerin tańdap-talǵaýǵa da qoıylatyn talaptardy jete bilýge tıis.

Taqyryp boıynsha qoldanylatyń ádebıetter:

1. «Doshkolnaıa pedagogıka» V.I.Logınova, P.G.Samorýkova M., P., 1983 str. 4-19

2. V.I.Iadeshko «Doshkolnaıa pedagogıka» M., P., 1978

3. Vospıtanıe deteı v ıgre  pod red A.K.Bondarenko ı A.I.Matýsık. M..1988

4. Edvarda de Bono. Tehnologıa «Shestshláp myshlenıa»

---