InfoHub Logo

19 ǵasyr kezeńine deıin Eýropa jabaıylyqta ómir súrgen. Fılmderdegi kórgen salıqaly turǵyndar men kitaptaǵy oqyǵan  mádenıetti Eýropa jaıly múlde umytyńyz. Shyndyǵynda, tarıhı derekter oqıǵany basqa qyrynan sıpattaıdy. Atap aıtqanda, kári qurlyqty meken etkender qarapaıym tazalyqtyń ne ekenin bilmegen. Bul - tek orta ǵasyrǵa ǵana emes, sondaı-aq, qaıta órleý  men Renesans dáýirine de qatysty. 

Osy kezeńde, búkil deneni jýýǵa nemquraıly jáne kúdikpen qaraǵan: deneni jalańashtaý - kúná, ári, sýyq sýdan tymaýratyp qalamyz dep qoryqqan. Ystyq vana qabyldaý - eýropalyq úshin múmkin bolmady, sebebi, sý jylytatyn otyn jetispegen. Otynnyń negizgi bóligi - dinsizderdi jaǵý úshin, shirkeýlerge jóneltilip otyrǵan.

Qazirgi tańda ár adam jeke tazalyqty joǵary baǵalaıdy, degenmen, 19 ǵasyrǵa deıin, eýropalyqtardyń kóbi - búkil ǵumyryn birde-bir ret shomylmaı ótkizgen. Kóptegen adamdar shomylýdy zıandy dep sanady, deneni ystyq sýǵa batyrý arqyly, juqpaly aýrýlardy aǵzaǵa endirip alamyz dep seskendi. Tipti, adam sýǵa shomylsa da, kıimmen túsken. Bul jabaıy dástúr -19 ǵasyrdyń sońyna deıin saqtalyp keldi.

1880 jyldarǵa deıin, kóptegen eýropalyqtar ústinen sasyq ıistiń ańqyǵanyna qaramastan, ıissýdyń ne ekenin bilmeı ósken. Tańqalarlyǵy, muryn ashytatyn ıisten olar esh qymsynbaǵan. Aýqatty jandar múńkigen ıisten qutylý úshin, kóp mólsherde ıissý qoldanǵan. Biraq, bul ádis jyrtyqty jamamady, kerisinshe, hosh ıis pen sasyq ıis - jańa sasyq ıistiń paıda bolýyna ákep soqty.

Sonaý 9 ǵasyrda Zıráb(Ziryab) atty ǵalymnyń qoltyqqa sebetin ıissý ıdeıasyn usynǵanyna nazar aýdarýǵa bolady, alaıda, bul ıdeıaǵa eshkim pysqyryp ta qaramaǵan. 1880 jylǵa deıin, Eýropa sasyq materık qataryna endi. Tek osy jyldan bastap, alǵashqy dezodoranttar shyǵarý qolǵa alyna bastady, keıinnen, bul jańalyq úlken tabysqa ıe boldy. Bul ıissýlar qazirgi kúnge deıin qoldanysta jáne bul brend “Mama“ deıtin ataýǵa ıe.

Áıelder denedegi túkterge múlde nazar aýdarmaǵan. Batys áleminde 1920 jyldarǵa deıin, deneni túkterden aryltý jumysyna mán berilmegen. Sóz joq, qazirgi kezde de júndi áıelder meken etetin memleketter áli de bar, bul tabıǵı sulýlyqty árkim óz deńgeıinde ólsheıtinine baılanysty bolar.

Ol kezeńde úıdiń ishi adamnan bólinetin tabıǵı sasyq ıisterge toly bolǵan. Sý qubyrlary múlde bolmaǵan, adamdar úlken dáretti qumyra nemese qaǵazǵa syndyratyn bolǵan. Nájisti tereze arqyly kóshege laqtyryp tastaǵan. Osy ýaqytta, bıik óksheli týflı men qolshatyr paıda boldy. Qolshatyr - joǵarydan atylǵan nájis denege tımeý úshin, al, bıik óksheli aıaq kıim - jerde jatqan nájisten qorǵanýǵa septigin tıgizgen. Qumyra Eýropada álige deıin tanymal. Súıikti ydysyńnan ońaı qalaı ǵana aırylasyń.

Dárethana qaǵazy tek 18 ǵasyrdyń sońyna taman qoldanysqa endi, oǵan deıin, Eýropa adamdary ártúrli zatty paıdalanyp otyrǵan. Baılar matamen súrtý múmkindigine ıe boldy, al, kedeıler bul iske eski shúberekter, japyraqtar jáne óz qoldaryn qoldanǵan. Tipti, ejelgi rımdikter budan jaqsy ómir súrgen: olar  súrtý úshin taıaqqa baılanǵan shúberekti paıdalanyp, isti aıaqtaǵan soń , taıaqty sýy bar shelekke batyryp qoıatyn bolǵan.

Tósektegi qońyzdar men jándikter arqyly juǵatyn aýrýlar 18 ǵasyrda jappaı beleń aldy. Bul juqpaly aýrýlarǵa adamdardyń eti úırenip ketken. Bul jándikter kóptegen aýrýlardy týǵyzdy. Vıktorıandyq dáýirde áıelder  jatpas buryn , tósekti kerosınmen tazartýǵa den qoıdy.

Keı áıelder tazarý kezeńinde matanyń bir bóligin birneshe ret paıdalanǵan, jáne ol matany qurǵatý úshin basqa kıimderdiń arasyna ilip qoıǵan. Kórshiniń aýlasyna kóz qyryn salýǵa júrek kerek bolǵan. Úlken qalalar kóshesi nájis ıisi men shirigen ósimdikterden júrý múmkin bolmaǵan. Esterińizde me, bir fılmde jigit qyzǵa júrý úshin syrt kıimin aıaq astyna tastaıdy. 

Tis tazalyǵyna tisti súrtetin shúberek qoldanǵan. Áıelderdiń tisi erkekterge qaraǵanda, nashar bolǵan, sebebi, ekiqabat kezinde kóp tis joǵaltqan. Tazalyqqa az bolsa da mán beretinder úshin ıtalándyq kompanıa “Marvıs“  1700 jyldary tis pastasyn shyǵara bastady(áli kúnge deıin shyǵarýda). Ashyǵyn aıtqanda, adamdar tis pastasyn emes, et satyp alýǵa kóbirek mán berdi.

Sol kezeńde, ár adam bıtti juqtyrǵan. Eń qyzyǵy, bıtpen kúresý úshin adam aǵzasyna asa qaýipti synapty paıdalanǵan. 18 ǵasyrda Eýropa men synap(rtýt) arasynda erekshe mahabbat ornady.Olar synapty jep, denelerine jaǵýy sebepti, jyndyǵa aınalǵan, kóbisi ólip ketip otyrǵan. 

Qoryta aıtqanda, Eýropa biz oılaǵandaı pák emes. Eýropa esin endi jınaǵan - kári qurlyq. Sondyqtan, ol jaqta bir jańalyq paıda bolsa, dereý kóshirip alýymyz da shart emes. Bizdiń pikirimizshe, batys áleminiń jaqsy jaqtarynan góri, jaman jaqtary basym. Qazaq eli damýda ózgege eliktep emes, ózindik úlgi qalyptastyrýǵa basa nazar aýdarýy tıis. Bastysy, babalardyń amanaty táýelsiz elimiz aman bolǵaı.

---