InfoHub Logo

J.A.Gýlnýz ,Jýrnalısıka mamandyǵynyń

2 kýrs stýdenti

Almaty q . Qazaqstan Respýblıkasy

Ańdatpa: Maqalada tabıǵı ortanyń ekologıalyq jaǵdaıy, sondaı-aq onyń Qazaqstan Respýblıkasy halqynyń ómir súrý sapasyna áseri qarastyrylady. Ómir sapasynyń problemasyn álem men Qazaqstannyń ortaq ekologıalyq problemalarynan bólek qarastyrýǵa bolmaıdy, óıtkeni olar tek ekonomıkalyq qana emes, áleýmettik-saıası sheshimdermen de tyǵyz baılanysty. Qazaqstanda júrek-qan tamyrlary aýrýlary problemasy qalyp otyr. Sarapshylardyń baǵalaýy boıynsha, shırek ǵasyrda elde osyndaı aýrýlarmen aýyrý jaǵdaılary 10 ese ósken.

Kilt sózder: bıosfera, tehnogendik, atmosfera, ekologıa, ekonosmıkalyq, resýrs, geobıoplanetarlyq.

Qazaqstan Respýblıkasynyń tabıǵı-klımattyq, tehnogendik jáne áleýmettik faktorlary adamnyń densaýlyǵy men ómir súrý sapasyna, jumys qabilettiliginiń jaı-kúıine, reprodýktıvtik fýnksıalary men ómir súrý uzaqtyǵyna kúrt áser etetini belgili. Biz qazirdiń ózinde ómir súrip jatqan úshinshi myńjyldyqtyń basynda búkil adamzattyń aldynda áleýmettik-ekologıalyq sıpattaǵy jahandyq problemalar burynǵydan da ótkir boldy. Búgingi tańda bizdi qorshaǵan keńistik pen adamnyń ishki ortasy bir-birimen tyǵyz baılanysty jáne ózara baılanysty. Adam densaýlyǵy men BıoSfera árqashan birtutas aǵzanyń densaýlyǵy retinde qarastyrylýy kerek.Qazirgi ýaqytta sońǵy urpaqtardyń ómiri jahandyq geobıoplanetarlyq patologıa dáýirinde júrip jatyr, ol adamnyń qorshaǵan ortasynyń barlyq obektileriniń: atmosferalyq aýanyń, jer ústi jáne jer asty sýlarynyń, topyraqtyń, negizgi qorektený kózderi bolyp tabylatyn ósimdikter men janýarlar áleminiń ókilderiniń, sondaı-aq aǵzanyń ishki ortasynyń lastanýynyń qaýipti joǵary deńgeıleriniń synı lastanýymen kórinedi. qazirgi bıologıa men medısına.Jer betindegi adamdar densaýlyq – bul tabıǵattyń adamǵa bergen baǵa jetpes syıy ekenin biledi. Onsyz ómir qyzyqty jáne baqytty bola ala ma? Biraq biz bul syılyqty qanshalyqty jıi ysyrap etemiz, densaýlyǵymyzdy joǵaltý ońaı ekenin umytyp ketemiz, biraq ony qalpyna keltirý óte qıyn. Eńbek jaǵdaılarynyń qanaǵattanarlyqsyz jaǵdaıy, jumysshylardyń aǵzasyna zıandy óndiristik faktorlardyń uzaq ýaqyt áser etýi jumysshylardyń kásibı patologıasyn qalyptastyrýdyń negizgi sebepteri bolyp tabylady.

Ómir sapasynyń problemasyn álem men Qazaqstannyń ortaq ekologıalyq problemalarynan bólek qarastyrýǵa bolmaıdy, óıtkeni olar tek ekonomıkalyq qana emes, áleýmettik-saıası sheshimdermen de tyǵyz baılanysty. Sondyqtan, qandaı model (resmı nemese dedýktıvti) "qorshaǵan orta - ómir sapasy - adam densaýlyǵy" baılanysyna negizdelse de, ony jahandyq jáne memlekettik, ekologıalyq jáne saıası turaqsyzdyq, energetıkalyq sarqylýdyń qaıshylyqtary jáne ekonomıkalyq resýrstardyń shekteýliligi qatty burmalaıdy.

Álemdegi jalpy áleýmettik-ekologıalyq jaǵdaı shekti. Qazir álemde 750 mıllıon adam ashtyqqa ushyraıdy, 1 225 mıllıon adam kedeılikke ushyraıdy. Damýshy elderde halyqtyń 95%-y ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń "jemisterinen" aýlaq bolyp, kedeılikte týady, ómir súredi jáne óledi. Júıeniń jalpy modeliniń kúrdeliligi b.b. Prohorovtyń shemasymen kórsetilgen ( 1-sýret) [4]. Avtor durys atap ótkendeı, ekologıalyq taza, salaýatty jáne qaýipsiz ortada ómir súrý quqyǵy adamnyń mańyzdy quqyqtarynyń biri bolyp tabylady.Qazirgi qoǵamda perspektıvaly tehnologıalar men energıamen qamtamasyz etý qajettiligi artyp keledi. Sonymen qatar, kóptegen jańa tehnologıalar, sonyń ishinde atom energetıkasy, qazirgi qoǵamdaǵy ómir súrý deńgeıin kóterýde mańyzdy oryn alady, sonymen birge adam densaýlyǵyna, qoǵamdyq jáne saıası qarsylyqqa joǵary jáne erekshe ekologıalyq qaýip tóndiredi. Ekologıa saıası oıynda tramplınge aınalady. Ómir sapasy álem men Qazaqstannyń ortaq ekologıalyq problemalary sheńberinde qarastyrylady.Ómir sapasyna óz izin qaldyratyn Qazaqstannyń basty problemasy ekologıa bolyp qala beredi. İshinara qolaıly jaǵdaıdan alys ındıkator-bul eldegi árbir besinshi otbasynyń bedeýligi, al júkti áıelderdiń 50 paıyzdan astamynda belgili bir asqynýlar bar. HH ǵasyrda Qazaqstan óz aýmaǵynda qýatty "eko-apattarǵa" tap boldy. Bul Semeı polıgonyndaǵy ıadrolyq synaqtardyń jáne keýip jatqan Araldyń saldary. Qazaqstan olardy óz betinshe sheshe almaıdy, olar qazirdiń ózinde planetarlyq aýqymdaǵy qubylysqa aınaldy, sondyqtan basqa memlekettermen yntymaqtastyq ornatý ǵana qalady. Biraq jaǵdaı mynada: prosester qaıtymsyz sıpatqa ıe boldy, aıtalyq, Aral teńizi men onyń bıoártúrliligin bastapqy kúıine qaıtarý múmkin bolmaıdy. Osyǵan baılanysty ekologıalyq apattar aımaqtarynda halyqty ońaltýǵa, olarǵa qosymsha qarjylyq jáne medısınalyq kómek kórsetýge basa nazar aýdarý kerek. Ómir sapasyna áser etetin baılanysty problema-bul sý, mamandardyń pikirinshe, HHİ ǵasyrdyń basty resýrsy bolýǵa ýáde beredi. Sarapshylar bizdiń respýblıka aýyz sýǵa degen qajettiligin óz betinshe qamtamasyz ete alady dep sendiredi. Biraq onyń sapasyna qatysty másele qalady. 2010-2020 jyldarǵa arnalǵan "Qazaqstan Ekologıasy" Memlekettik baǵdarlamasynda atap ótilgendeı: "el halqynyń sapaly aýyz sýǵa qol jetkizý máselesi áli de ózekti bolyp otyr, bul rette Qazaqstan Respýblıkasy turǵyndarynyń 20 paıyzyna deıin SAPANYŃ normatıvtik standarttaryna sáıkes kelmeıtin sýdy tutynady".

Qazaqstanda júrek-qan tamyrlary aýrýlary problemasy qalyp otyr. Sarapshylardyń baǵalaýy boıynsha, shırek ǵasyrda elde osyndaı aýrýlarmen aýyrý jaǵdaılary 10 ese ósti. Máselen, respýblıkalyq Kardıologıa jáne ishki aýrýlar ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń derekteri boıynsha, eger 1989 jyly júrek-qan tamyrlary dıagnozyna 100 myń turǵynǵa 127,5 jaǵdaı kelse, 2008 jyly - 100 myń adamǵa 1204,3 jaǵdaı. Taǵy bir jaǵymsyz úrdis bar. Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý problemalary Ulttyq ortalyǵynyń málimetteri boıynsha, qan aınalymy júıesiniń aýrýlary jas adamdarda kóbirek anyqtalýda. Negizgi sebepterdiń biri-durys emes ómir salty.

"Ekologıalyq táýekel - densaýlyq - ómir sapasy" máselesi sheshilmeıtin sanatqa jatady. Munyń negizinde, bizdiń oıymyzsha, kelesi negizgi sebepter jatyr:

Ómir standarttaryn jaqsartý (ómir sapasy) jańa táýekelderdi týdyrady. Bolashaqta adamǵa radıasıalyq(hımıalyq, aqparattyq jáne t.b.) táýekelge qaraǵanda áldeqaıda mańyzdy ǵylymı-tehnıkalyq progres faktorlary áser etýi múmkin. "Ómir sapasy - densaýlyq-táýekel" máselesine fılosofıalyq kózqaras ony odan da keńirek qarastyrýǵa múmkindik beredi. Tabıǵat-adam-órkenıet: qaıshylyqtar jáne (nemese) kelisim? Tabıǵatqa adam kerek pe, adamǵa órkenıet kerek pe? Jańa tehnologıalardy qurý arqyly (ıaǵnı órkenıet satysyna kóterilý arqyly) adam tabıǵı resýrstardy sarqyp, qorshaǵan ortany nasharlatady, ýaqytsha ál-aýqat jasaıdy, ómir sapasyn jaqsartady. Adam óziniń bolmysyn jaqsartý týraly oılana otyryp, tabıǵat pen energıa qorlarynyń sheksiz emes ekenin bilýi kerek. Bul adam men tabıǵattyń, tabıǵat pen órkenıettiń basty qaıshylyqtarynyń biri. Tabıǵatpen kelisimge tek aqylǵa qonymdy qajettiliktermen qol jetkizýge bolady.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Vasılev V.P. Reseı Federasıasy halqynyń ómir súrý sapasy men deńgeıi. - M.: EKOS, 2007. – 117 b.

2. Prezıdenttiń 2010 jylǵy "Jańa onjyldyq - jańa ekonomıkalyq órleý - Qazaqstannyń jańa múmkindikteri"atty Qazaqstan halqyna Joldaýy.

3. Qazaqstan Respýblıkasynyń 2007-2024 jyldarǵa arnalǵan ornyqty damýǵa kóshý tujyrymdamasy

4. Prohorov b. b. Adam ekologıasy: áleýmettik-demografıalyq aspektiler / b. b. Prohorov; Otv. Vıshnevskıı. - M.: Ǵylym, 1991. - 122 b.

5. Markovıch D. J. áleýmettik ekologıa: monografıa. - M.: RÝDN baspasy, - 436 b.

6. Bobkov v. ómir sapasy: tujyrymdama jáne ólshem / red.v. Bobkov, P. Maslovskıı - Mstıslavskıı. - M.: "Búkilreseılik ómir deńgeıi ortalyǵy" baspasy, 2008 j. - 213 b.

7. Ýshakov ı. B. ómir sapasy jáne ekologıalyq qaýip / / adam ekologıasy.- - № 3. - 73-76 BB.

8. Kotlákov v. m. ómir sapasy jáne ekologıalyq táýekel / / jarnalardyń habarshysy. - 2002. - №- S. 65-75.

---