Sońǵy jańartý

(Ózgertilgen ýaqyty 5 kún buryn)
El qorǵaǵan er baba
Maqsaty: Oqýshylardy qazaqstandyq uly adamdardyń erlik isterimen tanystyrý, úlgi etý, batyr tulǵalar erligine tereńirek úńile otyryp oqýshylardyń oı – órisin damytý. Otanyn, elin, jerin súıýge, qorǵaýǵa baýlý, batyl bolýǵa tárbıeleý.
Kórnekiligi: Baýyrjan Momyshuly týraly kitap kórmesi, ómirbaıany, Baýyrjan aǵa týraly jazylǵan aqyn – jazýshylardyń naqyl sózderi, “Otan úshin ot keshkender ” stendisi

Otan soǵysy týraly derekti fılm júrip jatady.
Júrgizýshiler ortaǵa shyǵady.
Muǵalimniń kirispe sózi: Bıyl bizder jeńistiń 68 jyldyq merekesin toılamaqpyz. Jeńis... Ony san mıllıondaǵan adamdar 4 jyl boıy mınýttan, saǵattan saryla kútti emes pe? Aqyry olardyń úmiti men senimi aqtaldy, tilekteri oryndaldy. Biraq sol jeńis ońaılyqpen kelgen joq. Biz soǵysty kórgen joqpyz, biraq Otan úshin ózderiniń keýdesin oqqa tosqan mıllıondaǵan asyl azamattardyń erligin maqtanyshpen aıta alamyz. Olar Q. Smaǵulov, B. Momyshuly, T.Bıgeldınov. Álıa men Mánshúk. Sonymen birge ózimizdiń aýylymyzdan shyqqan atalarymyz Ǵataý atany, Ǵabbas atany, Imanǵalı atany aıtýymyzǵa bolady.

Endi bizder búgin osy qan maıdanda qasyq qany qalǵansha soǵysyp, erlik isterimen Otan úshin kúresken batyr aǵamyz Keńes Odaǵynyń batyry, halyq qaharmany, áskerı shendi qyzmetker, dańqty qolbasshy, qazaqtyń kórnekti jazýshysy Baýyrjan Momyshuly týraly syr shertpekpiz.
M. Maqataevtyń «Baýyrjan Momyshulyna» óleńi oqylady.

1 – júrgizýshi: Otan – Ana jylaǵanda sherlenip,
Tapjylmastan shógedi eken jerge bult.
Qara bultty qaq jaraıyq dedi de,
Qoldaryna qarý aldy erlenip.

2 – júrgizýshi: Baýyrjan Momyshuly 1910 jyly 24 - shi jeltoqsanda Jambyl oblysynyń Jýaly aýdanyndaǵy Kólbastaý mekeninde dúnıege keldi. Baýyrjan Momyshuly – Ekinshi dúnıe júzilik soǵystyń dańqty jaýyngeri, halyq qaharmany, qazaqtyń kórnekti jazýshysy.
Baýyrjan 7 jyldyq mektepti bitirgennen keıin biraz ýaqyt muǵalim bolǵan. Sonda júrgende kezekti áskerı mindetin óteýge shaqyrylyp, onda bir jarym jyl júrip, zapastaǵy komandır ataǵyn alady.

Týǵan aýylyna oralǵan soń, ol biraz jyl qarjy mekemesinde qyzmet isteıdi. Sodan qaıtadan Qyzyl Armıa qataryna shaqyryly, túrli áskerı bólimderde vzvod, rota komandıri bolady. 1941 jyly İİ - shi dúnıejúzilik soǵys bastalysymen Baýyrjan dańqty general – maıor I. V. Panfılovtyń basshylyǵymen Almaty mańynda jańadan jasaqtalǵan 316 atqyshtar dıvızıasynyń quramynda maıdanǵa attandy, batalón, polk komandıri qyzmetterin atqardy. Soǵystyń sońǵy jyldarynda gvardıalyq dıvızıany basqarady. Soǵys kezindegi jeke basynyń qaharmandyq erligimen erekshe kózge túsedi. Baýyrjannyń osyndaı erligi jóninde belgili orys jazýshysy A. Bek «Volokalamskoe shose» povesin jazdy.

1 - Júrgizýshi: B. Momyshuly jaý shepterine ishkerleı enip urys júrgizý teorıasyn soǵys tájirıbesinde alǵash qoldanýshylardyń biri boldy. Ol bul teorıany júzege asyrýda búkil ásker túrleriniń ózara tyǵyz baılanysta áreket erýine basa kóńil bólip otyrady. Tank, artılerıa áskerı bólimderdi polktar men dıvızıalar komandırleri qol astyna bere otyryp, olardyń ózdiginshe jaýyngerlik qımyldar júrgizýine múmkindik jasaý taktıkasyn qoldandy. Ózi qashan da urys taǵdyryn sheshetin jerde boldy.

2 – júrgizýshi: B. Momyshuly – áskerı pedagogıka men áskerı psıhologıany baıytýshy baǵa jetpes mura qaldyrǵan dara tulǵa. Onyń ataq – dańqy, batyrlyǵy A. Bektiń kitabynda sýretteledi. Kitap nemis, cheh, evreı, aǵylshyn, fransýz tilderine aýdaryldy. B. Momyshuly 1950 jyly Keńes Armıasy bas shtabynyń arnaýly joǵary áskerı akademıasyn bitirip, áskerı akademıada dáris oqýmen birge shyǵarmashylyqqa bet burdy. 1956 jyly demalysqa shyǵyp, ómiriniń sońyna shyǵarmashylyq jumyspen aınalysty. Jazýshylyq talanty tez ushtaldy. Ol shyǵarmalaryn qazaq, orys tilinde jazyp, qazaq ádebıetindegi áskerı proza janrlarynyń negizin qalady. Jazýshynyń ózekti taqyryby – Uly Otan soǵysy kezinde jaýyngerlerdiń tulǵasyn jan – jaqty sýrettep somdaýǵa arnalǵan.

1 – júrgizýshi: Baýyrjan atamyz tek qana jaýynger emes, onyń boıynda aqyndyq qýattyń búrshigi erte belgi bergendigin bilemiz. Endi Baýkeńniń shyǵarmalaryna kezek bereıik. Óleńderi oqylady.
1. Jardyń muńy
2. Áskerı ant
3. Týǵan jer
4. Tyrnaqtap jına ár jerlen
5. Tolǵaý

1 - júrgizýshi: Baýyrjan aǵamyz ár jyldar óz kóńil kúıine oralǵan sezimderin qaǵazǵa túsirip otyrǵan. Ár shýmaq óleńniń ózindik jazylý tarıhy bar.
Endi Baýyrjan atamyzdyń bir qaqpaılaryn tyńdap qarasaq:
Ýa, jalǵan, sen be jalǵan, men be jalǵan
Jalǵandyq zatymyzda qaıdan qalǵan?
Serkedeı taıaq jegen sertten qaıtyp,
Ózime ózim nanbaı kóńilim qalǵan.
19. 01. 1947 j.
Ǵalymnan nadan artpas uqqanmenen,
Taǵdyr kórmeı qoımaıdy buqqanmenen.
Burynǵy qalpymnan asa almaspyn,
Keıbireýden erte órleý shyqqanmenen.
28. 01. 1941 j.

«Qadirin bilmeppiz ǵoı tiri kezde»
Dep jylar sorly qazaq men ólgende.
Urpaq atar seksen men júzdigimdi,
Tarıhtyń túpkirine sóz kelgende.
6. 12. 1947 j.
Sarnatqan qyl qobyzdy Qorqyt babam,
Jahannan bir tıanaq taba almaǵyn.
Túkirip júzi qara sum ómirge,
Taısalmaı sýyq kórse ózi – aq barǵan.

Nagládevshıs po storonam ı nazad,
Moı praded Korkýt – mýzykant,
Naplevav v lıso etomý mırý,
Bez sojelenıa soshel v mogılý.
1959 j.

Eı, podlyı mır, pısak naemnyh!
Arhıvnye krysy, obojravshıesá býkvamı knıg,
Vas, lısemernyh popýgaev, nenavıjý,
Ia soldat, na boı Vas zový.

Joqshylyq er jigitke namys emes.
Joq bolsań óz týǵanyn tanys emes.
Sýyq úı, dámsiz tamaq, salaq qatyn –
Úsheýi kedeılikten alys emes.
Barlyǵy áıel zattyń úıshi emes,
Sarnatqan dombyrany kúıshi emes.
Tyrbyńdap aıaq – qolyn siltegenmen
Barlyǵy jorǵalardyń bıshi emes.
Aldymen án salýǵa aqyl kerek,
Yrǵaqtyń maǵynasyna bolar tirek.
Oı bar ma, júrek bar ma, lebiz bar ma?
Kórermen, tyńdarmanǵa solar kerek.
1958 j.

2 – júrgizýshi: Baýyrjan atamyzdyń jazǵan epıstolárlyq janr retindegi hattar legi de zamana shyndyǵyn, qandy maıdan ústindegi jaýyngerdiń ishki rýhyn tanytý arqyly jastardy elin, jerin súıýge degen mahabbat sezimin oıatýda taptyrmaıtyn ómir oqýlyǵyndaı jerde qaldyryp otyrady.
Jazǵan hatynan kórinis

1 – júrgizýshi: Baýyrjan aǵamyz týraly jazylǵan estelikter shalqar darıa aıdynyna quıyp jatqan myń bulaqty arnaly ózenderdiń salasyndaı Baýkeńmen túrli qarym – qatynasta bolǵan san qıly taǵdyrdy bastan keshken adamdardyń estelikteri. Endi osyndaı estelikterdi tyńdasaq:
Estelikter oqylady
T. Álimqulov»Onyń piri – shyndyq»
T. Ahtanov «El qasıeti – er qasıeti»
Q. Ómirálıev «Halyq uly»

2 – júrgizýshi: Baýyrjan aǵamyz qandy qyrǵyn ishinde júrip, erlikti, ata dástúrin oılaı júrip, maıdan shyndyǵynan týǵan ataqty qyryq maqal – máteli bolatyn. Osy aǵamyzdyń naqyl sózderine kezek bereıik.

● Sen jaýdan qashsań, ómir senen qashady.
● Taıaqtan taısalmasań,
Semserden seskenbeseń,
Jeńdim deı ber…
● Qarabet bolyp qashqansha,
Qaırat kórsetip ólgen artyq.
● Eptilik te – erlik.
● Aıbyndana shapqannan ajal da seskenedi.
● Qoı bastaǵan arystan tobynan arystan bastaǵan qoı toby artyq.
● Qaıratyńa ádisińdi joldas et,
Ádisińe aqylyńdy joldas et.
● El degende ezilip, jurt degende jumylyp qyzmet et.
Jerge ter tógip, halyqqa qan tógip qyzmet et.
● Tize búgip tiri júrgennen,
Tike turyp ólgen artyq.
● Ana úshin aıanba – ant urady,
Bala úshin aıanba – betiń kúıedi,
El úshin aıanba – erligińe syn,
Jurt úshin aıanba – jigittigińe syn.
● Tártip – tán úshin, yntymaq – jan úshin kerek.
● Tártipke bas ıgen – qul bolmaıdy,
● Tártipsiz – er bolmaıdy.
Elsiz er bola ma?
Jurtsyz jigit bola ma?
● Erlik – eldiń qasıeti,
● Júrektilik – jigittiń qasıeti.

Qoryta kele oqýshylar Baýyrjan atany búgingi kúnde kim dep tanımyz?
Aqyn, batyr, dana,
Sheshen, adal, óktem

Baýyrjan ata bir basyna óner men bilimdi toǵystyrǵan segiz qyrly bir syrly jan desek, ǵylym salasynda óziniń qandaı qoltańbasyn qaldyrdy?
- fılosofıa
- etnopedagogıka
- etnopsıhologıa
- etnomádenıet
- etnofılosofıa
- etnografıa syndy ǵylym salalaryn qamtıdy.

Muǵalimniń qorytyndy sózi: Balalar búgin bizder Qazaqstannyń halyq qaharmany atanǵan, el basyna kún týǵan kezde qol bastap jalyndy sózderimen jiger berip, rýh berip, erlikke, jeńiske jetýge bar kúsh jigerin qosqan, ómiri erlik pen shejirege toly, tula boıy tunǵan daryn, qarymdy qalamger Baýyrjan atanyń barlyq qyrlaryn qamtyp, ózimizge rýhanı azyq aldyq.

Óldi deýge bolama aıtyńdarshy, ólmeıtuǵyn artyna iz qaldyrǵan,- dep Abaı atamyz aıtqandaı, Baýyrjan áli ólgen joq, óıtkeni onyń artynda óshpes mol mura, izin basar rýhy myqty sizder sıaqty talapty jastary bar.
Endi Baýyrjan atamyzdyń Jýalydaǵy murajaıyn saıahat jasaıyq
(Foto sholý)
Baýyrjan atany bárimiz eske alyp, ata rýhyna taǵzym eteıik.
(Uly Otan soǵysy jyldarynda qaza tapqandar eskertkish monýmentine gúl shoqtaryn qoıý)
B. Momyshulyna arnaý H. Erǵalıevtyń «Syrdar dos» óleńi oqylady.

You Might Also Like

Jańalyqtar

Jarnama