InfoHub Logo

Álemniń qaı túkpirin alsaq ta, óziniń elin-jerin jyrǵa qosatyn, sonymen qatar tylsym tabıǵattyń keremet dúnıelerin qyzyǵýshylyqpen zertteıtin, týǵan jeriniń paıdaly jaqtaryn júzege asyra biletin, qorshaǵan ortaǵa neniń paıdasy, zıany bar ekenin aq-qaradaı ajyrata biletin, óziniń kindik qany tamǵan jerin álemniń aldyńǵy qatarly elderine kirgizý úshin ózindik úlesin qosatyn belgili ǵalymdary bolady. Mine, sol sekildi elimizdiń, ıaǵnı Qazaqstan Respýblıkasynyń gúldenýine septigin tıgizgen, álemdik saıasat pen mádenıetten habardar bolǵan, keńestik Qazaqstan ǵylymyn uıymdastyrýshy, ınjener-geolog, Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń tuńǵysh prezıdıenti-Qanysh Imantaıuly Sátbaev. Búginin emes, erteńin oılaǵan ǵalym Altaıdan Atyraýǵa deıingi, Ulytaýdan Qarataý jerine deıin, Saryarqanyń kóptegen aýmaǵyn erekshe nazarǵa alyp, olardyń shyǵý tegi týraly mańyzdy ǵylymı qorytyndylar jasap qaldyrdy. Onyń ólsheýsiz eńbegi, tókken teri, eliniń bolashaǵy úshin bar ǵumyryn sarp etýi keleshek urpaqty qalaı tolǵandyrmaıdy. Árıne óskeleń, kemeldengen jastar Qazaqstan ǵylymy men mádenıetinde ózindik ornyn oıyp turyp ala bilgen ǵalymnyń eńbegine qalaısha basyn ımeıdi. Mundaı zor qurmetke ıe bolǵan ǵalymnyń ótken ómiri týraly nege syr shertpeske. Sátbaevtyń geologıadan basqa ǵylymdarda, mádenıet salasynda, tarıhta qaldyrǵan eńbekteri mol. Ataqty ǵalym Sh.Ýalıhanov jazyp alǵan «Edige» jyrynyń mátinindegi qazaq oqyrmandaryna túsiniksiz arab, tatar sózderinen tazartyp, qazaq tiliniń jany orfografıasynyń negizinde qaıtadan daıyndaǵan. Munyń ózi keleshek urpaqtyń ómiri bulynǵyr bolmasyn, qazaq tiliniń qudirettiligin basqa elge, jerge tanytsyn degen oıymen ushtasyp jatyr emes pe?! Ǵulama ǵalym Ulytaý óńirindegi basty-tarıhı, mádenı, arheologıalyq eskertkishterdi zerttedi. Jezqazǵan-Ulytaý óńirinen kóptegen etnografıalyq muralardy jınap, «Jezqazǵan aýdanyndaǵy kóne zaman eskertkishteri» atty eńbegin jazady. Onda Ulytaý óńiri ejelgi metalýrgıa ortalyǵy bolýymen qatar qazaq etnosynyń saıası ortalyǵy ekendigi de tolyq dáleldendi. Qazaq orta mektebiniń tómengi jáne joǵary synyp oqýshylaryna arnalǵan «Algebra» oqýlyǵyn daıyndap shyǵardy. Budan basqa, ǵalym qazaq halqynyń mýzykalyq murasynyń injý marjany bolyp esepteletin 25 ándi ózi oryndap, orys tilinde ǵylymı túsinikteme berip engizgen. Geologıalyq barlaý mamandyǵy boıynsha Tomsk tehnologıalyq ınstıtýtynyń taý-ken fakúltetin bitirip kelgennen keıingi Qanysh Sátbaevtyń búkil ómiri Qazaqstannyń mıneraldyq resýrstaryn jáne rýdalyq kender geneologıasyn zertteýge arnalǵan. Onyń geologıadan basqa ǵylymdardan da, mádenıet salasynda da, tarıhtan da qaldyrǵan izi saırap jatyr emes pe?! Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalýǵa taqalǵanda, jaǵdaıdyń asa kıyn aýyrlyǵyna qaramastan, qazaq KSR ǵylym akademıasynyń uıymdastyrý jumysyna basshy bolyp, onyń isine bel sheshe aralasýy ulylarǵa tán kóregendiktiń belgisi ispetti edi. Onyń qaldyrǵan ǵylymı baı muralarynyń ishinde, ásirese, Jezqazǵan keni týraly zertteýleriniń, Saryarqanyń metalogendik jáne boljam kartalary jónindegi eńbekteriniń máni erekshe. Jezqazǵannyń iri mys rýdaly aýdandar qataryna jatýy kezinde osy kenniń josparly túrde keń masshtabtaǵy barlaý jumystaryn uıymdastyrýǵa bolatyn iri obekti ekenin dáleldep bergen Qanysh Sátbaevtyń eńbeginiń nátıjesi. Sondaı-aq ol mıneraldyq shıkizatqa baı Saryarqa, kendi Altaı, Qaraǵandy, Qarataý sekildi aımaqtarǵa da erekshe nazar aýdara zerttep, olardyń kenderiniń stratıgrafıasy, tektonıkasy, qurylysy, metalogıasy, neohımıasy jáne shyǵý tegi týraly mańyzdy ǵylymı tujyrym usynyp, ǵylymǵa formasıalyq metalogendik analızdiń keshendik ádisin engizdi. Kóptegen tájirıbeli mamandar qatystyryla otyryp, Qanysh Sátbaevtyń basshylyǵymen birneshe jyldar boıy júrgizilgen tynymsyz eńbektiń nátıjesinde Saryarqanyń metalogendik jáne boljam kartalary jasaldy. Ony óndiriske endirý arqyly Saryarqa aımaǵynda qara, tústi jáne sırek metaldardyń biraz jańa kenderi ashyldy. Biraz kenderge bútindeı jańa óndiristik baǵa berildi. Ol Qaraǵandyda metalýrgıalyq zavod salýda, Qostanaı, Altaı temir jáne marganes, Qarataýdyń fosforıt kenderin jáne osylar sekildi kóptegen iri nysandardy ıgerýge, Ertis Qaraǵandy kanalynyń qazylýyna, biraz ǵylymı zertteý ınstıtýttarynyń ashylýyna tikeleı aralasyp, zor eńbek sińirdi. Temir men marganes, vanadı, fosforıt sıaqty kenderdi zertteý nátıjesi hımıa salasyna da orasan zor úlesin qosty.Sondaı-aq Alataýdyń bir shyńy men muzdaǵy,Qarataýdaǵy vanadı keniniń rýdasynan tabylǵan bir mıneral ǵalymnyń atymen atalady.Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri kentasty kender geologıasy men Qazaqstannyń mıneraldy resýrstaryna arnalǵan.Ǵalymnyń eń bir qundy dúnıesi mardymsyz óńir bolyp sanalǵan Jezqazǵandy iri mys kentasty aýdan qataryna kóterýdegi eńbegi edi.Uly Otan soǵysy jyldarynda tank bronyn quıýǵa qajetti marganes tapshylyǵy týǵan kezde Sátbaevtyń jetekshilik etýimen óte qysqa merzimde jezdi marganes keni barlanyp,iske qosylǵan bolatyn.Akademıktiń qoldaýymen Almatyda Orta Azıa geofızıka tresi uıymdastyrylyp, Qazaq KSR Geologıa jáne jer qoınaýyn qorǵaý mınıstrligi quryldy. Qazaqstan Ǵylym akademıasyn uıymdastyryp ondaǵy bólimderdi,oǵan qaraıtyn ınstıtýttardy,zerthanalardy,sektorlardy,bazalardy durys josparlaıdy. Ǵylymı zertteýlerdiń ózekti máselelerin halyq sharýashylyǵynyń mýddesine baǵyttap,sharýashylyq jáne mádenı qurylystyń  basty máselelerin sheshýge belsene qatysyp, Jezqazǵan ken-metallýrgıa kombınatyn, Qaraǵandy men Balqash metalýrgıa zaýyttaryn, Ertis-Qaraǵandy arnasyn salý, Mańǵystaý, Muǵaljar, Torǵaı óńirleriniń tabıǵı baılyqtaryn anyqtaý jóninde zertteý jumystaryn uıymdastyrý, respýblıkamyzdyń iri mıneraldyq shıkizat qorlaryn-Kendi Altaıdy, Qarataý fosforıtin Qostanaı men Jezqazǵan-Ulytaý óńirlerindegi temir, marganes kóptegen ken oryndaryn ıgerý Sátbaev esimimen tyǵyz baılanysty. Qanysh Sátbaev syndy ǵylymı qaıratker óz eńbekterimen elder arasyndyǵy ǵylymı yntymaqtastyq negizin qalap, onyń damýyna, qaryshtaýyna teńdessiz yqpal etti.Qazaq ǵylymyn álemdik deńgeıge kóterýmen qatar,tarıhta esimin altyn árippen jazyp qaldyrǵan, qazaq eliniń ǵylymı jáne mádenı damý jolynda aıanyp qalmaǵan,bar múmkindikti paıdalana bilgen naǵyz ǵalym retinde barshamyzǵa málim.Uly ǵalymnyń elimizge ǵana emes,basqa shet elderge de esimi tanylyp asqaqtaı tústi.Ǵalymnyń esimi Qazaqstan ónerkásibi men ǵylymynyń damý tarıhynda ǵana emes,sondaı-aq respýblıkadaǵy búkil halyq sharýashylyǵynyń, barlyq ekonomıkalyq jáne mádenı ómiriniń qalyptasýy jáne damýymen tikeleı baılanysty. Basqa da eldiń adamdary ǵalymnyń esimin ǵylymı jetistikteri, ǵylymǵa jáne memlekettik qyzmetke sińirgen eńbegi úshin máńgilik ardaqtaıdy.Bul pikir Tájikstannan kelgen elshi myrzanyń oıy edi. Al meniń oıym budan da kúrdelirek bolmaq. Men tanyǵan,eli tanyǵan, kindik qany tamǵan jeri tanyǵan, eń bastysy álem moıyndaǵan uly ǵalymnyń máńgilik rýhanı qazynasy elimizdiń basty qundylyqtary. Qaı jerge sapar sheksem de, meıli Anglıa bolsyn, múmkin Parıj bolar, ǵalymnyń esimin bar jahanǵa tanytý meniń basty mindetterimniń biri emes pe?!Ony moıyndatý qazirgi kezdegi basty talaptardyń biri bolyp sanalsa da, keleshek urpaqtyń sanasyna rýhanı qundylyqty damytý zaman talaby bolyp tabylady. Qansha ýaqyt ótse de, artyna qaramaı toqtaýsyz zyrǵysa da, qansha jyl, ǵasyrlar tolastamasada uly ǵalymnyń esimi júregimizde máńgilikke jańǵyryp,   óshpeıtin qudiretti adam retinde saqtalady.      

---