InfoHub Logo

Shyǵys Qazaqstan oblysy,
Tarbaǵataı aýdany, Aqsýat aýyly.
T. Salqynbaev

2. Eshkimniń joq talasy.
«Aıtylar kúni aıtylmasa sózdiń atasy óledi» degen eken burynǵylar. Eltanýǵa esepsiz úles qosyp otyrǵan Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq merekesi qarsańynda sol handyqty qurýǵa, nyǵaıtýǵa, qorǵaýǵa eńbegi sińgen tarıhı tulǵalar jóninde de shyndyqtyń betin ashý maqsatymen «Toǵas han» degen maqala jazyp edim. Ol «Ertis óńiri» gazetiniń 25 aqpandaǵy sanynda basyldy. Maqalany shashaý shyǵarmaı jarıalaǵan gazet ujymyna rahmet. Biz bala kúnimizden beri qaı jerde bolsa da jón biletin úlkenderdiń Toǵas atyn aıtsań boldy «E, han Toǵas qoı» degenin úzdiksiz estip óstik, áli de estip kelemiz. «Han Toǵas» degendi kóne qazynanyń bilgirleri jyrshy – jyraý shejireshiler de jetkizgen. Solardyń biri belgili aqyn Káribaı Tańataruly: «... Bazarqul men Nazarqul han toǵastyń balasy. Taqqa otyrǵan Toǵasqa, eshkimniń joq talasy» dep tolǵaǵan eken. Odan bólek Kamal Ábilrahmanov, Zeınolla Sánik, Qalıhan Altynbaev, Zamantaı Orazaev syndy birshama zertteýshiler men aqyndardyń jazbasha derekterin paıdalanǵan edim maqala jazýda. Olar kóne shejire men aýyz ádebıetiniń derekterin kóp jınaǵan el tarıhynyń bilgirleri ǵoı, ótirik aıta qoımaıdy. Bizdiń qazaq halqynyń tarıhyn negizinen shejireshiler men jyr dastandardyń avtorlary bir birine qapysyz jetkizip otyrǵan. Toǵas baba ómir súrgen on jetinshi ǵasyrdyń ortasynan on toǵyzynshy ǵasyrdyń aıaǵyna deıingi eki jarym ǵasyr shejire úshin kóp ýaqyt emes qoı, 19 - dyń aıaǵy men 20 - shy ǵasyrdyń basyna deıingi shejireshiler derekterdi burmalamaı jetkizgen bolsa, Káribaılar solardyń sońǵy tuıaǵy retinde óz pikirlerin aıtyp ketti.

Al eldi adastyrǵan, shynaıy shejireniń únin óshirgen 20 - shy ǵasyrdaǵy keńestik kezeń de, adasqan biz, sol dáýirde týyp ósken urpaq boldyq. «Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń» demekshi budan bylaıǵy urpaqty adastyrmaýdyń, tarıhı shyndyqty qalpyna keltirýdiń qamyn oılaıtyn kúnge jettik kázir.

Degenmen kóneniń kózin kórip qalǵandar, kókiregindegi asyl qazynany keńes dáýiriniń aqyryna deıin jetkizgender de boldy. Túıgeni mol aǵalardyń sońǵy tuıaǵy, Tikqulaqov Sydyq ata bastaǵan aýyl aqsaqaldarynyń bastamasymen, sol kezdegi aýyldyq keńestiń tóraǵasy J, Baıahmetovanyń, mektep dırektory S. Kónekbaevtiń qoldaýymen 90 – nshy jyldardyń basyna da Oıshilik aýylyndaǵy mektepke «Toǵas batyr» esimi berildi. Olar da «Toǵas han» jaıly shyndyqty jetik bilgen. Bir – aq keńestik senimnen áli ajyramaǵan halyq, ásirese jastar men orta býyn ókilderi ol kezde «han» degen atýdy qabyldamas edi. «Han» degen uǵym ol ýaqytta jaýyz, jalmaýyz, qatygez, qanisher deısiń be, qoıshy áıteýir el sanasyndaǵy eń jekkórinishti ataý bolǵandyqtan ony sol kezdegi úkimet te bekitpes edi. El ishinde «handar» jóninde kázirgi pikir qalyptasqan joq bolatyn da, «Batyr» uǵymy halyqtyń qorǵany, qaharman retinde toqtaýsyz qabyldanatyn boldy. Al odan bergi 25 jylda kóp nárse ózgerdi, múlde basqa pikir, basqa kózqaras qalyptasty. Úıtkeni kázirgi ýaqytta «Qazaqstan tarıhynyń» ǵylymı júıesi quryldy, Toǵas baba jaıly ańyzdy sol júıege salyp shyndyqty ashýǵa tyrysqan derekti maqalalar da basyldy.

Endigi jerde ańyz - shejireni sol ǵylymı júıeniń qalybyna salýǵa tıispiz, men de soǵan talpyndym. Bir – aq maqalany jazǵandaǵy han babany ulyqtaıtyn sharalarǵa bastaý bolama degen oıymyz iske aspaı qaldy. Qaıta Toǵas urpaqtary jınaqtalǵan Tarbaǵataı óńirinde «Toǵas han bolmaǵan» deıtinder kórinis bere bastady. Shyndyǵynda olardy da sógetin emes, biz tarıhyn tanýda tym kenje qalǵan elmiz, keńestik kezeń kókireginde kózi bar, kókeıinde sózi bar abzaldar men degdarlardyń tuqymyn tuzdaı qurtty. Sóıtip ǵasyrlar murasyn bir birine jalǵap kele jatqan shejire – dastandardy, ondaǵy shyndyqty aıtarmanǵa aıtqyzbaı, tyńdarmanǵa tyńdatpaı júıesin buzdy, jelisin úzip jelkesin qıdy. Biz de sol qoǵamnyń ónimimiz.

Toǵasty «han bolmaǵan» deıtin azamattardyń aıtatyn ýáji: «Qazaqtyń handary sanaýly ǵana, olardyń arasynda Toǵas degen han joq» deıdi. Sanaýly degende olardyń Kereı hannan Kene hanǵa deıingi Uly handarmen ǵana shektelip otyrǵanyn baıqaý qıyn emes. Buǵan qarsy aıtarym - qandaı memleket bolsa da ákimshilik bólikterge bólinedi, «jalǵyz kirpish qorǵan emes, jalǵyz aǵash orman emes» demekshi qandaı eldi bolsa da jalǵyz han nemese jalǵyz patsha bılemeıdi. Sózimiz dáleldi bolý úshin tym árige barmaı Shyńǵys han zamanynan bastaıyqshy. Shyńǵys han jaýlap alǵan ulan – ǵaıyr jerlerdi uldaryna «jasaý» nemese «injý» túrinde bólip bergeni álemge málim. Ol jerler «Ulys» dep ataldy, ulystardy handar bılegen. Ári qaraı olar da óz ulystaryn aımaqtarǵa bóledi, mysaly Qadyrǵalı Jalaıyrı: «Joshy úlken eki balasyna enshi bólip berdi» degen derek qaldyrǵan. Olar Batyı han men Orda Ejen han bolatyn, Joshynyń besinshi uly Shaıban han keıinirek batystaǵy joryqtarǵa eńbek sińirgeni úshin Batyı hannan úles alyp bılik qurǵan, olardyń bári ózinen joǵary turǵan ulystyń hanyna baǵynǵan. Al ulystardyń handary túptep kelgende bári birdeı Qaraqorymdaǵy Uly hanǵa baǵynýshy edi. Bul bir ǵana mysal, Shyńǵys hannyń tórt ulyna berilgen jerler óz ishinde qansha aımaqtarǵa bólingenin, olardy qansha han bılegenin mólsherlep kórińiz. Al bizdiń qazaq handyǵynyń basqarý júıesinde osy dástúr saqtalyp damytylǵan bolatyn. Ǵylymǵa tereńdemeı - aq mekteptiń oqýlyǵyn ashsaq sol zamandaǵy qazaq handyǵynyń júzderge, júzderdiń ulystarǵa bólingenin kóremiz. Jalpy jeti satydan turatyn handyq ıerarhıanyń tórtinshi satysy «ulys - birneshe rý – taıpalardan quralady, jaýgershilik jaǵdaıda on myń jasaq shyǵaratyn ulysty sultan nemese han basqarady» deıdi jańaǵy oqýlyq. Ádette mektep oqýlyǵyna daýlasýǵa jatpaıtyn, ábden ekshelgen shyndyq jazylady ǵoı. Endeshe ulysty basqaratyn sultandar birinshiden mindetti túrde han tuqymynan bolýy shart, ekinshiden olardyń keıbireýine han ataǵyn «uly hannyń» ózi beredi, sińirgen eńbegine, erlik isterine qaraı árıne. Olar Uly hannyń aldynda ant qabyldaıdy, onyń jarlyqtaryn oryndaıdy, alym salyqtar tóleıdi, quryltaıǵa qatysyp kerek ýaqytyndy áskerin bastap shyǵady. Ol kezde kázirgi sıaqty kazarmada jatqan turaqty ásker joq, árbir er azamattyń bes qarýy saı bolýy shart, jaýshylar jaýgershiliktiń jarlyǵyn jetkizgen jaǵdaıda aýyl ondyq, aımaq (ata - aımaq) júzdik quraıdy, rý – taıpa myńdyq, ulys túmendi quraıtyn Shyńǵys han zamanynan saqtalyp kele jatqan júıe tarıhı ádebıetterde kóp aıtylady. Sol sıaqty ol kezdegi bılik júıesin kázirgi aqparattyq, qarym – qatnas quraldary jetilgen zamanmen salystyrýǵa taǵy bolmaıdy. Uly han júzder men ulystardy basqaratyn kishi handar men sultandarǵa súıenedi, olardyń qandaıy bolsa da uly hannyń pármenin oryndamasa, antty buzsa aıaýsyz jazalanatyny da sodan. Biz biletin Tursyn hannyń búligi de sonyń aıǵaǵy. Negizinde Tursyn han qazaq handyǵynyń quramyndaǵy Tashkent óńirindegi eki ulys Qataǵan taıpalarynyń hany bolǵan. Antty buzyp Esim hanǵa baǵynbaı búlik shyǵarǵany úshin ózi ǵana emes búkil úrim – butaǵy, qataǵan ulysynyń halqy túgel jazalandy. Tursyn handy joıǵan soń Esim han «Tursynnyń uly Bolatty han ataǵyna otyrǵyzdy» deıdi shejire. Mine osy kezde erekshe erligi men eńbegi úshin Toǵas batyrǵa da «han» ataǵy berilgen sıaqty. Biraq shejireshi - zertteýshilerdiń eshqaısysy da Toǵas baba Uly han boldy degen derek aıtpaıdy, olaı bolýy múmkin emes te. Qaraýynda halqy joq, qol astynda áskeri joq, sybaı – saltań júrgen adamǵa «han» ataǵy berildi deý taǵy qısynǵa kelmeıdi.
Kóbinese handyq bılik álsiregen kezde jekelegen handar óz bıligin kúsheıtip derbestene bastaýy kóshpendiler tarıhynyń kóneden qalǵan ereksheligi dese de bolady. Mysaly Buıdash hannyń tusyndaǵy Ahmet han men Toǵym hannyń óz betimen bılik júrgizýi sıaqty jaǵdaılardyń da tarıhymyzda jıi bolmasa da qaıtalanyp turǵany ras. Bılik álsiregen zamandarda halyq tańdaǵan handar da tarıhymyzdan óz orynyn alǵan. Júıeli zertteýge ilingen, ómir – tarıhy dáleldengen 18 - 19 ǵasyrlarda halqyna qorǵan bolsam degen Batyr han, Ábilǵazy han, Qarataı han, Arynǵazy han sıaqty kúresker tulǵalardy el tanı bastady. «Uly handar sanaýly» bolǵanymen olarǵa súıeý bolǵan, júzder men aımaqtardy basqaryp el isine ólsheýsiz eńbek sińirgen kishi handardyń qanshasy áli tanylmaı jatyr. Solardyń biri, Esim hannyń senimdi serigi, eleýli eńbegi men erlik isteri úshin «han» ataǵyn alyp ulys elge, odan shyǵatyn áskerge meıli az ýaqyt bolsa da basshy bolǵan Toǵas baba da laıyqty baǵalanýy tıis. «Toǵas han» jóninde ártúrli boljamdar aıtylyp júr, sonyń ishinde qısyndy tuspal osy shyǵar. Al «Toǵas han bolmaǵan» dep júrgen jigitterdiń de qolynda jazbasha deregi joq, olardiki de tuspal. Úıtkeni jazbasha derektiń tabyla qoıýy qıyndaý, tabylyp jatsa quba qup, bir - aq basqany aıtpaǵanda áıgili «Jeti jarǵynyń» ózi de bizge jazbasha túrde jete qoıǵan joq qoı.
Ol kezdegi ulystar iri taıpalardyń attarymen atalatyny málim, endeshe Baıys babanyń kezinen bastap jınaqtalyp sol kezde yqpaldy kúshke aınalǵan Naımandardyń ishinde Tólegeteı urpaqtarynyń, bolmasa tipti Qarakereı taıpalarynyń jeke ulys bolyp on myń ásker shyǵarýy ábden múmkin. Búkil qazaqqa ortaq tulǵa qasıetti Qabanbaı batyrdyń atyna arysy «Naıman» nemese bergi atasy Báıjigittiń aty tirkelmeı «Qarakereı Qabanbaı» atalýy da tegin emes sıaqty bolyp kórinedi. Qarakereı sol kezde alty alashqa tanymal irgeli ulys boldy ma kim biledi. Budan bylaıǵy zertteýshiler shyndyqty osy tóńirekten izdese bolar edi. Búgingi bizdiń boryshymyz qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy qarsańynda memleketti qurýǵa, qorǵaýǵa úles qosqan arýaqty tulǵalardy elge tanytyp, urpaqqa úlgi etý dep bilemin.

T. Salqynbaev. Aqsýat aýyly, Tarbaǵataı aýdany.
(Ertis óńiri gazetiniń 2015j. 21 qazandaǵy sanynda basylǵan).