Ǵanı – ǵasyr, Ǵanı – ǵumyr
Qyzylorda oblysy,
Qazaly aýdany, Qazaly aýyly
№9 “Balaýsa” balabaqshasynyń tárbıeshi Orazbaı Lázzat
Maqsaty: Balalarǵa Ǵanıdyń ómiri men ónegesin urpaqqa ulaǵat etý. Onyń qazaq halqynyń ómir tarıhynda erekshe oryn alatyny uǵyndyrý. Ǵanı birtýar aqıyq aqyn, qazaqtyń jaryq juldyzy, eli úshin eńbegi orasan zor ekenin, shyqqan ortasy týraly málimet aıtý.
Búgingi ashyq tárbıe saǵatyna baılanysty «Baldyrǵan» tobynda "Qatynas" salasynda kórkem sózdi jatqa aıtý, saıys aldynda Ǵanı Muratbaev týraly málimet bere ketemin.
Ústimizdegi jyly Qazaqstan men Orta Azıa jastardyń jalyndy jetekshisi, kórnekti qoǵam qaıratkeri, HH ǵasyrdyń uly tulǵalarynyń biri – Ǵanı Muratbaevtyń týǵanyna 110 jyl tolady.
Nebári 23 jyl ǵana ómir súrgen Qazaly topyraǵynyń uly perzenti Ǵanı aǵanyń týǵan halqynyń jarqyn bolashaǵy úshin taǵdyr taýqymetine qasqaıa qarsy turyp, jankeshtilikpen atqaryp ketken erlik isterdiń tańnyń tańǵa uryp aıtsaq ta taýysa almaıtynymyz aqıqat. Kezinde Shyǵys jastarynyń jaryq juldyzy atanǵan Ǵanı 16 jasynda elimizdiń qoǵamdyq - saıası ómirine belsene aralasyp, 1918 jyly azamat soǵysy bastalǵanda jastardy Qyzyl armıa qataryna shaqyrǵan. 1920 jyly Túrkistan komsomoly Ortalyq Komıtetiniń músheligine saılanǵan, qazaq - qyrǵyz jastary arasynda jumys isteıtin búronyń tóraǵasy bolyp taǵaıyndalǵan.
Kúrmeýge kelmeıtin qysqa ǵumyrynda ol Jetisýdaǵy komsomol uıymynyń negizin qalaǵan. Túrkistan komýnısik partıasy Ortalyq Komıtetiniń búro músheligine kondıdat, RKSM Ortalyq Komıtetiniń búro múshesi, Komýnıstik Jastar Intonısanaldy Atqarý Komıtetiniń Shyǵys bóliminiń meńgerýshisi sıaqty jaýapty qyzmetter atqarǵan.
Bizdiń taǵy bir maqtanyshymyz: Ǵanı Muratbaev RSFSR áskerı - teńiz flotynyń «Qurmetti teńizshisi» bolǵan. Mine, osyndaı eren eńbegi úshin ol jastyǵyna qaramastan «Eńbek Qyzyl Tý» ordenimen marapattalǵan.
Bala kezimde kózimdi ashyp, kókiregimdi oıatqan «Ǵanı Muratbaev» atty estelik kitapty jaqynda taǵy oqyp shyqqanmyn. 1957 jyly Almaty qalasynda basylǵan atalmysh jınaqta uly kúreskerdiń basynan ótkizgen qıyndyqtary shyǵarmaǵa arqaý bolǵan.
Tilesh Shoıynbaevtyń «Ǵanı – halyqtyń uly» atty zertteý eńbegi de avtordyń kóp izdenip, aıanbaı ter tókkenin ańǵartady. Tórt jasynda ákesinen aıyrylǵan Ǵanı besikten beli shyqpaı jatyp, jetimdiktiń qasiretin tartady. Jetim bala men jesir áıelge kún kórý óte qıyn bolady, kómektese qoıatyn jan ashyr aǵaıyn bola qoımady. Sondyqtan olar eńbek etip, kúndelikti nápaqa tabýǵa bolaty - aý degen úmitpen Qazaly qalasyna kóship keledi,- deıdi aqyn syr shertip.
Bátıma apa da qalanyń aýyr turmysyna tózip, erte - kesh demeı qara jumys isteıdi. Anasynyń jan azabyn kózimen kórip, erte eseıgen Ǵanı da qol qýsyryp, qarap otyrmaıdy. Namysqa tyrysqan jigerli bala qaladaǵy baılardyń jumysyn istep berip, sheshesine súıeý bolady.
Ózi qansha aqyret - azap kórse de, kelesheginen úmit úzbegen Bátıma ana Ǵanıdy Qazalydaǵy bastaýysh mektepke ornalastyrady. Mektepte oqyp júrgende orys tilin óziniń ana tilindeı sheber meńgergen Ǵanı orystyń ozyq oıly revolúsıoner - demokrat jazýshylary: Chernyshevskııdiń, Dobrolúbovtyń, Belınskııdiń, Dostaevskııdiń shyǵarmalary men tanysady.
Jas kezimizden eliktep, ózimizge úlgi tutyp ósken Ǵanıdiń úsh qyry bar. Ol – naǵyz kúresker dárejesine kóterilgen saıası tulǵa. Bir rette: «Ómirdi Ǵanıden artyq kim jaqsy kórgen? Ol biraq jeke óz ómiriniń qamyn oılaǵan emes. Ol kópshiliktiń ómirin, kópshiliktiń baqytyn oılaǵan naǵyz qoǵamdyq úlken baqytty ómirdi kóksegen edi» dep Júsipbek Arystanov jazǵandaı, Ǵanı Muratbaev Uly Oktábr sosıalısik revolúsıasynyń jeńisin qýana qarsy alǵan.
Jastyǵyna qaramastan, «jalyndy úgitshi» atanǵan Ǵanı partıa organdarynyń tapsyrmasyna jaýapkershilikpen qarap, baılar men býrjýazıashyl ultshyldarǵa qarsy tabandylyqpen kúresti. Mine, osy jyldary Ǵanı Muratbaev Qazalynyń ýezik keńesine múshe bolyp saılanady.
Bar ǵumyryn týǵan halqynyń bolashaǵyna arnaǵan Ǵanı kúres ústinde shynyǵyp ósedi. Degenmen, revolúsıalyq mańyzy bar jumystardy is júzine asyrýǵa kelgende óz biliminiń azdyq etetinin baıqaǵan ol táýekelge bel býdy. 1918 jyly Tashkent qalasyndaǵy partıa jáne keńes qyzmetkerlerin daıarlaıtyn mektepke oqýǵa túsken. Ǵanı bólshevıktik partıa qataryna qabyldandy.
1919 jyly atalmysh mektepti támamdaǵan Ǵanı Muratbaev kóptegen jastardy Lenınshil Komýnıstik Jastar Odaǵyna tartyp, tárbıelik jumystar júrgize bilek sybana kiristi. 1916 - 1925 jyldary komsomoldyń nusqaýlaryn, sonyń ishinde ult saıasatyn múltiksiz oryndaý joldarynda jan-tánimen qyzmet etip, óziniń tabandy bólshevık, sheber uıymdastyrýshy ekenin ańǵartady.
Ǵanı Muratbaev 1925 jyly 15 sáýirde Máskeý qalasynda qurt aýrýynan kóz jumdy. Sol kezde RKJO Ortalyq Komıteti Ǵanı qaıtys bolǵanyn bylaı dep qaıǵyryp habarlaıdy: «Ǵanı eskilikke, esteliktiń qaldyǵyna, ultshyldyqqa qany qas, jalshylar turmysyna jaınap shyqqan shyǵys elderiniń jańa jas ómiriniń bir kórnektisi edi.
Iá, bizdiń súıikti Ǵanıymyz, aıtsa aıtqandaı, erte aǵyp túsken, jaryq juldyzdyń ózi boldy. Qansha ýaqyt ótse de, búgingi jas urpaq Ǵanı Muratbaevty eshqashan umytpaıdy. Óıtkeni, bizdiń sanamyzdy Ǵanı esimi ólgen joq. Onyń rýhy táýelsiz elimizdiń urpaqtaryn jelep - jebep, olardy adaldyqqa ımandylyqqa jáne otansúıgishtikke tárbıeleı beredi.
Kelesi balalarǵa kezek beremin. Olar aqıyq aqyn Ǵanı Muratbaevqa aqyndardyń arnaý óleńderimen tanystyrady.
Álisher: Qýantqan aýyl, ár úıdi,
Qazalyq Ǵanıdy
Erligi men eli úshin
Búkilodaq tanıdy.
Gúljaına: Ǵanı aǵa!
Men sizdi kógenim joq
Aıta alam, biraq ta kórgenmin dep.
Mereı: Men Ǵanımyn!
Jalynmyn lapyldaǵan
Halqym úshin muz jamylǵan.
Aıaýlym: Súıikti atyńdy
Syılaımyn janymdaı.
Qaıtpaıtyn batyldy
Bolamyz, Ǵanıdaı!
Dılnaz: Tún - túnekti jamylǵan,
Bolashaqqa bastaǵan.
- Jasa Ǵanı aǵa,- dep
Shyrqatamyz asqaqa án.
Nurıla: Men Ǵanımyn!
Ulymyn Qazalynyń
El jurtyma jetedi azaly únim
Qyrshyn kettim ómirden jazamyn dep,
Qasiretin qazaǵymnyń.
Gúlsezim: Men Ǵanımyn!
Jalynmyn lapyldaǵan
Jerim aman, bolsyn dep armandaǵan.
Nurbek: Men Ǵanımyn!
Shyn sózdiń ustasymyn.
Jalyn júrek jastardyń ustazymyn.
Aıdana: Men Ǵanımyn!
Shyǵystyń shynarymyn,
Sharyqtaǵan kıada qyranymyn.
Ramazan: Ǵanı aǵa, Ǵanı aǵa
Máńgilik janǵan otsyń.
Dáýlet: Ǵanı aǵa, Ǵanı aǵa
Órimtal ediń
Bizderdi bastap eń,
Armanshyl asqaq edim.
Raýana: Ǵanı ólgenmen isi bar,
Biz onyń urpaǵy bolamyz.
Menshedik ǵylymnyń kúshi bar
Sonymen Aıǵa da qonamyz.
Muhamedáli: Ǵanı aǵa janyń jarqyn,
Ǵanı dep halqyń súıgen.
El aýzyfnda ólmeıdi Ǵanı degen.
Núrdáýlet: Ár úıden kórip kelemiz,
Ǵanı atty balany.
Munyń ózi tarıh
Kóp jaıdy eske alady.
Qorytyndy: Búgingi «Ǵanı – ǵasyr, Ǵanı – ǵumyr» atty ashyq tárbıe saǵatyn aıaqtaımyz. Balalar sender úlken bolyp er jetip, osy Ǵanı atalaryńdy úlgi tutyp, jaqsy azamat bolyńdar! Ómirge jaıǵan qanattaryń talmasyn degimiz keledi.
Qazaly aýdany, Qazaly aýyly
№9 “Balaýsa” balabaqshasynyń tárbıeshi Orazbaı Lázzat
Maqsaty: Balalarǵa Ǵanıdyń ómiri men ónegesin urpaqqa ulaǵat etý. Onyń qazaq halqynyń ómir tarıhynda erekshe oryn alatyny uǵyndyrý. Ǵanı birtýar aqıyq aqyn, qazaqtyń jaryq juldyzy, eli úshin eńbegi orasan zor ekenin, shyqqan ortasy týraly málimet aıtý.
Búgingi ashyq tárbıe saǵatyna baılanysty «Baldyrǵan» tobynda "Qatynas" salasynda kórkem sózdi jatqa aıtý, saıys aldynda Ǵanı Muratbaev týraly málimet bere ketemin.
Ústimizdegi jyly Qazaqstan men Orta Azıa jastardyń jalyndy jetekshisi, kórnekti qoǵam qaıratkeri, HH ǵasyrdyń uly tulǵalarynyń biri – Ǵanı Muratbaevtyń týǵanyna 110 jyl tolady.
Nebári 23 jyl ǵana ómir súrgen Qazaly topyraǵynyń uly perzenti Ǵanı aǵanyń týǵan halqynyń jarqyn bolashaǵy úshin taǵdyr taýqymetine qasqaıa qarsy turyp, jankeshtilikpen atqaryp ketken erlik isterdiń tańnyń tańǵa uryp aıtsaq ta taýysa almaıtynymyz aqıqat. Kezinde Shyǵys jastarynyń jaryq juldyzy atanǵan Ǵanı 16 jasynda elimizdiń qoǵamdyq - saıası ómirine belsene aralasyp, 1918 jyly azamat soǵysy bastalǵanda jastardy Qyzyl armıa qataryna shaqyrǵan. 1920 jyly Túrkistan komsomoly Ortalyq Komıtetiniń músheligine saılanǵan, qazaq - qyrǵyz jastary arasynda jumys isteıtin búronyń tóraǵasy bolyp taǵaıyndalǵan.
Kúrmeýge kelmeıtin qysqa ǵumyrynda ol Jetisýdaǵy komsomol uıymynyń negizin qalaǵan. Túrkistan komýnısik partıasy Ortalyq Komıtetiniń búro músheligine kondıdat, RKSM Ortalyq Komıtetiniń búro múshesi, Komýnıstik Jastar Intonısanaldy Atqarý Komıtetiniń Shyǵys bóliminiń meńgerýshisi sıaqty jaýapty qyzmetter atqarǵan.
Bizdiń taǵy bir maqtanyshymyz: Ǵanı Muratbaev RSFSR áskerı - teńiz flotynyń «Qurmetti teńizshisi» bolǵan. Mine, osyndaı eren eńbegi úshin ol jastyǵyna qaramastan «Eńbek Qyzyl Tý» ordenimen marapattalǵan.
Bala kezimde kózimdi ashyp, kókiregimdi oıatqan «Ǵanı Muratbaev» atty estelik kitapty jaqynda taǵy oqyp shyqqanmyn. 1957 jyly Almaty qalasynda basylǵan atalmysh jınaqta uly kúreskerdiń basynan ótkizgen qıyndyqtary shyǵarmaǵa arqaý bolǵan.
Tilesh Shoıynbaevtyń «Ǵanı – halyqtyń uly» atty zertteý eńbegi de avtordyń kóp izdenip, aıanbaı ter tókkenin ańǵartady. Tórt jasynda ákesinen aıyrylǵan Ǵanı besikten beli shyqpaı jatyp, jetimdiktiń qasiretin tartady. Jetim bala men jesir áıelge kún kórý óte qıyn bolady, kómektese qoıatyn jan ashyr aǵaıyn bola qoımady. Sondyqtan olar eńbek etip, kúndelikti nápaqa tabýǵa bolaty - aý degen úmitpen Qazaly qalasyna kóship keledi,- deıdi aqyn syr shertip.
Bátıma apa da qalanyń aýyr turmysyna tózip, erte - kesh demeı qara jumys isteıdi. Anasynyń jan azabyn kózimen kórip, erte eseıgen Ǵanı da qol qýsyryp, qarap otyrmaıdy. Namysqa tyrysqan jigerli bala qaladaǵy baılardyń jumysyn istep berip, sheshesine súıeý bolady.
Ózi qansha aqyret - azap kórse de, kelesheginen úmit úzbegen Bátıma ana Ǵanıdy Qazalydaǵy bastaýysh mektepke ornalastyrady. Mektepte oqyp júrgende orys tilin óziniń ana tilindeı sheber meńgergen Ǵanı orystyń ozyq oıly revolúsıoner - demokrat jazýshylary: Chernyshevskııdiń, Dobrolúbovtyń, Belınskııdiń, Dostaevskııdiń shyǵarmalary men tanysady.
Jas kezimizden eliktep, ózimizge úlgi tutyp ósken Ǵanıdiń úsh qyry bar. Ol – naǵyz kúresker dárejesine kóterilgen saıası tulǵa. Bir rette: «Ómirdi Ǵanıden artyq kim jaqsy kórgen? Ol biraq jeke óz ómiriniń qamyn oılaǵan emes. Ol kópshiliktiń ómirin, kópshiliktiń baqytyn oılaǵan naǵyz qoǵamdyq úlken baqytty ómirdi kóksegen edi» dep Júsipbek Arystanov jazǵandaı, Ǵanı Muratbaev Uly Oktábr sosıalısik revolúsıasynyń jeńisin qýana qarsy alǵan.
Jastyǵyna qaramastan, «jalyndy úgitshi» atanǵan Ǵanı partıa organdarynyń tapsyrmasyna jaýapkershilikpen qarap, baılar men býrjýazıashyl ultshyldarǵa qarsy tabandylyqpen kúresti. Mine, osy jyldary Ǵanı Muratbaev Qazalynyń ýezik keńesine múshe bolyp saılanady.
Bar ǵumyryn týǵan halqynyń bolashaǵyna arnaǵan Ǵanı kúres ústinde shynyǵyp ósedi. Degenmen, revolúsıalyq mańyzy bar jumystardy is júzine asyrýǵa kelgende óz biliminiń azdyq etetinin baıqaǵan ol táýekelge bel býdy. 1918 jyly Tashkent qalasyndaǵy partıa jáne keńes qyzmetkerlerin daıarlaıtyn mektepke oqýǵa túsken. Ǵanı bólshevıktik partıa qataryna qabyldandy.
1919 jyly atalmysh mektepti támamdaǵan Ǵanı Muratbaev kóptegen jastardy Lenınshil Komýnıstik Jastar Odaǵyna tartyp, tárbıelik jumystar júrgize bilek sybana kiristi. 1916 - 1925 jyldary komsomoldyń nusqaýlaryn, sonyń ishinde ult saıasatyn múltiksiz oryndaý joldarynda jan-tánimen qyzmet etip, óziniń tabandy bólshevık, sheber uıymdastyrýshy ekenin ańǵartady.
Ǵanı Muratbaev 1925 jyly 15 sáýirde Máskeý qalasynda qurt aýrýynan kóz jumdy. Sol kezde RKJO Ortalyq Komıteti Ǵanı qaıtys bolǵanyn bylaı dep qaıǵyryp habarlaıdy: «Ǵanı eskilikke, esteliktiń qaldyǵyna, ultshyldyqqa qany qas, jalshylar turmysyna jaınap shyqqan shyǵys elderiniń jańa jas ómiriniń bir kórnektisi edi.
Iá, bizdiń súıikti Ǵanıymyz, aıtsa aıtqandaı, erte aǵyp túsken, jaryq juldyzdyń ózi boldy. Qansha ýaqyt ótse de, búgingi jas urpaq Ǵanı Muratbaevty eshqashan umytpaıdy. Óıtkeni, bizdiń sanamyzdy Ǵanı esimi ólgen joq. Onyń rýhy táýelsiz elimizdiń urpaqtaryn jelep - jebep, olardy adaldyqqa ımandylyqqa jáne otansúıgishtikke tárbıeleı beredi.
Kelesi balalarǵa kezek beremin. Olar aqıyq aqyn Ǵanı Muratbaevqa aqyndardyń arnaý óleńderimen tanystyrady.
Álisher: Qýantqan aýyl, ár úıdi,
Qazalyq Ǵanıdy
Erligi men eli úshin
Búkilodaq tanıdy.
Gúljaına: Ǵanı aǵa!
Men sizdi kógenim joq
Aıta alam, biraq ta kórgenmin dep.
Mereı: Men Ǵanımyn!
Jalynmyn lapyldaǵan
Halqym úshin muz jamylǵan.
Aıaýlym: Súıikti atyńdy
Syılaımyn janymdaı.
Qaıtpaıtyn batyldy
Bolamyz, Ǵanıdaı!
Dılnaz: Tún - túnekti jamylǵan,
Bolashaqqa bastaǵan.
- Jasa Ǵanı aǵa,- dep
Shyrqatamyz asqaqa án.
Nurıla: Men Ǵanımyn!
Ulymyn Qazalynyń
El jurtyma jetedi azaly únim
Qyrshyn kettim ómirden jazamyn dep,
Qasiretin qazaǵymnyń.
Gúlsezim: Men Ǵanımyn!
Jalynmyn lapyldaǵan
Jerim aman, bolsyn dep armandaǵan.
Nurbek: Men Ǵanımyn!
Shyn sózdiń ustasymyn.
Jalyn júrek jastardyń ustazymyn.
Aıdana: Men Ǵanımyn!
Shyǵystyń shynarymyn,
Sharyqtaǵan kıada qyranymyn.
Ramazan: Ǵanı aǵa, Ǵanı aǵa
Máńgilik janǵan otsyń.
Dáýlet: Ǵanı aǵa, Ǵanı aǵa
Órimtal ediń
Bizderdi bastap eń,
Armanshyl asqaq edim.
Raýana: Ǵanı ólgenmen isi bar,
Biz onyń urpaǵy bolamyz.
Menshedik ǵylymnyń kúshi bar
Sonymen Aıǵa da qonamyz.
Muhamedáli: Ǵanı aǵa janyń jarqyn,
Ǵanı dep halqyń súıgen.
El aýzyfnda ólmeıdi Ǵanı degen.
Núrdáýlet: Ár úıden kórip kelemiz,
Ǵanı atty balany.
Munyń ózi tarıh
Kóp jaıdy eske alady.
Qorytyndy: Búgingi «Ǵanı – ǵasyr, Ǵanı – ǵumyr» atty ashyq tárbıe saǵatyn aıaqtaımyz. Balalar sender úlken bolyp er jetip, osy Ǵanı atalaryńdy úlgi tutyp, jaqsy azamat bolyńdar! Ómirge jaıǵan qanattaryń talmasyn degimiz keledi.
You Might Also Like
