InfoHub Logo

Qazaqtyń izgilik pedagogıkasynyń atasy
2. Qazaqtyń izgilik pedagogıkasynyń atasy BALASAǴUNI Júsip Has Hajıp (1020 j. sh. - ó. j. belgisiz) – ortaazıalyq aqyn, ǵalym. Balasaǵunıdyń bizge jetken eń iri týyndysy – 1069 jyly jazylǵan «Qutadǵý bilik» («Qut ákeletin bilim») dastany. «Qutadǵý bilik» - Hİ ǵasyrǵa deıingi túrki tildes halyqtardyń qoǵamdyq oı - sanasynda oryn alǵan rýhanı qubylystardy tutas qamtyǵan kórkem shyǵarma, ári adamdardy adamgershiliktiń abzal qasıetterine baýlı - tyn etıkalyq - pedagogıkalyq, saıası - fıloso - fıalyq traktat. Ómiri týraly málimetter az saqtalǵan, fılosofıa, matematıka, medısına, astronomıa, astrologıa, ónertaný, ádebıettaný, til bilimi, taǵy basqa ǵylym salalarynyń damýyna zor úles qosqan, Júsip Balasaǵunı bul dastanyn hıjra esebimen 462 j., qazirgi jyl sanaý boıynsha 1070 j. jazyp bitirgen. (18 aı boıy jazǵan) Dastandy “handardyń hany” – Qarahandar áýleti memleketiniń (942 – 1210) negizin salýshy Satuq Qara Buǵra hanǵa (908 – 955) tartý etedi (q. Áýlıe Ata). Sol úshin han óz jarlyǵymen J. Balasaǵunıǵa “has hajıb” – “bas ýázir” nemese “uly keńesshi” degen laýazym bergen. Qarahan áýleti bılik júrgizgen dáýirde ulan - ǵaıyr ólkeni alyp jatqan osy memlekettiń basqarý tártibin belgileıtin erejeler, sondaı - aq, qoǵam músheleriniń quqyqtary men mindetterin aıqyndaıtyn tıisti zańdar joq edi. Mine, eldegi osy olqylyqtyń ornyn toltyrý maqsatymen Júsip Balasaǵunı óziniń “Qutty bilik” dastanyn jazdy. Demek, dastan belgili bir maǵynada eldegi Ata zań (Konstıtýsıa) qyzmetin atqarǵan. Júsip Balasaǵunıdiń dastanda patshalar men ýázirlerdiń, han saraıy qyzmetkerleri men elshilerdiń, áskerbasylar men nókerlerdiń, táýipter men aspazdardyń, dıqandar men malshylardyń, t. b. qoǵam músheleriniń minez - qulqy, bilim dárejesi, aqyl - parasaty, quqyqtary men mindetteri qandaı bolý kerektigin jeke - jeke baıandap shyǵady. Aqyn moral fılosofıasyn arqaý etip, ádilet, baqyt, aqyl, qanaǵat sıaqty etıkalyq kúrdeli uǵymǵa mán beredi. Olarǵa tórt keıipkerdiń túrikshe atyn qoıady. Kún nury sıaqty barsha álemge ortaq jylylyq shýaǵyn taratatyn bolǵandyqtan Ádiletti - Kúntýdy (patsha ) dep ataıdy. Baqyt pen baılyq, molshylyq, dáýlet pen mansap - shen maǵynasyn qamtıtyndyqtan Baqytty - Aıtoldy (ýázir) dep Aıǵa balaǵan. Óıtkeni dáýlet pen baqta aı sekildi birde tolysyp, birde ortaıyp, keıde tipti kishireıip adam balasynyń qolyna qonbaı ketetin bolǵandyqtan ony baqpen teńestirgen. Al aqyldy Oǵdyrmysh - (ýázirdiń uly), Qanaǵatty - Ozǵyrmysh (ýázirdiń kenjesi, qyz bala) dep ataǵan. Osylaısha tórt keıipkerdiń ara qatynasy bir - birine suraq - jaýap arqyly sheshilip, ár másele osylardyń dúnıeta - nymy turǵysynan alynyp, avtordyń aıtpaq bolǵan ıdeıasy barynsha keń turǵyda sýretteledi. Onyń ıdeıasy – adamdardy baqytty etý. Baqytty adamdar, ózge adamdardyń ózi týraly ne oılaıtynyn ýaıymdamaıdy, barlyǵynan jaqsylyq kórýge tyrysady, árqashan keńpeıil jáne rıza, osy sátpen ómir súredi, osy ómirdiń bári kemel emestigin biledi, qorshaǵan ortaǵa óz úlesin qosady, únemi jadyrap, kúlimsirep júredi, tanyp – bilýin toqtatpaı, jalǵastyra beredi. Dastanda negizinen tárki dúnıe jolyna túskenderdiń mur - aty - bendeliktiń kámalattyǵyn teristeý men ómirge qushtar izgilikti kózdegen kamıl nısan (tolyq adamdy) madaqtaý jaǵy basym jatady. J. Balasaǵunıdiń «Qutty bilik» poemasy qazaq halqynyń ımanıpedagogıka tarıhynda erekshe orny, qoǵamdyq saıası máni bar, adamdy jalpyadamzattyq qundylyqtar aıasynda tárbıeleı alatyn túrli erejeler men zańdardy ádet - ǵuryptar, áleýmettik - ekonomı - kalyq, mádenıet jáne t. b. máselerin óz dáýiriniń talap - tilekteri turǵysynan joǵary dárejede kórsete bilgendigi búgingi qoǵamdyq áleýmettik pedagogıkalyq suranys - talaptaryna jaýap beretin rýhanı qundy mura dep baǵalaımyz. Mundaǵy tórt keıipkerdiń úsheýin (ádilet, aqyl, baqytty) J. Balasaǵunı adam balasynyń ómir boıy talpynyp kúresip keletindigin bilsem, úırensem, kórsem degenniń bári aqylǵa, bilimge, al shyndyqty izdeý ádildikke tán qasıet ekenin, sol arqyly joǵary mártebege jetip, únemi darqyn bolashaqqa umtylý, jańany, ózgeristi qajetsiný baqytqa tán qasıet ekendigin túsindiredi. Al qanaǵatty bólip qarastyrýy - ony ómirdiń bar qyzyǵyn qanaǵat tutqan adamdyqtyń durys áreketi dep túsinýinen adamnyń adamdyǵyn bildiretin negizgi úsh qasıet degen pikirde bolǵanyn kóremiz. Uly danyshpandar men ǵulamalar dúnıedegi bir Alla, jaratýshydan ózgeniń bárin de baıansyz dep taýyp, tanyp, ótpeli ómirden jubanysh eter óshpeıtin, ólmeıtin, baıandy bop qalar tirek izdegen. Ol tirek izgilik dep tanylyp, izgilik týraly túıindi oı tamasha oılar aıtylǵan. İzgilik – adamdyqtyń negizi, ári adamgeshilik qasıetteriniń jıyntyǵy. Qut pen izgilik – egiz uǵym. Qut pen baqtyń bir jerde turaqtamaı, kóship - qonǵan kezbe kúıi zamanyna, adamyna qaraı qalyptasqan salystyrmaly, shartty túsinik. Kórgen kóz, estigen qulaq sóıtip túıin túıgen tanymda jazyq joq. Adamdyq qasıet pen tirliktiń shyńyna shyǵyp, basyndaǵy baǵyn máńgilik etken adam az. Sodan da qut pen baq ózine jaıly oryn tappaı, izgilik izdep, sharq uryp kezbe atanǵan. Al izgilik - máńgilik kepili. Júsip Balasaǵun tanyǵan kisige túpki oı - armany izgilik ekenin baıqatady.. Dastannyń aty «Qutty bilik» bolsa, sol qutpen baqty tabatyn bilik – izgilik. Ár túrli astarly oılar men túsinigi tereńge tartyp ketetin túrli tanym taraýlaryn taratyp baqsaq, taǵy da sol izgiliktiń qasıetin tanı túsemiz. İzgilik – J. Balasaǵunnyń eń basty aıtar oıy.. Árbir keıipker óz aty men zatyna aınalǵan uǵym, qasıetti tanytý qamynda kórinedi. Aıtoldy – qut - bereke, baqtyń kórinisi. Oqıǵa men áńgime - suhbattyń bastalar tusynda Aıtoldy tirligi taqýalyqqa jaqyn edi. Birde ózin - ózi sógip qamyqqan; Ónerim - myń, qaldym oqshaý halyqtan! Nege munda beker júrip qýraıyn... Onyń betin bul ómirdiń isine qaratqan – Qúntýdy bektiń izgiligi. Qut - bereke, baq beınesindegi Aıtoldyny tánti etken bek saraıy emes, onyń izgiligi. Kelip jetti Elik turǵan ordaǵa, Aqyl - dili kútken tilek ornyna. Esigine tabynǵaly keldim men, Qyzmetine ózimdi arnap bergim kep. Dastandaǵy izgilikke qushtarlyqtyń basy osy. Halyqtyń sonshalyq qudiretti, kıeli kóretin qut - bereke, baǵy – izgiliktiń quly eken. Qyzmetshimin, bosaǵa - ornym, atym - qul, İsim – qyzmet, kisilikke jaqynmyn. Kúntýdy bek – izgilik jolynda júrgen adam. Aıtoldy da bek beınesindegi izgilikke qushtar. Aıtoldynyń Kúntýdy bekke kórsetken qyzmet, yqylasty kóńilinen qut - berekeniń izgilikke qonatynyn uǵamyz. Kúntýdy bek te Aıtoldy men onyń týystaryn izgilikti quraıtyn adamgershilik asyl qasıetteri úshin qadirleıdi. Áńgime - suhbat barysynda da izgilikke ińkárlik jıi aıtylady.... İzgi júrek izgilikke bulqynar, Asyl tekti tazalyqqa yntyzar.... İzgilikke ińkár adam balasy, Ardaqtaımyn, bolsa kisi sarasy.... Kisi kóńili izgilikti unatar, Úmitpenen ózin - ózi jubatar. Dastannyń qurylymynda sımvoldyq sıpat erekshe oryn alady. Ádilet beınesindegi Kúntýdy – izgiliktiń saqshysy. Onyń bek, Elik sıpatynda kelýi qut - bereke, aqyl - oı, qanaǵat - raqymnyń izgilikke kiriptar, izgilikke qushtar ekenin kórsetedi. Aqyn izgilikti bek beınesinde alý arqyly onyń mártebesin bıik etip otyr. Dastandaǵy izgiliktiń qadir - qasıetin tanytar kórkemdik bir dálel osy.... Jerdi ópti de, Aıtoldy túregeldi, Ádil tóre ózińsiń, demer eldi! Ulyq boldyń – jasyń uzaq bolǵaı - dy, İzgiliksiń - basyń esen bolǵaı - dy. İzgilik pen bek bir - birinen týyndap, birinen ekinshisi tanylatyn týys uǵymdar. Kúntýdy bek árbir is - áreketi, oı - nıeti, sózimen izgilikti tanytady. Sondyqtan da bekke kórsetilgen kól - kósir qurmet, rıasyz kóńilden izgilikke degen súıispenshilikti uǵamyz. Aqyn qoldanǵan kórkemdik ádistiń sheshimi osy. İzgiliktiń bek beınesinde kelýi – sol kezdegi úsh iri tanymnyń toǵysyp, túıindelgen tusy. Sharıǵatty ustanǵan ıslam dininde patsha Qudaıdyń kóleńkesi sanalady. Qudaıdyń kóp esiminiń basym kópshiligi raqymdy, súıýshi, qamqor, izgi degenge saıady. Sopylyq tanymda da júrektiń, súıýdiń qasıeti erekshe kórinedi. Súıý – izgiliktiń belgisi. Ál - Kındı, Ál - Farabı, In - Sına, Ibn - Rýshdı eńbekterimen baılanysty kórinetin ǵylymı tanym da jan syryna úńilý arqyly negizinen izgilikti nasıhattaıdy. Dastannyń basty ıdeıasy tórt prınsıpke negizdelgen. Birinshisi, memleketti durys basqarý úshin qara qyldy qaq jaratyndaı ádil zańnyń bolýy. Ekinshisi, baq - dáýlet, ıaǵnı elge qut qonsyn degen tilek. Úshinshisi, aqyl – parasat. Tórtinshisi, qanaǵat - ynsap máselesi[1]. Júsip Balasaǵunıdiń qoǵam týraly oılarynda, ıaǵnı qazirgi túsiniktegi áleýmettik fılosofıasynda ádilet, baqyt, aqyl jáne qanaǵat retinde beınelenip, “Qutty biliktiń” tórt keıipkeriniń boıyna jınaqtalǵan. Bilimge molynan sýsyndaǵan adam ǵana kóp nársege qol jetkize alady. Onyń pikirinshe, bilim – danalyq, densaýlyq jáne jan tolysýy. Júsip Balasaǵunıdiń oıynsha, qoǵam qurylymyndaǵy kemeldiktiń ólshemi áleýmettik tártip buzylǵanda ǵana kózge túse bastaıdy. Sol kezde jańa murattar men urandar paıda bolyp, halyq qoldaýyna ıe bolady. Ol qoǵamdyq qurylymnyń kemeldigin jeke adamnyń bostandyǵy, táýelsizdigi anyqtaıdy dep sanady. Ol óziniń áleýmettik fılosofıasynda qoǵamdaǵy kemeldiktiń negizderi men is júzindegi kórinisterin ózara tyǵyz baılanysta qarastyrady. Júsip Balasaǵunıdiń óz eńbeginde zerdege aıryqsha toqtalǵan. “Qutty bilikte” ol, eń aldymen, danalyq ıaǵnı qazirgi túsiniktegi teorıalyq zerde týraly oı tolǵap, danalyq tabıǵatyn, onyń ereksheligin, týa bitken qabiletter men keıingi bilim jınaqtaýdaǵy adamnyń óz róli, tanym prosesinde aqıqatqa umtylý, t. b. máselelerdi qarastyrady. Oılaý qyzmeti tek adamǵa ǵana tán, janýarlarda joq qasıet dep biledi ol. Eger sezim aldamshy bolsa, onda oǵan tolyq senýge bolmaıdy, al aqyl, zerde árqashan adamǵa qyzmet etedi, onyń jalǵandyǵy joq. “Qutty biliktiń” negizgi aıtar oıy – adamnyń adamı jetilýi men kisilik kemeldenýi, sol arqyly memleket pen qoǵamdy qýatty, myqty, qutty etý. Kisilik kemeldený jolyna túsken adam – óziniń qasıetine, qalyby men negizine meılinshe jaqyn - daǵan asyl jan. Dastan oqyrmanyna qut - berekemen, baqytqa óz adamgershiligin asyl etýmen ǵana jetýge bolatynyn uqtyrady. Ondaǵy “ózińdi saqtaý”, “ózińdi umytpaý” qaǵıdasy adamnyń adam - shylyǵyn tanytar qasıeti – adamgershilik pen kisilikti jetildirýge baǵyttalǵan. Aqyn ótpeli ómir men ólim jaıynda tereń tolǵanady. Onyń oıynsha, ókinishtiń eń aýyry ólsheýli ómirde dúnıe qyzyǵy men tán tilegi jeteginde ketip, dil tazalyǵyn saqtaı almaýdan týady, sondyqtan adam óziniń kisilik qasıetimen birge ómirdiń ótkinshiligin de umytpaýy qajet. Munan ózge Júsip Balasaǵunıdiń shyǵarmalarynda izgilikke qushtarlyq pen ińkárlik, sopylyq tanymdaǵy Allany súıý, álem men adam syryna tereń boılaýǵa umtylýshylyq belgiler tán. Ol úshin adam balasy — dúnıedegi eń basty qundylyq. Adamdy jaratýshy Alla tek ony ǵana emes, aı men kúndi, kún men túndi, aspan men jerdi, dala men taýdy, qol men eldi de dúnıege ákeldi, biraq tek adamǵa ǵana teńizdeıin telegeı aqyl, bilimge boı urdyrar zerde, qaıyrymdy is qyldyrar ar - uıat pen namys syılady. Balasaǵunnyń oıynsha, endigi mindet — osy adam degen ataqty joǵary ustaý, oǵan saı ómir súrý. Ol ómirdi adamǵa Allanyń bergen qaryzy dep túsinedi, osy ómirdi mándi keshken adam ǵana qaryzyn qaıtara alady. Oıshyl ǵalymnyń aıtýynsha, eger adamda izgilikke qarsy turatyn belgilerdi jeńetin kúsh joq bolsa, onda unamdy sapalar joıylady, joǵalyp ketedi. Bul qundylyqtar men olardyń qarama - qarsylyqtarynyń halyqtyq túsindirmesi mynalar: birinshisi – aqyl, ony ashýlaný, óshigý kúńgirttendiredi; ekinshisi - dostyq, ony kúnshildik buzady; úshinshisi - uıat, ony toıymsyzdyq, ashkózdik joıady; tórtinshisi - jaqsy tárbıe; oǵan nashar orta áser etýi múmkin; besinshisi - baqyt, al ony qyzǵanshaqtyq búldiredi.... Júrsin bekter bes nárseden alystap, Esi bolsa, jurnaq bolsa namystan. Ushqalaqtyq - biir, ekinshisi - sarańdyq, Úshinshisi - ashý, oǵan egiz nadandyq. Qyrsyǵyń – sor, betti jer ǵyp júrgizer, Besinshisi - ótirik, jerge kirgizer. Bek beseýden boıyn aýlaq ustasyn, Bilsin sonda basynan qus ushpasyn. Eń qorlyǵy – ózimshildik, zalymdyq, Olar juqsa, azǵany tek qanyńnyń,- degen úzindiden adam boıyndaǵy ǵulama kórsetken adamgershilik, asyl qasıetter men azǵyndyq jolǵa túsirer jaǵymsyz qylyqtardy aıtady. Qaı zamanda bolmasyn, zamanyna qaraı jeke tulǵanyń bolmysyn qalyptastyrý týraly oılar men pikirler kópshilikti tolǵandyryp kelgeni ras. Jeke tulǵany qalyp - tastyrýdaǵy kemeldilik, minsiz adam beınesi tárbıeniń eń joǵary kórsetkishi retinde qabyldanyp, qoǵamda joǵary jaýapty mindetterdi atqarýǵa laıyq dep tanylǵan. Dastanda avtor: «Adam jaıly baıandaıyn endi men, Qadir tapqan aqyl, bilim, ıesimen»,- deıdi. Adam balasy jaratylysynan aqyldy, bilimdi bolyp týmaıtynyn bilemiz. Bul qasıetter adamǵa eńbek arqyly keledi. Otbasyndaǵy tálim - tárbıe, qorshaǵan ortada bolyp jatqan jaqsy - jaman qubylystar, qoǵamdyq qurylys, halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy – osy faktorlardyń bári de adam balasyna áser etpeı qoımaıtyny shyndyq. Al, osy tolyp jatqan jaqsy - jamandy qubylystardy ajyratý úshin birinshiden, negizi myqty qalanǵan tárbıe men bilim qajet. Sonda ǵana jumyr basty pende aqylmen, oımen, parasattylyqpen jaqsy - jamandy ajyrata alady. Zań aldynda bári birdeı men úshin, Kósem ádil. Bolmaıdy eshbir kelisim... Bil, ádil zań – basqarýdyń tuǵyry, Begi ádil me?! Berik eldiń julyny! Bek elinde týra zańdy ustasa, Bar tilekke jeter qoly qysqasy. Osy qaǵıda oryndalsa qoǵamda, ádildik ornap, demokratıa ómirde saltanat qurar edi. Júsip Balasaǵunnyń «Qutty biligi» fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Alma Qyraýbaıqyzynyń «Ejelgi ádebıetinde» anaǵurlym keń aýmaqta taldanady.. Alma Qyraýbaıqyzy «Qutty bilik» dastanyn: «Adam. Onyń kemeldený joldary. «Kemel memleket» armany» dep qarastyrady. Júsip Balasaǵunnyń oıynsha, adam balasynyń qadir - qasıeti bilimi men aqylynda. Bul - adamnyń jetilip, kemeldenýiniń alǵashqy joly. Ǵylym izdeý - musylmannyń bir paryzy. Aqyl qaıda bolsa, ulylyq tolady, Bilim kimde bolsa, sol bilikti bolady. Tildiń paıdasy men zıany birdeı ekenin bilý: Kóp sóıleme, az aıt birer túıirin, Birer sózben shesh túmen sózdiń túıinin. Nápsińdi tyı, sabyrly bol, sharap ishpe: İshimdikpen mal - dáýletiń shashylar, zınaqordyń ar - uıaty ashylar.. «Qutty biliktiń» eń negizgi kótergen máselesi - adamgershilik. Adamgershiliktiń san salasy bar. Onyń biri - tildi tyıyp ustap, oryndy jumsaı bilý. Til eki júzdi qanjar. Tilden baq qonady, tilden bas ketedi. Til arystan esik baqqan ashýly, Saq bolmasań jutar, erim basyńdy! Adamgershiliktiń taǵy bir kórinisi - bilimde. Óıtkeni bilimdi adam - aqyldy adam. Aqyl túnektegi shammen teń. Týyndyger sonymen birge adamgershilikke qarama - qarsy qylyqtardan saqtandyrady. Olar: jalǵan sóz, eki sóıleý, sharapqumarlyq, júgensizdik, zymıandyq, sarańdyq, ashshy til. Mine, bular - kisige qut ákelmeıtin eń nashar qylyqtar. Jalpy aqyn adamnyń kemeldený joldaryn aıqyndaıdy. Onyń barlyq kórinisteri óleń joldarynda aıtylady jáne onyń sapalyq belgileri túıindelgen. Balasaǵunnyń oıynsha adam balasynyń qadir qasıeti - bilim men aqylda.... Aqyl qaıda bolsa, ulylyq bolady. Bilim kimde sol bilikti bolady. İzgilik - adamzat úshin eń qajetti qasıeti. Eldiń basshysy izgi bolsa, halqy da izgi bolady. İzgilik - oń, essizdik - sol, júziń - ar, ońyń - ujmaq, solyń - tozaq, bilip al. Dańq pen dáýletke shattanba, ol bir orynda turmaıdy. Bir orynda sý, sóz, dáýlet turmaıdy, Jıhangerler júre bermeı tynbaıdy. Ádilettiń jolyn qý, shynshyl bol. Ádil bolsań qaraǵa – aq, aqqa jaq. Urpaqtaryń jaqsy atyńdy saqtamaq. Sarańdyq pen ashkózdikten aýlaq bol. Qıdy tergen saryqp qońyz sıaqty, Sarańdyqtan asqan ne bar uıatty. Itterdiń basshysy arystan bolsa, ıtter de arystandaı kúrkirer, al arystandardyń basshysy ıt bolsa, ıttiń tirshiligin qylar. Teksiz kisi ýázir bola almaıdy. Bek qandaı bolsa, ýázir de sondaı. Jaman - jaqsy tabyspaıdy eshqashan, Túzý - qısyq qabyspaıdy eshqashan.. Namysshyl er bolNamysshyl er jaýdyń ısin basady, Namyssyz er jer baýyrlap qashady. Óz paıdańnan góri, el paıdasyn oıla. Qaıyrymdy bol! Adam ba adam óz paıdasyn kúıttegenAdam naǵyz el paıdasyn dittegen. J. Balasaǵunıdyń pedagogıkalyq oı - pikirindegi negizgi baǵyttyń biri – adamshylyq, kisilik máseleleri. Ony myna «Qutty biliktegi» Aıtoldy ýázirdiń uly Ógdúmishke aıtqan sózinen kórýge bolady:... Bilý kerek uıat pen ar namysty - Arly bolsań aldyńa ashyq qararsyń. Aryńdy ashsań arańdalyp qalasyń, Bilim, minez - baılyǵyń da yrysyń. Kishik bolsań jurtty kózge ilgeısiń, Ózińe degen kisilik - tirliktiń belgisi, Kisilerge kisilik – kisiliktiń belgisi, degen jáne t. b. naqyldarynda ár adamnyń boıynda bar ar - ujdan daýysyn ajyratý jáne estı bilý qabiletterin oıatýǵa, kúndelikti ómirde durys áreket etý qasıetterin damytýǵa jáne júzege asyratyn oılaryn, sózderin jáne is - qımyldaryn retteýge talpynys bolý qajettigin aıtady. Qazaq uǵymynda, olardyń túp tuqıanynan beri jalǵasqan has dástúri - KİSİLİK jáne KÚRESKERLİK. Kisi dep belgili bet beınesi bar, kúsh qýaty, aqyl oıy tolysqan, qazaqsha oılap - sóılep, qýanyp - muńaıa alatyn, súıip - jırene biletin, kóńili asqaq, kókiregi oıaý, kózi ashyq – ult ókili. Dálirek aıtqanda qazaqtyń ult ókilin daıyndap, beretin arnaýly tetikte óńdelgen – adam. Qadyr Myrza Áli atamyz: «Kisilik kisi tańdamaıdy. Ol qoı baǵyp júrgen qatardaǵy qazaqtan bastap, el basqaryp júrgen eleýli azamattarǵa sheıin, bir de bireýin jatyrqamaıdy. Biraq ol ekiniń birine buıyrmaıtyn, adamnyń adam - yna ǵana, sonyń júregine uıa salatyn qymbat qasıet. J. Balasaǵun babamyz: «Deseń óziń qadir - qurmet tabaıyn, Kisilerdi qadyrleı bil aǵaıyn. Bilgiń kelse kisi ásilin anyqtap, Kóńil, qylyq, til - bul isti tanytpaq. Kisilikke kisilik etken - er kisi. Aqyldy - esti - kisilerdiń kisisi, Bilimdiler - kisilerdiń kishisi.» Bıler antyndaǵy:«Kisilikke qaıshy iske qarap turmaý; Kisilikke qaıshy sózge bas shulǵymaý; Kisilikke qaıshy bylyqqa batpaý; Kisilik qasıetti aqtaý, qudiretti baptaý»Qazaq dúnıetanymyndaǵy «kisi» sózinen «kisilik» uǵymy týyndaıdy. «Kisilik» degen adamnyń namysy, ózine - ózi jasaıtyn qurmeti, ózin - ózi syılaýynyń belgili bir deńgeıi, kisiliksiz adam - taǵdyr tálkegine túsken - músápir. Kisilikten bir aıyrylyp qalǵan sananyń endigi jerde óz - ózine kelip, tolysýy eki talaı is. Adamdar basqanyń kóńilin tabamyn dep júrip «kisilikten» aıyrylyp qalýǵa bolmaıdy, óıtkeni, «kisilik» adamnyń ózegi, ony jetilgen adam dárejesine kótere alady Kisi - kisilik qasıetimen anyqtalady. Kisilik qasıetti Uly Dalanyń Ulyq ustazdarynyń qaı - qaısysy da saralap kórsetken. Sonyń ishinde J. Balasaǵunnyń orny erekshe. Aıtalyq, Uly Ustaz: Kisilik - adamgershiliktiń negizgi tutqasy, adamılyqtyń bıik shyńynda turatyn qundy qasıet. Adamdy adam etip qurmetteýdiń, baǵalaýdyń belgisi retindegi sapalyq kórsetkishi,- dep kórip, kisilikke tán sıpattardy bylaı bólip kórsetedi: «til - adal sóılep, shyndyǵyn aıtý; ádilet - ádildikti saqtaý, ar - namysty qorǵaý; jomarttyq – qaıyrymdy, keńpeıildi, aqjúrek jáne qol keń bolý; qaısarlyq - elin - jerin qorǵaý, jaýdan saqtaný.»J. Balasaǵunı adamnyń boıyndaǵy kisilik qasıetin joǵary qoıa otyryp, kisi - dili, tini, negizi - kisiligimen ǵana Adam degen qurmetkeıe ekendigin ashyp kórsetedi: «Kisi ekensiń, tiniń seniń - kisilik, Kisilerge adamdyq et keshirip... Kisilikpen tanytasyń zatyńdy, Kisilikpen shyǵarasyń atyńdy. Kisilerdi kisi etken kisilik, Kisilikpen aty shyǵar kisiniń.. Kisi izgisi - qaırymdy keń kisi, El sarasy, kisiliktiń belgisi... Ádildik – qut. Qut quryǵy - kishilik. Ádildiktiń zaty - tunǵan kisilik. Eldiktiń ózegi - bilik, kilti - til, qadir - qasıeti - kisilik. Ǵulamanyń «kisiliktiń» mánin ashyp kórsetý boıynsha aıtqan danalyq taǵylymdary tym tereń, ári qundy. Tekti jandy – Kisilikke jetkizý úshin - kisiliktiń álippesi retinde J. Balasaǵunı ilimi baǵalanýy tıis. Adam balasynyń adamgershilik qarym - qatynasyndaǵy ataǵa, rýǵa, ultqa bólip, adamdyq asyl sezimderge jol bermeı, kúndestik, baqtalastyq, dúnıe talastyqty týdyrýǵa, ádepti buzyp, adamgershilikke qıanat kórsetip, qylmys jasaý tekti syılamaýdan, adamdyq qasıetterdi qasterlemeýden týyndaıdy. J. Balasaǵunı tektilikti tuqym qýalaýshylyq sheńberinen shyǵaryp, adamgershilik asyl qasıet deńgeıine kóteredi. Ol tektiliktiń tuqym qýalaý arqyly da adamnyń boıyna taraıtynyn joqqa shyǵarmaıdy. Ony myna oı - pikirleri dáleldeıdi: Elik oıyn máteldedi, balady: «Tekti erdiń tekti urpaǵy qalady!».. Tegi jaqsy bolsa, jaqsy adam da Jaqsylardy qurmet tutar ámánda. İzgi júrek izgilikke bulqynar, Asyl tekti tazalyqqa yntyzar. İzgilikke ińkár adam balasy, Ardaqtaımyn, bolsa kisi sarasy. Kisi kóńili izgilikti unatar, Úmitpenen ózin - ózi jubatar. Ǵulamanyń danyshpan - dyǵy tektilikti tárbıe arqyly qalyptastyrýǵa bolatyn tulǵalyq sapa retinde anyqtaýy bolyp tabylady. Onyń negizgi máni -«ákeńdi syılasań, atańdy qurmetteı bilesiń, babańdy qasterlep, babanyń ónegesin oryndaısyń da, elińe eleýli, halqyńa qalaýly, búkil adam balasyna laıyqty áreketi men ádeptiligi bar jan ekendigińdi tanytasyń» degen oı - túıin: Tekti atanyń balasy týys izdeıdi, Teksiz atanyń balasy urys izdeıdi. Asyl bolsa kimniń ata - tegi eger, Odan elge paıda tıer, sene ber!. Teksiz kisi ýázir bola almaıdy. Tárbıeniń jetekshi roline súıene otyryp, tek - adamdyq qasıet, óıtkeni árbir tulǵanyń tegi - Adam, sondyqtan ony tulǵanyń boıynda qalyptastyrýǵa bolady degen tujyrym jasaıdy: «Bekter sózi tildi býyp almasyn, Tekti sózdiń tek ádilin arnasyn... İzgi is isteseń - tekti tirlik súrgeniń, Jaýyzdyǵyń - kórge tiri kirgeniń.» Urpaq tárbıesine aıryqsha mán berý adamgershilikke jeteleıdi. Keń baıtaq ólkemizde býynnan - býynǵa jalǵasyp, uıattylyq, ádeptilik, ımandylyq, kóregendilik, meıirimdilik, sharapattylyq izetpen iltıpat tanytyp otyrý – ádep normalary, ulttyq tálimniń eń kókeıtestisi. Mine, sol qymbat qasıetterdiń bári ot basy, oshaq qasynda bastalady. Júsip Balasaǵun ot basy, bala tárbıesine kóp kóńil bólip, onyń ishinde qyz balanyń syrt kózden tasa kútimin qadaı aıtqan. Bul dástúrli qazaqı tárbıede: «Qyz bala ózine - ózi úkideı kyzǵanýy kerek. Úki túsken túgin de qyzǵa - nyp kómip tastaıdy», - degen uǵym - túsinikpen úndesedi. Júsip Balasaǵun áıel balasyn tórt túrge bóledi. Olar: sulý áıel, ataqty áıel, baı áıel, adal jar. Sulýdy alǵan er - kúıeý emes, kúzetshige aınalmaq - «Sulý alǵan joldasynan aırylady» degen maqalmen sáıkes keledi. Ataqty áıeldi alǵan ataǵyna telinedi. Baı áıel kúıeýin de menshigim dep qaraıdy. Al, adal, aqyldy jardy alǵan er qolyna baılyqty da, baqytty da qondyrady. Júsip Balasaǵunı ózi týǵan túrki dúnıesi halqynyń salttaryn, ádet - ǵuryptaryn, dástúr - lerin jaqsy biledi, onyń rýhanı ómirine tereńdeı endi. Kandaı da bir uly pedagog sekildi ol ensıklopedıst - fılosof, psıholog, tarıhshy, etnograf, bola - tyn. Tárbıeniń teorıalyq negizin: «Kimde - kim el - jurtynan almasa tálim, ony úırete almas eshbir muǵalim»- dep túıindegen. İzgilik tárbıesiniń túıini - ár kisini de izgilik jasaýǵa úgitteý. «Qutty bilik» dastany adamı ómir – izgilik jasaý ekenin uqtyrady. Ómirdiń mándi, ólimi ókinishsiz bolýy izgilikten. Adamnyń ómirden tabar qyzyǵy birshama kóp bolsa da, sonyń eń ózektisi, nári izgilik eken. Adamnyń tirliktegi kóp qyzyqtan kózi qaryǵyp, aldamshy dúnıe men baıansyz baılyqtyń jeteginde ketpeı, izgilikti jol etip ustanýy – qasıettilik, adamnyń adamdyq erligi. Aqynnyń negizgi oıy – osy izgilikti jol etý. Iaǵnı adamzatty izgilikke shaqyrý adam, ómir, izgilik – úsheýiniń bólinbes birligin tanytý, sóıtse de izgiliktiń orny ózgeshe. Sebebi adam da, ómir de óz kúıinde izgiliksiz qasıetti de qudiretti kórinbeıdi. Adam atyn, ómir mánin saqtaýshy – İzgilik. J. Balasaǵunnyń jubatar ulaǵaty kóńil jadyratar aqıqaty basym sózderden, tolǵandyrar oılardan, raqymy artyq minezden, jánnatqa jol ashatyn tilekten, dáýlet quratyn qylyqtar men isten, adamnyń óńin kirgizetin ádet - ǵuryp kerýenimen tanystyratyn, adamdy ózimen tabystyratyn keńesten, estiler men eldi túzetetin ustanymnan quralady. Kemel qadir - ulylyq ıesiniń quzyrly máziri. Ulylyq - sen, toly qudiret - kúsh enseń, Senen bólek joq ózińmen túser teń. Jaratýshy - bar álemdi ózine jaı sanaǵan dara, dana, sara, qos dúnıeni anyq qolǵa qaratqan, árkimniń kóńiline jaqyn tanymal. Muńlyq ıem! Men bir muńlyq qulyńmyn, Kúnámdi kesh, meıirińe jylyndyr! Muńy joq Jaratýshy ǵana keshirimdi, meıirimdi. Jańa zamanda jańylǵandar túmen edi. Bedeldi abyroı ıesi urpaq qamyn jegenderdiń biregeıi, jas urpaqty jańsaqtyqtan saqtamaqshy úmitkerdiń ulaǵattysy. Qyńyrlyqtyń kezdesýi tegin emes. Qyńyrlyq essizdikten, bilimsizdikten, nadandyqtan týyndady. Essizdikten tek jaýyzdyq týady, Al jaýyzdyq, izgilikti býady. Bilimsizder biliktige qastyq qyldy, jaý boldy. Kóńil qaldy týystan da, jattan da, Baýyryń - jat, qulqy jaman qastan da! Nadandyq - kóńildegi kórsoqyrlyq, olqylyqqa ǵana emes, zulymdyqqa ottyq. Nadan - mylqaý, kókiregi kórsoqyr, Kózi ashylar - soqyr - mylqaý bolsa oqyr. Kóńili soqyrda olqylyq pen olaqtyń kúıi asqyndady. Jalǵyzdyqta júdegen kezde aqyn: Sener kisi tappaı, jalǵyz júdedim, Muńym meńdep, tek súıinip kúlemin! deıdi. Essizdikte sumdar sýmańdady, aramdar qaptady, zulymdar elde jaılady, búıirden tepkileýden el azdy. Aqynnyń janyna batqan mazasyzdyq osynda. Aram bitken japty jurttyń kóńilin, Adaldyqty qaıdan taptym, eı ulym! Aramnyń jany qara. Eserdiń sóziniń pátýasy joq. Ózimen yzalana alysqan, pulǵa birden satylǵan. Amanatty múlde umytqan, japadan - jalǵyz adasqan. Jatbaýyr sýysyp týysty sógedi, jala - jabada bógedi, sumdyq izin óshirmeıdi. Aramnyń aranyn tyıǵandar shamaly, ishki azǵyndarǵa ashyq qarsy turatyndar qalmady. İshki osaldyq pen tuıyqtyqta: birinshiden, Zulymdardyń qoly eldi jaılady, Momyndardyń jolyn joqtyq baılady! Ketti ádildik, sum - aıarlar arbady, Qudaıshylyq surar kisi qalmady! Ne demelik, qulqy jaman zulymnyń kúshi kúnnen - kúnge keri ketedi, áıteýir kenet úziledi, qarǵys tabady. Eldiń taǵdyryna qysyltaıań tóngen kezde J. Balasaǵun syndy oıshyldar: El nege azdy? Zańdy qalaı túzedim? Qaı zamanǵa keldim, qalaı júremin?! degen suraqty ózine de, ózgege de qoıady. Ózi qatty muńaıyp kúızelgende shahar, ulys, jurttan bezip keteıin be dese, endi birde «japa, sumdyq mańyn attap baspaıyn» dep qulazıdy. «Baılyq úshin jumsamaıtyn amal joq. Biraq dúnıe qýǵan túbinde ne bolady?! Degenmen túńilmeı: «izgi is etseń - tekti tirlik súrgeniń», al olqylyqtaǵy «jaýyzdyǵyń - kórge tiri kirgeniń». Kókiregi kir, kókiregi soqyrdyń qylyǵy urys - keristi, aqyrynda azap pen muńdy údeter. Kókiregi kir, tipti teksiz, betsiz, jalpy adamdyqqa samarqaý keler dep qynjylady. Bilimdilikke jón - iste sergek bolý, oǵan demeýshilik etý, esti sózdi eske túıý, qaıyrymdylyqqa beıim turý. Ómir men ónerdegi aryń úshin, ónimdi isiń, ótimdi ýájiń úshin kúresý - jaqsy men jarastyqtyń mánine jete alý. Bıik eńse qatelikten qutqarady, shyndyqtan shettetpeıdi. Aqyn J. Balasaǵun - órshil zamannyń janashyr, parasatty synshysy. Sabyrly synshynyń kórgeni, túıgeni mol. Onyń paıymdaýynsha, bilikti oıda adamzattyq, halyqtyq, kisilik máseleler ár qyry men syrynan qarastyrylady. Bilimdiniń oıy esti, sózi ońdy. Tirlik sabaǵyn túıgen oıshyl tyǵyryqta sózin órgen, oıyn tergen, jan serigine ergen, ıgilerdi kórgen, ómirden senimdilerdi izdegen. Ol mineýdiń eserinen aýlaq boldy, adamnyń jeke ómirine qol suqpady, adamnyń minin qazbalaýdy emes, onyń jetistigin, jaqsylyǵyn kóre bilýdi murat tutty. Aqyn osylaısha ózin bir deńgeıde beınelegendeı, tulǵalyqty somdaǵandaı. Jeke adamnyń múddesi úshin qyzmet jasamaı, qara dúrsin saıasattyń soıylyn soqpaı, dastanyn ádebı - teorıalyq jáne ǵylymı negizde jazdy. Ol sóz, oı, til qyzmetin salystyra otyryp, sóz ben til ónerine júgindi, sózdiń qoryn baıytty, tildiń baılyǵy men qalamger tilin saqtady, oqyrmannyń kórkemdik talǵamyn tárbıelep baqty. Jaǵymdyny jalǵastyrý, jetkizý, jańǵyrtý, jetildirý - tilek, nıet jáne úmit. Úsheýi de sana sáýlesi - sóz ben bilim úlesinde. Oıshyl - jalǵyz, jalǵyzdyqqa ne tán kúresinde? Onyń tántiligine oıǵa berilý, olardy qaǵazǵa túsirý, kókiregi oıaý, kózi ashyq jandardyń sanasyna sińirý úırenshikti, halyq muratyn ulyqtaý laıyqty. Biliktini tyńda, aqyldyń bulaǵy, Bilimdi sóz - shyryn, jannyń qunary. Biliktiniń rasy: Qalar mura - sóz, kisiden kisige, Sózdi mura tutsań, paıda isińe. Taýyp aıtylǵan sóz ónerdiń júırigi, shyraıly óńniń shýaqty nury. Sóz bilgenniń eńbegi esh qalmas eleýli, jurt jadyna yńǵaıly, adamǵa paıdaly rýhanı qazyna. Oı jaryǵy isti ońdady. Marjan sózdi der kezinde uqqan ózin túzegen. Ózine - ózi yqpal ete almaǵan kezdi eske alǵan aqyn: Qaıran, jastyq, qaıran, otty kúnderim, Tuta almadym, qadirińdi bilmedim! -, dep ókinishin jasyrmaıdy. Alyp ushqan jastar tildi kúzete, istiń qısyqtaryn túzete almady. Til men sózdiń qymbatyn uqpady. Tildiń ushynan shyqqan oı sózden de ushqyr. Bilim adamnyń peıilin tazartty, tirshiliktiń túıtkilderin sheshýdi úıretti, ómirdiń jolyn ashty, ulylyqty ustartty, qadiri men mártebesin kóterdi. Aqyldy - uly, bil, bilimdi - bilikti, Ekeýi uly eter, qonsa jigitti. Bilikti adam jaqsylarmen aralasyp tezirek jetildi, bekter men danalar arasynda ómirdiń mol asylyna qol jetkizdi; halyqqa bas boldy, ádildik jolynda eldi bıledi. Sol úshin qylyq pen qulyq tinine árdaıym úńildi. Bekzat bolmys jańarýda, jamandyqqa urynbaýda shyńdaldy. Bilim adamǵa kúsh beredi. Bilikti kúshti adam. Adam bilikten kúsh tabady, er bilimmen basyn alyp júredi. «Bilikti oımen alańdar, biliksiz týra shaýyp arandar». Bilimsizdiń kóńili - qum, qunsyz shól. Ózine ádilden ǵana ádil úkim kútýge bolady. Bilikti alaryn kózdeıdi, jalǵandyq pen aldaýǵa tózbeıdi. Súıtip eldi túzetti. Bilikti senim keremetin uǵyndyrady, oıdyń qymbatyn, shyn aqyldyń qıynyn uǵady, týǵan eldiń, ósken jerdiń rýhanı baılyǵynyń qaınarkózderin sezindiredi. Bilikti názik oıyn, dana sózin kesteler, el aıtqanyn eskerer, jarandarmen jaqyndassa qýanyshqa bólener. Bıleı alsań - aqyl, bilim, júrekti, Oryndadym de qasıetti tilekti. Bilim bergen aqyldynyń adamǵa kózi ashyq, kóńilinde meıirim. Aqyldan shyqqan sóz ushqyndy, salaýatty, sáýleli, syıly, meıirimdi, shyndyqty túpteıdi. «Aqyl kórki - til, tildiń kórki - sóz, Kisi kórki - júz, júzdiń kórki - kóz». Kisi kórki - erge izgi, eline ótimdi sózde, tartymdy paıymdarda, Aqyn, oıshyl J. Balasaǵun zaman elshisi, el - jurttyń basy, kózi menen qasy. Óziń jaqsy bolsań, atyń maqtalar degen qaǵıdany betke ustaǵan gýmanıs aqyn oıyn aǵyla aıtady, arnap qadala aıtady. Biz qosarymyz: 1) dostarǵa yqylas arnaýly, jaqynǵa ynta tańdaýly; 2) tańdaýly yntada - nıet te, oıdyń máni de, toqtamnyń túıini de túzý bolmaq. Ozat ıdeıadan, gýmanısik ustanymnan, adamgershilik nusqaýdan tereń de júıeli toqtamdar týyndady. Keıbirin eske salalyq, zerdelep kórelik: İshke bitken qylyq paryzdy ótetkize me, álde qaryzdy kóbeıte me?! Ashshy sózdiń jalyny janyńdy qabar, júrekti orap alar. Jamandyq kúıdirip ótedi. Ne qaýipti? Tildiń jalǵan aıtqany ma, álde aıtqan sózden qaıtqany ma?! Qut bilikpen bezengen jamaǵat - tile qanaǵat. Jurttyń ıesi - rızyǵyńdy jaqtasań, zulymdyq sıqyn tatpaısyń. Qatygezge ne dep, qalaı kóńil burasyń? Mundaıda ómirdiń qoıar talaby: Baýyrmaldy izdep tap, jaqyn tartyp oǵan jaq. Tiri jandy ash qaldyrmaǵan, ózegin taldyrmaǵan. Danalar - eldiń asyl tekteri jáne bekteri. El aqyldy erdiń paıdasyn kóp kórer. Qalaýlyǵa qudiret jetedi, talapker ózin uly etedi. Ulylyq - mánge degen uǵymtaldyqta, biliktilikke degen umtylysta, jetelige eretin erikte, qasıetti órbitetin til ónerinde, ádiletti ádepte. Adamzattyń, túrki áleminiń rýhyn jańǵyrtar, jańartar ustanymdar munymen shektelmeıdi. Rýhanı jańarý - ótimtal da ónimdi óneri arqyly zamandastardyń kóńili men júregine kilt tabýda, irgeli paryqtyń narqyn anyqtaýda, kisilikke qyzmet etýde, halyqtyń minin túzetýde, kóregendigimen kóptiń údesinen shyǵýda. İrgeli qasıetterdiń ıeleri aqylymen eldi, álemdi ustady, adal zań jáne ýájdi nusqaýmen eldi bıledi, óner men ulaǵattylyq sabaqtastyǵyna janashyrlyq tanytty. Olardyń aty el jadynda máńgi qalmaq J. Balasaǵunı: «Aqmańdaıly ul - qyz týsa aldyńda Úıińde ósir bóten jerde qaldyrma. Ul - qyzyńa ádep úıret, bilim ber. Qos jalǵandy birdeı kórip, kúlimder. Bala ósirgiń kelse dana júrekti, Qatty usta, úıret bilim izetti.».«Jastary ımandy eldiń - bolashaǵy zor» - degen. Islam dininiń tárbıelik máni zor qaǵıdalaryn paıdalana otyryp, J. Balasaǵunı ımandylyq tárbıe - sine de den qoıady. Imandylyq ıdeıasyn negizgi ózek etip alynǵan dastandaǵy keıipkerlerdiń búkil bolmysy, is - áreketi ımandylyq tarazysymen ólshenedi. «Qutty bilikti» Qurannyń birinshi Fatıha (Betashar) súresiniń sózderimen bastaýynyń ózi ǵulamanyń ımandy adam bolǵanyn, sondyqtan jastardy ımandylyqqa baýlýdy maqsat etip otyrǵanyn ańǵartady. Ǵulama, jaratýshy uly táńir - Allanyń qudirettiligin dáripteı otyryp, ár adamǵa kúsh - qýat beretin senimdi qalyptastyrýdy kózdeıdi. Dastanda eń aldymen ortaǵasyrlyq ádebıetke tán dıdaktızm basym. Sondyǵy bolar, ol zamanda, Balasaǵuıı túrik Konfýzsy atansa, dastan tárbıe oqýlyǵy sanalǵan. Dastanda oqıǵa órbitýge emes, oı aıtýǵa kóbirek mán berilgen. Sújetinen ıdeıasy basym týyndy jaıly sıpattama sózdiń kóbirek bolýy zańdy da. Dastannyń negizgi mazmunyna kelsek, munda da eń basty jeli joǵaryda aıtylǵandaı, ımandylyq taqyrybyna tartylǵan. Dastanda tórt keıipker bar. Kúntýdy patsha – ádildiktiń, Aıtoldy ýázir – dáýlettiń, ýázirdiń uly Ógdúlmish – aqyl men bilimniń, dindar sopy Odǵurmysh qanaǵattyń, basqasha aıtqanda ımandylyqtyń sımvoly. Qazaq baryn qanaǵatpen paıdalanyp, sabyry men shúkirin teń ustaǵan adamdy «ıman tarazysy túzý» dep aıtady. Dastandaǵy el - jurttan jyraqta taǵat - ǵıbadatqa berilip, taqýalyq ǵumyr keshetin Odǵurmysh – ımandylyqty júregine berik ornatqan, ǵumyryn Alla jolyna arnaǵan jan. Jańaǵy atalǵan tórt qasıetti avtor memlekettiń, eldiń negizgi ustyn - tiregi retinde alyp otyr. Sol tórt tirektiń biri ımandylyq bolýy kóp nárseni ańǵartady. Osy arqyly avtor «ádiletti, dáýletti, bilimdi eldiń mindetti túrde ımany túzý bolýy kerek, onsyz el el bolmaıdy» degen uǵymdy bere bilgen. – Bılik joly men din jolyn ortaǵasyrlyq qalamger sátti toǵystyrǵan tárizdi... – Bul toǵysý ıslamnyń tirektik ustanymdarynan týyndaǵan. Muny dastannyń sújetinen tanyp - túsinýge bolady. Dastanda Kúntýdy patsha Odǵurmysh taqýa týraly estisimen onymen dıdarlasýǵa qatty qushtar bolyp, birneshe ret shaqyrtý jiberedi. Birneshe shaqyrýdan keıin ǵana Odǵurmysh patshaǵa kelip dıdarlasyp, áńgimelesedi. Odǵurmysh – dúnıe tirshiliginen aýlaqtap, birjola Alla jolyna túsken adam, ıaǵnı tarıqattyń ókili. Al patsha – ıman tarazysy túzý, eldi din ıslamnyń jolymen, sharıǵat josyǵymen basqaryp otyrǵan sharıǵattyń ókili. Islam dininde ámirshi tulǵasynyń erekshe dáripteletini, onyń ámirine múltiksiz baǵyný qajettigi de osy ımanı jolmen basqarý ıdeıasyna tikeleı qatysty týyndaǵan. «Patshańyz zalym bolsa (ıaǵnı ımansyz bolsa), sizderge jerdiń ústinen asty jaqsy» degen hadıs te beker aıtylmaǵan. Qudiretti Muhammed paıǵambardyń boıyndaǵy adamı izgi qasıetterdi saralaı otyryp, ár adamdy paıǵambardy úlgi tutýǵa, onyń izgi isteri men ónegeli sózderin kúndelikti ómirde ustanýǵa shaqyrady. Imandylyqty adamnyń jan - dúnıesin, bolmys - bitimin beıneleıtin adamgershilik izgi qasıet retinde qarastyra otyryp, ony tulǵa jetilýiniń sapalyq kórsetkishi retinde anyqtaıdy: Uly Hajyb shynshyl bolsyn baladaı, Dindi bilsin, dana bolsyn babadaı. Dindi bilsin. Dyq túsirmeı kóńilge, Kóńili aqtyń – isi de aq ómirde.... jaqsy, jaman, bári qudaı isi dep, tany, tabyn, sana sony qudiret. Kóptiń aıtqanyn kóńilge toqı kele aıtarym: Balasaǵunı babamyz qazaqtyń izgilik pedagogıkavsynyń atasy edi. Osy shaqta babanyń pedagogıkasy ımanıpedagogıkanyń tuǵyrly negizin qurap otyr. Imanıpedagogıkanyń tuǵyry tym tereńde jatqanyn osydan aq ańǵarýǵa bolady. 1. Ahmetov T. Júsip Balasaǵunnyń ımandylyq ıdeıalary. - Qazaqstan mektebi. 1993.№10. 2. Egeýbaev A. Júsip Balasaǵunnyń «Qutty biligi». – Qazaqstan mektebi. 1993.№11 - 12.