InfoHub Logo

Tamyryn tereńnen tartqan qazaq halqynyń keń baıtaq, darhan dalasy danyshpan, uly oıshyl, qylqobyz ben dombyranyń qulaǵynda oınaǵan aqyn-jyraýlar men kemeńgerligi bir tóbe tulǵalardan áste kende emes. Sondaı tulǵaladyń ishinde eń birinshi esimi atalatyn tulǵa – Asan qaıǵy Sábıtuly. Ol qazaq halqynyń danyshpan aqylgóı jyraýy, óz dáýiriniń abyzy, bas bıi. Qazaqtyń kók aspanynda shoqjuldyzdaı jaryq etken Shoqan Ýálıhanovtyń aıtynsha qazaq halqynyń qamyn, bolashaǵyn oılaǵan «dala fılosofy», osyndaı oıshyl, el qamyn jep, qaıǵy-qasiret keshken Asan atyna keıin «qaıǵy» sózi qosylyp ańyzdalyp ketken.

Asan qaıǵy – barsha dala danalyǵyn boıyna sıdyrǵan jáne saıyn saharada ǵalamat ǵumyr keshken tamasha tulǵa. Onyń negizgi armany – halyqqa jaıly qonys izdeý. Dala fılosofy Asan qaıǵy óz zamanyndaǵy qoǵamdyq ómirge úńile qarap, halyqtyń tartyp otyrǵan aýyr azabyn – ash-jalańashtyq, jut, apat, ózara qyrqysqan jaýgershilik, áleýmettik teńsizdikti kórip nazalandy, qaıǵyrdy. Onyń arm an etken Jeruıyǵy – sýy sút, topyraǵy maı, tasy altyn, aǵash basy tolǵan jemis-jıdek, jurt qaıǵy-qasiretten aýlaq qutty qonys, oǵan jetken eldi jaý almaıdy, onda el alasy, rý talasy joq, «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıdy», - dep sanady.

Jelmaıa minip jeldirtip, jer kezip, jeruıyqty izdeýge shyqqan Asan qaıǵy ózi kezdesken jerlerdiń barlyǵyna óziniń syndaryn aıtyp otyrǵan Danyshpan jyraýdyń jer týraly aıtqan syndary tereń fılosofılyq maǵynasymen halyq jadynda qalǵan. Kóptegen syndar áli kúnge deıin óziniń máni men mańyzyn joımaǵan. Sondaǵy Asan qaıǵynyń jelmaıany jeldirtip júrip ár jerge, sýǵa, taýǵa aıtqan syndarynyń birshamasy mynadaı:

Nura ózenin kórgende: «Alty kúnde at semirtip minetin jer», - depti.
Taısoıǵan qumyn kórgende: «Qaqpaqty qara qazan», - depti.
Qalba taýyna shyǵyp: «Myna jer at shaldyryp attana tuǵyn jer eken, baıasy az, kóp halyq sımas», - depti
Tarbaǵataı taýyna shyǵyp, eki jaǵyn aralap kórip: «Myna jerge qonyp-tústenip jatar eken. Biraq bizdiń halyq ıe bolmas, Esil jerdiń eki jaǵy shýlap turǵan mal eken. Ońtústik jaǵyn qytaı alar, soltústik jaǵyn orys alar», - depti.
Mańǵystaýǵa úsh baryp, úsh qaıtyp: «Túbinde mal baqqan sharýaǵa Mańǵystaýdan jaqsy jer bolmas», - depti.

Halqy úshin ýaıym jep, qaıǵy arqalaǵan Asan qaıǵynyń fılosofályq dúnıetanymyn úshke bólip qarastyrýymyzǵa bolady. Onyń eń birinshisi – etıkalyq dúnıetanym.  Bul jerde adam, adamshylyqtyń basty qasıetteri, olardyń máni men sıpaty joǵary ımandylyq deńgeıinde qarastyrylǵan. Poetıkalyq formamen berilgen etıkalyq uǵymdar, túsinikter, qaǵıdalar Shyǵys órkenıetine tán ereksheliktermen sabaqtastyq taýyp, adamgershiliktiń alýan qyrly bolmysyn aıqyndaıdy. Ekinshiden, poetıkalyq zerde men fılosofıanyń qazaq dúnıetanymynda egiz uǵym ekenin jyraý óz tolǵaýlary arqyly tolyq dáleldep berdi. Adam ómiriniń máni, maqsaty, ólimniń rastyǵy, qorshaǵan dúnıeni taný máseleleri Asan Qaıǵy fılosofıasynyń basty baǵyttary. Al úshinshiden, Asan Qaıǵy gýmanızmi, adamǵa degen súıispenshiligi tarıhı sana arqyly túrki halyqtarynyń jadynda saqtalǵan. Noǵaı, ózbek, túrikmen, qyrǵyz, qaraqalpaq halyqtary arasynda Asan Qaıǵy esimi iltıpatpen atalyp, qurmet tutylady. Onyń aqyndyq oıy men jyraýlyq fılosofıasy óziniń tanymdyq qudirettiligimen erekshelenedi.

Qazaqty derbes memeleket etken handyq zamanyndaǵy saıası jáne rýhanı elıta men ıntellıgensıany bıler, batyrlar, qolbasshylar, ıntellektýal aqyndar men sheshender, abyz jyraýlar qurady. Birinshi Qazaq memleketi tusynda ómir súrgen abyz jyraý, oıshyl-fılosof Asan qaıǵy óz zamanynyń naǵyz kóshbasshy tulǵasy boldy. Sondyqtan da Qazaq halqy ǵasyrlar boıy tarıhı satylarynda Asan Qaıǵy esimin ústemdikke, ozbyrlyqqa, ádiletsizdikke qarsy ustanǵan izgilik sımvolyna aınaldyrdy.

Danat Janataev

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent

Aqerke Adehanova

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

---