Jeltoqsan jeli
«Jeltoqsan jeli»
Zaldy bezendirý: kitap kórmesi, dáıeksózder.
Kórmege qoıylatyn kitaptar: «Meniń elim Qazaqstan», « Qaısar rýhty Qaırat», «Táýelsizdik tartýlary», «Dekabr. 1986», «Jeltoqsan yzǵary», «Jeltoqsan qurbandaryn joqtaý», «Jeltoqsan. 1986».
Ótkizý jospary:
1. Jeltoqsan oqıǵasy týraly túsinik.
2. 1986 j. 16 jeltoqsan kúngi beınebaıan.
3. Táýelsizdiktiń kelýi.
4. Táýelsizdik jaıly óleń joldaryn oqý.
Álqıssa. 1986 jyly 17 - 18 jeltoqsanda búkil eldi dúr silkindirgen ǵalamat oqıǵa boldy. Sovet ókimeti tusynda buryn - sońdy bolmaǵan qubylys. «Almatyda demonstrasıa. Brejnev alańynda qaptaǵan jurt. Kóshede sap túzegen jastar»,- degen sózder el qulaǵyna jetti. Eleńdegen el ne úshin bolyp jatqan oqıǵa ekenin túsinbeı del-sal boldy. Bul oqıǵa 1825 jylǵy orys dekabrısteriniń kóterilisine uqsap, qazaq dekabrıster kóterilisi atanyp ketti.
Bul kóterilistiń sebebi, bylaı bolǵan edi: 1985 jylǵy qaıta qurý men jarıalyq prosesteri ámirdiń barlyq salasyn qamtyp, jańa ózgerister bolyp jatty. Kadr máselesi qatty qolǵa alynyp, basshy qyzmetkerleri biri ornynan alynyp, biri jaýapqa tartylyp jatsa, endi biriniń juldyzy janyp joǵary órlep jatty. Osy kezde respýblıka jurtyn mazalaǵan jaǵdaıdyń biri - Dinmuhamet Ahmetuly Qonaev jasy kelgenine baılanysty Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy mindetinen bosaý - bosamaýy edi. Aıaq astynan pleným bolatyndyǵy týraly habar sybys tez tarady. Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq komıtetiniń besinshi plenými 1986 jylǵy 16 jeltoqsanda ótetin, onda uıym máselesi qaralatyn kún jetti. Pleným Qonaev joldasty pensıaǵa shyǵýyna baılanysty respýblıka Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy mindetinen bosatty. Onyń ornyna shetten ákelingen Gennadıı Vasılevıch Kolbın saılandy. Eski tártip boıynsha eshkimniń lebizin tyńdamaı joǵarydan sheshilip qoıylǵan usynys boıynsha boldy. Ózara ishteı ótkizilgen plenýmdy Qonaevtyń ózine júrgizdirtpeı, Sovet Odaǵynyń Kompartıa Komıtetiniń sol kezdegi hatshysy Razýmovskıı Qonaevqa qysqasha ǵana alǵys aıtyp, ony bosatý, al ornyna Kolbındi saılaý jóninde usynys jasady.(Osy plenýmǵa qatysqan (KOKP) Ortalyq Komıtetiniń uıymdyq partıalyq jumys bóliminiń sektor meńgerýshisi N. F. Mıshenko tekke baqylap otyrmapty).
Pleným jónindegi alǵashqy aqparat sol 16 jeltoqsan kúni saǵat 15 - te respýblıkalyq radıodan berildi. Erteńinde, ıaǵnı, 17 jeltoqsanda «Sosıalısik radıodan berildi»jáne «Kazahstanskaıa pravda»gazetterinde jarıalandy. Onda Kolbınniń ómiri qysqasha baıandaldy.
Ókimettiń osy jasyryn isterine ashynǵan qazaq halqy, ásirese jastar qaýymy 17 - jeltoqsanda tańǵy saǵat 8 - de burynǵy Brejnev alańyna jastardyń alǵashqy toby keldi. Olardyń sany 200 - 300 shamasynda edi. Bara - bara jastar sany kóbeıe bastady. Kóp keshikpeı alańǵa qarýly kúshter ákelindi. Astanaǵa kirer joldardyń bári jabyldy. Sherýge jınalǵan jastar sany birte - birte arta túsip, tústen kenin 5000 - ǵa jetti. Saǵat keshki 7 - ler shamasynda jastardy qýý, taratý qımyly bastalyp ketti. Órt sóndirý mashınalary kelip sý shasha bastady. Al jastar bolsa, qaımyqpastan mashınalarǵa qaraı lap qoıdy, sol kúngi aıqaı shý tań atqansha basyla qoımady.
Endi kóriniske nazar aýdarsaq.
Nemere: Áje, nege munsha kúńirenesiz, nege kúrsinesiz? Áje, maǵan Táýelsizdiktiń 21 jyldyǵyna baılanysty Qazaqstannyń tarıhynan shejire aıtyp berińizshi.
Áje: E, balam, bul eskertkish taqta 1990 jyly17 - jeltoqsanda «Jeltoqsan qurbandaryna»arnap ornatylǵan edi. Iá, bul kúnge jetý úshin ata - babamyz qanyn tókti, janyn berdi, búkil jerimizdiń tutastyǵyn saqtap urpaqtan urpaqqa tabys etti...
Nemere: Áje, nege toqtap qaldyńyz? Men tyńdaýǵa ázirmin.
Áje: E, e balam, qasıetti qazaq dalasy talaı dúnıelerdi, qandy oqıǵalardy bastan keshti ǵoı! 260 jyl patshalyq Reseıdiń otary boldyq, 70 jyl ámirshil - ákimshil úkimet ústemdik etti, tilimizden, dinimizden aıyrylý qaýpi turdy. Táýelsizdik úshin halqymyz 325 ret kóteriliske shyqty.
1916 jyly uly dúrbeleń boldy. Qazaq jigitterin maıdanǵa qara jumysqa alý jónindegi patsha úkimetiniń 1916 jylǵy 25 - maýsymdaǵy jarlyǵyna qarsy Jetisýda, Torǵaıda t. b. óńirlerde ult - azattyq kóterilis zor qarqyn aldy.
1920 - 21, 1931 - 32 jyldary ultymyzǵa qoldan jasalǵan ashtyq boldy, zorlyq - zombylyqtan elinen bezip, óz otbasyn, rýyn, týǵan - týysqandaryn saqtap qalý úshin 44 elge tarydaı shashylyp ketti.
1937 jyl. Stalındik repressıa óz bilgenin jasady. Qazaqstannan shyqqan bedeldi azamattardy «Halyq jaýy»degen jalamen atqyzdy, qýǵynǵa saldy.
Al 1941 jyly 22 - maýsymda fashısik Germanıa Keńes Odaǵyna opasyzdyqpen shabýyl jasady. Bul halyq úshin aýyr kezeń boldy. Bul jeńis ońaılyqpen kelgen joq.
Nemere: Iá, áje, men SSRO - Germanıa soǵysyna qatysqan batyrlardy bilemin, olar: Qasym Qaısenov, Baýyrjan Momyshuly, Nurken Ábdirov, Talǵat Bıgeldınov, Mánshúk Mámetova, Álıa Moldaǵulova.
Áje: 1954 jyly tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý maqsatynda qazaq jerine kóptegen ult ókilderi qonystandy. Tyń ıgerýge kelgen basqa ult ókilderin qazaq halqy qushaǵyn jaıyp qarsy alyp, keńdigin kórsetti.
Osydan 26 jyl buryn dál osy alańda óz pikirlerin bildirýge shyqqan jastardyń beıbit sherýi ótti. Biraq ol sherýdiń aıaǵy qandy qyrǵynǵa ulasty. Bul qasiretti kún Qaırat, Qaıyrgeldi, Túgelbaı, Sábıra, Erbol, Lázzat syndy júzdegen - myńdaǵan qyrshyndardyń qanatyn qıyp túsken ozbyrlyq kúni, óktemdik úni edi.
E, balam - aı, 1991 jyly 16 - jeltoqsanda «Egemen bolmaı el bolmas, Táýelsiz bolmaı til bolmas» demekshi, egemendi el, táýelsiz memleket boldyq.
Nemere: Áje, «Osy taqtaǵa qolyńdy qoıyp, arman aıtsań oryndalady» degen ras pa?
Áje: Oı, qulynym, ras, armanyńdy oılap jibershi qane...
Júr, balam, armanyńdy aıtyp bolsań qaıtaıyq úıge.
Nemere: Áje, nendeı arman oılaǵanymdy aıtaıyn ba? Men elimizde tek tynyshtyq bolyp, soǵys órti jerimizdi shalmasyn, beıbitshilik bolsyn dedim!
Áje: Balapanym - aı, biz kórgen qıynshylyqty sizderdiń bastaryńa bermesin, Jer - Anamyz tynysh bolsyn qulynym!
Osy oqıǵaǵa baılanysty óleńderge kezek bereıik.
Ásıa:
Sál aıaldap, taǵzym etpeı bul alańnan ótpeńder...
Jeltoqsanda yzǵyryqtan titirkenip kók pen bel,
Bul jer, qalqam, asqaq rýh jarylysy ótken jer
Qaıta oıanǵan ult namysy qyzyl qanǵa bókken jer,
Erte eseıgen arý qyzdy shashtan súırep, tepken jer,
Jatty munda esten tanyp kúzge aınalǵan kóktemder.
Alań shetin qorshap turǵan shyrshalarǵa ala kók,
Jas búldirshin, sezimińdi janar etip qarap ót.
Sol aradan satqyndyqta elesteıdi qara bet,
Qara bettiń kóbi búgin dara tulǵa, dara bet,
Jas búldirshin, muz jamylǵan shyrshalarǵa qarap ót,
Zamanyńnyń jeńisi men jeńilisin sanap ót
Ulttyń baǵy janar ma eken has tulpary nary joq
Al bireýler namysy joq jiger qaýqar qary joq
Kemsitpeshi «Jeltoqsannyń jalań aıaqtary» dep
Joq! Keshegi syn saǵatta kókireginde janyp ot
Turǵan solar aıaz sorǵan qyzyl bettiń ary bop
Zaldy bezendirý: kitap kórmesi, dáıeksózder.
Kórmege qoıylatyn kitaptar: «Meniń elim Qazaqstan», « Qaısar rýhty Qaırat», «Táýelsizdik tartýlary», «Dekabr. 1986», «Jeltoqsan yzǵary», «Jeltoqsan qurbandaryn joqtaý», «Jeltoqsan. 1986».
Ótkizý jospary:
1. Jeltoqsan oqıǵasy týraly túsinik.
2. 1986 j. 16 jeltoqsan kúngi beınebaıan.
3. Táýelsizdiktiń kelýi.
4. Táýelsizdik jaıly óleń joldaryn oqý.
Álqıssa. 1986 jyly 17 - 18 jeltoqsanda búkil eldi dúr silkindirgen ǵalamat oqıǵa boldy. Sovet ókimeti tusynda buryn - sońdy bolmaǵan qubylys. «Almatyda demonstrasıa. Brejnev alańynda qaptaǵan jurt. Kóshede sap túzegen jastar»,- degen sózder el qulaǵyna jetti. Eleńdegen el ne úshin bolyp jatqan oqıǵa ekenin túsinbeı del-sal boldy. Bul oqıǵa 1825 jylǵy orys dekabrısteriniń kóterilisine uqsap, qazaq dekabrıster kóterilisi atanyp ketti.
Bul kóterilistiń sebebi, bylaı bolǵan edi: 1985 jylǵy qaıta qurý men jarıalyq prosesteri ámirdiń barlyq salasyn qamtyp, jańa ózgerister bolyp jatty. Kadr máselesi qatty qolǵa alynyp, basshy qyzmetkerleri biri ornynan alynyp, biri jaýapqa tartylyp jatsa, endi biriniń juldyzy janyp joǵary órlep jatty. Osy kezde respýblıka jurtyn mazalaǵan jaǵdaıdyń biri - Dinmuhamet Ahmetuly Qonaev jasy kelgenine baılanysty Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy mindetinen bosaý - bosamaýy edi. Aıaq astynan pleným bolatyndyǵy týraly habar sybys tez tarady. Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq komıtetiniń besinshi plenými 1986 jylǵy 16 jeltoqsanda ótetin, onda uıym máselesi qaralatyn kún jetti. Pleným Qonaev joldasty pensıaǵa shyǵýyna baılanysty respýblıka Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy mindetinen bosatty. Onyń ornyna shetten ákelingen Gennadıı Vasılevıch Kolbın saılandy. Eski tártip boıynsha eshkimniń lebizin tyńdamaı joǵarydan sheshilip qoıylǵan usynys boıynsha boldy. Ózara ishteı ótkizilgen plenýmdy Qonaevtyń ózine júrgizdirtpeı, Sovet Odaǵynyń Kompartıa Komıtetiniń sol kezdegi hatshysy Razýmovskıı Qonaevqa qysqasha ǵana alǵys aıtyp, ony bosatý, al ornyna Kolbındi saılaý jóninde usynys jasady.(Osy plenýmǵa qatysqan (KOKP) Ortalyq Komıtetiniń uıymdyq partıalyq jumys bóliminiń sektor meńgerýshisi N. F. Mıshenko tekke baqylap otyrmapty).
Pleným jónindegi alǵashqy aqparat sol 16 jeltoqsan kúni saǵat 15 - te respýblıkalyq radıodan berildi. Erteńinde, ıaǵnı, 17 jeltoqsanda «Sosıalısik radıodan berildi»jáne «Kazahstanskaıa pravda»gazetterinde jarıalandy. Onda Kolbınniń ómiri qysqasha baıandaldy.
Ókimettiń osy jasyryn isterine ashynǵan qazaq halqy, ásirese jastar qaýymy 17 - jeltoqsanda tańǵy saǵat 8 - de burynǵy Brejnev alańyna jastardyń alǵashqy toby keldi. Olardyń sany 200 - 300 shamasynda edi. Bara - bara jastar sany kóbeıe bastady. Kóp keshikpeı alańǵa qarýly kúshter ákelindi. Astanaǵa kirer joldardyń bári jabyldy. Sherýge jınalǵan jastar sany birte - birte arta túsip, tústen kenin 5000 - ǵa jetti. Saǵat keshki 7 - ler shamasynda jastardy qýý, taratý qımyly bastalyp ketti. Órt sóndirý mashınalary kelip sý shasha bastady. Al jastar bolsa, qaımyqpastan mashınalarǵa qaraı lap qoıdy, sol kúngi aıqaı shý tań atqansha basyla qoımady.
Endi kóriniske nazar aýdarsaq.
Nemere: Áje, nege munsha kúńirenesiz, nege kúrsinesiz? Áje, maǵan Táýelsizdiktiń 21 jyldyǵyna baılanysty Qazaqstannyń tarıhynan shejire aıtyp berińizshi.
Áje: E, balam, bul eskertkish taqta 1990 jyly17 - jeltoqsanda «Jeltoqsan qurbandaryna»arnap ornatylǵan edi. Iá, bul kúnge jetý úshin ata - babamyz qanyn tókti, janyn berdi, búkil jerimizdiń tutastyǵyn saqtap urpaqtan urpaqqa tabys etti...
Nemere: Áje, nege toqtap qaldyńyz? Men tyńdaýǵa ázirmin.
Áje: E, e balam, qasıetti qazaq dalasy talaı dúnıelerdi, qandy oqıǵalardy bastan keshti ǵoı! 260 jyl patshalyq Reseıdiń otary boldyq, 70 jyl ámirshil - ákimshil úkimet ústemdik etti, tilimizden, dinimizden aıyrylý qaýpi turdy. Táýelsizdik úshin halqymyz 325 ret kóteriliske shyqty.
1916 jyly uly dúrbeleń boldy. Qazaq jigitterin maıdanǵa qara jumysqa alý jónindegi patsha úkimetiniń 1916 jylǵy 25 - maýsymdaǵy jarlyǵyna qarsy Jetisýda, Torǵaıda t. b. óńirlerde ult - azattyq kóterilis zor qarqyn aldy.
1920 - 21, 1931 - 32 jyldary ultymyzǵa qoldan jasalǵan ashtyq boldy, zorlyq - zombylyqtan elinen bezip, óz otbasyn, rýyn, týǵan - týysqandaryn saqtap qalý úshin 44 elge tarydaı shashylyp ketti.
1937 jyl. Stalındik repressıa óz bilgenin jasady. Qazaqstannan shyqqan bedeldi azamattardy «Halyq jaýy»degen jalamen atqyzdy, qýǵynǵa saldy.
Al 1941 jyly 22 - maýsymda fashısik Germanıa Keńes Odaǵyna opasyzdyqpen shabýyl jasady. Bul halyq úshin aýyr kezeń boldy. Bul jeńis ońaılyqpen kelgen joq.
Nemere: Iá, áje, men SSRO - Germanıa soǵysyna qatysqan batyrlardy bilemin, olar: Qasym Qaısenov, Baýyrjan Momyshuly, Nurken Ábdirov, Talǵat Bıgeldınov, Mánshúk Mámetova, Álıa Moldaǵulova.
Áje: 1954 jyly tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý maqsatynda qazaq jerine kóptegen ult ókilderi qonystandy. Tyń ıgerýge kelgen basqa ult ókilderin qazaq halqy qushaǵyn jaıyp qarsy alyp, keńdigin kórsetti.
Osydan 26 jyl buryn dál osy alańda óz pikirlerin bildirýge shyqqan jastardyń beıbit sherýi ótti. Biraq ol sherýdiń aıaǵy qandy qyrǵynǵa ulasty. Bul qasiretti kún Qaırat, Qaıyrgeldi, Túgelbaı, Sábıra, Erbol, Lázzat syndy júzdegen - myńdaǵan qyrshyndardyń qanatyn qıyp túsken ozbyrlyq kúni, óktemdik úni edi.
E, balam - aı, 1991 jyly 16 - jeltoqsanda «Egemen bolmaı el bolmas, Táýelsiz bolmaı til bolmas» demekshi, egemendi el, táýelsiz memleket boldyq.
Nemere: Áje, «Osy taqtaǵa qolyńdy qoıyp, arman aıtsań oryndalady» degen ras pa?
Áje: Oı, qulynym, ras, armanyńdy oılap jibershi qane...
Júr, balam, armanyńdy aıtyp bolsań qaıtaıyq úıge.
Nemere: Áje, nendeı arman oılaǵanymdy aıtaıyn ba? Men elimizde tek tynyshtyq bolyp, soǵys órti jerimizdi shalmasyn, beıbitshilik bolsyn dedim!
Áje: Balapanym - aı, biz kórgen qıynshylyqty sizderdiń bastaryńa bermesin, Jer - Anamyz tynysh bolsyn qulynym!
Osy oqıǵaǵa baılanysty óleńderge kezek bereıik.
Ásıa:
Sál aıaldap, taǵzym etpeı bul alańnan ótpeńder...
Jeltoqsanda yzǵyryqtan titirkenip kók pen bel,
Bul jer, qalqam, asqaq rýh jarylysy ótken jer
Qaıta oıanǵan ult namysy qyzyl qanǵa bókken jer,
Erte eseıgen arý qyzdy shashtan súırep, tepken jer,
Jatty munda esten tanyp kúzge aınalǵan kóktemder.
Alań shetin qorshap turǵan shyrshalarǵa ala kók,
Jas búldirshin, sezimińdi janar etip qarap ót.
Sol aradan satqyndyqta elesteıdi qara bet,
Qara bettiń kóbi búgin dara tulǵa, dara bet,
Jas búldirshin, muz jamylǵan shyrshalarǵa qarap ót,
Zamanyńnyń jeńisi men jeńilisin sanap ót
Ulttyń baǵy janar ma eken has tulpary nary joq
Al bireýler namysy joq jiger qaýqar qary joq
Kemsitpeshi «Jeltoqsannyń jalań aıaqtary» dep
Joq! Keshegi syn saǵatta kókireginde janyp ot
Turǵan solar aıaz sorǵan qyzyl bettiń ary bop
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
