Joǵary synyp oqýshylary dene tárbıesiniń mindetteri
Joǵary synyp oqýshylary dene tárbıesiniń mindetteri
Joǵary synyp oqýshylary qataryna 9 - 11 synyptarda oqıtyn 16 - 18 jastaǵy oqýshylar jatady. Osy jastaǵy oqýshylardyń dene tárbıesi mindetteri tómendegideı:
- deneni maqsatty túrde jan - jaqty, úılesimdi damytý; dene tárbıesi jattyǵýlaryn, gıgıenalyq jáne syrtqy orta áserlerin densaýlyqty nyǵaıtýǵa qoldaný iskerligin, qobaljýǵa (stress) qarsylyq múmkinshilikterin qalyptastyrý; joǵary densaýlyq deńgeıiniń, jan - jaqty dene daıyndyǵynyń qazirgi qoǵamǵa da, ózi úshin de qajet ekenin sanalarynda qalyptastyrý;
- negizgi bazalyq sport túrleri (jeńil atletıka, gımnastıka, sporttyq oıyndar, shańǵy sporty, sýda júzý) jattyǵýlaryn ary qaraı úırený, jetildirý, joǵary qımyl eptiligine deıin meńgerý;
- dene qasıetterin, kúshti, kúsh - jyldamdyǵyn, tózimdilikti, ıkemdilikti, qozǵalys áreketterin tez basqara, qura alý eptiligin, aǵzanyń tez qalpyna kele alý qabilettiligin t. b. qasıet, qabiletterdi ary qaraı damytý;
- qozǵalys belsendiliginiń, sporttyq jattyǵýdyń zańdylyqtary týraly, dene tárbıesi jattyǵýlarynyń keleshek ómirlerindegi eńbek etýlerine, ásker qatarynda bolatyn kezderindegi, ata - ana qyzmetterin oryndaıtyn kezderindegi mańyzy týraly, bilim negizderin qalyptastyrý;
- dene tárbıesi jattyǵýlarymen, ózderiniń aınalysyp júrgen sport túrlerimen turaqty, júıeli jattyǵý ádetteri men daǵdylaryn qalyptastyrý; bekitý;
- ónegelik, kópshildik, ómirge durys kózqaras, ózin - ózi baǵalaı bilý qasıetterin qalyptastyrý, aldyǵa qoıǵan maqsatqa umtylýshylyq, ózine senimdilik, shydamdylyq, ustamdylyq, sabyrlylyq qasıetterin damytý;
- tulǵa retinde psıhıkalyq jáne ózindik qasıetterin ary qaraı damytýǵa kómektesý, psıhıkalyq ózin - ózi retteý negizderine úıretý.
3. 2. Joǵary synyp oqýshylary dene damýynyń erekshelikteri
Joǵary synyp jasyndaǵy oqýshylardyń denesiniń ósýi men damý úrdisi birtindep ary qaraı jalǵasa beredi. Oqýshy aǵzasynyń músheleri men júıeleri birqalypty jaǵdaıda damıdy. Jynystyq jetilý osy kezeńde tolyq aıaqtalady. Osy jas kezeńinde boıdyń ósýi aqyryndap, keýdeniń keńdigi, dene salmaǵy kóbirek óse bastaıdy. Jasóspirim ul balalar qyzdardy boı jáne dene salmaǵy jaǵynan qýyp jetip asyp ketedi. Olardyń boılary qyzdardan 10 - 12 sm bıik, salmaqtary 5 - 8 kg artyq bolady. Olardyń jalpy dene kólemimen salystyrǵandaǵy bulshyq et kólemi qyzdardikine qaraǵanda 13 % kóp, al teri astyndaǵy maı tkani 10% az bolady. Jasóspirim uldardyń qyzdarǵa qaraǵanda keýdeleri qysqa, al aıaq - qoldary uzyn bolyp keledi.
Joǵarǵy synyp oqýshylarynyń negizgi súıekteri ózderiniń ósip bolý, qataıý kezeńderine jete bastaıdy. Atap aıtqanda, jaýyryn súıekteri jigitterde 19 - 20 jasta, qyzdarda 18 jasta, toqpan jilik nemese ıyq súıekteri 20 - 25 jasta qataıady. Kári jiliktiń qataıýy 20 - 25 jasta jigitterde, 17 - 20 jasta qyzdarda aıaqtalady. Shyntaq súıeginiń ósýi jigitterde 18 - 20 jasta aıaqtalady, boıjetkenderde sál erte qataıady. Bilezik súıekteriniń qataıýy 14 - 16 jasta, saýsaq súıekteri 16 - 18 jasta qatyp, aıaqtalady. Jambas beldeýiniń súıekteri: ortan jilik 18 - 20 jasta ósýin toqtatady, asyqty jilik pen onyń shybyǵynyń súıekteri qyzdarda 16 - 18, jigitterde 19 - 20 jasqa deıin ósip, odan ári qaraı ósýin toqtatady. Taban súıekteriniń: ókshe, baqaıshaq jáne aıaq saýsaqtarynyń ósýi boıjetkenderde 16 - 18, jigitterde 18 - 20 jasqa deıin baıqalady. Taban kúmbezi 13 - 17 jasqa deıin qalyptasady. Sondyqtan da boıjetkenderge 17 - 18 jasqa deıin bıik óksheli aıaq kıimdi kıýge bolmaıdy. Sebebi ondaı aıaq kıimder taban kúmbeziniń durys qalyptaspaýyna baılanysty aıaqty tez sharshatady. Balalar men jastardyń aıaq kıimderiniń ókshesi 1, 5 - 2 sm bolǵanda taban kúmbezi jaqsy bolyp, taban etteri men sińirleri jaqsy damıdy. Osy kezeńde súıekteri qataıǵan jastar aǵzasy úlken júktemelerdi tózimdi qabyldaıdy.
Súıek apparatynyń bekýi bulshyq et, sińir damýymen qatar júredi. Bulshyq etter tez, birkelki damıdy. Jastardyń bulshyq etteriniń kólemi, kúshteri ósedi. Osy kezeń – jastardyń bulshyq etteriniń kúshi men tózimdiligin damytýǵa tıimdi ýaqyt.
Jigittermen salystyrǵanda qyzdardyń ıyq beldeýi bulshyq etteri azdap, jambas bulshyq etteri jyldam qarqynda damı bastaıdy. Keýde kletkasy, júrek, ókpe, ókpeniń aýa syıymdylyǵy, tynys alý bulshyq etteriniń kúshi, aýany qabyldaý kólemi de qyzdarda jigitterge qaraǵanda az bolyp keledi. Sondyqtan da qyzdardyń qan aınalý jáne tynys alý organdarynyń fýnksıonaldyq múmkinshilikteri tómen bolady.
Jigitterdiń júrekteriniń kólemi qyzdarǵa qaraǵanda 10 - 15 %- ǵa úlken, júrek soǵý jıiligi 6 - 8 soǵý/ mınýt az, júrektiń jıyrylý kúshi kúshti bolyp keledi de, qan tamyrlaryna kóp qan mólsherin jiberedi. Sondyqtan da jigitterdiń qan qysymdary qyzdarǵa qaraǵanda joǵary bolady. Qyzdar jigitterge qaraǵanda tereń dem almaıdy, jıi dem alady. Olardyń ókpeleriniń aýa syıymdylyǵy jigitterge qaraǵanda 100sm az bolyp keledi.
15 - 17 jas kezderinde oqýshylardyń syrtqy ortany tanýlary tolyq qalyptasady. Oılaý qyzmetteri joǵary deńgeıge kóteriledi. Olardyń qozǵalys qurylymyn túsiný qabilettiligi joǵarylaıdy. Keńistiktiń, ýaqyttyq qımyl - áreketterdi jekeleı uǵyný, dál qaıtalaý, búkil qozǵalysty tutas oryndaý múmkinshiligi qalyptasady.
Joǵary synyp oqýshylarynyń alǵa qoıǵan maqsattarǵa jetýge umtylýshylyǵy, qajyrlylyǵy, sharshaǵan, boldyrǵan kezderde shydaý qabilettilikteri sekildi erik - jiger qasıetteri paıda bola bastaıdy. Biraq olardyń basqa mektep jasyndaǵy oqýshylarǵa qaraǵanda dene qasıetteriniń damý paıyzdary azyraq bolady. (5 - keste).
5 - keste – Joǵary mektep jasyndaǵy oqýshylardyń dene qasıetteriniń ósý qarqyny (%)
Dene qýaty
Qasıetteri ------------------------Jyldyq ------------------ortasha damýy
Jalpy damýy
------------------------------ jigitter ---- qyzdar ------ jigitter ----qyzdar
Jyldamdyq -------------------1, 5 ---------0, 2 ----------3, 1--------- 0, 5
Kúsh ------------------------------ 14,0----------9, 0 ---------28, 0 ----- 18, 0
Jalpy tózimdilik ------------2, 1 ---------0, 7 ----------6, 4 -------- 2, 1
Jyldamdyq tózimdiligi -----2, 1 ------ - 0, 6 ----------6, 3 ------ - 1, 8
Kúsh tózimdiligi ---------------- 8, 5 ------ - 2, 0 ----------26, 7------ - 6, 0
Joǵary synyp oqýshylary qataryna 9 - 11 synyptarda oqıtyn 16 - 18 jastaǵy oqýshylar jatady. Osy jastaǵy oqýshylardyń dene tárbıesi mindetteri tómendegideı:
- deneni maqsatty túrde jan - jaqty, úılesimdi damytý; dene tárbıesi jattyǵýlaryn, gıgıenalyq jáne syrtqy orta áserlerin densaýlyqty nyǵaıtýǵa qoldaný iskerligin, qobaljýǵa (stress) qarsylyq múmkinshilikterin qalyptastyrý; joǵary densaýlyq deńgeıiniń, jan - jaqty dene daıyndyǵynyń qazirgi qoǵamǵa da, ózi úshin de qajet ekenin sanalarynda qalyptastyrý;
- negizgi bazalyq sport túrleri (jeńil atletıka, gımnastıka, sporttyq oıyndar, shańǵy sporty, sýda júzý) jattyǵýlaryn ary qaraı úırený, jetildirý, joǵary qımyl eptiligine deıin meńgerý;
- dene qasıetterin, kúshti, kúsh - jyldamdyǵyn, tózimdilikti, ıkemdilikti, qozǵalys áreketterin tez basqara, qura alý eptiligin, aǵzanyń tez qalpyna kele alý qabilettiligin t. b. qasıet, qabiletterdi ary qaraı damytý;
- qozǵalys belsendiliginiń, sporttyq jattyǵýdyń zańdylyqtary týraly, dene tárbıesi jattyǵýlarynyń keleshek ómirlerindegi eńbek etýlerine, ásker qatarynda bolatyn kezderindegi, ata - ana qyzmetterin oryndaıtyn kezderindegi mańyzy týraly, bilim negizderin qalyptastyrý;
- dene tárbıesi jattyǵýlarymen, ózderiniń aınalysyp júrgen sport túrlerimen turaqty, júıeli jattyǵý ádetteri men daǵdylaryn qalyptastyrý; bekitý;
- ónegelik, kópshildik, ómirge durys kózqaras, ózin - ózi baǵalaı bilý qasıetterin qalyptastyrý, aldyǵa qoıǵan maqsatqa umtylýshylyq, ózine senimdilik, shydamdylyq, ustamdylyq, sabyrlylyq qasıetterin damytý;
- tulǵa retinde psıhıkalyq jáne ózindik qasıetterin ary qaraı damytýǵa kómektesý, psıhıkalyq ózin - ózi retteý negizderine úıretý.
3. 2. Joǵary synyp oqýshylary dene damýynyń erekshelikteri
Joǵary synyp jasyndaǵy oqýshylardyń denesiniń ósýi men damý úrdisi birtindep ary qaraı jalǵasa beredi. Oqýshy aǵzasynyń músheleri men júıeleri birqalypty jaǵdaıda damıdy. Jynystyq jetilý osy kezeńde tolyq aıaqtalady. Osy jas kezeńinde boıdyń ósýi aqyryndap, keýdeniń keńdigi, dene salmaǵy kóbirek óse bastaıdy. Jasóspirim ul balalar qyzdardy boı jáne dene salmaǵy jaǵynan qýyp jetip asyp ketedi. Olardyń boılary qyzdardan 10 - 12 sm bıik, salmaqtary 5 - 8 kg artyq bolady. Olardyń jalpy dene kólemimen salystyrǵandaǵy bulshyq et kólemi qyzdardikine qaraǵanda 13 % kóp, al teri astyndaǵy maı tkani 10% az bolady. Jasóspirim uldardyń qyzdarǵa qaraǵanda keýdeleri qysqa, al aıaq - qoldary uzyn bolyp keledi.
Joǵarǵy synyp oqýshylarynyń negizgi súıekteri ózderiniń ósip bolý, qataıý kezeńderine jete bastaıdy. Atap aıtqanda, jaýyryn súıekteri jigitterde 19 - 20 jasta, qyzdarda 18 jasta, toqpan jilik nemese ıyq súıekteri 20 - 25 jasta qataıady. Kári jiliktiń qataıýy 20 - 25 jasta jigitterde, 17 - 20 jasta qyzdarda aıaqtalady. Shyntaq súıeginiń ósýi jigitterde 18 - 20 jasta aıaqtalady, boıjetkenderde sál erte qataıady. Bilezik súıekteriniń qataıýy 14 - 16 jasta, saýsaq súıekteri 16 - 18 jasta qatyp, aıaqtalady. Jambas beldeýiniń súıekteri: ortan jilik 18 - 20 jasta ósýin toqtatady, asyqty jilik pen onyń shybyǵynyń súıekteri qyzdarda 16 - 18, jigitterde 19 - 20 jasqa deıin ósip, odan ári qaraı ósýin toqtatady. Taban súıekteriniń: ókshe, baqaıshaq jáne aıaq saýsaqtarynyń ósýi boıjetkenderde 16 - 18, jigitterde 18 - 20 jasqa deıin baıqalady. Taban kúmbezi 13 - 17 jasqa deıin qalyptasady. Sondyqtan da boıjetkenderge 17 - 18 jasqa deıin bıik óksheli aıaq kıimdi kıýge bolmaıdy. Sebebi ondaı aıaq kıimder taban kúmbeziniń durys qalyptaspaýyna baılanysty aıaqty tez sharshatady. Balalar men jastardyń aıaq kıimderiniń ókshesi 1, 5 - 2 sm bolǵanda taban kúmbezi jaqsy bolyp, taban etteri men sińirleri jaqsy damıdy. Osy kezeńde súıekteri qataıǵan jastar aǵzasy úlken júktemelerdi tózimdi qabyldaıdy.
Súıek apparatynyń bekýi bulshyq et, sińir damýymen qatar júredi. Bulshyq etter tez, birkelki damıdy. Jastardyń bulshyq etteriniń kólemi, kúshteri ósedi. Osy kezeń – jastardyń bulshyq etteriniń kúshi men tózimdiligin damytýǵa tıimdi ýaqyt.
Jigittermen salystyrǵanda qyzdardyń ıyq beldeýi bulshyq etteri azdap, jambas bulshyq etteri jyldam qarqynda damı bastaıdy. Keýde kletkasy, júrek, ókpe, ókpeniń aýa syıymdylyǵy, tynys alý bulshyq etteriniń kúshi, aýany qabyldaý kólemi de qyzdarda jigitterge qaraǵanda az bolyp keledi. Sondyqtan da qyzdardyń qan aınalý jáne tynys alý organdarynyń fýnksıonaldyq múmkinshilikteri tómen bolady.
Jigitterdiń júrekteriniń kólemi qyzdarǵa qaraǵanda 10 - 15 %- ǵa úlken, júrek soǵý jıiligi 6 - 8 soǵý/ mınýt az, júrektiń jıyrylý kúshi kúshti bolyp keledi de, qan tamyrlaryna kóp qan mólsherin jiberedi. Sondyqtan da jigitterdiń qan qysymdary qyzdarǵa qaraǵanda joǵary bolady. Qyzdar jigitterge qaraǵanda tereń dem almaıdy, jıi dem alady. Olardyń ókpeleriniń aýa syıymdylyǵy jigitterge qaraǵanda 100sm az bolyp keledi.
15 - 17 jas kezderinde oqýshylardyń syrtqy ortany tanýlary tolyq qalyptasady. Oılaý qyzmetteri joǵary deńgeıge kóteriledi. Olardyń qozǵalys qurylymyn túsiný qabilettiligi joǵarylaıdy. Keńistiktiń, ýaqyttyq qımyl - áreketterdi jekeleı uǵyný, dál qaıtalaý, búkil qozǵalysty tutas oryndaý múmkinshiligi qalyptasady.
Joǵary synyp oqýshylarynyń alǵa qoıǵan maqsattarǵa jetýge umtylýshylyǵy, qajyrlylyǵy, sharshaǵan, boldyrǵan kezderde shydaý qabilettilikteri sekildi erik - jiger qasıetteri paıda bola bastaıdy. Biraq olardyń basqa mektep jasyndaǵy oqýshylarǵa qaraǵanda dene qasıetteriniń damý paıyzdary azyraq bolady. (5 - keste).
5 - keste – Joǵary mektep jasyndaǵy oqýshylardyń dene qasıetteriniń ósý qarqyny (%)
Dene qýaty
Qasıetteri ------------------------Jyldyq ------------------ortasha damýy
Jalpy damýy
------------------------------ jigitter ---- qyzdar ------ jigitter ----qyzdar
Jyldamdyq -------------------1, 5 ---------0, 2 ----------3, 1--------- 0, 5
Kúsh ------------------------------ 14,0----------9, 0 ---------28, 0 ----- 18, 0
Jalpy tózimdilik ------------2, 1 ---------0, 7 ----------6, 4 -------- 2, 1
Jyldamdyq tózimdiligi -----2, 1 ------ - 0, 6 ----------6, 3 ------ - 1, 8
Kúsh tózimdiligi ---------------- 8, 5 ------ - 2, 0 ----------26, 7------ - 6, 0
You Might Also Like
