InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Juldyzdy aspannyń jyljymaly kartasy. Ár túrli geografıalyq endiktegi aspan sferasynyń qozǵalysy.
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik maqsaty: Oqýshy bilimin, iskerligin, daǵdy deńgeıin baqylaý, baǵalaý. Juldyzdy aspannyń jyljymaly kartasyn paıdalanýdy úıretý negizgi uǵymdarmen tanystyryp solar jaıly túsinik qalyptastyrý.
2. Damytýshylyq maqsaty: Oqýshylardyń bilim deńgeıin jáne bilim mazmunynyń turaqtylyǵy men ony ıgerýdegi iskerlik pen daǵdyny baqylaý.
3. Tárbıelik maqsaty: Adamgershilikke, uqyptylyqqa, alǵyrlyqqa, otansúıgishtikke, tabıǵatty aıalaýǵa, syılastyq pen ádeptilikke baýlý.

Sabaqtyń túri:jańa bilimdi qalyptastyrý, jalpylaý
Sabaqtyń ádis-tásilderi: Áńgime, leksıa, dıskýssıa, kitappen jumys.
Sabaqtyń kórnekilikteri: plakattar, sýretter,

Sabaqtyń barysy:
İ. DK. Uıymdastyrý kezeńi:
1. Sálemdesý;
2. Oqýshylardy túgendeý;
3. Synyp bólmesiniń tazalyǵyn tekserý;
4. Oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn tekserý (jumys orny, otyrystary, syrtqy túrleri);
5. Oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý.

İİ. DK. Úı tapsyrmasyn tekserý, qaıtalaý.
A) teorıalyq bilimderin tekserý.
Á) praktıkalyq tapsyrmalaryn tekserý.
B) esepterin tekserý.

İİİ.DK Bilimdi jan-jaqty tekserý./

İV. DK. Jańa materıaldy qabyldaýǵa ázirlik, maqsat qoıý.
Búgingi negizgi maqsatymyz oqýlyq boıynsha radıobaılanys tolqyndarmen tanysamyz.
1. Aspan sferasy degenimiz ne?
2. Aspan sferasynyń qandaı úlken dóńgelekterin, núkteleri men syzyqtaryn bilesińder?
3. Aspan sferasynyń negizgi jazyqtyqtaryn atańdar?
4. Eklıptıka aspan ekvatoryna qatysty qalaı ornalasqan?
5. Shoqjuldyz degenimiz ne?
6. Aspanda qansha shoq juldyz bar?

V. DK.Jańa materıaldy meńgertý:
Astronomıalyq baqylaýlar boıynsha geografıalyq endikti anyqtaý
Dúnıe polúsiniń gorızonttan bıiktigi. Dúnıe polúsiniń gorızonttan bıiktigi hr=ÐRSN, al baqylaýshy turǵan orynnyń geografıalyq endiginiń =ÐSOR ekenin kóremiz. Bul eki burysh (ÐRSN jáne ÐSOR) ózara teń, óıtkeni olardyń qabyrǵalary ózara perpendıkýlár: [OS] [SM], [OK] [SR]. Osy buryshtardyń teńdigi orynnyń geografıalyq endigin ońaı tásilmen anyqtaýǵa múmkindik beredi dúnıe polúsiniń gorızonttan buryshtyq qashyqtyǵy orynnyń geografıalyq endigine teń. Bir orynnyń geografıalyq endigin anyqtaý úshin dúnıe polúsiniń gorızonttan bıiktigin ólshese bolǵany óıtkeni:

Shyraqtardyń ár túrli endikterdegi táýliktik qozǵalysy. Baqylaý ornynyń geografıalyq endigi ózgerýine baılanysty aspan sferasynyń aınalý osiniń gorızontqa qatysty baǵdarynyń ózgeretindigin biz endi bilemiz. Aspandaǵy sharyqtardyń jerdiń Soltústik polús, ekvator jáne orta endikterindegi aýdandarynda kórinetin qozǵalysy qandaı bolatyndyǵyn qarastyraıyq.

Jer polúsinde dúnıe polúsi zenıtte turady da, juldyzdar gorızontqa paralel dóńgelekter boıymen qozǵalady(1, a-sýret). Bul jerde juldyzdar týmaıdy da, batpaıdy da, olardyń gorızonttan bıiktigi ózgerissiz qalady.
Orta endikterde batatyn da, týatyn da jáne gorızonttan tómen túspeıtin de juldyzdar bolady (1, b-sýret). Mysaly, polús mańyndaǵy shoqjuldyzdar (1, b-sýret) KSROnyń geografıalyq endikterinde eshqashan batpaıdy. Dúnıeniń soltústik polúsinen jyraqta ornalasqan shoqjuldyzdar gorızont ústinen azǵana ýaqyt kórinedi. Al odan góri ońtústikke beıimdeýi týmaıtyn shoqjuldyzdar.

Biraq baqylaýshy ońtústikke qaraı bet alyp júrgen saıyn, soǵurlym ol ońtústiktegi shoqjuldyzdardy kóbirek kóre alady. Jer ekvatorynda bir táýlik ishinde búkil aspandaǵy shoqjuldyzdardy kórýge bolar edi, biraq oǵan kúndiz Kún bóget jasaıdy.
Ekvatordaǵy baqylaýshy úshin barlyq juldyzdar gorızont jazyqtyǵyna perpendıkýlár taýdy jáne batady. Munda árbir juldyz gorızont ústinde óz jolynyń dál jartysyn ótedi. Ol úshin dúnıeniń soltústik polúsimen soltústik núkte, al dúnıeniń ońtústik polúsimen ońtústik núkte bettesedi. Dúnıe osi gorızont jazyqtyǵynda jatady (1, v-sýret).
Juldyzdyq kartalar jáne aspan koordınattary

Jazyqtyqta shoqjuldyzdy keskindeıtin juldyzdyq karta jasaý úshin juldyzdardyń koordınaty bilý kerek Juldyzdardyń gorızontqa qatysty koordınattary, mysaly, bıiktik kórneki bolǵanmen karta jasaý úshin jaramaıdy, óıtkeni ylǵı ózgerip otyrady. Juldyzdy aspanmen qosa aınalatyn koordınattar júıesin paıdalaný qajet. Ondaı koordınattar júıesi ekvatorlyq júıe dep atalady.Onyń bulaı atalý sebebi koordınattar bastalyp sanalatyn jazyqtyq rolin onda ekvator atqarady. Bul júıedegi shyraqtyń aspan ekvatorynan d aýysý dep atalatyn buryshtyq, qashyqtyǵy bir koordınat bolyp tabylady. Ol soltústikke qaraı on, ońtústikke qaraı teris dep sanalady jáne ózi 90° aralyqtarynda ózgeredi. Aýysý geografıalyq endikke uqsas.

Ekinshi koordınat geografıalyq boılyqqa uqsas jáne ol tik sharyqtaý dep atalady.
M shyraqtyń tik sharyqtaýy úlken dóńgelekter jazyqtyqtarynyń arasyndaǵy buryshpen ólshenedi, onyń bireýi dúnıeniń, polústeri jáne M shyraq arqyly, al ekinshisi—dúnıe polústeri men ekvatorda jatatyn V jazǵyturymǵy kún teńelý núktesi arqyly ótedi. Bul núkteniń bulaı aınalý sebebi, jazǵyturym 20—21 martta kún men tún teńelgende Kún osy núktede (aspan sferasynda) bolady.

Tijlnaryqtaýdy aspan ekvatory doǵasynyń boıymen, soltústik polústen qaraǵandaǵy, saǵat tiliniń baǵytyna qarama qarsy jazǵyturymǵy kún teńelý núktesinen bastap sanaıdy. Ol 0-den 360-qa deıin ózgeredi jáne onyń tik sharyqtaý dep atalý sebebi — aspan ekvatorynda ornalasqan juldyzdar ózderiniń tik sharyqtaýynyń ósýi qalpymen (retimen) týady (batady). Bul qubylys Jerdiń aınalýymen baılanysty bolǵandyqtan, tik sharyqtaýdy gradýstarmen emes, ýaqyt birlikterimen órnekteý qabyldanǵan. 24 saǵatta Jer bir aınalym jasaıdy (bizge juldyzdar aınalǵan tárizdi bolyp kórinedi). Demek, 360°—24 saǵatqa, onda 15°—1 saǵ, G—4 mın, 15'—1 mın, 15—1°-qa sáıkes keledi. Máselen, 90°—6 saǵatqa, al 7 saǵ 18 mın— 109°30' ten. Juldyzdyq kartalardyń koordınattyq torynda, atlastarda jáne globýstarda, sonyń ishinde oqýlyqqa qosymsha «Mektep astronomıalyq kalendarynda» tik sharyqtaý ýaqyt birlikterimen belgilenedi.

Vİ. DK. Oqytylyp otyrǵan oqý materıalyn qabyldaýdaǵy oqýshy túsinigin tekserý.
§41,42 daıyndyq suraqtaryn taldaý.
Vİİ. DK. Oqytylyp otyrǵan oqý materıalyn bekitý nemese daǵdylandyrý jumystaryn júrgizý.
151 bet tapsyrma (1,2,3), 32-jattyǵý 1,2, 155 bet tapsyrma 1
VIİI.DK. Baǵalaý. Úı tapsyrmasyn berý: §41,42 daıyndyq suraqtary.32-jattyǵý (3,4)