InfoHub Logo

Teńizshiler ómirinen poves

1

Kúzgi Kaspıı tússiz bir bozymyq jamylyp, meńireýlene qalǵan. Bet qubylysyn da, júrek tynysyn da ańǵartpaýǵa tyrysqandaı. Jeli boıy jerdegi «Úndi» kemesi de, beınebir seldir perde syrtyndaǵy sılýetteı, býaldyr kórinedi. Odan ári kimder bary, ne bolyp jatqany beımálim. Lúp etken jel lebi, dir etken tolqyn yrǵaǵy bolsa she! Bul meńireý tynyshtyq adam júregine úreı salardaı. Mynaý munar artynda ne bále baryn kim bilgen. Keshegi bir kóz jetkisiz kógildir keńistik, sol keńistik ústinde terbele tizilgen «teńiz qalasy», túp boıy osy aımaqty sansyz sáýlemen kestelegen, oınaqy otty tolqyndar kórgen tústeı, aldamysh, kózden tasa bolypty. Qapelimde, qaýyrt kóterilip, bizdi jurtyna tastap ketkendeı. «Qaıda kóshken, nege asyqqan?»

Kútpegen jerden áldene keme ústine tomp ete qalady. Kóńilsiz ǵana kóz toqtatasyń. Suryqsyz, shaǵyn sur torǵaı. Beınebir sıqyr habarshysyndaı, mazasyz shyryldap, kóńil kúdigin kúsheıte túsedi. Aıanysh bildirgiń, is aıyptaǵyń da keledi.

— Alaqaı, jel bolady eken!

Taldyrmash boıly jetkinshek boz munar syrtyndaǵy qupıa qubylysty aıqyn boljaýǵa tyrysqandaı, aýmaqty kózderin bir núktege qadaı túsip, manadan beri únsiz otyrǵan-dy. Qazir ony kenetten shattyq bılegendeı. Móldir qarashyqtarynan nur shasha kóńildene kúledi de, aldyna qonǵan torǵaıǵa alaqanyn tosady.

— Kel, qoryqpa, qoryqpa, kel, qolyma qona ǵoı. Óziń bir qanatyń qatpaı qasiret tartqan balapan torǵaı ekensiń... Jel ákeldim de, jel! Tek qaıtys jeli bolǵaı da...

— Ulym, jel tileme, ulym!

«Shyn tilek pe, ázil me?.. Álde áýesqoılyq pa?» Jel ańsaýshy jetkinshekke tańyrqaı da qyzyǵa qaraımyn. Jas teńizshiniń sábılik qalpynan áli de aıyǵyp úlgermegen dóńgelek, balǵyn júzinde erekshe bir súıkimdilik bar. Bet boıaýy totyǵa tursa da, ádemi usaq tisterin kirshik te shala qoımaǵan. Jarlanbaı bitken jazyq mańdaıy ashyq jandy, aq jarqyndyǵyn ańǵartady. Ras, onyń boıynda ózi shamalas eresekterge tán ushqalaqtyq joq. Kerisinshe, áldenendeı jaýaptylyqty sezingen baıyptylyq, oılylyq bar. Kóz quıryǵynan mezgilsiz túsken alǵashqy ájim iziniń syzaty baıqalady.

— Aqsaqal, «jel tileme» dedińiz-aý:— Jas teńizshi áldenege jymıdy.— Múmkin sizge ersi kóringen shyǵar. Al meniń jel tileýim áýesqoılyq emes, kásip qamy. Qaıtýdan eger jel soqsa, sý astynan qaırańdar paıda bolady. Itbalyqtar aqqaırańǵa órmeleıdi... Biz ańshylyqqa shyǵamyz... Soǵys bolady. Sol kezdi kútip osynda 300 adam oktábrden beri ıirilip jatyrmyz. Jospar boıynsha 35 myń bas aýlaýǵa tıisti ekenbiz, ázirge bar-joǵy 9 myń ǵana soǵyppyz... Úı jandary da bizderdi úlken oljamen kútedi. Al biz...

Jetkinshek nalysty raımen qolyn siltep, kúrsine tynystady. Ulan júzindegi qubylysty kóz qıyǵymen sholyp men de kúrsindim. «Adaı jurty balalaryn erte úılendiredi deýshi edi, osy shirkinniń bala-shaǵasy da bolyp júrmegeı!»

— Ulym, seniń atyń kim? Neshedesiń?

— Atym Bolathan... On jetige aıaq bastym, aqsaqal...

— Túý, jigit bolyp qalǵan ekensiń ǵoı, tipti...

— «Úılengen shyǵarsyń» demeksiz ǵoı.— Bolathan kekesindeý kúlip jiberdi,— Keshire kórińiz, ázirge odan ózge taýqymetim de jetip jatyr...

— Qaıdam, ata-ananyń erterek aıaqtandyrýǵa tyrysatyn ádeti bolady ǵoı... Olar qanshaǵa keldi, ózderi?

— Sheshem qyryq úshte... Al ákem bıyl qyryq beste...

Ulan daýysynda kenet bir diril paıda bolǵan edi, osyny ańǵartpaýǵa tyrysqandaı, sóılem aqyryn bitirip i n ı, kilt bógelip qaldy. Dál ushy ımektenbeı de, tańqylanbaı da tik bitken, etegi de jınaqy, qyr murynyn jıi-jıi tartyp qoıady. Bir núktege qadalǵan zeıindi kózderiniń, kemeri jasqa tolǵan tárizdi. Uzyn qara kirpikti sál qozǵasa bolǵany, sel tógerlik túri bar. Áke tóńireginde qasiretti bir jaıdy eske túsirgenin ańǵardym da, áńgime taqyrybyn ózgertýge tyrystym.

— Ulym, mektepti bitirdiń be?

— On jyldyqty deısiz ǵoı?— Álgi bir sát bosańsı bastaǵan kóńilin endi ǵana qalpyna keltirgen Bolathan kári adamdardyń saltynsha kúrsine basyn ızeı otyryp, ókinishti únmen jaýap qaıtardy.— Bitire almadym, aqsaqal. Ókinishtiń ózi de osynda... Iá, ıá, bitire almadym. «Shyǵasyǵa ıesi basshy» degendeı osyǵan ózimniń bir oǵashtaý qylyǵym sebepshi boldy ma dep te ókinemin...

Adaı uly ádeıi pikir jınaqtamaq bolǵandaı, sál bógele túsken edi. Muńaıyńqy júzine únsiz ǵana úńilip, ókinish sebebiniń deregin boljaýǵa tyrystym. «Tegi, bir keshirilmes aýyr qylyǵy úshin qatigez áke oqytpaı qoıǵan-dy... Álde tastap...»

— Iá, ókingennen ne paıda!

Bolathan meniń, oıymdy aıaqtatpaı, tamaǵyn bir kenep aldy da, áńgimege kiristi. Bul joly uzaq sóıler túri bar.

2

— «Tolqynda týǵandar» romanynyń keıipkerleri tárizdi telegeı júzip, seń keshken elmiz ǵoı. Ákem kapıtan bolatyn... Úıdegisinen túzdegisi kóp. Óz tilimen aıtqanda, kúzgi nóser kezinde kók ala tolqyn jalynda, qylyshyn súırep qys jetse, seńnen seńge sekirip, teńiz kásibinde júretin. Ár sapardaǵy áńgimesiniń ózi qyzyqty bir dastan edi. Biz uıa kemerinde otyryp, ata-anasyn kútken qarlyǵash balapandaryndaı, úlkendi-kishili úsh bala úbir-shúbir órmelep, áke tizesine ornalasatynbyz. Ol áńgime bastar kóz aldynan domalaı túsip, áke júzinen kóz almaı, qumarta da qunyǵa tyńdar edik. Ákem beınebir alymdy artıs tárizdi, bet pishinin san ret qubyltyp, áserlendire sóıleıtin... Keıde sábı júrekter dir ete de qalatyn. Ańǵarympaz áke ondaı kez bizdi meıirimdi qushaǵyna qysyp, kózinen jas aqqansha kúletin. «Qoryqpańdar, balapandarym, ańshy degen halyq maqtanshaq keledi... Ósirip aıtqandy jaqsy kóredi. Seniń mektebińde bir sýret bar-aý. Baıqadyń, ba? Úsh ańshynyń áńgimelesip otyrǵan kezi beınelengen... Ańshy qıapaty dál berilipti... Kúlkiń keledi. Ortadaǵysy qandaı bósip otyr. On jaqtaǵy jastaýy aýzyn ashyp, ańqıyp qalǵan... Sol sıaqty men de ańshy emespin be? Osynyn teń jarmysy shyn bolǵanda da qaıda... Úreılenbeńder, sary ýyz sábıler...»

Ákem osylaı dep uzaq kúletin. Júrekten úreı seıilip, biz de kúletinbiz...

Asyly, sol áke áńgimesiniń áseri bolsa kerek, meni barǵan saıyn bir teńiz qumarlyq bıledi. Keıde tipti saǵat boıy teńiz jaǵasynda júrip alatyn boldym. Teńiz maǵan beınebir adam minezin ańǵartqandaı... Teńiz betiniń shar aınadaı jarqyrap jatqan tymyq kezderin baıqap kórdińiz be? Tymyq bolǵanda búgingi sıaqty boz munar emes... Joq, kádimgi kún sáýlesin óz betinde oınatatyn naǵyz aq tymyqty aıtamyn... Adam balasynyń jan dúnıesi jaı tapqan jaıdary kózindeı ádemi kúlip jatady-aý! Sol aq tymyqtan keıin, jańa ǵana aq jaldana bastaǵan albyrt tolqyndar kúmis únmen kúmbirleı yrǵalyp, shalqyp jatar bir kezi bolady-aý. Mine, teńiz júreginiń osy kezdegi tynysyn tyńdap kórseńiz... Qanshama ún, qanshama syr jatyr! Al naǵyz dúleı kezin baqylaǵanyńyz bar ma?.. Dál bir ashynǵan adam qıapatyna kóshedi emes pe? Manaǵy bir tynysh ta tegis telegeı betinde endi bıik-bıik shyńdar men shatqal quzdar paıda bolyp, qoparylysa jóńkiledi. Alańsyz jatqan alyptyń áldekim tynyshtyǵyn buzǵan tárizdi. Osyǵan yzalanǵan kók joıqyn jaǵadaǵy jartasty tolqyn keýdesimen urǵylaıdy. Ashýly aq bas tolqyndar arystandaı aqyryp, shyń tasqa kezek-kezek soǵylady da, lezde talqan bolady. Osy sát shyń tósin shaıyp ótken usaq burqasynǵa kóz salǵanyńyz bar ma? Bir tústen ekinshi túske aınala toqtaýsyz ózgergen alýan boıaýlar qubylysyn baıqaısyz. Al meńireý jartas tolqyn ashýynan da, boıaý lázzatynan da ne ańǵarsyn, melshıedi de qala beredi. Mine, osyndaı kezde men jar jaǵasynan kete almaımyn, Tabandarym jabysyp qalǵandaı, qozǵalýǵa erik bermeıdi. Jalt etken asaý tolqyn jalynan ákemdi kútem. Kázir ol shyń usharyna sekire qarǵyp, maǵan qolyn sozatyndaı. Meni de tolqyn qulaǵynda oınaýǵa shaqyrardaı... Uzaq kútem... Ústi-basym sý bolady. Aqymaqtyǵymdy qarańyzshy!..

Bolathan sábılik kezdiń romantıkasyn kázir ersi kórgendeı sál jymıa bógelip, áńgimesin qaıta jalǵady.

— Iá, sol kezdegi aqymaqtyǵyma tańdanamyn. Ashýly tolqyn arasynan ákemdi izdeýime jol bolsyn? Ol kisiniń «tolqyn jalynda oınaımyz» degenin sol qaz qalpynda túsingenimnen shyǵar. Ras, keıde osyndaı bir daýyldy kezderi ákemniń kenet kók ala tolqyn arasynan shyǵa keletin shaqtary da bolady. Árıne, jaıaý emes, kememen. Asaý tolqyndy almas emserdeı eki aıyryp, motorly keme jar jıekke jaqyndaı bergende-aq men aıqaılaı júgirem. «Áke, áke, alaqaı!..» Kapıtan minbesinen ákem de qolyn sozady. «Bolatym meniń... Terem meniń!» Keme prıstanǵa jaqyndaǵan sekýndta-aq men júgire baryp áke moınyna asylamyn. «Áke, kemeńmen qydyrtshy meni!» Anda-sanda ákem bul tilegimdi de oryndaıdy... Áke men bala tóbemiz kókke jetip úıge oralamyz... «Aınalaıyn, balapanym... Aman qaıttyń ba, qulynym?!»— dep kári ájem ákemdi súıedi. Ákem bizdi súıedi. Ájemniń alpamsadaı ákemdi «balapanym» dep súıgeni bizge ersi kórinedi. Biz kúlemiz. «Balapan, balapan!..» Al óz sheshemniń ákemdi nege súımeıtini meni meılinshe tańdandyrady. «Álde unatpaı ma eken?.. Joq, meniń jaqsy ákemdi unatpaýǵa haqy bar ma?» Osyny talaı ret suramaq bolsam da, saǵynysh qyzyǵymen umytyp ketem. Ákem tek otyrdy boldy, biz úsh týma taǵy da tizesine órmeleımiz. Ákem bizdiń betimizdi qyrma saqalynyń tikenekteı qylymen qytyqtaıdy. Biz kúlemiz. «Taǵy da, taǵy da... meni, meni!» Shat sábıler máz-máıram bolyp, dý ete qalamyz. Bizdi qyzyqtap ájem men anam kúledi...

Jas teńizshi dál osy tusta sál bógele túsip, maǵan suraqty pishinmen qarady.

— Aqsaqal, «Lenınshil jas» gazetinde, «Semá baqyty ne?» degen másele qozǵaldy-aý, esińizde me, oqyp pa edińiz?

— Oqyǵam,— men basymdy ızedim de, qarsy suraq qoıdym,—Iá, semá baqyty degen ne, báse? Sen qalaı túsinesiń?

Men be, men semá baqyty degen dál bizdiń álgi kezimiz... Úı ishiniń ortaq uǵynysy, ortaq shattyǵy der edim... Durys pa, aqsaqal?

— Ábden durys, jigitsiń, ulym! Aıta ber, ıá...

Men zeıindi ulandy basynan sıpap, tósime qystym da, asyqtyra tústim. Munym jalyqqandyq emes, áke týraly áńgime aıaqtalmaı qala ma dep qaýiptengendik. Óıtkeni álgi bir sát boz munar syrtynan jalǵyz-jarym shynjyr shaqyry estile bastaǵan edi. Endi sol shaqyr birden-birge molaıyp barady. «Teńiz qalasy» ornyn aýystyrǵaly jatpaǵaı.

— Bolathan, ýa, Bolathan!

Kórshi kemeden estilgen bul daýys maǵan qabaq shyttyrdy. Áke jaıly áńgime aıaqsyz qalar túri bar.

— Aǵa, men mundamyn.— Bolathan ornynan kóterildi.— Bir jerge jumsamaq pa edińiz!

— Balyq tapsyralyq, qaraǵym!

— Jaraıdy, aǵa, kázir.— Jas teńizshi keshirim suraǵan pishinmen maǵan buryldy.— Aqsaqal, siz ruqsat etseńiz...

— Árıne, ruqsat, jumystan qaldyrýǵa bolmaıdy ǵoı.

Áńgimeni az ýaqyt doǵara turýǵa týra keldi.

3

Boz munar biraz seıilip, «teńiz qalasy» qaıtadan boı kórsete bastaǵan. Teristik jeli erkin tynystap, teńiz betine bederler paıda bolypty. Jańadan ǵana aq jaldana túsken albyrt tolqyndar birin-biri ekshelep, shıratyla kóshedi. «Qala kvartaldary» tolqyn tósinde yrǵalady. Tek qana temir barjanyń teńseler ázir túri joq. Tún ishinde osynaý shyńyraý túbinen esip shyqqan kishigirim araldaı, melsh etpesten, mańǵaz tur. Ónboıyna órkesh-órkesh tuz tóbeler úıilgen. Alǵashqy bette jotalana bitken aq shyńǵa da jorısyń. Álgi bir sát «teńiz qalasynyń» ár tusynan jarysa júzgen motorly iri kemeler osy baǵytqa bet túzegen edi, al qazir sol barjany qorshalaı kelip toqtaǵan. Teńiz batyrlary qyzý jumys ústinde. Qaqpaqtary ashylǵan trúm tereńinen qajyrly qarlar sermelip, kók shýlan jaltyr terili, irkildegen aq maılar shorshı qarǵyp palýbaǵa túsedi. Kólemi kishi-girim dońyz týshasyndaı. Palýbadaǵy adamdar álgi maıly týshany tor dorbalarǵa ornalastyra beredi. Qýatty úlken krandar aýmaǵy jylym úıdeı, aýyr júkti dorbany uzyn tumsyǵyna ilip alady da, aspandata jóneledi. Biraz kóterip barǵannan keıin, yrǵalta temen túsirip, barja bortyndaǵy zor ólsheýishke qondyrady. Tor dorba toly bul júkter — súıekteri ǵana salynyp, terisimen tutas alynǵan ıtbalyq maılary. Qalyńdyǵy kere qarys. Ólshenip bolǵan týshalar dereý barja trúmine aýdarylyp, belgili tártip boıynsha rettele beredi. Sol maıly týshalardy tuz ben muzǵa keme bastyryp, deneli eki jigit tur. Itbalyq maıyn óńdeýshi tájirıbeli mamandar bolýǵa tıisti. Motorly kemelerdiń birinde áńgimemizdiń bas keıipkeri Bolathandy taǵy da kezdestiremiz. Ýyz jastyń eren qımyly bar nazaryńdy ózine aýdarardaı. Denesi taldyrmash bolǵanymen, áreketinde alymdylyq bar. Dońyz úlkendigindeı zor ıtbalyq týshasyn irkilmesten, yrǵaı laqtyrady. Qımylyna kóz ileser emes. Kıimdi de yqsham kıgen. Kóılek syrtynda syrmaly jeńsiz keýdelik, moınynda jyltyr aljapqysh, rezına etik qonyshyn baltyryna deıin kóterip alǵan. Bul qanshama qyzý jumys kezinde de tazalyqty esten shyǵarmas, uqypty adamnyń boıyna tán qasıet...

Júkterin tapsyryp bolǵan kemeler keıin serpilin, jańa kelgenderge jol bere bastady. Sonyń biri Bolathan kemesi edi. Dál osy kez teńiz japalaǵy qýǵan shaǵyn ǵana bir aq qus, adam balasynan qorǵanysh suraǵandaı, mazasyz shyryldap tómendeı berdi.

— Kógershin, kógershin.— Bolathan eki qolyn joǵary sozǵan kúıi aıqaılap jiberdi,—Anaý jyrtqyshtan qashyp keledi... Kele ǵoı. Kel, alaqanyma qona ǵoı, kinádan pak beıbitshilik kógershini... Myltyq qaıda... Atalyqshy, anaý jyrtqyshty!..

Aıqaıdan úreılengen teńiz japalaǵy yzaly únmen shańq etti de, jalt buryldy. Qanaty talǵan kógershin tómendep keldi de, odan ári óz boıyn ózi bıleı almaı, eki kemeniń aralyǵyna qulap tústi. Teńiz tolqyny álsiregen denege kúsh bermek bolǵandaı, kógershin qaýyrsynyn aq kóbikpen jaýyp, terbete bastady. Beıbitshilik qusyna Bolathan da umtylǵan edi, biraq úlgirmedi, qoly uzyn egdelerdiń biri odan buryn kóterip aldy. Ol «Seısmıka» teplohodynyń kapıtany Aleksandr Zabýrın edi. Jas teńizshi alaqanyn tosty.

— Aǵaı maǵan berińizshi...

— Má, inim... Toqta, aıtqandaı...— Zabýrın qusty da qımaı, balanyń qolyn qaǵýdy da retsiz sanap yńǵaısyzdana kúldi.— Biraq biz osydan birer saǵat buryn qanaty talyp qulaǵan ana kógershindi tolqyn tepkisinen qutqaryp alǵan edik... Qane, qaıtemiz, álde ekeýin de sen alasyń ba?

— Qısańyz...— Bolathan jymıdy.— Men Tańatqanǵa alyp baraıyn...

— Joq, joq!— «Seısmıka» teplohodyndaǵy eresekterdiń biri narazylyq bildirdi.— Men óz kógershinimdi eshkimge bermeımin.

— Jaraıdy, onda.— Bolathan, ishteı renjı tursa da, maquldap basyn ızedi.— Endeshe sizder-aq alyńyzdar. Jubaılardy aıyrýǵa bolmas. Mynaý ata kógershin eken. Múmkin ákesin joǵaltqan bala shyǵar. Álde balasyn izdegen áke me eken?

Jas teńizshi odan ári til qatpaı, jasyl moıyn kógershinniń mamyq júnin on qolymen músirkeı sıpap, sol qolyn omyraýyna apardy. Dármensiz jándiktiń barmaq basyndaı júregi keýde qaqpaǵyn kázir-aq teýip shyǵardaı, alasuryp, alqyna soǵady. Aıanysh sezimi boıyn bılegen balǵyn jetkinshek ózimen-ózi keńeskendeı, únsiz ǵana bas ızep kúrsine tynystaıdy. Onyń osy kúrsinisinen de ańsaý saryny baıqalady. Árıne, ákeni ańsaıdy, ákeni izdeıdi... «Qaıda eken munyń ákesi?»

Sál ekpindeı túsken jel lebi qaıtadan basylyp, telegeı ústin taǵy da boz munar japqan-dy. «Teńiz qalasynyń» ózge «kvartaldary» taǵy da ǵaıyp bolǵandaı. Biraq qonys aýdarmasa kerek. Bozymyq perde syrtynan, juqa qańyltyrdaı, mezgil-mezgil dańǵyr ete ǵap, kenet qaıtadan úzilgen álsiz motor daýsy estiledi. Áldekimder aıqaılaı tildesip, dármensiz motordy kekesinmen uzatady.

— Raqaý, mynaý qańyltyrdaı dańǵyrlap júrgen kim ózi?

— Óı, álgi Toǵaıáli de eki bastan... Ándirbaevty izdeıdi.

— Ha ha-ha.. taǵy da adastyrǵan eken ǵoı... Ol iz - tuzyn baıqatpaı taǵy da aıqasqa taıyp turmasyn...

— Bul qunan orystan ony kútýge bolady... Óz qolhozynyń adamdaryn jasyryn jınaıdy da, tarta beredi.

— Ún shyǵarmaý úshin kómeıin nasybaıǵa toltyrady

— Ha-ha... Kakoı chert nashandik!..

Naǵyz teńiz bórisi Generalov eken ǵoı... Al mynaýyń bıshara bolyp shyqty...

— Osy nemelerdiń aramdyǵy bolyp júrmesin?.. Kil qunan orystar...

— Qarlyǵyńqy daýysty áldekim keıisti jandarǵa toqtaý aıtqan bolady.

— Ýa, tarylmańdar, taýsylmańdar, týmalar:

Bárimiz bir atanyń balasymyz,

Jigitter, bir-birine qarasyńyz,

Maqtanba baılyǵyńa, barlyǵyńa,

Qýysta atań qalǵan qalasyńyz...

degendeı...

— Aqmambet, bul pikirińdi qostaı almaımyn. Baryp turǵan ymyralyq...

— Tek ymyralyq qana emes, «dúnıaýı máseleni qoı, ólim keledi, ómirden bez!» degen dinı úgit...

— Joq, týmalar, meni qate uqpańdar... Bul tutastyqqa, birlikke shaqyrǵandyq...

— Aqmambettiń munysy da durys. Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi.

— Osyndaı tutastyqty kórsemshi... Ózgeniń bárin adastyryp óz adamdarymen ǵana baryp soqqan... osy da tutastyq pa?

— Alalyq... Aramdyq... ol balyqtaryn jasyryp júr taǵy da...

— Ortaǵa saldyrtý kerek...

— «Araǵa» jazý kerek...

— Másele jasyryn soqqanynda ǵana emes, qapersiz jatqan qalyń balyqty úrkitti-aý. 20 myńnan 3 myńyn ǵana ustap qalǵan...

— Qor etkende, bir emes eki ret adastyrdy-aý!

— Mynaý Toǵaıáli bısharanyń shalaǵaılyǵyn aıtsańshy...

— Barlaýǵa birge barǵan aralyn taba almaı, betaldy adasady. Ashyqaýyz.

— Sender sol Toǵaıáliniń adastym degenine senesińder me?.. Ótirik aıtady — ádeıi adastyrǵan...

— Ana jylǵysy esterińde me?

— Árıne, tek ózime ǵana bolsyn deıtin qaraý neme... Onyń anaý jasyryn soqqan balyqtan úlesi bar... Tipti az soqqandary da ótirik... jasyryp júr...

— Mynaý Aqmambet te úlesten qur emes...

— Jıylys shaqyrtý kerek. Teksertý kerek...

— Ornynan aldyrtyp, jada bastyq taǵaıyndaǵan jón....

— Eki aılyq shyǵyndy osynyń óz moınyna jazdyrtý kerek.

— Jigitter, anyǵyna jetpeı turyp, ázirge taýsylmalyq... Aıtyldy ǵoı. Tekseriler. Adam balasy ǵoı, múmkin qatelesken-di.— Egdeleý qońyr daýys toqtaý sala sózge aralasady.—«Jeldetpeı tuman ashylmas» degendeı, myna tuman erteń bir qaıtystan jeldetip ashylatyn bolsa, tatyrǵa shyqqan qalyn, balyqty qamap alamyz da, ábden káni bolamyz... Sonda Ándirbaevqa degen ashý tumany birge seıiledi, eki bastan.

— Raqa, aýzyńa maı!

— Ámın!

— Biraq anaý balyqty ortaǵa saldyrtý kerek.

— Sóz joq... Eki bastan, eki bastan...

Qabiletsiz bastyqqa arnalǵan ashshy dattaýlar osymen aıaqtalyp, munar syrtyndaǵy daýystar birtindep tyna bastaıdy. Bolathan áldenege jymıa kúlip, maǵan qaraıdy.

— Jurt yzasyn estidińiz be? Narazylyq mánin ańǵarǵan shyǵarsyz... Árıne, siz gazet tilshisi emessiz ǵoı, degenmen de túrtip alyńyz, ómir shyndyǵy jazýshyǵa da kerek bolatyn shyǵar...

— Múmkin, gazetke de jazyp qalarmyn.

— Tipti «Araǵa» jazsańyz... Biraq ańshy halyq asyryńqyrap aıtýǵa úıir keledi degendeı, jaza qalsańyz artyq-kemin de eskerińiz.

— Árıne... Anyqtaýdy qajet etedi... Bul jaılardy ázirge sahna syrtynda qaldyra turalyq.— Men bógele túsip, jas teńizshige qaraımyn.— «Ańshy halyq asyryp aıtýǵa úıir». Bul seniń ákeń aıtqan sóz edi ǵoı.

— Iá, men sol kisiden estigen edim.— Bolathan sál muńaıyńqy únmen jaýap qaıyrady.— Múmkin, erteden kele jatqan-dy.

— Al endi ózge jaıdy qoıa turyp, ázirge áke týraly áńgimeni jalǵastyrsaq qaıtedi? -

— Áńgimeni ózińizden tyńdasam dep edim.

— Meni tyńdama, oqy... Áli óziń týraly áńgime jazýym da múmkin... Káne, sóıle!

— Men tuqym qýǵan ańshymyn ǵoı.— Jas ulan juqaltymdaý kúreń erin arasynan marjan tisterin túgel kórsetip qýlana kúledi.— Ósirińkirep aıtýym múmkin...

— Qýlanba, ulym,— ázilge ázilmen jaýap qaıtaryp men de kúlemin.— Baıqa, men ózim de ańshymyn, aldaı almaısyń. Uqtyń ba, ulym?

— Uqpadym, ne aıtpaq edińiz?

— Aıtpaǵym mynaý edi. Birinshiden, ańshyny ańshy aldaı almaıdy. Ekinshiden, jazýshy degen atym bar. Sondyqtan seniń sózińe óń berýim de, keıde óz oıyńdy keńeıte, tereńdete túsýim de, keıbir oqıǵalardy óristete berýim de múmkin...

— Sonda qańqasy meniki, sylaǵy sizdiki bola ma?

— Joq, qańqasy da, sylaǵy da seniki, men tek boıaımyn ǵana, óńdeımin ǵana. Osyǵan kelisemiz be?

— Aqsaqal,—jas teńizshi uıalyńqy pishinmen meniń betime qaraıdy.— Siz osy men týraly birdeńe jazýdan oıyńyz bar ma?

— Múmkin, qabiletim jetse...

— Joq, qoıyńyz.— Bolathan shyn qysyla bastaǵandaı.— Men ne sonsha, batyr emen, ǵalym emen, qatardaǵy «jaýynger», qarapaıym teńizshimin ǵana... Eń bolmasa, kapıtan bolsam eken.

— Mine, sen maǵan taqyryp taýyp berdiń! «Qarapaıym teńizshi», joq, joq, «Kapıtan uly» dep jazamyn. Osyǵan kelistik pe?

— Kapıtan uly,— Teńizshi bala bul joly kóńildene kúledi.— Men sol ataqty aqtaı alsam.

— Aqtaýǵa boryshtysyń!

— Árıne,— kapıtan uly basyn ızedi,— árıne, boryshtymyn! «Kapıtan uly!.,»

Bolathan osy sóılemdi úlken bir saltanatpen qaıtalaı otyryp, áńgimege kirisip ketkenin ózi de baıqamaı qaldy.

5

— Kapıtan uly demekshi, osy sóılemdi men eń alǵash óz ákemniń aýzynan estigen edim. Bul 1950 jyldyń kúzi bolatyn. Ákem Gýrevke ketken-di. Oralar kezi bolǵandaı. Asyǵa ár kún kútem de, jabyǵyp úıge oralam. «Jolaýshynyń keshikkeninen úmit et, oljaly qaıtady!»— deıdi ájem. Oljasy ne, uqpaımyn...

Aq tymyq kúni taǵy da alysqa únsiz kóz tastap, jar jıekte tur edim. Teńiz shalǵaıynan shanshyla bir tútin kórindi de, sekýnd saıyn anyqtala berdi. Ákem mingen keme eken. Prıstanǵa jaqyndaǵan kezde-aq aıǵaılaı júgirdim. «Alaqaı-aý, alaqaı!..» Kapıtan kópirinen kúlimdep ákem de maǵan umtylǵan. Qolynda shaǵyn qobdısha. «Ájemniń kútken oljasy álde osy bolar ma?..» Kemeden kemege qarǵı otyryp, áke tósine asyldym. Ákem meni meıirimdi qushaǵyna qysyp, qumarta uzaq súıdi de, jańaǵy kúreń qobdıshany moınyma ildi. «Áke, bul ne, ájeme ákelgen olja ma?..» Ákem masattana kúledi. «Joq, bul saǵan ákelgen oljam. Oqý jabdyǵy. Endi on bes kúnnen soq mektepke barasyń... Sen kapıtan ulysyń, sondyqtan da jaqsy oqýǵa tıistisiń! Uqtyń ba?» Men basymdy ızep, batyl jaýap beremin. «Uqtym, jaqsy oqıtyn bolamyn... Men kapıtan ulymyn!..»

Ákem aıtqandaı sol jyldyń sentábri bizdiń úıdi sheksiz qýanyshqa toltyryp, meni mektep esiginen endirgen edi. Al ótken jyldyń oktábri meni semá taýqymetin kóterer azamat qatarynda birjola teńizge attandyrdy...

Kapıtan uly áldenege kúrsinip, uzaq ýaqyt únsiz otyrdy da, kenet dybyssyz ǵana jymıyp, áńgimesin jalǵady.

— Súıtip, men bir úıdiń azamaty atandym. Al osyǵan daıyn ba em?.. Joq, árıne, joq. Ras, mende teńiz qumarlyq bar edi, keıin ańǵardym, teńiz eńbeginiń shyn mánin uǵynǵandyq emes, ánsheıin bir áýesqoılyq, sábılik eken ǵoı, munym...

Sábılik demekshi, sábılik kóziń qyzyq qoı. Men ata-ananyń tuńǵyshy ekenmin. Eki jasqa jetkenshe úı ishiniń bar ermegi bir ózim ǵana bolyppyn da, sodan bylaı ata-ana meıirimine ortaqtastar mirge kele bastapty. Teteles inim Tańatqannyń talpynǵan kezi esimde joq.

Al qaryndasym Janıa týǵanda beste edim. Onyń alǵashqy ashshy «ińgasy» álige deıin qulaǵymda. Alǵashqy;»bı kúlkisi áli de kózdiń aldyndaý Oıanyp alyp, keıde bir ýildep qana jatatyn. «Toqtyq tartyp jatyr, qarǵashym. El-jurt toq bolady eken!» deıtin-di kári ájem. Keıde ol syqylyqtaı kúlip, talpyna qolyn sozady. Ájem ábden shattanyp, joǵary kóteredi. «Aq qanatty perishteler ushyryp júr. Solarǵa qol sozady». Men ony aq kógershin dep túsinemin. Biraq kóre almaımyn. «Áje, áje, qaıda júr álgi aq qusyń? Ustap bershi bireýin...» Ájem tóbemnen ıiskep kúledi. «Qulynym, olar qus emes qudanyń perishtesi. Olar bizge kórinbeıdi...» Áje jaýaby meni qanaǵattandyrmaıdy. «Endeshe Janıaǵa nege kórinedi... menen qorqa ma?..» Ájem múdire jaýap beredi. «Janıa áli náreste, quda aldynda kinásiz...» Sońǵy sózdi buzyqtyq shyǵar dep oılaımyn da, ózimniń buzaqy emes ekendigimdi dáleldeýge tyrysam. «Quda úıine barǵanda men tentek bolǵanym joq... Qýǵamyn joq qustaryn...» Ájem jymıady. «Qulynym, olar qudanyń qusy emes, táńiriniń perishtesi...» Men burynǵydan beter qumarlanamyn. «Táńiriniń perishtesi bolsa da, ustap ber áıtpese men olardy...» Ájem jekirip tastaıdy. «Tek, bar bolǵyr... Jaman bolady...» Budan sońǵy suraqtarymnyń bári de jaýapsyz qalady. Meni nalys bıleıdi. Al qaryndasym kóńildi. Kúle talpynyp, áldeqaıda qol sozady. Men qyzyǵa qaraımyn. «Átteń Janıa ózim bolsamshy, aq qanatty perishtelerdiń bir-ekeýin sıraǵyna jip taǵyp, oıynshyq etken bolar edim!»—dep armandaımyn...

Bolathan áldeneni esine túsirgendeı sál oılanyp, tamaǵyn kenedi.

— «Báıterektiń boıynan jaryp shyqqan jas butaq sol meıirban terekten barǵan saıyn japyraǵyn alystata beredi. Bala da osy sıaqty. Es bilgen saıyn ata-anadan shalǵaılaı túsedi...» Men osy bir qanatty sózdi eń alǵash óz ákemniń aýzynan estigen edim. Keıin ańǵardym. Balzaktyń «Gore ákesinen» alǵan eken. Ol kisi kitapty kóp oqıtyn da, meni de kitap oqýǵa qumarlandyratyndy. Sol «Gore ataı» aıtqandaı, men de jyldan-jylǵa ózimshe topshylap, ózimshe qabyldaıtyn bolyp baramyn. Endigi jerde áje ertegisine sene de bermeımin. Ata-anamdy qurmetteı, syılaı tursam da, ózimshe sezinip, ózimshe armandaımyn. Keıde tipti pikir talasy da bolyp qalady. Árıne, jábirlenerlik zildi shaıqas emes, árkim óz oıyn ortaǵa salǵan, erkin bir keńes tárizdi. Mundaıda ozat áke ájem men anamnan meni qorǵap, jymıa basyn ızeıdi de, baıaǵy qanatty sózdi qaıtalaıdy. «Báıterekten ósken jas butaq daralana bermeı me?.. Kázir bul sábı emes, azamat, óz beti, óz pikiri bolǵany ońdy...» Keıde áke pikirin ájem de quptaıdy. «Jaraıdy, ata balaǵa synshy deıik, tek ańǵaryp aıtsań bolǵany!..»

Men segizinshi klasty bitirip kelgen kúngi saltanatty dastarqan ústinde mynadaı bir erkin keńes bastaldy. — Al, káne, kapıtan uly,— ákem meni baýyryna tartyp, mańdaıymnan ıiskedi de, súısine kúlip, júzime úńildi.— Kúzge deıin ne istemeksiń?

— Teńizge shyqsam dep edim...

— Oı, azamatym.— Ákem meni arqaǵa qaqty.— Sen endi on beske kelgen jigitsiń... Bul jasta Gaıdardyń kim bolǵanyn bilesiń be?

— Bilemin,—Men erkeleı kúlip, áke keýdesine qulaǵymdy tósedim. Áke júregi mazasyz soǵady. Maqtanysh sezimi shyǵar-aq.— Al men, bilesiz be kim bolam?

— Kim bolamyn deısiń be?— Ákem júregimdi júzimnen ańǵarmaq bolǵandaı, betime uzaq úńilip óz kesimin aıtady.— Kaspııdiń asaý tolqynyn alaqanda oınatar, ózimdeı alǵyr kapıtan bolasyń!..

— Ha, ha.— Men áke pikirin aıaqtatpaı kúlip jiberdim,— Kaspıı sıaqty kólshikti sharlaıtyn... «Kári tasbaqa» kapıtany.

— Balam,— ákem namystanyp qalǵandaı, maǵan tesile qaraıdy. Daýsyńda bir yzǵar bar.— Aldymen, qate aıtyppyn. Seni kapıtandyqqa emes, Kaspııdi kórkeıter ǵalymdyqqa oqytamyn. Kenje urpaǵynan da shyqsyn bir myqty... Ekinshiden, Kaspııdi sen qorlama. Okeanǵa bermeımin men ony. Bilesiń be?

Sóz ekpininde namys bola tursa da, men bul joly óz ákeme meılinshe súısinip qaldym. Ol Kaspıı teńiziniń sonaý bir mıllıon jyldardan burynǵy káne tarıhynan bastap, búgingi bolmysy men keleshegine oı júgirtkendeı.

— Bilesiń be, Kaspııdi? Ol — osydan mıllıon jyl buryn Alpi men Aral arasyn túgel toǵytyp jatatyn Sarmat teńiziniń murageri... qazirgi aýmaǵynyń ózine Anglıa men Portýgalıany tutas syıǵyzýǵa bolady. Al uzyndyǵyn sóz etsek, Germanıa men Fransıany erkin orap alady... Soltústiginiń ár gektarynan 40 kıloǵa jýyq balyq aýlanady... qanshama mol qazyna, á?.. Ras, Kaspıı» teńizi jyl saıyn tartylyp, taıyzdap barady... qazir Kaspıı teńizin tereńdetý, sibirlik ózenderdi osynda burý mindeti tur... Sol qurylys batyry sender bolýǵa tıistisińder... murnyńdy bosqa kóterme... Men Kaspııdi okeanǵa bermeımin.

Kaspıı patrıoty qalyń qasyn jıyra túsip, meniń, júzime tesile, únsiz qarady. Ótkir qarashyqtarynda yzaly, otty ushqyn bar.

— Keshir, áke,— men óz sezimniń aǵattyǵyn endi ǵana ańǵaryp, tómen qaradym.— Keshirińiz.

— Jaraıdy, jaraıdy, muńaıma.— Ákem meni qaıtadan baýyryna tartyp, betimnen súıdi.— Daıyndala ber, erteń tań ata teńizge shyǵamyz... Toǵyzynshy klass degen ońaı bolmas-aq, oqýlyqtaryńdy da ala júr. Uqtyń ba?

— Uqtym...

Osydan ózge til qatpaı, basymdy ǵana ızedim. Al Uqtyń ba?» men «Uqtymdy» árqaısysymyz ár túrli ańǵardyq. Teńizge shyǵýǵa, oqýlyqtarymdy ala júrýge qarsylyǵym joq, biraq ákem júrgizetin tasymal keme emes, júz metr tereńdikten elektr jaryǵymen kılka aýlaıtyn «Neptýn» ekıpajyna qosylmaqpyn. Oǵan balyq, júrisin baqylaıtyn eholot apparaty da ornatylǵan. Romantıkaǵa áýesqoı jetkinshekterdi ǵana emes, tipti egdelerdi de qyzyqtyrar jańalyq! Sol kemeniń mehanıgi Sartaı aǵaı ekeýmiz qupıa kelisim júrgizgeli ekinshi apta. Sodan beri rasıany, aýlaý quraldaryn, mehanızm tetikterin úırenýdemin. Bul syrymdy óz ákem pen jasyrý qylmys ta sıaqty. Biraq aıta qalsam, jibermeıtini daýsyz.

6

... Janqıa apaıdan jasyrynyp ketken Daýyl sıaqty men de ińir kezinde «Neptýnǵa» kelip mingenmin. Kóp keshikpeı-aq Baýtınnan shyqqan úsh keme teńiz keńistigine qaraı shalǵaılaı berdik. Aspan kúmbezi ala bulttana túsip, jel lebi de ekpindeı bastaǵan edi. Úsh keme keıde Piriniń sońynan biri tizile shubalyp, keıde qabyrǵalasa júzedi. Quddy báıgige shapqan júırikteı, jarysyp kele jatqan tárizdi. Ekpindi jel kótergen erke tolqyndar

keme tósinde kúmbirleı kúlip, aspandaı shapshıdy da, kýbrık tóbesinen asyra kúmis borasyn sebeleıdi. Elektr sáýlesi men sý borasyny toǵysyp, keme ústinde alýan tústi, baı shuǵyla tolqıdy. Oq qanatymyz jasyl munarlana qubylyp, sol qanatymyz solǵyndaý qyzǵylt shapaqqa bólengen. Ádemi de alýan boıaýly nur teńiziniń oınaqy qushaǵynda terbele júzip kelemiz. Netken ǵajap kórinis!

Mazdaı janǵan Baýtın ottary «Sátti sapar!» degendeı, jymyńdaı kúlip, tolqyn tasasyna jasyrynǵan. Qazirgi sátte bul tustan solǵyndaý ǵana aq munar baıqalady. Kombınat shamdarynyń mol sáýlesi bolýǵa tıisti. Sol munarǵa kóz tigip, kúrsine túsem de, «qylmysymdy» eske alam. Bul meniń áke aldyndaǵy alǵashqy qylmysym, aq kóńildi ákemdi alǵashqy ret aldaýym. «Nege aldadym, keregi ne edi?» «Eráli» kemesine toltyra júk tıelgen-di. Ákem erteń saǵat altydan Astrahanǵa júrmekshi. Meni ózimen ala ketpek bolǵan-dy. Keshki astan keıin men «Erálige baryp jataıyn»,—degen usynys engizdim. Ákem meniń qýlyǵymdy ańǵarmasa kerek, kóńildene jymıdy. «E, durys... Erte ala tańnan uıqyńdy buzyp júrgenshe, sonda baryp jata qal!» Úı jandarymen asyǵys qoshtastym da, júgire jóneldim. Keshigip qaldym ba dep qaýiptengen de edim. «Neptýn» ekıpajy jada ǵana jınala bastaǵan eken, qarǵyp úlgirdim de, kýbrıkke súńgidim. Jaǵadan uzap ketkenshe kózden tasa bolmaqpyn. Sol buqqannan jada ǵana boı kórsetip otyrmyn. «Eń bolmasa habarlap ta ketpedim. Aq kóńil áke tańerteń meni izdep áýre bolady... «Sýǵa túsip ketti» dep qorqýy da yqtımal... netken aqymaqtyq, netken aýa jaıylǵandyq?..» Qur kúrsine kúbirlep, ózimdi-ózim aqtaýǵa tyrysamyn... «Báıterektiń butaǵy barǵan saıyn japyraǵyn alystata beredi... keshire gór, áke, ruqsatsyz ketkenim bolmasa, qylmysqa aıaq basqam joq... Armanym bar, yntyǵym bar... Tereńde júzsem, tehnıka jańalyǵyn ıgersem dep edim!»

Ashyq teńizge shyqqan saıyn jel lebi manaǵydan da góri ekpindep, sý borasyny keme ústin toǵyta shashyraıdy. Qazir bizdiń kerýen beıne bir shuǵyl syna tárizdi úsh buryshtana qalypty. Eń aldynda ozattaý «Neptýn» zaýlap keledi. Bizden sál ǵana keıin, aralaryn teń tastap, «Baýtınshi» men «Shmıdt» kemeleri qanattasa júzipti. Qudiretti motorlar teńiz aspanyn alýan yrǵaqty únge toltyrǵan. Ala bultqa maltyǵyp, aspan bıiginde aı dóńgeleıdi. Bult sańylaýynan juldyzdar syǵalaıdy.Jotalana kóterilgen apaıtós alyp tolqyndar qyzyldy-jasyl jaldaryn shuǵylalandyra jedeldete, onsyz da júırik kemeni jedeldete qýady. «Shuǵyl jetińder, senderdi kútken olja bar, asyǵyńdar!» degendeı. Talaı mezgil kózge uıqy kelmesteı, qaraı bergim keledi.

Bolathan, ýa Bolathan,— jaýapty túngi vahtada uzaq. ýaqyt ózi turǵan Qanaı kapıtan esineı túsip, rýbkadan basyn suǵady da, meni ózine shaqyrady,— beri kel.

Asyǵa júgirip, rýbkaǵa kiremin.

— Qanaı aǵa, ne aıtpaq edińiz?

— Túngi saǵat on eki boldy. Bar uıyqta!

— Kúndiz uıyqtap alǵanmyn....

— Uıqyń kelmese osynda otyr... ústiń sý bolyp qaldy ǵoı...

Kapıtan usynysyn qaıt etpeı, az otyrdym da, ornymnan kóterildim. Rýbka ishinen tek aldyńǵy baǵytty ǵana bolmasa, ózge tusty boljaı alar emespin. Áınekten basymdy suǵyp, tóńirekke kóz jibergim keledi. Kapıtan qarsylyq etpedi. Endi erkinsı bastaǵan túrim bar. Qanaı aǵaımen qatarlasa turyp, shtýrval tutqasyna qolymdy aparyp ta qoıdym. Kapıtan bul joly da narazylyq sezdirgen joq. Ol qalıan syrtymen qara murtyn sıpaı túsip, jymıa kúldi de, tóbemnen ıskedi.

— Nemene, shtýrvaldy ustaǵyń kele me?

— Ruqsat etseńiz...

— Má, usta. Biraq, beri qara,— Qanaı aǵaı sál eńkeıip, shtýrval aldyndaǵy úlken kompastan baǵytty kórsetti,— osy kýrstan aýdarmaı usta. Uqtyń ba?

— Uqtym, aǵa... Aýdarmaımyn.

Jas keýdemdi maqtanyshqa toltyra tereń, tynystap qoıamyn. Osy bir sátte ózimdi shyn kapıtanǵa balaǵandaımyn. Rýbka kemerinde turǵan úlken dúrbini moınyma ilip te úlgirgenmin, mezgil-mezgil kózime tosyp, alysqa qaraımyn. Bunym tek bir áýesqoılyq. Áıtpese tún ishinde ne kórinýshi edi. Endi bir sát telegraf apparatyna da kóz jiberip qoıdym. Mashına bólimindegi Sartaı aǵaıǵa «bar ekpinmen» degen komanda berýden de oıym bar. Tek kapıtannan jasqanam. Ol teńiz kartasyna úńile túsken kúıi únsiz otyr. Anda-sanda ǵana sál kóterile túsip, kompasqa kóz qıyǵyn jiberedi. Keıde daýystap ta qoıady. «Áı, kózińe qara, rúldi ońǵa!» Telegraf jazýlaryna nazar aýdarǵan shaqtarda sál aýystyryp alatyn bolsam kerek, keme tumsyǵyn berilgen kýrsqa dáldeı túsemin de, shtýrvaldy alańsyz ustaýǵa tyrysamyn.

— Mine, osylaı túzý júrgiz.— Kapıtan endi bir sát ornynan kóterildi.— Shtýrvaldy ıgerip aldyń... úırene kele kapıtan bolasyń!

— Kapıtandyq qaıda, áli... Masattanǵandyǵymdy sezdirmeı, ishteı ǵana jymıam. Kapıtan tóbemnen sıpaıdy.

— Óziń kim bolǵyń keledi?

— Kim biledi... ázirge tańdaýdamyn... Kapıtan bolý da jaman emes-aý... Árıne, okeandyq. korablderde...

— Oqý kerek... Bul tehnıka zamany, atom zamany. Bolashaq senderdiki. Bizdiń ata-babalarymyz revolúsıa jolynda qan tógip, bizder úshin kúresse, keshe biz senderdiń keleshekteriń úshin kúrestik. Qan men ter bosqa ketpegen. Kázir qansha ilgerilegenimizdi sezinesiń be?

Qanaı aǵaı saǵatyna úńildi de, rýbkadan moınyn sozyp, joǵary qarady...

— Sonaý bir jyltyldaı jyljyǵan aq juldyzdy qarashy...

Rýbka áıneginen men de syǵaladym. Biraq, aspan juldyzdarynan ózge eshnárse baıqaı almadym.

— Kórdiń be, beri, beri qara!

Kapıtan sol kózin sál qysyp, oń qolynyń saýsaǵyn shoshaıtty. Sol baǵytqa uzaq qaradym. Aspan bıiginde batystan shyǵysqa qaraı aq jarqyn juldyz zaýlap barady eken.

— Kórdim, aǵaı, kórdim. Bul ne, samolet pe?

— Joq, aqmaq.— Qanaı aǵaı oń alaqanyn ıyǵyma qoıyp, kúlip jiberdi.— Jer serigi!.. Kórdiń be, búkil álem júzine bizdiń qudirettiligimizdi pash etip barady.

Bizge de azyq-túlik baılyǵyn molaıtyńdar, Amerıkany basyp ozýǵa úlken úles qosyńdar degen jar sala zaýlaıdy. «Teńiz batyrlary, meniń qarqynyma ilesińder!» deıdi... Mine, partıa bizdi osy maqsatqa meńzep otyr. Qandaı asyl maqsat! Biz sol maqsatty oryndaý jolyndaǵy Otan soldatymyz. Sol molshylyq kúresine baramyz. Uqtyń ba?

— Uqtym, aǵa, uqtym.

—Uqsań sol keleshektiń alymdy adamy bolý úshin oqýyń kerek. Tehnıkany meńgerýiń kerek.

— Durys aıtasyz, aǵa.

Jaryq juldyz jaltyldap tóbemizden óte berdi. Kapıtan kartaǵa úńilip biraz únsiz otyrdy da, ornynan kóterildi.

— Kázir Saǵynydq shamy kórinýge tıisti... Qaýipti tustan óttik qoı...

— Qaýipti tusyńyz ne, tereń be?

— Joq, inim, teńiz astyndaǵy shoqy tastardy —rıfterdi aıtamyn...

— Ony qaıdan bilesiz?

— Mine, mynaý kartada teńiz túbiniń oı-qyry túgel kórsetilgen.— Kapıtan rýbka esigin asha berip, artyna buryldy.— Baıqa, baǵytyńnan jańylma. Men baryp Toǵaıálini oıataıyn.

— Senýińizge bolady.

Kapıtan kýbrıkke tústi de, qaıtadan kóterildi. Jaǵa jaqtan jymyńdap, jalǵyz sáýle kórinedi. Manaǵy Saǵyndyq shamy bolýǵa tıisti. Qanaı rýbkaǵa enip, kompasqa kóz jiberdi de, arqama qaǵyp qoıdy.

— Jigitsiń, Bolathan, jigitsiń... Endi ońǵa taman al... Jetti, jetti... Dál osydan aýdarma!

Endi bir sát kapıtan qalıanyn sora túsip, maǵan álde nendeı suraqty pishinmen qarap qoıdy.

— Aý, osy seni Ádilhan qalaı jiberdi? Ózimen ala ketpek edi.

— Jiberdi ǵoı...

Aldymyzdaǵy ot keme bolyp, sonymen keri qaıtarmaǵaı degen qaýippen áńgime taqyrybyn dereý ózgertýge tyrystym.

— Qanaı aǵaı, biz qaı jerden aýlaımyz?

— Erálidegi bazaǵa baryp kóremiz ǵoı...

Kóp uzamaı eki kózin qos judyryǵymen ýqalap, Toǵań da kelip úlgergen edi, kapıtan baǵytty dáldep berdi

de, rýbkadan shyǵýǵa yńǵaılandy. Tabaldyryqtan attaı berip, artyna buryldy.

— Bolathan, bar uıyqta...

— Áli uıqym kelgen joq, aǵa...

— Jetti, jetti...

Kapıtan budan ári til qatpaı, rýbka janyndaǵy óz bólmesine endi de, esigin jaýyp aldy. Men shyǵýǵa yńǵaılanǵan edim, Toǵań shyntaǵymen túrtip qoıdy.

— Toqta!.. Uıqyń kelmese, shtýrvaldy ustaı tur... Men bir...

Qýanǵanym sonsha, únsiz ǵana bas ızep, shtýrvalǵa qaıtadan jabystym. Toǵań tuqshańdaı domalap rýbkadan shyqty da, qapelimde oralmaı-aq qoıdy. Galún barsa qaıtar mezgili bolǵan edi, kambýzda otyrmaǵaı...

Toǵań áli kelgen joq. Jabyqqan da, sharshaǵan da sıaqtymyn. Qarlarym da talyp qalǵan. Kózge uıqy tyǵylyp, qalǵı da bastaǵandaımyn. Basymdy bir kóterip, rýbka áıneginen qaraǵanymda sońǵy eki kemeniń oza túskenin baıqadym. Bizdiń júrisimiz irmetile túskendeı. «Motor ekpinin báseńdetken be?» Telegraf tutqasyna qolymdy apardym. «Bar ekpinmen!» Dál osy sát qońyraý kúmbir ete qalǵan edi. Rýbkaǵa entige júgirip Sartaı aǵaı kirdi,

— Áı, nemene, ne boldy?

— Analar ozyp barady... qatty júrelik degen edim...

— Sóziń qursyn... Beri ber shtýrvaldy... mas adamdaı, ońdy-soldy...

Sartaı aǵaı keme tumsyǵyn berilgen baǵytqa qaıtadan týralap aldy da, mazýtty judyryǵymen jelkeme birdi nuqyp qoıdy.

— Áı, seni vahtaǵa qoıǵan kim?

— Toǵaıáli aǵaı tura tur dep edi...

Kapıtan da sergek uıyqtasa kerek, rýbka esigin ashty da aıqaılap jiberdi.

— Saǵan jat demep pe edim?.. Álgi ońbaǵan qaıda ketken?

— Sen tura tur dep mana ketken edi... kóp boldy...

— Qudaı saqtaǵan.— Sartaı aǵaı kúrsine jaǵasyn ustap, shtýrvaldy kapıtanǵa tapsyrdy.— Anaý kemelerge soǵylyp qala jazdaǵan...

— Álgi ıtti dereý izdeńder... Vahtany tastap qaıda júr?

— Ashqaraq neme, sol kambýzda otrymasyn — Raqmet kárıa kambýz esigin ashyp jiberdi de, Toǵaıálini súırep shyǵardy.— Ańǵary ashylǵan nálet!

— Ashkózdengen uıatsyz!

Kapıtan ábden kúıinse kerek, Toǵaıálini óndirshekten búre ustap, rýbkaǵa súırep aldy da, qabyrǵaǵa ıterip tastady.

— Vahtany tastap... Ashtan ólip bara jatyr ma eń?

Eki urtyn maıly etke synalaı toltyrǵan Toǵaıáli kemseńdeı jylap, mińgir-mińgir etedi.

— Aıym-aý, qaıdan bileıin... Ótingen soń... álgide ǵana shyqqan edim...

Men de aqtala bastadym.

— Nege ótirik aıtasyz! Shyqqaly jatyr edim, shtýrmaldy ustattyńyz da ketip qaldyńyz... qaıda, kóp boldy...

— Bul ıttiń ishinde jylan bar-dy...

Kapıtan kúrsine basyn shaıqady.

— Eshkim jýytpaı qoıǵan soń aıap edim... Beker-aq alyp shyqqan ekenmin... Erálige tastap ketý kerek.

— Keregi ne... Ekinshileı óıtpes... áıteýir esh nárse búlingen joq qoı.— Raqań seldir saqalyn bir sıpap, shtýrvalǵa qolyn apardy.— Maǵan ber de, tynyq...

Shtýrvaldaǵy alǵashqy saǵatym maqtanyshpen bastaldy da, nalyspen aıaqtaldy. Kapıtan meıirimin mólsherimen paıdalanýym kerek edi. Rýbkaǵa alǵashqy kirgenimde meıirim bildirgen kapıtan qazir maǵan jalbyr qasyn tas túıip, ala kózden ot shasha qaraıdy. «Til almaıtyn qyrsyq pa ediń!» deıtindeı. «Endi qaıtyp bul adam maǵan jyly qarar ma? Shynynda da netken dońyzbyn... Elde ákemdi, munda kapıtandy renjittim... óz talǵamyń osy ma? Óz menińe mezgilsiz tizgin tileısiń!» Kúrsine baryp tósegime quladym. «Ne istedim, ne istedim?»

7

... Eráli qaqpa bizderdi erekshe meıirimmen qarsylaǵandaı, jaıdary bir aq tymyq.

Jazǵy kún qyzyl barqyt shapanyn jalańash shyńdar tósine jaıa tastady da, aspan bıigine órmeledi. Kógildir kúmbez betinde kúndi uzatqan aq ulpalardan ózge shúıkedeı bir bult bolsashy. Aspan da, sý da móp-móldir. Gúl jerdiń kórinisi de tamasha. Jasampaz uly tabıǵat kári Kaspııdiń úlken bir aýmaǵyn órkesh-órkesh shyndarmen aınaldyra qorshap, tek teńizge kirer baǵyttan kishkene ǵana qaqpa qaldyrypty. Beıne bir adam qolymen qalanǵan tas qamalǵa usaıdy. Tipti jaǵa beti de jalańashtanbaı, tas jaldarmen bekitilipti. Qatygez tabıǵat dál osy tusta teńizshi urpaǵyna úlken bir meıirim kórsetpek bolǵandaı. Bul tas qamal teginde «Neptýn táńiriniń» ózin de toıtaratyn shyǵar-aq. Tek qana dúleı bastalmaı, kirip alsań bolǵany. Odan ári qaýip joq, yqtynda da tura ber. Keshikseń kiná ózińde!

Al kiris, kiris ońaı emes-ti! Káriler sózin tyńdasań tóbe shashyń tik turardaı. Arna ańǵary qaterli, teńiz sýy betin ǵana jasyrǵan tas shoqylar bar desedi. Tas dýaldy turǵyzǵan, meıirimdi de usta qol dál osy tusta qaıtadan qyrsyqsa kerek. Raqmet babanyń tilimen aıtqanda «saqtansań saqtarmyn!» degendeı. Jeldi kúni arnańa eń bir alǵyr kapıtandar ǵana bolmasa, ózgeler kire almaıdy desedi. Bul ańǵar sonaý ejelden talaı jandy shyńyraý túbine tartypty. Erteni qoıyp, keıingilerin aıtsa da, arqada aıaz júgirip, tóbe quıqań shymyrlaıdy. Sovet úkimetiniń alǵashqy jyldary qara júrek dushpandar Eráli degen ókildi moınyna aýyr tas baılap, osy ańǵardaǵy shyńyraý túbine tastapty... 1948 jyly Túrikpennen kelgen on keme apatqa ushyrap, solardyń bireýi ǵana aman qutylypty. Esenáli aqyn osy ýaqıǵanyń zaryn sherter «Toǵyz qaıyq» degen óleń shyǵarǵan eken, «Baýtınshi» kemesiniń kapıtany Aısa aǵaı qazir sol bir «báıitti» dombyra pernesinde bezildete jyrlap otyr. Tyńdaýshylar qabaǵy salyńqy. Kezek-kezek kúrsinip qoıady. Jyr tilinde dármensiz bir muń jatyr. Eńseńdi zilge bastyryp, úreı shaqyrady. «Aıtpasa eken, doǵarsa eken...»

Jylaýyq jyrdy tyńdamaý úshin radıo rýbkasyna baryp kirdim. Qoltyǵymda Vıktor Gúgonyń «Teńiz beınetkerleri». Segizinshi klasty bitirgen kúni ákem syılaǵan. «Teńizshiler urpaǵynyń beınetin jeńilter bilimdi adam bolýyńdy tileımin! Ákeń Ádilhan» dep jazypty. Alǵashqy bólimderi asa aýyr oqylatyn bolǵandyqtan tek sydyrtyp qana ótkenmin. Al qazir mynaý Eráli qaqpasynyń kórinisi sol Lamansh-Normandıa tabıǵatyna uqsas bolǵandyqtan qaıtadan oqyp shyqpaqpyn.

Shynynda da, osy mań Vıktor babaı sýrettegen peızajdy qaıtalaǵandaı. Bunda da ár túrli beınelerge uqsas shyńdar bar. Biraq ta tilsiz meńireý. «Syrlaryn ashar arheolog bolsamshy!» Kitapqa da úńilip, mezgil-mezgil Eráli qaqpasyna da kóz jiberem. «Átteń, sonaý bıikke sol aǵaıdyń eskertkishin ornatsa... Bolmasa mynaý shyń tastan tulǵasyn tutas beınelep, qolyna fonar ustatsa... Elim dep ólgen esil er teńizge sáýle túsirip, bıikten qarap turar edi-aý!

Oı sońynan oı keledi. Kitap betin jabam da, dýal ishine nazar aýdaram. Tas qamalmen qorshalǵan aq aıdyń beti ushy-qıyrsyz, kóp ydysqa tolypty. Bunda aýyr júkti kemelerdi súıreıtin qýatty teplohodtar da, kishi-girim araldaı temir barjalar da, ústine birneshe qatar úı ornatqan ózdiginen júretin, úlken-úlken rep- rejatorlar da, motorly iri kemeler de bar. Bundaǵy adamdar da áralýan. Sovet halqynyń talaı ókilderin kezdestiresiń. Tipti kıimderi de ártúrli. Kópshiligi qazirgi teńizshilershe kıinse, biren-saran adamdar saqalǵa qosa jaq júnderin de ósirip, qyzyl kepesh kıipti. Gúgo tusyndaǵy teńizshilerge eliktegendeı.

— Bolathan, ýa, Bolathan!— Radıs jigit apparat qulaǵyn maǵan usyndy.— Mynany tyńdaı turshy... men dalaǵa shyǵyp keleıin... Bilem dep ediń ǵoı...

— Bilmegende she... Baryńyz...

Qulaqty kıip aldym da tyńdaı berdim. Radıo tetigin biletinim de ras edi. «Al, biraq mynaý jez tutqa!.. Jatpaı-turmaı osyny úırensem...» Shaǵyn stoldyń shetine ornatylǵan telegraf tutqasyna qyzyǵa qaraımyn. Dál meniń osy oıymdy ańǵarǵandaı jez tutqa qımyldaı bastady. Qolymdy soza berdim de, keri tartyp aldym. «Buzyp tastap, taǵy da renjitermin...» Rýbka esigin tez ashyp, radısi shaqyrdym.

— Bekshe, ýa, Bekshe!

Radıs esikten entige kirip, telegraf tutqasyna qolyn aparǵan boıda qarqyldap kúlip jiberdi.

— Ha-ha, ha-ha... áı, bala...

— Óı, nege kúldiń, nege mázsiń?

— Ádilhan aǵaı seni izdep jatyr.

Kúrsine tynystap, basymdy ızedim.

— Aıtpaı ketken em...

— Aqymaq, sóıte me eken.— Bekshe jekirip tastady. —- Olarda ǵoı záre joq...

— Árıne, aǵattyq ettim...

Bekshe telegrammany qolyma ustatty da, ıegimen esikti kórsetti.

— Bar, kapıtanǵa óziń tapsyr.

Ótken uıat ústine taǵy da uıat jamaldy. Iyǵym tómen salbyrap, kapıtan «bólmesine» kirdim. «Bólme» ishi kók tútin. Úsh kemeniń kapıtandary men kómekshileri osynda jınalypty. Áldeneni keńesip otyrǵandaı. Áńgimelerin bólýge batylym jetpeı, bosaǵada turyp qaldym.

— Káne, táýekel etemiz be? Álde búgin taǵy da...— Qanaı aǵaı qalıanń sora túsip, árkimniń júzine úńile qarady.— Oılanyńdar...

— Aıym-aý, táýekel etpegende.— Toǵaıáli ótinishti pishinmen kapıtanǵa buryldy.— Ár saǵattyń ózi qyp-qyzyl altyn bolyp turǵanda...

— Óı, altynda basyń qalsyn... Túndegideı bir...

Sartaı aǵaı áldenege shart ete qaldy.

— Seniki er jigittiń táýekeli emes, qarynbaılyq... ólermendik...

— Óı, qoıshy óziń... qyr sońymnan qalmaı... onda kettim men. Keıin pále jabasyńdar...

Toǵań esikke qaraı tuqshańdaı domalap, meni ıyǵymen qaǵa tústi de, qaıtadan bógeldi. Osy tusta Raqmet kárıa tamaǵyn birer kenep qoıǵan edi. Sonyń sózin tyńdamaq bolǵandaı.

— Sartaı, saǵan ne bolǵan?— Raqań ótkir ıektegi seldir saqalyn bir sıpap, túıme kózin mehanıkke qadady.— Bunyń usynysyn da eskerý jón... keıde bet aldy aıtatyndary da bolady... Boljaýlary aptadan keıin... Tipti bosqa da ketip júredi... Meniń býyndarym ázirge syrqyraýdan saý...

— Raqań durys aıtady. «Shmıdt» kapıtany Qydyráli zor murynnyń kókshil tumsyǵyn býyldyq saýsaqtarymen ýqalap, býyryl basyn ızedi.— Al daýyldata qalsa... Aınalyp júrmeı tik tartamyz.

— Árıne,— Raqań da quptap qoıdy.— Bul shydyraýdyń ár shoqysy bizge aıan. «Baýtınshylar» ne deıdi?

Aısa aǵaı ıyǵyn ǵana kóterdi.

— Salán mańy bolmasa, bul jerdi men bilmeımin. Al táýekel deseńder... Qanekeńniń ózin tyńdalyqshy.

Keńestegiler nazary Qanaıǵa aýǵan. Jas ta bolsa tájirıbesi mol. Tolqynda týǵan naǵyz teńizshiniń ózi desedi. Ákesi plashkýt shkıpari, sheshesi shalandada balyq jarýshy bolyp istegen eken. Qanaı aǵaı dúnıege kelgen saǵatta-aq kúzgi dúleı ajylyn tyńdapty. Sol apatta ákeden aıyrylyp, jetim qalǵan náreste ana tárbıesinde baýlynypty. Qanekeńniń ózge teńizshilerden kórgeni de kóbirek. Tek Kaspıı ǵana emes, Baltyqty da, okeandardy da sharlapty. Sońǵy soǵys kezinde súńgýir qaıyqta da istegen. Baltyqty boılap, jaý toryp, tuńǵıyq júzgen jaýynger. Pogondaryn tastaǵanmen de, álige deıin áskerı teńizshilershe kıinedi. Jaýyngerlik ordenderin tek mereke kúnderi ǵana taǵynady. Soǵys tusyndaǵy jaralaný zardabynan bolsa kerek, on aıaǵyn sál ǵana syltı basady. Sol qolynyń saýsaǵyn dushpan oǵy julypty...

Osyǵan kóre kári-jas Qanaıdy aǵa tutyp, alǵa ustaıdy. Bul kisiniń túri de, tipti minez-qulqy da ózgeden góri bólekteý. Bet álpeti qazaqtan góri afrıkandyqtarǵa uqsastaý, beıne bir qońyr lakpen boıap qoıǵandaı, jyltyr qara. Keń mańdaıdyń dál ortasy sál oıyla túsip, odan ári eki shekelikke qaraı jotalana bitken eken, sol jotalar etegin jalbyr da qoıý qas japqan. Muryn shemirshegi mańdaı deńgeıinen alasarmaı, qoıý qasty qaq jara, tik túsipti de, dál ortasy dóńestene qalypty. Denesi de ári iri, ári tutas, som jatyr. Bet boıaýynyń sonsha qara bolǵandyǵynan shyǵar-aq, adamǵa qaraǵan kezde aýmaqty ala kózderi de, kúlgen shaqta iri aq tisteri de jalt ete qalady. Ras, ol az kúledi, sarań sóıleıdi. Keleli bir keńes bolmasa áńgimege aralasa da bermeıdi. Qoly bosasa bolǵany áldenendeı tehnıkalyq kitaptar betine úńiledi. Ákemmen ekeýi syrttan oqyp júretin, asyly, sabaq daıyndalýmen bolatyn-dy. Qazir de sol tomdardyń birine úńile túsken eken.

— Qaneke, káne, sóıleńiz.— Aısa aǵaı jymıa kúlip, kitap betin alaqanymen jaba saldy.— Bir sátke qoıa turyńyzshy.

Qanaı kapıtan kitaptan basyn kóterdi de, stol tusynda ilýli turǵan bóbek sýretine qarady. Jalǵyz uly Nurálisiniń sýreti. Kesh úılengen, Toqtamys áke, keleshek sapar týraly óz bóbegimen keńeskendeı, biraz ýaqyt únsiz otyrdy da, batyl sheshimin aıtty.

— Men táýekel etkeli otyrmyn... Teńizden jaıbaraqattyq kútip qashanǵy jatamyz...

— Óı, qalqam, durys aıtasyń.— Toǵań qýtyndaı jymyńdady.— Keshe kút, búgin kút... ár saǵat qyp-qyzyl altyn...

— Taǵy da altyn...

Mehanık mysqyldaı basyn shaıqady.

— Sáke, orynsyz kekeýdiń ne keregi bar... Biz Amerıkany azyq-túlik molshylyǵy jaǵynan qýyp jetemiz dep júrgen kúreskerlermiz. Ár saǵattyń altyn ekeni ras. Kúreskerge jaıbaraqattyq, serik emes. — Kapıtan ornynan kóterile berdi de, maǵan qarady.— Áı, kák etip qoıǵan baladaı, sen neǵyp tursyń, bozaryp?

— Aǵa, sizge telegramma...

Basymdy jerden kótermeı, qolymdaǵy qaǵazdy kapıtanǵa usyndym. Qanaı aǵaı daýystap oqydy da, ;áýelgi sátte jalbyr qasyn tas túıip, ala kózden ot shasha qarady.

— Ruqsat etti degeniń qaıda, nege ótirik aıttyń, á?

Kózimdi jerden almastan, únsiz ǵana kúrsinip, ár kimderdiń júzinen qamqorshylyq izdeımin. Jınalǵan jurttyń birazy jyly raı bildirmeı, dýyldasa, jarysa daýys kótergen.

— Óı; o neǵylǵanyń?

— Qazir keri qaıtarý kerek.

Kiń... Kiń... Aıym-aý, qarasyn batyrý kerek.— Toǵań, da ken tanaýdan pysqyryp, meni ıyǵymen bir qaǵyp qoıdy.— Óı, kápir, ótken túni osyǵan senem dep... qyrylyp qala jazdadyq qoı... qaıtaryńdar...

— Toǵaıáli, ne kúısep otyrsyń?— Sartaı aǵaı taǵy da shart ete qaldy.— Seniń vahtańa bala jaýap bere me?

— Kiń... Kiń... Bala bolsa nege alyp shyqtyń? Qaıtar!— Toǵań meni taǵy da bir qaǵyp tastady.— Shyq bar!

— Qaıtpaıdy!— Sartaı aǵaı Toǵaıálini jaǵadan silkip jiberdi.—Urynba balaǵa.

— Áı, Sartaı, qoı, qoı. Keńsirigińdi...

— Jetti, doǵaryńdar!—Qanaı kapıtan úlken judyryǵymen stoldy bir uryp, jekirip jiberdi.— Uly apat bola qalǵan dep oılarsyń...

— Áı, ulym, ulym,— Raqań sóıler aldyndaǵy dástúri boıynsha, saqalyn qolymen bir sıpap, tamsana basyn shaıqady.— Kelýin kelip qalǵan soń, qaıtarmaı-aq qoıyńdar.

— Árıne,— Qanaı aǵaı stolyna eńkeıip, aldynda jatqan qaǵazǵa bir aýyz sóz jazdy da, maǵan usyndy.— Bar, dereý habarlańdar...

Janym jańa ǵana jaı tapqandaı, tereń-tereń tynystap, júgire jóneldim. Jol boıy oqyp kelem: «Baýtın». «Eráli» kapıtany Kenjınge. Ádilhan, dostym, keshire gór. Bolathandy men alyp ketken edim. Ózimmen birge qaıtady. Ýaıym jeme. Senýińe bolady. Dostyń Qanaı» dep jazylypty. «Ýralaı» kelip rýbkaǵa kirdim. Ákem meıirimi de mol, ashýy da qatty adam edi. Alaıda, Qanaı aǵaıdy syılaıtynyn bilemin...

8

... Eráliden shyqqan úsh keme teńiz ortalyǵyna qaraı tartqanbyz. Qazir teńiz aspany munarta túsip, alǵashqy juldyzdar da jymyńdaı bastaǵan. Batysty japqan qyzǵylt nur áli de tarap bolǵan joq. Telegeı teńiz betinde keshki samal terbegen, maıda ǵana tolqyn bar. Úsh keme keıde bir-birimizden qaramyzdy úzip, keıde kenet jaqyndaı túsip, ken aýmaqty sharlaı júzemiz. Qanaı aǵaı rýbkada tur. Eki kózi eholot ekranynda. Endi bir sát ol meni shyntaǵymen qaǵyp qoıdy.

— Qara, qara, kórdiń be?

Men de úńile qaradym. Ekran betine áldenendeı jasyl núkteler paıda bolypty. Birden-birge qoıýlana túsip, tutasyp keledi. Taǵy da birer mınýttan keıin álgi jasyl núkteler ekran betin tolqyndaı jaba bastaǵan edi. Sol mandy súzip shyqqannan keıin kapıtan telegraf tutqasyn shyldyr etkizdi de, rýbka terezesinen sol qolyn silkip tastady.

— Zákir jiberińder.

Motor úni baıaýlap, keme tumsyǵynan shaqyr-shuqyr shynjyr daýsy estile bastady. Júz metrlik tereńge toqtaǵan ekenbiz. Aýyr zákir teńiz túbine jetkenshe talaı mezgil ótkendeı. Dáıek tappaı asyǵa kútemin. Ekıpaj adamdary kemeniń eki bortyna shoǵyrlana jınalǵan. Men ǵana emes, olardyń, júzderinde de asyǵý bar tárizdi. Aýzy kúrke ornyndaı temir sheńberdiń ornatylyp, túp jaǵy úshkildene tartylǵan tor kózdi zor qorjyndy eki jaqtan da jiberýge daıyn tur. Temir sheńberdiń dál ortasynan tómenirek túsirilip, úlken elektr shamy bekitilipti. «Neptýn» biraz ýaqyt aqyryn ǵana yrǵala, shegine kelip, dir etti de, toqtady. Rýbka aldynda turǵan kapıtan eki qolyn birdeı sermep tastady.

— Jiberińder, túsirińder!

Kapıtan jarlyǵyna ilese lebedka arqandary shıqyldap, túbi súıir qorjyn tor qara qoshqyl shyńyraýǵa súńgı jóneldi. Sham jaryǵy áýelgi sátte úı ornyndaı aýmaqty aıqyn sáýlelendire jyljyǵan edi,tuńǵıyq túbine tereńdegen saıyn kómeskilene tústi?. Meniń úshin bári qyzyq, bári jańalyq. Eki jaqqa kezek, júgirip, úńile qaraımyn. Tuńǵıyq túbinde ne bolyp jatqanyn bilýge qumartam...

— Ári tur, ári, qulaısyń!

Jumys kezinde meılinshe mazasyz Sartaı aǵaı meni jelkeden búre kóterip lúk ústine otyrǵyzady. Bıiktigi ózimmen birdeı alasa ǵana jigittiń qaırattylyǵyna tańdanamyn. Búkil denesi. tek kúshten ǵana quralǵandaı. Onyń qımyl-áreketinde de asa bir shymyrlyq bar. Eki jaqtaǵy kóterý quralyna kezek júgirip, dáıek tappaıdy.

— Kóter... Túsir... Boldy... Jetti...

Álden ýaqytta lebedka iske qosyldy da,, oń, qanattaǵy qorjyndy kótere bastady. Qorjyn joǵarylaǵan saıyn teńiz beti sáýlelene kelip, endi bir sát sham óship qalǵan edi, osynyń artynsha aýmaqty bir aq súr nárse keme palýbasyna asyldy. Endi ǵana ańǵardym. Manaǵy súıir tor ken, kir qorjynyn kerneı toltyryp alǵan eken. Biraz joǵarylap bardy da, sheńberlene tolǵan qarnynan shúpirlegen tiri kılkalardy aqtara bastady. Beıne bir kúmis ózen quıylyp jatqandaı. Aýmaqty aǵash jáshikter palýbaǵa tizile qoıylǵan. Alymdy jigitter álgi jáshikterdi tuz ben muz aralas aq kúmis kılkalarǵa toltyryp, qatarlastyra qalap júr. Osy toptyń qalyń ortasyna men de aralastym. Alǵashqy kezde sál jasqanshaqtaý qımyldaǵan edim, sálden keıin-aq jumysqa ábden qunyǵyp aldym. Aýyr jáshikterdiń bir basyn irkilmeı, erkin kóteremin. Keme ekıpajy meni kótermeleı, maqtap qoıady.

— Aý, mynaý Bolathandy kórdińder me, ot eken ózi!

— Náp-názik bola turyp, qaırattysyn qaraı gór!

— E, kapıtan uly emes pe!

— Ákesine tartqan naǵyz qasqyr eken!

— Joly da jaqsy boldy óziniń.

Meniń adresime qoshemet sózderdiń nebir qanattylary aıtylyp jatyr. Bul sózder meni burynǵydan da beter jigerlendire túsedi. Mańdaı terim kózime quıylyp, jan aıamaı qyzý isteımin. «Átten, ákem kelip, kórse edi osy kezimdi. Ózi de súısingen bolar edi!» dep oılaımyn ishimnen.

— Bekshe, ýa, Bekshe,— kapıtan radıske buryldy,— Analarǵa tildesshi. Balyq taýyp pa eken? Ónimsiz bolsa beri shaqyr.

— Aıym-aý, qoı.— Toǵaıáli unatpaǵan raımen pysqyrynyp qoıdy.— Shaqyrtyp... Kiń...

Qyzý jumys ústinde buny eshkim eleı de qoıǵan joq edi, Bekshe tez oraldy.

— Joldas kapıtan, uıyqqa kezdesipti.

— Bárekelde, tutas jatqan balyq boldy ǵoı...

Endi bir sát ekinshi qanattaǵy qorjyn da joǵary

kóterilgen edi. Odan da kúmis ózen saýyldap, palýbany toltyryp-aq tastady. Qyzý jumys toqtar da emes, ekıpaj adamdary sharshar da emes, birin-biri ázildeı sóılep, asyǵys qımyldaıdy. Eki qorjynnyń biri túsirilip jatqanda, biri palýbaǵa kóteriledi. Kótergen saıyn kúmis ózender quıylady. Alyp shyqqan bar jáshik kılkaǵa tolyp ta boldy. Tún ortasy aýǵaly da talaı ýaqyt. Qazir tańǵa taıaý bolsa kerek. Soltústikten jel lebi de ekpindep keledi. Manaǵy maıda tolqyndar jotalana túsip, aq jaldana bastaǵan. Qanaı aǵaı jel ótine biraz qarap turdy da, qolyn keterdi.

— Toqtatyńdar! Jeter endi, júremiz.

— Aıym-aý,— Toǵań tańdana qarap pysqyrynyp qoıdy,— Kiń... Kiń... Qyp-qyzyl altyndy tastap ketemiz be?

— Endi qaıda salmaqpyz?

— Mynalardy trúmge tógip bosatpaımyz ba?

— Qanaǵat bólem, qanaǵat.— Qanaı basyn shaıqady.— Trúmge tekseń qyp-qyzyl altyn qolaǵa aınalady... qaıta jáshikterdi ishke túsirińder. Taıaý turǵan qabyldaýshy joq...

— Ia, ıa, qanaǵat.— Kapıtan usynysyn Rakań da quptady.— Ashyq-jaryqta jetip alaıyq. Myna jel lebi de...

— Bekshe, ýa Bekshe,— kapıtan radıo rýbkany meńzedi.—Analarǵa habar ber, dereý jınalsyn... qaıtamyz de!

— Qazir, kapıtan, qazir.

Bekshe bul joly da shuǵyl oraldy.

— Joldas kapıtan, habarladym. Ózderi de qaıtýǵa daıyndalǵan eken.

— Sáke, motordy dereý iske qos. Sýyryńdar zákirdi.

Motor dańǵyry men shynjyr shaqyry bir-birine ulasyp túngi aspan jańǵyryǵa túsken edi. Kóp uzamaı-aq keme tumsyǵy kelgen izimizge qaraı buryldy.

— Jelkendi daıyndańdar,— Qanaı aǵaı rýbka terezesinen basyn suǵyp, taǵy da aıqaılap qoıdy.— Bekshe, analarǵa da habarla. Jelkenderin kótersin. Jel kúsheıip keledi. Tez jetelik... Raqa, ortasha ekpinmen. Analar jetip alsyn.

Raqmet kárıa sol qolyn telegraf tutqasyna apardy. Telegraf qońyraýy kezek kúmbirlep, motor ekpini baıaýlaı tústi. Azdan keıin arttaǵylar da taıana túsken edi, kapıtan buıryǵy boıynsha jelken de dereý kóterilip, qýatty motor da bar ekpinge basty. Jelkender qarnyn jel keýlep, úsh keme qatarlasa zaýlap kelemiz. Jel ekpini barǵan saıyn kúsheıip, tolqyn saryly molaıa túsken. Sý borasyny keme ústin mezgil-mezgil jaýyp ótedi de, alýan tústi ǵajaıyp shuǵyla paıda bola qalady. Qyzyǵa qaraımyn. «Borasyn údeı tússe eken, shuǵylaly sáýle úzilmese eken!» Áýesqoılyq tilegimdi aıaqtaǵanymsha bolǵan joq, radıs rýbka esiginen asyǵa kirdi de, aptyǵa sóılep, qolyndaǵy qaǵazdy Qanaıǵa usyndy.

— Kapıtan, kapıtan, daýyl keledi, daýyl keledi.

— Aqyryn, aqyryn... úreılendirme jurtty!

Kapıtan jalbyr qasyn bir qaǵyp, qaǵazǵa úńildi de, kómekshisine buryldy.

— Raqa, qaıtemiz? Oraǵytyp júrsek daýyl qýyp jetedi. Ókpe tustan taıaý tur. Tike tartsaq... á?

— Tart, táýekel.— Raqań basyn ızedi.— Qaq táńirge sıyndyq!

— Al, táýekel! — Kapıtan radıske ıegin qaǵyp qoıdy.— Habarla. Tik tartamyz. Bizge ersin... Aısa ortada bolsyn. Bar tez...

— Maqul, maqul, kapıtan!

Ekıpaj adamdary habarlanyp qalsa kerek. Kambýzǵa kirip joq bolǵan Toǵaıáliden ózgeleri rýbka mańyna shoǵyrlanǵan. Júzderinde úreı bar.

— Oıpyrym-aý, endi qaıttik?

— Kapıtan, kapıtan, qaıda barasyń?

— Tasqa soǵyp, qyrasyń ǵoı...

— Toqtaý kerek. Gerkýlesti jiberý kerek.

— Shyqpaı-aq qoıatyn...

Kapıtan ala kózden ot shasha, jekirip tastady.

— Shýlamańdar! Qyrylmaısyńdar. Qyrmaımyn... Árqaısyń oryndaryńa baryńdar... qaıyqty da daıyndap, beldikterińdi de býynyp alyńdar!

Úreıli jandar únsiz tarasty da, kishkene qaıyq túsirilýge daıyndalyp, árkimder-aq «saqtaný beldikterin» býyndy. Kúrsine túsip, kúbirlese sóılesedi.

Álgide ǵana qatarlasyp kele jatqan úsh keme, qazir beıne tirkesip alǵandaı, biriniń sońynan biri tizile qalypty. Aralaryn da taıaý ustaǵan. Arttan qýyp nóser keledi. Aspan kúmbezi mazasyz shatyrlap, qara bultty bóksere naızaǵaı semseri jarqyldaıdy. Mende záre joq. Manaǵy bir áýesqoılyq tilegim úshin ózimdi-ózim jazǵyryp, kúrsine túsemin. Kapıtan teńiz kartasyna, Raqań kompasqa úńilgen. Úreılerin ishke jasyryp, ekıpaj adamdaryna sezdirmeýge tyrysatyn-dy. Kóz janarlarynan senim nyshany baıqalatyndaı. Anda-sanda ekeýi kúbirlesip qana tildesedi. «Keldik pe?..» «Keldik...» «Ia táńiri, qoldaı gór!..» Endi bir sát kapıtan kartadan basyn kóterip, qalıanynan kók tútindi burq etkizdi de, ekıpaj adamdaryna aıǵaılap qoıdy.

— Jyǵyńdar dereý...

Qarnyn jelge toltyrǵan kenep jelken qaýdyrlaı jelpildep, zorǵa túsirilgen edi. Kapıtan kári kómekshisine ıegin qaqty.

— Rúldi ońǵa taman... jaılatyńyz!

Raqań sol qolyn telegraf tutqasyna aparyp,. rúldi ońǵa burdy. Keme ekpinin báseńdetip, baıaý ǵana jyljydy. Kapıtan kartaǵa sál úńildi de, kúlip jiberdi.

— Raqa, óttik, óttik qaterden.

— Ia, táńiri, ıa sát.— Raqmet kárıa batyl inisin jaýyrynǵa qaqty.— Jaradyń, inishek, jigitsiń... súıinshi, .azamattar, aman óttik!

— Jasa, kapıtan, jasa, myń jasa!

Ekıpaj músheleri qýanyshty únmen aıǵaılap jiberdi. Toǵaıáli eki urtyn bultańdata kelip, rýbka esiginen syǵalady.

— Tamaq daıyn.

Kóńildi jurt dýyldasa kúlisti.

— Ábiger kezinde de bunyń esinen tamaq shyqpaıdy-aý.

— Qalqalarym-aý, endi tamaq ishpeı...

— Já, qoıa tur, ári.

Kapıtan rýbka esigin ashyp jiberdi de, kómekshisine buryldy.

— Raqa... «Baýtınshylar» bir pálege urynsa kerek. Bultańdaýyn kórdińiz be...

— Rýli, rýli jaraqattanypty.— Radıo rýbkadan Beksheniń daýsy estildi.— Tirkeńder deıdi...

— E, báse... keri, keri, aqsaqal!

Qýanyshty qabaqtar qaıtadan túnerip, búkil kózder sol baǵytqa tigilgen. «Baýtınshylar» qyzyl fonar kóteripti. Kómek suraǵandaı. Ekıpaj músheleri qaıtadan dabyrlasty.

— Oıpyrym-aı, ekinshi ret ete alar ma ekenbiz?

— «Shmıdt» tirkemeı me?

— Aıym-aý, keri barmaqpysyń... qoı qyrasyń!

— Áı, Toǵaıáli,— Raqań jekirip tastady,— jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn!

— Ne de bolsa jan birge.— Kapıtan qolyn keıin sermedi.— Tezdetińiz, aqsaqal!

Telegraf qońyraýy kúmbir-kimbir qaǵylyp, «Neptýn» baıaý ǵana sheginshekteı bergen edi, kemeler arasy taıanyp kelgende «Baýtınshyǵa» arqan tastaldy da, «Neptýn» qaıtadan ilgeriledi. «Shmıdt» te arttan arqan laqtyryp, «Baýtınshyny» eshqaıda bultartpaı, eki keme kórip alǵan. Aqyryn ǵana jyljyp kelemiz. Keme baýyryn áldene syzyp ótkendeı. Júregim aýzyma tyǵylyp,kúrsine beremin. Sol qalypta biraz júrgennen keıin kapıtan qolyn ilgeri sermedi.

— Raqa, óttik, ekpindet!

Shattyq únder qaıtadan kóterildi.

— Raqmet, kapıtan, raqmet!

Motor daýystary qudirettene dańǵyrlap, keme júrisi jedeldene tústi...

... Biz Eráli qaqpasyna kirip úlgirgende, tań da bozara bastaǵan edi, aýzynan aq kóbik shasha qutyrynǵan «Neptýn táńiri» amaly quryp, qaqpa syrtynda qalyp qoıdy. «Toqtaı tur, bálem!» degendeı...

9

... Qarańǵy da qapyryq, sıqyrly túnniń biri edi. Teńiz beti aqyryn ǵana yrǵalyp, qara qoshqyldana qalypty. Juldyz da, aı da tasada. Telegeı-teńiz tósinde bizden ózge jan joqtaı. Qanattas eki keme de tym shalǵaıǵa tartypty. Meńireý tynyshtyqty jańǵyrta kelip, álgide ǵana toqtaǵanbyz. Endi aýlaý áreketine kiristik. Sol baıaǵy tanys jaı. Túbi súıir tor qorjyn eki borttan kezek kóteriledi. Bul joly da uıyqqa kezdesippiz.

— Kásip ońǵa basty, jigitter.— Raqań túıme kóziniń bar meıirimimen maǵan qarap qoıady.— Bul Bolathan joldy bala boldy bir.

— Óı, qalqam, ózi tipti ońdy eken.— Toǵań da meni arqaǵa qaǵyp, qýtyńdaı kúledi.— Qarashy, qarshadaı bolyp... Álgi bizdiń ońbaǵan ǵoı... Til almady. Qyp-qyzyl altynnan qaǵylyp... qyzymdy alyp shyqsam ǵoı...

— Sóziń qursyn, Toǵaı...

— Nesi bar... kúnim-aý, úles alar edi...

— Ókinbeı-aq qoı... Tek jel-quzdan aman bolaıyq... Óz úlesiń de jeter... Bir óziń eki úles alasń... Ári kapıtan kómekshisi, ári kok... Endi Erálige barmaı-aq, osy jerdeı tapsyra beremiz balyqty.

— Ia, ıa, reprejator shyǵypty. Osynda keledi eken.

Túý, tipti ońdy boldy ǵoı... Tasymaldanbaıtyn boldyq.

— Bekshe-aý,— kapıtan daýystap qoıdy,— sen rýbkańa baryp, sol korablmen tildesshi. Koordınatty taǵy da anyqtap ber. Shatastyryp júrmesin.

— Maqul, kapıtan.

Bekshe qolyn súrtip, radıo rýbkaǵa qaraı adymdady.

— Shyraǵym-aı, ózgelermen de baılanys.— Raqań eki qolymen belin basyp, kúrsinip qoıdy.— Jel-quz kútilmeı me eken, bil degenim ǵoı.

Ekıpaj músheleri shylym tartýǵa da ýaqyttaryn qımaı, qyzý qımyldaıdy. Aý qorjyndarynan aq kúmister aqtarylyp, kılkaǵa tolǵan jáshikter qatar túzeı beredi. Bekshe bul joly meılinshe kóńildi oralǵan edi.

— Qabyldaýshy korabl tań ata osynda bolmaq... Aýa raıynda da eshqandaı ózgeris kútilmeıdi,— dep habarlady.

— Aýzyńa maı, qaraǵym.— Raqań belin basyp, taǵy da kúrsindi.— Kári býyny túskirler bosqa shatıtyn shyǵar-aq láıimde solaı bolǵaı!

Endi bir sát motor daýsy taıaýdan esitilip, qyzyldy-jasyl sáýleler jaqyndaı túsken edi. Toǵań. jaratpaǵan raımen pysqyrynyp qoıdy.

— Kiń... Kiń... Sartaı, Sartaı, sóndir otty, tez sóndir!

— O, nege, ne boldy?

— Kiń... Kiń... Analar osynda keldi... Balyq joq, tek turmyz delik.

— Orynsyz ázildiń keregi ne...

Jumys ústindegiler Toǵań sózin ázil ǵoı dep oılaǵan edi. Joq, qaraý jannyń shyn pıǵyly-aq sol eken. Kásiptes dostardan Kaspıı baılyǵyn qyzǵanǵandaı. Sartaıǵa sózin tyńdata almaǵan soń, endi shamdy ózi óshirmek bolyp tuqshańdaı júgirdi.

— Kihiń... Kihiń... Óı, qoıyńdarshy ózderiń... óshir dese... qaıda álgi...

— Qaıt keri!— Kapıtan aqyryp tastady.— Ońbaǵan neme... Sýdaǵy balyqty da qyzǵanamysyń...

— Kúnim-aý, ózimiz tapqan qyp-qyzyl altyndy úleske túsiremiz be?

— Teńiz baılyǵy jalǵyz bizdiki me eken?— Kapıtan tesile qarap basyn shaıqady.— Taǵy da úles, taǵy da ózim. Netken sanasyz sorlysyń... Bul jeke adamnyń menshigi emes, memleket qazynasy, el yrysy. Biz jeke adamdy emes, búkil elimizdi molshylyqqa jetkizemiz dep júrgen kúreskermiz.

— Kiń... Kiń... Al, al, qoıdym...

Toǵaıáli odan ári til qatpaı, murnynan ǵana kúńkildep, jumysqa aralasty. «Shmıdt» pen «Baýtınshy» jaqyndaı kelip toqtady. Qalyń balyqqa endi dýshar bolǵandaı, keme borttarynan túsirilgen sáýleler. shyńyraý túbine súńgip bara jatty.

...Tún ortasy aýǵaly talaı mezgil ótken-di. Júz jáshik kılkaǵa toltyryp, tekshelene jınalǵan. Qanaı aǵaı saǵatyna qarady da, toqtaýǵa jarlyq berdi.

— Al, endi tan, da taıaý shyǵar-aq, dereý uıyqtaı qalyńdar.

Kapıtan ámiri boıynsha qısaıa ketkenbiz. Ábden sharshaǵandyqtan shyǵar, birden-aq kózime uıqy tyǵylyp, maýjyraı bastadym...

... Mıym zirk ete qaldy. Joǵarǵy koıkada jatqanmyn. Qulap túsippin. Jelkemdi sıpalaı kóterilgen edim, omaqasa jyǵyldym. Mańdaıym bir nárseniń qyryna soǵylyp, kózdiń oty jarq etti. Baǵanǵa jarmasyp taǵy da kóterildim. Tik turarǵa shamam joq. Búkil álem asty-ústine kelip, aýdarylyp bara jatqandaı. Keıde tóbem temen ketip, aıaǵym aspanǵa kóteriletin tárizdi. Biraq tabanymnan tik basyp turamyn. Demek, men emes, keme dóńbekshıdi. «Aýdarylyp ketpese jarady». Baǵandy berik qushaqtap, sol kúıimde kóp turdym. Aıaq astymda áldekim loqsyǵandaı, yńqyldaǵandaı bolady. Esik syrtynan ash jyrtqyshtyń aıbarly yryly esitilgendeı. Júregim beı-jaı, kilkip tur. Áldenendeı bir meıirimsiz qol búkil shek-qarynymdy túpten túgel qoparyp, óńeshime tyqqandaı. Kýbrık ishiniń qara maı ıisi óńmenimdi atyp barady. Loqsı da bastadym. Budan nálet aýrý bar ma eken!.. Baspamen órmeleı bastadym. Esikti asha bergenimde keme tóbesine shanshyla qalǵan bir qarasur shyńdy kórgendeı bolyp edim, dál osy sátti kútip turǵandaı, lap berip, sarqyraı quıyldy da, meni salqyn qushaǵyna kóme saldy. Abroı bolǵanda sýyq sýmen toǵytyla, kýbrıkke keri qulap úlgirdim. Anyǵyraq aıtsam, meniń ózim emes-aý, bosaǵada turǵan bir adam meni ishke ıtere tastap, esikti jaba saldy. Basymdy qaıta kótermeı, buǵa tústim de, edendegi essiz denemen birge dóńbekship, birge loqsyp jata berdim...

Ekinshi tańda es jıdym. Aspan qabaǵy jazylyp, daýyl da tymyp qalǵan eken. Ras, teńiz ashýy áli de tarap bolmaǵandaı. Telegeı beti burqasyn atpaı, tereńnen tolqyp, biteý yrǵalady. Kógildir keńistiktiń úlken bir aýmaǵyn kereń nurmen kómkere kún kózi de kóterile bastaǵan. Osy tusqa kóz tikseń qyzǵylt tolqyn oınaǵan, tamasha sýret kóresiń. Tabıǵat sonsha jaıdarylana tursa da, adam qabaǵy tas-túnek, beıne bir urysqan adamdaı birine-biri til qatpaı túnere qapty. Osynsha tunjyrasýdyń sebebin men keıin ǵana túsindim. Kútilmegen, meıirimsiz daýyl bizdiń uzaq túngi eńbegimizdi joqqa shyǵarypty. Balyqqa toly júz jáshiktiń birde-birin qaldyrmaı, ashýly tolqyn aǵyzyp áketken eken.

— Esil eńbek!—deıdi Sartaı aǵaı kúrsinip.

— Óı, ózińniń jolyń qandaı jaman edi!— Toǵań palýba ústinde domalana júgirip, maǵan tıisedi.— Qaıdaǵy ońbaǵandy alyp shyǵyp... qaıtaryp jibermeı...

Men shyn aıypker adamdaı abyrjyp ta, nalyp ta qalǵan edim, Sartaı aǵaı ara túse ketti.

— Shataspa! Keshe joly jaqsy eken dep ediń, búgin jaman bola qaldy ma? Urynba balaǵa, uqtyń ba?

— Bar pále seniń ózińde.— Raqań da túıme kózin oqsha qadap, Toǵaıálige tesile qarady.— Keshe analardan qyzǵanyp, ólip kete jazdaǵan ediń. Qyzǵanǵanyń qyzyl ıtke jem boldy.

— Osy ońbaǵannyń pıǵyly jaman. Bir pálege uryndyrmasa bolǵany,—- Ashýly mehanık kijine túsip, tap berdi.— Laqtyryp jibereıin be, osy...

— Áı, toqtatyńdar!—Áldekimder taǵy da nalysty kúńkilder aıta bastaǵan edi, kapıtan kilt kesip tastady. — Bul ne, ákeleriń ólgendeı... Keshegi dúleıden aman qalǵanymyzdyń ózi olja... Mine, kún qabaǵy jazyldy... Sýda balyq bitken joq...

Esil eńbek týraly nalystar osymen aıaqtalyp, ekıpaj erteńgi asqa jınaldy...

10

Kapıtan uly basyn sál kótergen kúıi ońtústikke qadala qalǵan edi. Men keıin baıqadym, osy tustaǵy bozamyq betinde shaǵyn ǵana boz tegene tur eken. Kún kózi deýge qorsynǵandaısyń. Nurdan ada bolǵandaı tumanmenen bir tústes. Boz tegene birden-birge solǵyndaı baryp, álden ýaqytta kózden de tasa boldy.

— Biz teńizden qaıtar kúni dál osyndaı bolatyn. Kún kózi de álgideı bozara túsip, joq bolǵan...

Jas teńizshi jańaǵy tustan kóz almaı az bógele tústi de, qasiretti bir jaıdy eske alǵandaı, aýyr kúrsinip, áńgimesin qaıtadan jalǵady.

— Iá, biz teńizden oralarda da dál osyndaı edi... Alǵashqy daýyldan keıin sátsizdikke kezdespeı, kásip te ońǵa basqan-dy. Teńiz ústinde eki aıǵa jýyq ýaqyt ótkizippin. Endi oqý bastalar kez taıaý. Avgýstyń jıyrmalarynda balyq aýlaýdy toktatyp, aýylǵa qaraı jyljyǵanbyz. Keler kúni tan, ata Baýtın portyna taıana tústik. Týmalardy da, dostardy da ábden saǵynyp kelem, asyǵyp kelem. Áldeneshe aptalarǵa jeterlik ǵajaıyp áńgimelerim de bar. Solardy qaıdan bastap, qalaı aıaqtaýdy da kún buryn oılastyrýdamyn. Óz eńbegimmen tapqan oljam da mol. «Alǵashqy tabys. Anańa óz qolyńnan tapsyr. Tóbesi kókke jetkendeı qýanyp qalady» Qanaı aǵaı solaı dep, bar tabysymdy tós qaltama salǵan-dy. Edáýir-aq qomaqty eken, sıpalap qoıamyn. «Kim qolyna tapsyrsam eken? Árıne, ájeme... «Áje, máńiz, áje, minekı meniń tabysym...» Ájem betimnen súıedi. «Qulynym- aý, mynaýyń qyrýar dúnıeniń aqshasy ǵoı. Osynyń bári...» Men masattana kúlemin. «Áje, taǵy da bar, ol ǵana emes...» Endi sol qaltamdaǵyny shyǵaramyn... «Áke, mine sizge...» Ákem meni tósine kóterip, tamaǵymnan ıiskeıdi de, qaıtadan temen túsirip, qataryna qoıady... «Minekı, sen endi shyn azamatsyń! Mol tabyspen oraldyń... Boıyn, meniń ıyǵymnan kep, esip ketkensiń... Biraq jasyryn ketkeniń aǵattyq... Jaraıdy, keshtim. Qanaı úshin, dos úshin keshtim... Tek jaqsy oqıtyn bol... Sen kapıtan ulysyń!..» Kinámdi moıyndap, keshirim suraımyn. «Áke, budan bylaı ruqsatsyz ketpeımin... Jaqsy oqıtyn bolamyn. Men kapıtan ulymyn!»

Osylaısha ózimmen-ózim ishteı sóılesip, týmalarmen kezdeser sekýndqa daıyndyq jasap kelemin. Biraq kóńilde bir mazasyzdyq, bar. Júregim dúrsil qaǵady. Býyndarym da dirildeıtin tárizdi. Qýanysh pa, úreı me?.. Kúzgi tańnyń kóńilsiz bozǵylt munary menen bir páleni jasyryp turǵandaı...

Mine, prıstanǵa da kelip toqtadyq. Jaǵadaǵy jandardyń bári de maǵan erekshe nazar aýdaryp, meıirlene amandasady... «Bolathan, aman keldiń be, qaraǵym?.. Túý, tipti esip ketkenin qaraı gór... Azamat bolyp qalǵan eken ǵoı...» Bul meıirban sózderden maǵan bir músirkeý estilgendeı, kúrsiný bardaı. Ras, keıbireýler kúrsinip te qoıady. Bireýler Sartaı aǵaı men kapıtandy ońasha shyǵaryp, qupıa kúbirlesedi. «Qupıalary da men týraly bolmaǵaı!» Áldenege aldarqatyp, bógeýge tyrysady. Bul meni burynǵydan da beter úreılendiredi.

Bir qaltarysta retin taýyp, kemeden shyǵyp ketkenmin. Arttaǵylardyń aıǵaıyna da qaramastan, júgirip kelemin. Tabanym jer baspaıtyn tárizdi... Entige kelip, esik ashtym. Úı ishi tolǵan jan eken. Kezderi túgel bulaýdaı. Tórdegi tósek ústinde arystaı bolyp ákem jatyr. Ájem men anam júzine úńilgen. «Áke!» Qalyń topty qaq jaryp, qushaqty jaza umtyldym. Ákem maǵan qaraǵandaı boldy. Biraq til qatqan joq... Qushaqtaı qulamaq em, ájem meni óz baýryna qysty da, ákemniń betin aq shúberekpen jaba berdi. «Balapanym-aı, baqyldasa almaı qaldyń-aý!!!»

Bolathan keń mańdaıyn eki alaqanymen súıep, únsiz otyryp qaldy. Kirpikten úzilip túsken tamshy jas kóz quıryǵyndaǵy ájim syzatyn qýa temen jyljydy. Jas ulannyń kóz quıryǵyndaǵy bul syzat áke óligi ústindegi qasiretti qaınar tamshynyń alǵashqy shyǵar-aq!

11

Balǵyn teńizshi mańdaıǵa túsken kekilin keıin serpip, kúrsine basyn kótergen edi. Kóz kemerin jas tasqynynan arylta tursa da, kóńil óksigin basa almaǵan eken. Nalysty keýde daýyldan sońǵy biteý tolqyn tárizdi áli de bir ábiger. Bul joly jan jábirin balǵyn músheleriniń aýrýy arqyly jeńbek bolǵandaı, juqa erinderin jymqyra tistengen kúıi, salaly saýsaqtarynyń býyndaryn kezek-kezek saqyrlata búgip, jıi-jıi tynystaıdy. Ol osy qalpynda beıne bir meńireý adamdaı uzaq ýaqyt únsiz otyrdy.

— Keshire kórińiz...

Bolathan saýsaq býyndaryn taǵy bir ret saqyr etkizdi de, maǵan buryldy. Qazir boıyn bılep úlgirgen. Endi qaıtyp egilmesteı, bekip alǵan túri bar. Moıyl qarashyqtary nóserden sońǵy aspandaı móldir de ǵajap tuńǵıyq. Manaǵy bir jas tamshylarynyń uzyn kirpik ushtarynda qalǵan usaq shashyrandylary kún nuryna toǵysyp, alýan túske enedi.

— «Mynaý bir qyzalaq bala tárizdi, jylaýyq neme eken» dep oılaýyńyz da múmkin... Kóz jasynan paıda joǵyn bilemin... Biraq keıde bir osylaı eriksiz ytqyp ketedi... Qaıtpek kerek, qasiret jasy... Ákem tipti jas ketti. Tildese almaı da qaldym... Gýrevten aýyryp oralǵan eken... Eki-aq kún tósek tartypty da... Men qushaqty jazǵan sátte jan tapsyrǵan. «Seni kútip jatyr eken ǵoı!»—deıdi ájem. Múmkin, solaı shyǵar-aq!.. Keshirim surap, qoshtasyp úlgirmedim... Ókinemin... Amal ne! Álde ol maǵan aqyrǵy ret qaraǵanda: «Kirdim, ulym!.. Endigi jerde mynaý shańyraqtyń taǵdyry seniń moınyńda... «Muqtajdyq kórsetpe bularǵa. Sen qazir azamatsyń, kapıtan uly!» — degen shyǵar. Áke qarasyn men osylaı uǵynǵan edim. Toqsandy qýsyrǵan ájemniń de, on eki jasar Aqtannyń da, toǵyzǵa shyqqan Janıanyń da, úshtegi sábı Tań atqanda, aıaǵy aýyr ananyń da aza jasyna toly, muńaıyńqy kózderi sol uǵymdy qaıtalap, sol boryshty talap etkendeı. Áke tabyty aldynda men osy boryshty oryndaýǵa ishteı ant ettim!..

«Ákeń ólse de ákeńdi kórgender ólmesin!» Bul maqaldyń maǵynasyna men endi ǵana tolyq túsindim. Halyq qate aıtpaǵan. Áke dosy seni súıemeldeýge árqashan da ázir turady eken ǵoı. Keshe sol áke dostarynyń qoldaýymen jasqa jetpeı-aq «jaýyngerler» qataryna alynǵan edim, al búgin atar tańmen aralas aıańdap kelemin. Jalǵyz da emen. Ájem bastaǵan úı ishi túgel kelemiz. Olar meni arqa súıer azamattary esebinde alys ta aýyr saparǵa jóneltip, jar jıekte qoshtaspaq. Júrisimiz de baıaý edi. Biz teńiz jaǵasyna jetkenshe ekspedısıa adamdary túgel jınalyp ta bolǵan eken. Tipti júrýge daıyn turǵandaı, ár tusta aq jelkender dirildeıdi. Ájemdermen asyǵys qoshtasyp, jar jıegindegi kemelerdiń, birine qarǵı bergen edim, kenet meni áldekim kemeniń bortyna kóterip aldy.

— Jas jaýynger, beri kel, adymyń qutty bolǵaı da!..

Endi ǵana baıqadym, bul óz kapıtanym Qanaı aǵaı eken. Qara kúreń kapıtan júzimdi júrek tusyna basyp, tóbemnen uzaq ıiskedi. Ákem marqum keıde bir meni osylaı erkeleter edi. Sondyqtan da shyǵar, men tipti ózge emes, óz ákemniń qushaǵynda turǵandaı sezindim de, qulaǵymdy kókiregine tosyp, qoltyǵyna tyǵyla tústim. Júrek tynysynda da uqsastyq bar, adal meıirimin shertkendeı alqyna soǵady. Men osy bir adal sezimdi óz keýdeme toltyryp almaq bolǵandaı, aýany ishke mol jutyp, tereńnen tynystaımyn. Qanaı aǵaı túrpideı alaqanymen ıegimdi joǵary kóterip, júzime úńiledi.

— Óı, batyr, murnyń tym shýyldap ketti ǵoı, jylap turǵan joqsyń ba?

Men daýsymdaǵy dirildi baıqatpaý úshin basymdy ǵana shaıqaımyn:

— Iá, báse, sóıt, qalqam. Oń sapar tile, odan da.

— Qanaı aǵaı, saparyńyz sátti bolǵaı.

— Raqmet, qaraǵym.

Áke dosy meni qushaǵynan bosatyp, arqama qaqty da, kapıtandyq minbege kóterile berdi. Jaǵadaǵy jurt jamyrasa sóılesip, bizben qoshtasa bastady.

— Al, on, sapar, týmalar!

— Qosh, balapanym, bir táńirige tapsyrdym... Qanaı, saǵan amanat!

Bul meniń ájemniń daýsy. Ol kisi buǵan deıin tek ákemdi ǵana balapanym deýshi edi, endi óz júregine jaqyn, sol bir asyl ataýdy maǵan arnapty. Kóz kemerinde jas bardaı. Qasiret pen qýanysh tamshylary aralas shyǵar-aq. Mine, ol oń bilegin ilgeri sermep tastady. Keshe jeti tıyn baqyrlardy jeke-jeke túıip otyrǵanyn kórgen edim. Oılaımyn, qazir solardy sýǵa laqtyryp turǵandaı. Úlken adamnyń, óz túsinigi boıynsha, meniń jolyma arnaǵan sadaqasy bolar-aq. Ájem endi bir sát eki alaqanyn alǵa tosyp betin sıpady. Ózgeler de osyny qaıtalady. Ájem jaqsy tilekter tilep, as qaıyrǵan kezderde kári adamnyń, kóńilin aýlaý úshin, búkil úı ishimiz «aýmın!» deı salýshy edik. Men bul joly da sol ádetime bastym. Munym dindarlyq emes, áje meıirimine uıyǵandyq. Qazir onyń bar tilegi men ǵana. Azamattyq qataryna qosylǵan alǵashqy saparymdy maqtanysh etedi. Júregi qansha jaraly bolsa da, sol qasiretti maǵan arnalǵan qýanyshyna jeńgizbekshi. Ájem de, anam da búgin bar tazasyn kıipti. Meniń kózime olar ózgelerden erekshe kórinedi.

Flagmandyq parohod trýba túbindegi judyryqtaı jez tútikten aq býlardy burq etkizdi de, aıǵaılap jiberdi. Dál osyny ǵana kútip turǵandaı Baýtın portyndaǵy bar ydys qozǵala bastady. Jaǵadaǵy týmalar aq oramal kóterip, aqyrǵy ret qoshtasty. Jar jıekte dál qazir aq tolqyn oınap jatqandaı. Sol ádemi aq tolqyn birden birge buldyraı túsip, álden ýaqytta ǵaıyp boldy. Men ózge tóńirekke endi ǵana kóz tastaǵan edim. Aspandy qalyń bult torlap, ekpindeı túsken batys jeli teńiz betin tereńnen sapyra, aq burqasyn ergize bastaǵan eken. Sol burqasyn ústinde kishi-girim qaladaı, belgili bir tártippen, tobymyzdy jazbastan, shoǵyrlana júzip kelemiz. Aspan túnek bolǵanmen adam qabaǵynda jaıdarylyq bar. Ár tustan ádemi án sazy estiledi.

— Bolathan, bol, ur mynany!— Mashına bóliminen jańa ǵana shyqqan Sartaı aǵaı mańdaı terin bilegimen súrte tastap, aıqaılap jiberdi.— Shoqparyń qaıda? Ur, tezdet!

Men mehanıktiń meńzegen tusyna kóz jibergen edim, bizdiń kemeniń dál túbinen, qara súr bir haıýanat basyn qyltıtyp tur eken. Palýbadaǵy kespeltek taıaqtardyń birin laqtyryp kep jibergen edim, taıaǵym tolqyn betinde qaldy da, qara sur haıýanat ǵaıyp boldy.

— Óı, óziń mergensiń ǵoı...

— Óldi, óldi, qazir qalqyp shyǵady...

Qara sur qaıtadan shyqqanda, men shynymen-aq ólgen eken ǵoı dep oılaǵan edim. Qýanǵannan aıǵaılap jiberdim.

— Qanaı aǵaı, kemeni jaqyndatyńyzshy, ala ketelik...

Aýzymdy jıǵansha bolǵan joq, qara sur tuńǵıyq túbine súńgip te úlgirdi.

— Qap, mynaý ıt quıryǵyn shoshaıtyp, mazaq etip ketti-aý.

Jurt dý kúlip jiberdi.

— Nalyma, erteń «Kolhoz qaırańynan» osynyń ózin qaıtadan soǵyp alasyń. Taıaǵyńnyń tıgen-tımegenin sonda anyqtarmyz...

Zilsiz mazaq ekenin ańǵardym da, júgire basyp, ma¬shına bólimine tústim. Sartaı aǵaıdan motor tetigin úırenbekpin. Aýyldan shyǵarda osyǵan keliskenbiz.

12

...Bul bir maǵan tyń kásip! Anyqtar jaılar asa kóp. Tipti tiri ıtbalyqty taıaýdan kórgenim de keshe ǵana. Iti mesi? Balyǵy nesi? Nege olaı atalǵan. Syrty túkti sur ańnyń teńiz mekendeýine jol bolsyn! Qaıdan kelgen, qandaı haıýanat? Bar túsinigim oqýlyqtar deńgeıinde ǵana. Tym kelte, tym kómeski. Ózgesin bylaı qoıǵanda osy ortanyń keıbir sózdikteri de maǵan jat kórindi. Jaýgershilik shaqyratyndaı: «Soıyl», «Soǵys», «Jaýynger!»

Molyraq bilýge, anyǵyraq uǵynýǵa tyrysamyn...

... Shyǵystan dúleı jel kútip eki apta boıy jatyrmyz. Meıirimsiz tabıǵat qarysyp-aq alǵandaı. Únemi batystan ýildeıdi. Bundaı kez bizdiń jaqta qaıtys bolar edi. Al mynaý tusta molaıa. beredi, tereńdeı beredi. Batys jeli kári Kaspııdiń bar sýyn shyǵysqa aıdap, aqtaryp jatqandaı. «Kolhoz qaırańy» da, «Súıindik» te ázirge shyńyraý túbinde. Sol «jotaǵa» ıek artyp biz turmyz. Panasy joq, jalańash, telegeı-teńiz keńistigi. Osyny da elemeı óreskel tilek tileımiz. Baıaǵy sol shyǵys jeli. «Tezirek aýsa eken, qattyraq soqsa eken!»

Birine-biri uqsaǵan áreketsiz bul kúnder ábden-aq ish pystyrarlyq. Aýyldan kelgen az kitap túpteri tozyp bitkenshe, talaı ret oqyldy. Mádenıet mınıstrligi de bizdi birjola umytyp ketkendeı. Ne kıno, ne kórkem óner sheberlerin jiberseshi. Kók tolqynǵa kóz tige, álgi mınıstrlikti tildep te qoıamyz. «Adymy qysqa... Almaty mańynan uzaı almaıdy!»

Bir ońdysy, kúzgi maýsym kezinde ekspedısıa kemeleri bytyramaı, jıyn turady eken. Kádimgi qala kvartaldarynsha bes-altydan qatar túzep, tizile qalǵan. Tymyqtaý sátterde aralaryn arqanmen baılastyryp, qabyrǵalasa qoıady. Ár «kvartaldyń» óz saýyǵy, óz tamashasy bar. Kóp ishinen ne kezdespeıdi. Maıtalman ánshiler de, sheber dombyrashylar da, sheshen áńgimeshiler de tabylyp qalǵan. Bári qyzyq, bári ónege. Men qazir jańa bir ýnıversıtet esigin ashqandaımyn. Tájirıbesi de mol, tárbıesi de taza ómir ýnıversıteti! Qumarta da qyzyǵa tyńdaımyn..

Tús kezinde jel tymǵan, qazir bir ǵajap aq tymyq. Ekspedısıa adamdary úmittene kútedi. «Endi aýatyn shyǵar-aq!» Áldekimder aıǵaılap ta qoıady. «A-aý!» Teńiz keńistiginiń biz kóz tikken tusynan álgi úndi qaıtalap, tymyq aýa jańǵyryǵady. «A-aý!» Barometr de sol úmitti megzeıdi. Úmitti kózder kúlim qaǵady. Sarǵaıa kútken shattyqtan aıqyn habar alǵandaı. «Ia, sát!.. Al, endi alaqanǵa túkire berińder!»

Bul kesh Qadyráli kemesine jınalǵanbyz. Búgingi saýyqty da Raqań aqsaqal bastady. Kárıa júzinde shattyq bar. Oty qaıtpaǵan túımedeı ǵana kishkene kózderin jalt-jult oınatyp, kónetoz dombyrany qulashtaı soǵady. Etsizdeý uzyn saýsaqtar perne ústinde quıyndaı úıirilip, jiti jorǵalaıdy. Dombyra áýeninen de daýyl saryny ańǵarylady. Egde kóńil, ór kóńil osy sáttiń ózinde de óndiris tilegine ushtasqan óren daýyl ańsaǵandaı. Jarty ǵasyr seń keshken takabbar «Teńiz bórisi» zor keýdesin tik ustap, shalqalaı túsedi de, mezgil-mezgil ilgeri umtylyp qoıady. Beınebir asaý tolqyndy sonaý bolat keýdemen keri qaqqan tárizdi. Osy qımyl ústinde kishkene qarashyqtary da jalyn shasha jarq etip, úshkir ıektegi seldirleý shoqsha saqal da «Jeńis, jeńis!» degendeı, shanshyla qalady...

— Qurman babalaryń osylaı sermer eken, uldarym...

Raqań biraz oınaǵannan keıin, dombyrany irgege súıedi de, basyndaǵy úlken aq oramalmen mańdaı terin súrte otyryp, áńgimege kiristi. Teńizshiler ómiriniń áli eshkim jazbaǵan tyń shejiresin sherte, sheber sóıleıdi. Qadekeń men Jumash aǵaılar qostaı túsip, keıde tolyqtyryp ta qoıady. Bul adamdardyń ómir joldary netken baı, qanshama erlik oqıǵalarǵa toly! «Grant balalary» atty kınodaǵy «Erjúrek kapıtan» jyry osylardyń. ómirinen alynǵandaı. Ózderi de san ret batyp, toryqqan talaı jandardy ajaldan saqtap qalypty. Kil bir ǵajap órendik, kil bir asyl ónege! Alyp dáýirdiń adýyn adamdary óz ómirleriniń úlgileri arqyly meni de órendikke, erlikke baýlymaq bolǵandaı. Bul áńgimelerin maǵan arnaǵandaı. Meıirimdi nazar aýdara, mezgil-mezgil tóbemnen sıpap, arqama qaǵyp qoıady.

— Solaı, ulym, teńiz kásibi órendikti talap etedi. Dúleıdiń ózinen de dúleı túsý kerek. Uqtyń ba?

Únsiz ǵana basymdy ızeımin. «Aıta berse eken, úırete berse eken áke dostary!»

— Óı, ulym, biz bul teńizge neshe batyp, neshe shyqpadyq.— Raqań taǵy da bir áńgimeni bastap ketti.— Men de dál seniń jasyńda teńizge shyqqanmyn... Eki jyldan keıin-aq kádimgi keýde jigitterdiń qataryna qosylyp aldym... Esińde me, Qadyráli, baıaǵy Belov stoıkasynda júrgen kezimiz... Sol qaı jyldar edi?

— On tórtinshi jyl bolýǵa tıisti,— Qadyráli aǵaı, aqpan aıazdary qaryǵandyqtan shyǵar, únemi qara-qoshqyldanyp turatyn, qomaqty murynnyń dál ushyn býyldyq saýsaqtarymen biraz ýqalap otyrdy da, basyn ızedi.— Ia, ıa, sol shama... Eki jyldan keıin naborǵa ketkensiz... Alǵashqy batqanyńyzdy aıtpaqsyz ǵoı...

— Durys, durys, sol jyly.— Raqań sál jymıyp qoıdy.— Ia, sony aıtqaly otyrmyn... Kettim ǵoı-aq dep edim. Sýshyldyq ónerimniń paıdasy tıdi, eki bastan... Úlken keme ortada turatyn da, qaraý úshin kishkene qaıyqpen kórinim jerge ketetinbiz. Keshke qaraı eki adam aý qaraýdan oraldyq. Kemege jaqyndap-aq qalǵanbyz. Kenet bir dúleı soǵa jóneldi. Asaý tolqyndar kishkene ǵana qaıyqty sý borasynymen kómip-kómip aldy da, tóńkerip-aq tastady. Pyr etip tolqyn betine shyqtym. Qaıyq uzap ketken. Janymdaǵy joldasym, qudaı-aý, sonyń aty kim edi, batyp-shyǵyp, qaıyqqa qaraı maltyǵan. Jete alar da túri joq. Qazir-aq batyp ketetin... Jel qýǵan jeńil qaıyq jetkizer de emes. Bileginen shap berdim. «Beri kel, ólsek jan birge!» Álgi bıshara aıtqanymdy istedi. Bir qolymen maltyp ta qoıady. Buǵan da shúkir. Júzip kelem, júzip kelem. Jelge qarsy júzý ońaı ma, arqanda taǵy júgiń bolsa... Asaý tolqyn laqtyryp, laqtyryp tastaıdy. Tolqyn tepkisinen boı tasalap, súńgip-súńgip alamyn. Anaǵan da «súńgi!» deımin. Aıyrylyp qalady. Qaıtadan súıemeldeımin. Ábden talyp ta bolǵanmyn. Keme ústinde áldenendeı ábigershilik bar. Járdem sharasyn kózdegendeı. Álden ýaqytta oń jaq borttan bir bórene qulap tústi. Aqyrǵy kúshti boıǵa jınap, solaı qaraı umtyldym. Eki batyp, úshinshide bóreneni qushaqtap ta úlgerdim... Aǵashqa arqan jalǵanǵan eken, kemedegiler dereý tartyp aldy...

«Teńiz bórisi» áńgimesin aıaqtap, maǵan taǵy da bir qarap qoıdy.

— Mine, ulym, kórdiń be, teńiz kásibi segiz qyrlylyqty kerek etedi... Álgi jerde sý bilmeseń, battyń da kettiń... Óziń júze bilesiń be?

— Bilemin...

Men jymıa kúlip, basymdy ızedim. Kúlýimniń de sebebi bar. Osydan tórt jyl burynǵy bir oqıǵany eske túsirýdemin. Tórtinshi klasty aıaqtaı kelgen kezim bolatyn. Sabaqtan shyqqan boıda jar jaǵasyna júgirdim. Kúndegi ádetim. Ákemdi kútemin. Ol kúni qarmaǵymdy da ala kelgenmin. Teńiz ústi aq tymyq. Sý betinde shabaqtar oınaıdy. Qyzyǵyp kettim de, jar jıektegi bir qaıyqqa kelip otyrdym. Qarmaqty «jemdep» sýǵa saldym da, qaltqyny baqyladym. Qaltqy sál shorshańdap júrdi de, súńgı jóneldi. Dereý tartyp aldym. Alaqandaı aq taban, jaltyldaı bulqynyp, aldyma tústi. Taǵy da saldym. Taǵy da tartty. Bul joly shaǵyndaý ǵana kókserke ilinipti. Masattana kúlip otyrmyn. Búgingi kásibimde erekshe bir sáttilik bar. İrili-usaqty on shaqty balyqty tizip-aq tastaǵanmyn. Álden keıin úlken bir júk parohody sý sapyryp ótken edi. Qarmaqqa balyq jolamaı-aq qoıǵany. Úrikken shyǵar-aq. Tolqyn tynǵansha oqı turmaq bop kitabyma úńildim. Ákem ákelgen. «Alyptar týraly ańyz». Qyzyǵa oqımyn. Kitapty ortalaı kelgen edim. Kenet syrt jaǵymnan áldekimniń qarqyldap kúlgen daýsy estildi. Jalt qaradym, yǵyp baram eken. Jaǵadan biraz shalǵaılap ketippin. Jar jıekte Samat tur. Oń qolynyń saýsaqtaryn tarbıta jaıǵan kúıi bas barmaǵyn úlken murnynyń ushyna aparyp, qıqyldaı kúledi. Sol qolymen ishin basyp, eki búktele qalǵan. Ábden máz. Meniń yǵyp bara jatqanyma qýanatyn-dy. Búgingi yzasyn qaıtarmaq shyǵar. Mana ol taqtaǵa shaqyrylǵan edi, op-ońaı esepti shyǵara almaı, kúni boıy turyp aldy. Men qol kóterdim. Muǵalıma ruqsat etti. Ádis-amaldaryn aıta turyp, múdirmesten shyǵardym. Muǵalıma apaı meni maqtaı sóıledi. «Samat, kórdiń be, úırenip al, mynaý Bolathannan!» Samat murnyń tyjyraıtty: «Fı, men osydan úırenbekpin». Jalqaý bala úıge berilgen tapsyrmany da oryndamaı kelgen eken. Oqytýshy bul joly da meni mysalǵa ala sóıledi. Kóp keshikpeı sońǵy qońyraý kúmbirlep, bala bitken oryndarynan kóterildi. Entige basyp, esikten shyǵa berip edim, áldekim tumsyǵyma qoıyp jiberdi. Murnymnan qan saý ete qaldy. Samat eken. Qashyp barady. Qýyp jettim de, qaǵyp óttim. Qaq sýyna qulady.

... Endi qaıttim? Bul kúıimde úıge kirýge bolmaıdy. Ata-ananyń sharty bar. «Óziń eshkimge urynba, jábir kórdim dep shaǵym da jasama!» Jazylmaǵan zań, ádil zań! Buljytpaı oryndaıtynmyn. Kóılek omyraýyndaǵy qandy kórsetý, shaǵym etýmen teń. Sondyqtan da qoradaǵy qarmaǵymdy ǵana alyp, jar boıyna ketkenmin. Ákemdi de qaramaqpyn, qarmaq ta salyp, kóılegimdi de jýyp almaqpyn.

Men ótken jaıdy esten shyǵaryp ta úlgirgen edim, Samat umytpapty. Qaıyqty ıterip jibergen de osy shyǵar. Aıyzy ábden qanǵandaı, dóreki kúledi. Jynym mundaı ustamas. Qaýip-qaterdi de umytqanmyn. Qaıyq bortynan bir teýip, súńgı jóneldim. Anaý nememen bara shaıqaspaqpyn. Júzip shyǵatyndyǵyma senimim de mol. Ákem marqum ózi úıretken-di. Samat áýeli qasha tústi de, artynsha keri aınaldy. «Áı, qaıyq, qaıyq!» — dep aıqaılaıdy. Qaıyq meniń esime endi ǵana tústi. Búkil oqýlyqtarym da, aýlaǵan balyqtarym da ketip barady. Jiberýge bolmaıdy. Samatty da umytyp, keri jaltardym. Art jaǵymnan toqtaý salǵan daýys estiledi. «Mundar, mundar, sýǵa kettiń, qaıt beri, qaıt deımin?» Óz ájemniń daýsy. Bul joly tyńdar shamam joq, júze berdim. Endi bir sát jar jaǵasy kúmp etti. «Ájem bolmaǵaı... maǵan umtylamyn dep uzap ketpegeı!» Júregim dir etip, artyma qaraǵan edim, Samat eken. Uıatyn eskerip, maǵan járdemge umtylǵan bolsa kerek. Júzip kelemiz. Ekeýmiz birge jettik. Qaıyq ústine de qatar kóterildik te, eshbir ashý-arazdyǵy joq adamdarsha, yrjıysa kúlip aldyq. Tipti oralý qamyn da umytqan sıaqtymyz. Jar jıekten ájem aıǵaılady. «Qaıtyńdar, áı, mundar, qaıtyńdar!» Kezekti parohod tolqyny bizdi ortaǵa taman taǵy da qýyp tastady. Jel lebi de biline bastaǵan. Qaıtý jaıyn qazir ǵana eskergen edik, qaıyq ishinde ne eskek, ne taıaý joq. «Endi qaıttik?» Samat, qannen-qapersiz kúledi. «Otyra bereıik, yǵa bereıik. Balyqshylarǵa kezdesemiz!..» Kóz aldymda ájem turmasa, bul usynysqa men de qarsy bolmas edim. Erke tolqyn terbegen qaıyq ústi sondaı bir ǵajap kórinedi. Múmkin, yǵa bersek buǵan deıin eshkim baspaǵan, qupıa aral tabarmyz... Múmkin, ákeme kezdesermiz. Tek qana ájemnen qorqamyn. Biz shalǵaılaǵan saıyn ol jar jıekke tóne túsedi. Qulap keter túri bar. «Joq, qaıtýymyz kerek!»

Teńizshiler urpaǵy emespiz be, tabandyq taqtaıdy qolǵa alyp, qaıyq bortyna jattyq ta, ekeýmiz de sý qabatyn kúreı tarttyq. Jel ekpini manaǵydan da góri kúsheıe túsken-di. Sharshap, talyp, shaq jettik. «Mundar, túgi!» Ájem ekeýmizdi eki túıdi de, qushaǵyna qysty. «Endigári...» Budan bylaı ájem meni teńiz jaǵasyna jibermeýge de tyrysty. Samat ekeýmizdiń óshpendiligimiz de osymen aıaqtaldy.

— Ulym,— Raqań tóbemnen ıiskep, júzime úńildi,—- jaı kúldiń be?

— Jaı,— kúlý sebebimdi ózgege burdym,— sizdiń joldasyńyzǵa kúlkim keledi. Ózi teńizshi, ózi júzý bilmeıdi. Tastap ketseńiz edi...

— Ulym,— «teńiz bórisi» bul joly nalysty raımen basyn shaıqady.— Olaı etýge bolmaıdy, ulym... Teńizshi halyqtyń óz zańy bar. Birin-biri tastamaıdy. «Kemedeginiń jany bir!» Ómirden alynǵan maqal. Uqtyń ba?

— Keshirińiz.— Ańdamaı aıtqan sózimnen eki betim dýyldap, temen qaradym.— Uqtym...

— Raqań durys aıtady, balam.— Bul joly sóz kezegin Qadekeń alyp ketti.— «Joldasyń jolda qalmasyn!» degen maqaldyń ózinde qansha tereń maǵyna jatyr. Al teńizshi jaıy bir bólek: ol kóbine apat ishinde júredi. Ózine qater tónip turǵan kezdiń ózinde de ózgege qol ushyn berýge daıyn... Raqa, baıaǵy jıyrma segizinshi jyldyń aqpany esińizde me?

— Iá, este bolmaǵanda she... Ol kúngi seniń erligiń...

— Táıiri, onda qandaı erlik tur.— Qadekeń úlken bir azamattyq borysh atqarǵandyǵyn maqtan etkendeı, ornynan qozǵala túsip, áńgimesin jalǵady.— Aqpannyń qaqaǵan aıazy. Qarly boran uıtqı soǵady. Tóńirekten seń qysyp, birden-birge tyqsyryp keledi. Alysyraqta bir muz taýy kórinedi. Seń-seńniń arasymen sol taýǵa baryp panalamaqpyz. Endi bir sát qarasam, kók ala tolqyn ishinde adam beıneleri, at-shana qarańdaıdy. Qoı qotanyndaı muz ústinde yǵyp barady eken. «Buryńdar, kemeni!» Jigitter úreılene qarady. «Nege, aqsaqal, nege?» Apattaǵy jandardy megzedim. «Anaý sorlylarǵa...» Qosshylarym toqtaý salǵandaı. «Ózimiz aman shyqsaq...» Jekirip tastadym. «Kórgensizder... sol kúıde ózderiń bolsańdarshy?»

Dereý keri buryldyq. Manaǵy biz kirgen sańylaý qazir bitele bastaǵan. Oıa túsip, jyljyp kelemiz. Aýyr seń keme tósin bir-eki jerden tesip te jiberdi. Jamaı salyp, qaıtadan jyljımyz. Óldik-taldyq degende jetip te úlgirdik. Bısharalar-aı, qýanǵannan eńirep jiberdi. Bir jas jigit meni qushaqtap alǵan. Jiberer emes. «Aınalaıyn, aǵataı-aı, qaıdan kezdestiń, aǵataı, úsh kúnnen beri yqqan edik.., Jalǵyz sheshem bar edi...» Arqaǵa qaqtym. «Shesheńniń tileýi durys eken... Jaraıdy endi bógeme... Al, syıǵansha tıelińder!»

Jigitter jerebe ustaǵan. Attaryn da qaldyrǵylary joq. «Dúnıe kózdiń qurty ǵoı». Áýelgi sapar adamdary men kólikterin syıǵansha tıep, tyń muzǵa shyǵardyq ta qaıtadan oraldyq. Tún ishinde qutqaryp úlgirdik-aý...

Qadekeń júzinen kóz aýdarmaı, súısine qaraımyn. Qazir meniń aldymda Vıktor Gúgonyd «Teńiz eńbekkerlerindegi» Jılát pen Letern turǵandaı.

— Óı, azamat.— Raqań erjúrek inisin arqaǵa qaǵyp, sol qolyn meniń ıyǵyma qoıdy.— Mine, teńiz zady osyndaı. Uqtyń ba, ulym!

— Uqtym, baba!

— Ia, uǵyp al.— Raqmet babaı dombyraǵa qolyn soza berdi de, Qadyrálige buryldy.— Sen erteńindegi ýaqıǵany bilesiń be? Sol 15 shana uzaı tústi de, irmetilip qaldy. Taǵy da jaryqqa kezdesti me? Bes-alty adam ertip, jandaryna bardym. Sóıtsem, bizdiń bir ońbaǵan myltyǵyn kezenip alǵan. Joldaryn bógep jibermeı tur eken. «Attaryńnyń birin tastap ket!» deıtin kórinedi. «Áı, ońbaǵan, ony ne qylasyń?» Beti búlk etpeıdi. «Soıamyz... Tamaq etemiz...» Jaǵyna tartyp-tartyp jiberdim de, myltyǵyn julyp aldym...

— Sol kerek edi ózine...

Men bul joly «Teńiz eńbekkerlerindegi» Ranten men Klúbendi eske túsiremin de, álgi ońbaǵandy dál solarǵa usatamyn. Osyndaı jaqsy ortada, osyndaı jarqyn zamanda kóne ǵasyrdyń kóleńkesi júrgendigine nalımyn. Raqań aqsaqal meniń osynymdy ańǵarǵandaı betime bir qarap qoıdy.

— Sol ıttiń aty kim edi, qudaı-aý... «Búlingen elden búldirgi alma!» dep qazaq tegin aıtqan ba... Aqyry azyp-tozyp, qurydy... Ózin de ıtbalyqtyń moldasy sıaqtandyryp, qýyp jibergenbiz...

— Baba, ıtbalyq moldasy degenimiz ne?

— Aram tamaǵyn aıtamyz... Bular da uıymshyl haıýanat... Kúz qaırańǵa shyǵyp, tynyqqan kezde ózgeleri jaıbaraqat jatady da, kezekpen kúzetshi qoıady. Kúzetshi shanshyla túsip, únemi qarap turýǵa tıisti. Bul tártipti oryndamaǵandaryn qalǵandary ıtteı talap, qýyp shyǵady. Mine, osyny «molda» deımiz. Ol qańǵyp, jeke júredi.

— Tamasha eken.— Kárıa sózinde qansha ǵylymı shyndyq baryn kim bilgen, ázirge meniń úshin bu da bir jańalyq.— Ǵajap, «ıtbalyq moldasy!»

Endigi áńgime ıtbalyq tóńiregine aýysqan edi. Men «teńiz bórilerine» taǵy da bir suraq qoıdym.

— Bul ózi qaıdan kelgen maqulyq eken?

Raqmet aqsaqal meniń suraǵymdy ózgeshe túsinse kerek. Dindar adamdardyń uǵymyndaǵy ertegilerdi aıtyp ketti.

— Baıaǵy erte zamanda... Perǵaýyn degen kápirler patshasy bolypty. Sol patsha Súleımen paıǵambarǵa qarsy soǵys ashyp, qalyń ásker attandyrypty. Súleımenge sheginýge týra kelipti. Jaryqtyqtyń jolynda telegeı-teńiz jatyr eken deıdi-aý. Allataǵalanyń ózi jibergen qasıetti asasyn bir siltegen eken. Kók teńiz eki jarylyp, jol ashypty. Ótip úlgergen boıda artyna qarasa, sol jolmen Perǵaýyn áskeri de qaptap keledi eken. Qasıetti taıaq taǵy bir siltengende teńiz sýy qaıtadan jabylypty da, Perǵaýyn áskeri ıtbalyqqa aınalypty. Mine, bul ıt sodan jaralǵan... Uqtyń ba?

Kárıany qansha qadirleı tursam da, osy joly qarnym ashyp qalǵan edi. Basymdy da ızemedim. Janymda otyrǵan Aısa aǵaı da úlken kózderin jalt etkizip, kúle sóıledi.

Áı, aqsaqal-aı, qaıdaǵy bir eski túsinikti din ańyzyn aıtasyz...

— Bárekelde,— Raqań nalysty raı bildirdi,— al sen, aıta ǵoı... Oqyǵanyń bar ǵoı...

Aısa aǵaıdyń úlken ǵalym bolmaǵanmen, kóp nárseden habardar ekeni de ras. Ónerge de baı. Ári aǵash sheberi, ári mehanık. Astrahan qalasynda eki ret oqýda bolyp, kapıtandyq, shtýrmandyq kýrsterdi bitiripti. Osyndaǵy jas kapıtandardyń kópshiligin óz qolynan oqytyp shyǵarǵan. Zerek te, bedeldi de.

— Men aıtsam,— dep bastady Aısa aǵaı,— ıtbalyq eshqandaı Perǵaýyn áskeri emes. Dene qurylysy jaǵynan adamǵa eshbir uqsastyǵy da joq. Kádimgi morj násildi ıtbalyq tuqymy. Itbalyq bizge úlken muhıttardan kelgen. Kaspıı teńizi bir kezde muhıttarmen jalǵasyp jatqan bolsa kerek. Itbalyq sol kezden qalǵan.

— Bárekelde sóz bopty... Kaspıı bizdiń ata-babamyzdan beri Kaspıı...

— Durys aıtasyz... Kaspııdiń muhıttarmen jalǵasyp jatýy budan mıllıon jyldar buryn. Ol kezde bizdiń ata-babalarymyz da bolmaǵan.

— Sóz bopty... Mıllıon jyl burynǵyny kim bilgen?

— Ǵylym bilgen.— Aısa aǵaı taǵy da jymıyp qoıdy.— Sizdiń aıtqanyńyz sıaqty ańyzdar ózge elderde de bar...

— Ia, qandaı?

— Biraq sizdiń aıtýyńyzdan góri ózgerek,— Aısa aǵaı sál bógele tústi.— Mysaly, grekter ıtbalyqty Aleksandr Makedonskııdiń qaryndasyna jorıdy eken...

— Kádimgi Zulqarnaıynnyń ba?

— Ia, ıa... olar aldarynan ıtbalyq ótse «Jolym bolmaıdy» dep keri oralatyn kórinedi.

— Ýa, qudiret!

— Ol elde mynadaı ańyz bar eken: Uly Aleksandr adamdy máńgi óltirmeıtin sý taýyp, sonyń bir shynysyn úıine alyp qaıtypty-mys... Qolbasshynyn, ózine teteles qaryndasy sol sýdy iship qoıypty. Bir kúni Aleksandr qatty aýyryp, álgi sýdy izdetipti. Sý qaıdan tabylsyn. Aleksandr ómirmen qoshtasypty. Qasiretti qyz sýǵa batpaqshy bolyp, teńizge sekiripti. Baıaǵy qasıetti sý óltirsin be... Ádemi qyz teńiz haıýanatyna aınalypty... Sodan beri álgi boıjetken ótken-ketken kemelerdiń jolyn tosyp, Aleksandrdy suraıdy eken desedi. Eger de keme

adamdary «Aleksandr áli tiri, patshalyq etip tur»— dese qolbasshy qaryndasy «Shúkirlik!» dep qala beredi eken de, jaýap bere almaǵandardyń kemesin talqan etedi eken... Maǵan nanbasańyz Qanekeńnen surańyz... shaqyryp kelshi, Bolathan.

— Qoı sabaǵyn oqyp otyrǵan-dy. Áýreleme... Óı, qudiret,— Raqań basyn shaıqady,— bolar, bolar.

— Sóıtip, inim,— Aısa aǵaı meniń júzime úńildi,— ıtbalyqtyń bul teńizge qaıdan kelgenin uqtyń ba?

— Uqtym, aǵaı, uqtym...

— Uǵyna ber, úırene ber... Endi birer jyldan soń ózińdi kapıtandyqqa da úıretemin.

— Raqmet, aǵaı...

Men engen ómir ýnıversıtetiniń bul keshtegi sabaǵy osymen aıaqtaldy.

13

...Kúzgi jel teristikke aýyp, aýa raıy da salqyn tarta bastady. Aptalar boıy mol tasyǵan teńiz sýy birden-aq aǵyl-tegil aqtaryla qaıtyp, qaırańdar da boı kórsetip keledi. Ekspedısıa tóbesinen qalyqtap ótken barlaýshy samolet sol qaırańdar mańynda teńiz ańynyń uıyp jatqandyǵyn habarlaıdy. Sol mańdy sharlap oralǵan motoflúga adamdary da qýanysh jetkizedi. Biraq attanýǵa ázir ámir joq. Generalovtyń jarlyǵyn asyǵa kútemiz. Birer kún taǵy da ótti...

Aqyry attanys saǵaty taıanǵan bolsa kerek. Keshke qaraı jelkendi kemelerge tola tıelip, shyǵysqa qaraı jol shekkenbiz. Biraz júrip, kilt toqtadyq.

— Al, uıyqtaı qalyńdar, saǵat 3-te soǵysqa baramyz.— Qanaı aǵaı óz adamdaryna osyndaı jarlyq berdi de, maǵan buryldy.— Bolathan, sen asyly barmassyń... Kún bolsa sýyq... Kemege de kisi kerek...

— Qalaısha?— Men muńaıa da ótine sóıledim.— Kásip etýge kelgen edim ǵoı... Birdeme taýyp qaıtýym kerek emes pe?..

— Aqylsyz,— kapıtan raqattana kúlip aldy,— seni qur qaldyrady deısiń be? Bunda bir kemedegi brıgada adamdary bar tabysty bólip alady... Uqtyń ba?

— Uqtym ǵoı... Degenmen de.— Endigim úles ýaıymy emes, áýestik edi. Barýymdy dáleldep, utymdy sóz izdeımin,-—Baqtashylyq Baýtın basynan da tabylatyn edi ǵoı... Men de soǵa bilemin... Sábı emespin...

— Ýa, kókjaldyń urpaǵy. «Jas bóri bop aldym» de.— Kapıtan zilsiz ǵana jymıyp, arqama qaqty.— Biraq másele soǵýda emes, soıýda... Mundaǵy jurt soqqanyn emes, soıǵanyn alady... Ondy soǵyp, birdi soıýyn, múmkin...

— Bilemin... Úırenemin... Ájeme bergen ýádeńiz qaıda? Úıretemin degenińiz qaıda?— Endi ótinýdi de qoıyp, batyl sóıledim.— Úıretpeıtin bolsańyz nege alyp shyqtyńyz?

— Ádelet... Durys aıtady.

— Jeliktirmeńder, qoıyńdar...

Bireýler meni madaqtaı kótermelep, bireýler mazaqtaı sóılep, dýyldasa kúledi. Er adamnyń, júzine jaltaq-jultaq qaraımyn.

— Qudaı-aı, qudaı-aı.— Toǵaıáli aǵaı bul joly da baıyrǵy ádetine basypty. Kemeniń bir shetinen ekinshi shetine domalana júgirip byjyń-byjyń, sóıleıdi. Pysqyrynyp qoıady.— Tihiń... Tihiń... Qalqam-aý, endi qaıttyq... Osy qarshadaı balany almaıyq dedim... Qur tek masyl ǵoı...

— Toǵaıáli, saǵan ne joq, á?

— Qalqam-aý, endi qaıteıin... Tihiń... Tihiń... Qyp-qyzyl altyn kezinde...

— Óı, seniń altynyńdy bireý tartyp alǵaly tur ma?

— Qoıshy óziń... mynaý balaǵa... Qaıdaǵy...

— Endi qaıtsyn... Tókeńniń úlesi ketkeli tur...

— Úlesim ketpegende... Ol maǵan sheshesin bere me sonsha...

— Óshir únińdi!— Raqań jekirip tastady.— Ne shatyp tursyń, sumyraı, uıalsańshy!

Toǵań jaýap bermesten palýba boıyn qýalap, tomalaı berdi.

Aıaq basysy jybyr-jybyr, áıelge tán, bet álpeti adamnyń, arǵy násiline uqsastaý, domalaq boıly, topal ıek osy adam meni únemi mysqyldaı beretin edi. Shyn syryn endi ańǵaryp kelemin. Jas balada úlesim ketedi degen qyzǵanyshy bolsa kerek. Bul kisiniń qaraýlyǵy da sarańdyǵy maǵan ótken jazdan beri aıandy. Bir tıynnyń ornyna bir tal shashyn julyp berýge bar. Qonaqta bolsa kóńildene otyryp, buryn esh nárse iship kórmegen adamdaı, qomaǵaılana jeıdi de, ózine kezek kelgende ákesi ólgen adamdaı túnere qalady. Amaly ábden qurysa tuqshańdaı teris aınalady da, omyraýǵa qolyn júgirtedi. Ádette, bul kisiniń aqshasy et pen kóılek arasyndaǵy shúberek qaltada jatady. Ábden ter sińip, qolańsy sasyǵan sol qaltadan sarǵaıyp ketken qaǵaz aqshanyń birin ǵana shyǵarady da, qoly dir-dir qaltyrap, bosaǵa jaqtaǵylardyń birine usynady. «Qudaı-aı, qoımadyńdar ǵoı... Má, ákelshi, qalqam... Ábden bir qanyp ishelik...» Jurt dý kúlip jiberedi. «Toǵa-aý, mynaýyńa ózge túgil ózińiz de qanbaısyz ǵoı...» Káriler jaǵy toqtaý salady. «Ýa, qoıyńdar, túgi, Toǵaıáliden osynyń shyqqanynyń ózine shúkirlik aıtyńdar. Ie, tonaısyńdar ma, túgi...»

Bundaı kezde Aısa aǵaı Toǵańa arnaǵan taqpaqty taǵy da qaıtalaıdy:

«Kúńkildep týǵan anadan,

Zarlanyp tıyn sanaǵan,

Ter sińgen sarǵylt aqshanyń

Ketkeni-aý Toǵaı aǵadan!»

Jurt dýyldasa kúledi. «Durys aıtady, durys aıtady... óltirdi-aý, óltirdi-aý!» Biraq buǵan muqalar Toǵań joq.

Men qazir usaq jandy adamnyń, osy minezderin eske túsirip ábden nalýda edim, aýzymnan oǵashtaý sózderdiń qalaı shyqqanyn da ańǵarmaı qaldym.

— Aqsaqal, siz jybyrlaı jorǵalap, birine jetkenshe, men onyń soǵyp úlgeremin...

— Qara, qara... Tihiń... Tihiń... Ábden qyryp salarsyń.— Toǵań burynǵydan beter byjyńdap, tomalań-tomalań júgire berdi,— Sen ózin, kimdi mazaq qylasyń, á?.. Kihiń...

— Já, jetti.— Kapıtan jekirip tastady.— Bolathan barýǵa tıisti...

— Kemede she?— Toǵań endi jýası sóıledi.— Kim qalady?

— Kemede me? — Qanaı aǵaı úzildi-kesildi úkim aıtty.— Kemede Toǵaıáli, sen óziń qalasyń... Jylama... Bolathanǵa senen úles ápermeımiz... Ózgelerimiz úlesemiz... Solaı ma, jigitter?

— Árıne, árıne... Osyny zarlatpańdarshy...

Brıgada adamdary kapıtan usynysyn biraýyzdan quptady. Men namystana kúrsindim. «Shynymen-aq jurt ústine júk bolǵanym ba? Masyl atanǵanym ba?»

— Qanaı aǵa, kemede men-aq qalaıyn... Jurt renjir...

— Joq, sen barasyń.— Kapıtan meni baýyryna tartty da, Toǵaıálige buryldy.—• Toǵaıáli, sen uqtyń ba? Kemede qalasyń!

— Endi qaıtem.— Toǵań kishige keýde kórsetip, úlkenniń aldynda qurdaı jorǵalaıtyn baıyrǵy ádeti boıynsha, murnynan sóılep, mińgirleı berdi.— Qalaıyn, qalaıyn, qalqam... Tek álgi aıtqanyńdy...

— Myjyma... Aıtyldy ǵoı!

— Qoıshy, qalqam Qanaı, ashýlanbashy, kúnim... Jas ta bolsaq qasqyrsyń-aý... Joq, Qazalla... Arystansyń-aý... Tipti ádilsiń!—Toǵaıáli endi qýtyńdaı kúlip, jaramsaqtaı bastady.— Qaıran, qadyryńdy bilmeımiz ǵoı...

— Jetti, jádigóısime.— Qanaı aǵaı taǵy da jekirip tastady.— Bilemin, temekilik suraǵaly tursyń ǵoı... Má, mynany tutasymen al da, batyr qarańdy...

Kapıtan bir qorap «Belomordy» Toǵaıálige laqtyryp tastady da, bizge buryldy.

— Al, pyshaqtaryń men soqqylaryńdy tez daıyndańdar da, dereý uıyqtaı qalyńdar!

Quralymdy qoltyǵyma qysyp, qısaıa ketkenmin. Kózge uıqy kelseshi. Sarqylmaıtyn bir mol oı, munarta túsken bir arman. Taǵy da ákemdi oılaımyn, taǵy da óz ómirimdi qaıtalaımyn. Ákem marqumnyń birimizdi kóterip, birimizdi jetelep, kınoǵa apara jatqan lázzatty bir keshti eske túsiremin. Biz búkil úı ishimizben túgel kelemiz. Úsh estıar, tórt bala. Ákem teńizshiler formasynda. Biz tórteýmiz de bir tústes aq matroska kıgenbiz. Keshegi maı merekesiniń syılyǵyna arnap, ákem Astrahannan ákelgen bolatyn. Úsh ul týma basynda matros telpegi. Lentalarynyń mańdaıyna «Avrora» dep jazylǵan. Jannathan tóbesinde kógildir jibek lenta. Kóılek óńirine aq kógershin taǵylǵan. Qyzalaq sábı ózi de dál kógershin tárizdi. Áke kókireginde jaırańdaı kúlip, kók kúmbezinen jańa ǵana jalt etken jaryq juldyzǵa umtylady. «Ápeıshi anany, ápeıshi!» Meıirimdi áke súıikti bóbegin tóbesine kóteredi. «Ala ǵoı, qyzym, ala ǵoı... Seniń balǵyn qolyńdy juldyzǵa jetkizsem armanym ne?» Jannathan talpyna qolyn sozady. Biz qyzyǵa kúlemiz. Bizge qosylyp, ájem men anam da kúledi. Jurt nazary bizge aýǵan. Tanys jandar qyzyǵa qarap, toqtaı qalady. «Ýa, Ádilhan, úı ishińmen jasanyp, qaıda barasyń?» Ákem úshin Jannathan jaýap beredi. «Papamnyń kınosyna baıamyz, shıaǵym...» Suraq ıesi tańdanyp qalady. «Ne deıdi?» Ákem masattana jymıady. «Búgin qandaı kıno bolatynyn bilmeısiń be?» Áke tanysy endi ǵana túsinip, kózin qysa kúledi. «Á, Ádilhan kapıtannyń balalaryn» kórýge barasyńdar eken ǵoı... Baryńdar... Onda Jannathan tamasha kórsetilgen...» Bizdiń kórmek kınomyz «Kapıtan Grandt balalary».

Baqytty semá uzaı beremiz. Jol-jónekeı Toǵaıáli aǵaıdy kezdestiremiz. Jeteginde Samat. Bala qyńqyldaı sóılep, tartynshaqtaı beredi. Toǵań byjyń-byjyń urysyp keledi. Ákem bógele túsedi. «Ýa, ne deıdi, bul bala?» Toǵań abyrjı jaýap beredi. «Qudaı urǵan kınoǵa baramyn, aqsha ber deıdi». Ákem bala tilegin quptaıdy. «Berseıshi, kórsin». Toǵań qarǵana sóıleıdi. «Kúnim-aý, qutyrtpashy... Qyzyl tıyn aqsha bolsa mynaý balam pyshaqqa tússin...» Ájem shoshyna qarap, jaǵasyn ustaıdy. «Táýbe, táýbe, aıtpa, mundar, aıtpa?» Ákem kúrsine ba¬syn ızeıdi. «Baladan aýlaq... Ońbaǵan, óz basyńa kórinsin!» Sóıtedi de, Samatty qaraý qoldan julyp alady. «Júr, bizben birge... Onda bolmasa, mende bar». Bala sorly jaýtańdap ákesine qaraıdy. Toǵań jymyńdaı kúlip, rızalyq bildiredi... «Bara ǵoı, kúnim, bara ǵoı...»

... Kóńilde oı, kezde uıqy, qalǵı da bastaǵan edim. Endi bir kil shytyrman ýaqıǵalarǵa enip kettim. Ákem birde muz seńiniń arasynda, birde kók joıqyn tepkisindegi shyn tastar arasynda kórinedi. Áldenendeı bir kemeni shyńyraý túbinen shyǵarmaq. Endi birde álgi adam Jılátqa aınalady da, artynsha qaıtadan óz ákem bola qalady. Tipti ákem men Jılát ekeýi bir adam tárizdi... Kórinis taǵy da ózgerdi. Jılát — ákem teńiz jıeginde tur. Shalǵaıdaǵy bir jelkenge qadala kózin tigipti. Keme ústinde Toǵaıáli. Qushaǵynda anam tur!.. Ana kózden jas irkip, julqyna shyńǵyrady. Qaıyrymsyz qushaq jazylar emes... Ákemde áreket joq. Sol ornynda áli tur. Teńiz sýy aqtaryla tasqyndap, ústin basyp barady. «Áke, áke, júz beri, sýshy ediń ǵoı!» Ótine jylap, shyń basynan qol sozam. Áke jaýap bermeıdi... Shyńnan qarǵı súńgımin... Men jetkenshe ákemdi tolqyn jabady. Shyńyraý túbin sharlaımyn. Taba almaımyn... Ábden úmit úzgen soń manaǵy jelkenge qaraı qulash óremin. Anamdy qutqarmaqpyn. Áldenendeı bir jyrtqysh, shytyrman aıaqtarymen bar denemdi shyrmaı orap, syǵyp barady. Osy sát men ózim

Jılát bola qalamyn. Jyrtqysh keýdesine pyshaq túıreımin de, taǵy da júze beremin... Jelken uzap ketken. Tipti kezden ǵaıyp bolypty. «Ana, ana!» Jylap jiberemin. «Shynymen-aq óńim be?.. Túsim bolǵaı edi, túsim bolǵaı edi...» Endi bir sát Raqmet aqsaqal men Qanaı aǵaılar paıda bola qalady. «Jylama, jylama... Qaıda batty?» Ákem batqan baǵytty kórsetemin. «Biz qazir...» Eki batyr súńgı jóneledi. Osynyń artynsha kók dolydan qol sozyp, ákem de kóterile beredi. Qadyrman aǵasy men súıikti qurbysynyń ıyǵynda keledi. Men qýana qol sozam. «Jettiń be, jettiń be!..' Qoryqqan em...»

— Bolathan, ýa, Bolathan, tur, tura ǵoı janym...

— Áke, áke...

Tús shyrmaýynan aıyǵa almaı kúrsine qol sozǵan edim. Oıatyp turǵan Qanaı aǵaı eken. Kózimdi qos judyryǵymmen ýqalap ornymnan kóterildim...

14

Shyǵys qulan ıektene bastaǵan. Tańǵy jel taǵy da ekpindeı túsipti. Teńiz beti mazasyz. Jel aıdaǵan apaıtós asaý tolqyndar beıne bir kóldeneń jatqan bıik-bıik jotadaı, tas tóbemizden qaraýytyp keledi de, shalqalaı qulap, shashyla jóneledi. Ústimizdi sý borasyny jabady. Silkine kóterilip, qaıtadan otyramyz. Biz mingen kishkene qaıyq tolqynnan tolqynǵa qarǵıdy. Kil qaıratty jigitter biri esip, biri taıap keledi. Jeńil qaıyq dirildeı yrǵalyp, jel ótine órmeleıdi. Men tóńirekke kóz jiberemin. Teńiz keńistiginiń bul tusyn qaptaı órgen kóp qaıyq. Bári de shaǵyn, bári de jelkensiz. Aralaryn shalǵaı tastaǵan. Birde tolqyn shyńynda oınaqtap, birde quzǵa qulaıdy da, kózden ǵaıyp bolady. Kúrsine tynystap, jaǵamdy ustaımyn. «Batqan-aq shyǵar!» Álgi batqan qaıyqtar men aýzymdy jıǵansha, ortekedeı oınaqshyp, tolqyn taýyna qaıtadan kóteriledi. Solardan nazar aýdarmaı tas tóbege kóz tigem. Aslan júzin bult japqan. Shalqalaı jatqan bozǵyl aı ala bultqa maltyǵyp, dármensiz júzedi. Ol da beıne biz mingen kishkene qaıyq tárizdi. Keıde kózden ǵaıyp bop, múıizderin ǵana kórsetedi. Batyp bara jatqandaı.

Endi úreıge boıym úırengendeı. Manaǵy shym-shytyryq ýaqıǵaly tús mańynda oılaımyn. Óńim emes, túsim bolǵanyna qýanyp ta kelemin. Keshe keshke ekinshi ret aıaqtaǵan «Teńiz eńbekkerlerin», «teńiz bórilerinen» esitken áńgimelerimdi, ákem týraly oılarymdy túsimde qaıtalaǵanmyn. Al Toǵaıálinid anamdy alyp qashýyna jol bolsyn? Oılana kelip, aldyńǵy kúngi ázildi eske túsiremin. Toǵaıáliniń áıeli aldyńǵy jyly qaıtys bolǵan-dy. Sodan beri úılengen joq. Bir kemshiligi bar adamnyń, qyr sońynan qalmaıtyn ádet bar emes pe. Erikken jigitter ázildese otyryp, Toǵańdy taǵy da qaǵytqan-dy. «Aý, siz osy qashan úılenesiz?» Toǵań bul joly kúıip-pispeı, jymyńdaı jaýap qaıtardy. «Úılenem ǵoı... Bóbekti kútip júrmin...» Aıtyp otyrǵany meniń anam. Jigitter dý kúlip jiberdi. «Dámesin qara». Tula boıym qalshyldap, ornymnan kóterilgen edim. Kapıtan meni qushaǵyna qysty da, Toǵaıálige jekirip tastady. «Jap aýzyńdy...» Sol kóńilsiz áńgime oıymnan ketpeı qoıǵan-dy. Túsimde de osy oıdyń azabyn tartqan túrim bar...

Júzip kelemiz, júzip kelemiz. Tań jaryǵy molaıyp, jel de báseńdeı túskendeı. Alystan bir álsiz ot mezgil-mezgil jylt etip, qaıtadan óshedi. Múmkin, tolqyn jotalary tasalaıtyn-dy. Kapıtan kózi sol otta.

— Tezdetińder, jigitter.

Qanaı aǵaı daýsyn qatty kótermeı, kúbirmen ǵana jarlyq beredi de, sol qolyn qulaǵyna tosady. Men de tyńdaımyn. Áldenendeı bir jat ún. It qyńsylyna, ıt yrylyna uqsaıdy. «Teńiz ortasyna qaıdan kelgen bul ıtter?»

— Estısińder me?

Kapıtan asa bir shattyq raımen basyn ızeıdi. Taıaýshy, eskekshi jigitter kóńildene túsip, burynǵydan da góri jedelirek qımyldaıdy. Álden ýaqytta qaıyq túbi qaırańǵa soǵylǵan edi. Rezına etikterdiń qonyshyn qara sanǵa deıin kóterip, sekire túsip jatyrmyz. Salqyn sý etik qonyshynan quıylyp, aıaq basyna qaraı jyljyp barady. Soıyl kótergen bir top jan qaıyq kemerine jabysa, tolqyn keship kelemiz. Qarsy aldymyzda qaraýytyp jatqan keńistik. «Kolhoz qaırady» bolýǵa tıisti. Qaptaı aǵylǵan qalyń «qol» sol qaırańdy jan-jaqtan qorshap barady. Soqqylaryn daıyndap alǵan. Manaǵy kezde qaraýytyp jatqan keń alań qazir teńdesi joq úlken bir alyptyń tutas denesi tárizdi. Jaqyndaǵan saıyn qımyl baıqalady. Manaǵy únder endi aıqyn estiledi. Sol baıaǵy dármensiz qyńsyl. «Osynsha úlken deneniń daýsy netken dármensiz?» «Alyp dene» biz taıanǵan saıyn qybyr-qybyr etedi. Aıbat shekkendeı. Qorqyp ta kelemin. «Dál túbine barǵan sát óńeshine tartyp júrmegeı!» Áldeneler erbeńdep, tus-tustan tumsyqtar kóteriledi. «Áldeneshe basy bar ajdaha bolyp júrmesin... Tipti Jılát aıqasatyn jyrtqyshtyq alyby bolyp júrer me?» Jigitterdiń júzine jaltaq-jultaq qaraımyn. Eshqaısysynda úreı joq...

... Sý tizeden tómendep, jaqyndap ta qalǵan edik. Kapıtan oń qolyn ilgeri sozyp, komanda berdi.

— Al júgirińder!

Aramyzdy keń tastap, entige alǵa umtyldyq. Manaǵy tutas zor dene endi tyrnaqtaryn tyrbıtyp, bizge týra tap bergendeı. Dál ezýlikterinde aıqasa bitken aq tisteri bar, mysyq murtty tumsyqtar bizge qarsy órmelep keledi. Beıne bir úlken jyrtqyshtyń aıý tyrnaqty aıaqtaryna uqsaıdy. Aralaryn úzbesten, tutasyp keledi. Qaraqat kózder jarqyldap, yryldaı aıbat shegedi. Áýelgi sátte jasqanyp, sheginshekteı bergen edim. Kapıtan aıqaılap jiberdi.

— Ur, ur, jyldam, ótkizbe!

Men endi ǵana ańǵardym. Tutas jatqan dene emes, birimen-biri jalǵasa órmelep kele jatqan, moıynsyz jeke haıýanat. Itbalyq degen osy eken. Kapıtan ekinshi ret aıǵaılady.

— Ur, jiberme!

Soıylymdy kóterip, jon syrtynan qondyrdym. Qara sur haıýanat qyńar emes, dir etti de jyljı berdi.

— Tumsyqqa ur, tóbege ur!.. Túý, anaý balasy bar bolǵyr, ótkizip jiberdi-aý. Qazir bári de ketedi... Baryńdarshy, qaıyryńdarshy, bireýiń!

Jaıshylyqta minezge baı, sabyrly kapıtan ábden tútep alypty. Qolyndaǵy soıylyn jiti kóterip, ondy-soldy uryp júr. Bireýler maǵan qaraı júgirip keledi.

— Ur, bala, ur!

«Bala... Balasy bar bolǵyr!» Kishirtip, kemsinip aıtqandaı. Namystana bastaǵan edim. Dál tusyma kelip qalǵan zor ıtbalyqty tóbeden salyp jiberdim. Qara sur dene qyńq etti de, qımylsyz qaldy. Tóbesi de oıylyp ketken eken, bókse jaǵynan qyzyl shaqa bir nárse yrshyp tústi. Túk bitpegen, kishkene ǵana kúshikter. Tula boıym dir etip, teris aınaldym. «Kimdi óltirdim? Ne istedim?.. Adam, adam, netken jaýyz eń?!»

— Ur, ur... Óı, sen óziń...

Taıaǵymdy amalsyz taǵy da kóterdim. Bul joly basqa dál urmaı, tumsyqtan soǵyp qaıyrdym. Qara sur deneler endi keri qaraı bettegen. Jan-jaqtan tutas qybyrlap, alań ortasyna qaraı jorǵalap barady. Birin-biri baspalap, órmeleı kóteriledi. Qajyrly qoldardaǵy qaıyń soqqylar meıirimsiz sermeledi. «Kolhoz qaırańy» azdan keıin-aq oıdym-oıdym qara tóbege aınaldy. Birin-biri baspaldaqtap úıilgen ıtbalyq tóbeleri. Teńiz jıegi ıtbalyq ólikterimen qorshalǵan...

... Sáske tús. Soıyldy «soǵys» toqtalyp, «jaýynger» jurtshylyǵy ekinshi áreketke kirisken. Dóńkıip jatqan qara súr denelerge pyshaqtar úıirip, kóz ilespestik shapshańdyqpen qımyldaıdy. Baýyrdan jara bir tilip, jelke túpten omyrtqaǵa deıin oraı keledi de, búkil súıekti tutasymen bólektep alady. Qalyńdyǵy qarys jarymdaı, terisi ajyratylmaǵan irkildek maılar jaıylyp qala beredi. Ár tusta da osy sıqty arpalys. Ár tusta da jalt-jult oınaǵan, saǵaly ótkir pyshaqtar. Bireýge-bireý tildeser de emes. Temeki tartýǵa da mursha joq. Soıympaz jigitter kózdi ashyp, jumǵansha qara sur denelerdiń birinen ekinshisine kóshedi. Men birin soıyp úlgirgenshe, «teńiz bórileri» on-on besin jaıratyp-aq tastaıdy.

— Bolathan,— Qanaı aǵaı kezekti deneni jaıratyp tastady da, bir sátke basyn kóterdi,— sen qoı ony. Mynaý soıylǵandardy sý jaǵasyna tasy da, anaý uzyn arqanǵa kógendeı ber... Mine, bylaı et...

Kapıtan nusqaýy boıynsha irkildek appaq maılardy jaǵaǵa tasyp, kógendeýge kiristim. Maǵan utymdysy da osy sıaqty. Mańdaı terim kózime quıylyp, júgire qımyldaımyn...

15

— Qudaı-aı, qudaı... Qyp qyzyl altyn dúnıe qaldy-aý endi dalada...

Lebi aıaz teristik jeli únemi tynym tappastan ajyldaı soǵady. Tolqyn taýlar dóńbekshı túsip, jóńkile qashady. Teńiz sýyn bir sıqyr soryp jatqan tárizdi. Keshegi shalqar keńistik aq qaırańǵa aınalǵan. Ekspedısıa kemeleri kún saıyn keri sheginip, jańa «pozısıaǵa» kóshedi. Tórt táýlik boıy soıylǵan qyryq bes myń bas ıtbalyq kógendeýli kúıi «Kolhoz qaırańy» men «Súıindik» mańynda qalyp qoıdy. Olar bizden kúndik jer. Esil eńbek sol kúıi aldyrmaı-aq qoıar ma? Qaldyrmaý úshin qanshama beınettendik, borasyn aralas muzdaı sýdy keńirdekteı keship, qanshama jerge súıredik. Amal ne, óndire almadyq, úlgere almadyq. Tórt-bes myńy bolmasa, ózgeleri sol kúıi qos qaırańnyń ústinde qaldy da bardy. Qazir mańyna da jýytar emes. Teńiz jıegin kórinim jerge deıin muz japqan. Ras, ázirge qalyń da emes. Biraq oǵan jaıaýlap jete almaısyń, kememenen barýǵa sý taıyz.

Úskirik jel ajyldaı soǵady. Keme ústinde Toǵaıáli byjyńdaıdy. «Qudaı-aı, qudaı... Qyp-qyzyl altyn dúnıe qaldy-aý endi dalada...» Alynbaı qalǵan dúnıe ózgeden góri osyǵan artyq batatyndaı. «Mal ashýy — jan ashýy!» Renjıtin de shyǵar. Biraq osy aǵaıdyń sol dúnıege sińirgen eńbegi de shamaly. Kógendeýli ıtbalyqty qaırańdar jıeginen tereńge súıresýge de qatyspaı qoıǵandy. «Súıresin ózi Bolathan... O da úles alady... Kúshi jetpesi bar, nege keldi?» Qaraý jannyń osy bir mazaǵy: meni qaıraı túsken-di. «Erdi namys óltiredi!» Jas deneme sarqylmas kúsh bitkendeı. Qajyrly jigitterden qalmaýǵa tyrysyp, jan ushyra qımyldaǵanmyn. Salqyn sýǵa san ret omaqasa qulaǵanym da bar. Ókpem de óship, ıyǵym da jaýyr bolǵan-dy. Biraq syr bermedim, shaǵym da etpedim. Biz tún boıy sý keship, ıtbalyq tasyǵan kezde bul kisi keme ústinde bolǵan-dy. Sóıte turyp, jurttyń bárinen artyq nalyıtyndyǵyna jynym ustaıdy. Nalyp qana qoımaıdy, osy apattyń bárine men aıyptydaı, teńiz sýyn men soryp jatqandaı, orynsyz urynyp, qaǵyta beredi. Mine, ol keme ústinde domalana júgirip, meni ıyǵymen taǵy da bir ret qaǵyp ótti. Shalqalap baryp, shaq qaldym.

— Aqsaqal, urynbańyz!

— O, qudaı urǵan.— Toǵań quddy bir súzegen buqasha maǵan túıile qarady.— Sumyraı kelse sý qurıdy...

— Sýdy men jutyp jatyr deısiń be?

— Eki bastan sen... Seniń jolyń... Senin, qyrsyǵyńnan qyp-qyzyl altyn dalada qaldy.

— Sol altynǵa sizdiń sińirgen eńbegińiz shamaly...

— Áı, kúshik, sen ne shatyp tursyn?— Toǵaıáli jaǵamnan shap berdi.— Sýǵa laqtyryp jibereıin be, á?

Abroı bolǵan da dál osy sát Qanaı aǵaı kaıýtadan shyǵyp qalǵan edi. Arashaǵa umtyldy.

— Tart qolyńdy ońbaǵan neme, Qarynbaı!

Qajyrly kapıtan «Qarynbaı» qolyn jaǵamnan SH- lyp aldy da, jaǵyna tartyp jiberdi. Osymen tynar dep edim, kapıtan kúıinip ketse kerek, dop-domalaq nemeneni sıraqtan ustap aldy da sýǵa malyp-malyp shyǵardy.

— Má saǵan sýǵa tastaý kerek bolsa. Dońyz!.. Sen ekeýimizdi bir shesheniń qyzdarynan týdy degenge kim sóner. Kápir... Áke bolmysy jaman edi... Táńiri, osyndaı qor adamdy nege jaratady eken... It-aý, áke joldasy emes pe edik... Qamqorlyq etýdiń ornyna... Budan bulaı urynasyń ba?

— Joq, joq, qudaı aqy.

Toǵaıáli qalsh-qalsh etip jylap tur. Topal ıektegi bes-alty tal saqalǵa saýystana muz qatqan. Mezgilsiz qyraýytqan jalpaq basyn jerden kótermeı, kemseńdeı sóıleıdi.

— Urynǵanym joq... Jáı qaljyńdy... Aıtshy, qalqam, Bolathan...

Eki júzdiligine jynym ustaı tursa da, aıap kettim bul joly.

— Qanaı aǵa, biz ánsheıin... Kúsh synaspaq bolǵan edik... Urynǵan joq ol maǵan...

— Áne, aıtty ǵoı... Qudaı biledi... Kúnim, jibershi endi... Tońyp kettim...

— Kúsh synasar adamdy tapqan ekensiń.— Qanaı aǵaı ótirik aıtqanyma narazylyq bildirgendeı, alasy mol úlken kózderin jalt etkizip, maǵan bir qarady da, Toǵaıálige buryldy.— Bar, óshir qarańdy!..

— Ish-sha... Áı, bálem-aı, minóziń qatty-aý, kúnim... Ish-sha!..

Toǵań aldy-artyna qaramaı, búrseńdeı júgirip barady. Kapıtan kúrsine túsip, sol ornynda áli tur. Eki kózi Toǵańda. Artyq jazalaǵandyǵy úshin ózin-ózi jazǵyrǵan da túri bar. It bolǵanmen týma ǵoı, endi aıanysh bildirgendeı. Ol Toǵaıáli kýbrıkke túse bergende aıqaılap qoıdy.

— Áı, ońbaǵan, burysh salyp, bir stakan araq, ish te, otqa qyzdyryn...

— Maqul, kúnim, maqul... Eki bastaı...

Toǵaıáli tompańdaı jorǵalap, kýbrıkke súńgigen. Kapıtan tereń-tereń tynystap, jel ótine buryldy. Aýmaqty kózdiń otty qarashyqtaryn bir núktege qadaǵan. Únsiz ǵana oıǵa shomypty. Shańytyp jatqan sý borasyny syrtynan áldeneni baqylamaq bolǵandaı. Moınyndaǵy dúrbisin mezgil-mezgil kózine tosady da, kúrsinip qoıady. Seniń turmyn, bul kisi de kúndik jerde qalǵan tórt táýlik eńbek jemisi jaıly oılaýda. Oılamaýǵa bola ma? Qyryq bes myń bas. Ekspedısıanyń maýsymdyq jospary. AQSH-tan ozar jarysqa biz qosatyn qazyna. Jospardy bylaı qoıǵanda ár semányń qystyq azyǵy qalyp barady. Shalǵaılap qalǵan bolsa da, tastap keter shama joq. Otan múlki — el múlki. Shegine túsip toqtaımyz da, qaraılaı beremiz. Otyn da, azyq ta tapshylanǵan. Samoletpen tastaǵan taǵamdy ala quıyn áldeqaıda yqtyryp áketedi. Salqyn tıip aýyrǵandar da bar. Muz júrip, apat bolý qaýpi de joq emes. Baýtınnen, Gýrevten azyq tıegen kemeler, muz buzatyn parohodtar kútemiz. «Dáriger men dári-dármek jónelttik» dep habarlaǵandaryna da eki apta. Netken mesheýlik ekenin kim bilgen, álige deıin jete almaı, aıdalada qańǵyp júr. Ekspedısıa adamdarynyń keıbiri kesheden beri ıtbalyq etinen qýyrdaq jasaı bastaǵan. Úırenbegendikten shyǵar, kúlimsi ısi bar tárizdi. «Júrekti jigitter» bir stakan araqty jutyp alady da, jeı beredi. Men dám tata alar emespin. Aldy-artyn baıqaǵysh Qanaı aǵaı eskileý seıner aýyn alyp shyqqan eken. Buǵan deıin ara-tura balyq aýlap, sorpasyz bolmaýshy edik. Dúleı soqqannan beri oǵan da múmkindik bolar emes. Endigi jerde biz de ıtbalyq qýyrdaǵyna kóshetin shyǵarmyz. Kambýz ishinen qońyr,syǵan ıis keledi, múmkin, qýyryp jatqan-dy.

Mana túski shaı ústinde ájeptáýir aıtys bolyp qaldy. Áńgime qýyrdaq týrasynda. Sózdi Qanaı aǵaı bastady.

— Áı, aǵaıyndar, ádetti, eskilikti qoıyńdar. Bizge kúsh saqtaý kerek...

— Ne aıtqaly otyrsyń?— Raqmet aqsaqal kapıtan oıyn ańǵarǵandaı, shoshyna qarady.— Kúsh saqtaý úshin ne isteý kerek?

— Kúsh saqtaý úshin be?— Qanaı aǵaı kekesindeý jymıdy.— Siz shoshynasyz...

— Al, shoshynbadyq.

— Shoshynbasańyz.— Bul joly Qanaı úshin Aısa jaýap berdi.— Itbalyqtan qýyrdaq jasaýymyz kerek...

— Áı, Aısa,— Raqań túıme kózderin tikireıtip, shatynaı qarady,— sen, bar ma, sen dinnen bezip barasyń.

— Aqsaqal, men dindar kisi emespin ǵoı...

— Tileseń shoqynyp ket,..

— Raqa, sabyr etińiz.— Qanaı qaıtadan aralasty,— Aldymen tyńdańyz.

— Al tyńdadym, aıta ber.

— Osy janýardy búkil muhıt teńizshileri jeıtin kórinedi. Dat jazýshysynyń bir áńgimesinen oqyǵanym bar. Olar aldymenen baýyryn, ishekteriniń ishki qyrtystaryn shıki kúıinde jeıdi eken de...

— Ish-sha, kápirler, — Raqmet aqsaqal qolyndaǵy kesesin tóńkere tastap, keıin shegindi,— bizge de sony istetpekpisiń?

Joq, joq... Shıkileı jeı almaspyz...

— O, qoıshy óziń!

— Raqa, siz tura turyńyz,— Qadekeń, bir qozǵalyp qoıdy.— Aıtsyn Qanaı... Ia, sodan soń?

— Sodan soń, jon etterinen árqaısy bir-bir kesip alyp, óz tabıǵattary tilegenshe qaınatyp jeıdi eken...

— Olar kápirligine barady...

— Al biz shyn musylman-aq bolaıyqshy.— Aısa mysqyldy raımen Raqańa qarady.— Itbalyq jeme degendi sharıǵattan kórdińiz be?

— Men ne saǵan.— Raqań din máselesi jónindegi taıyzdyǵyn moıyndaýǵa májbúr boldy.— Men bir ǵulama deısiń be?

— Ǵulama bolmasaq, etegimizge namaz oqyǵan shala molla bolmalyq... Túsindińiz be?

— Túsindim.

Aısanyń asa qadirleıtin, ákesi tustas kárıaǵa alǵashqy ret qatty aıtqan sózi edi. Raqań aýyrlap ta qalsa kerek, aýzyna tipti sóz túspeı, shart ete qaldy.

— Sen bizdi bir pálege uryndyrasyń... Aram je deısiń ǵoı, á?

— Eshqandaı aram emes, sý janýary... Balyqpen qorektenedi... Ókpe aýrýyna qarsy bunyń maıyn jeımiz...

— Ol darý úshin...

— Darý degen aram emes... Tipti darýdy bylaı qoıǵanda, aryq maldy semirtý úshin jazǵyturym birneshe bilem ıtbalyq maıyn jegizemiz de, qysta álgi maldy soǵymǵa soıamyz... Ótken jyly ózińiz de sóıttińiz... Sonda aram jegen boldyńyz ba?

— Ras-aý.

Qadyráli aǵaı Aısany qostap edi, ózgeler de maquldap, dý ete qaldy.

— Durys, durys aıtady.

— Meıilderiń... Tilegenderiń musylman, tilegenderin kápir bolyńdar...

Sózden jeńilgen Raqań aıtysty doǵaryp, namazǵa uıydy. «Allahý ákbár, allahý ákbár...»

Túski eges osylaı aıaqtalǵan-dy...

Kapıtan kóziń dúrbiden aýdaryp, maǵan bir qarap qoıdy.

— Bul dúleı qashan basylar eken, inim, á?

— Qaıdan bileıin, aǵaı.— Men ezý tarta jymıdym.— Soǵystyń qashan aıaqtalatynyn úlken generaldar qatardaǵy jaýyngerden suraıdy deýshi edi... Sizdiń suraǵyńyz da sol sıaqty boldy-aý.

— Ras... Jas «jaýynger», ras,

Kapıtan da kúlip aldy. Bul bizdiń sońǵy apta ishindegi alǵashqy kúlýimiz shyǵar-aq.

— Qanaı aǵa,— men endi kúlkimdi doǵaryp, kúrsine sóıledim,— shynymen-aq qalǵany ma?

— Nege qalady? Qaldyrmaımyz... El ıgiligin qaldyrýǵa haqymyz joq. Búgin-erteń jel aýyp, tasý bolady... Keri baryp, jınap alamyz.

— Sý tasysa yǵyp ketpeı me?

— Nege yqsyn... Zákirlep kettik qoı... Tek muz júrip, seń basyp ketpegeı... Solaı, inim, áli úlken oljamen oralamyz.— Kapıtan meni arqaǵa qaǵyp qoıdy.— Sen anaý ońbaǵannyń sózin eleme... Endi ol qoıdan jýas bolady... Uqtyń ba?

— Uqtym, aǵa, uqtym...

Endi bir sát kapıtan kez qıyǵyn batysqa aýdardy. Men de solaı buryldym.

Kórshi keme ústinde qyzý jumystar júrip jatyr. Suńǵaq boıly Aısa aǵaı óz janyndaǵylarǵa ártúrli nusqaýlar beredi de, aq baltasyn qulashtaı sermep, jýan bóreneni jiti shabady. Ótkir balta júzinen úlken-úlken jańqalar qyrqylyp túse beredi. Sońǵy sheginis kezinde qaırańǵa soǵyp, eki kemeniń rýli synǵan bolatyn. Ónerpaz jigit qazir sol eki rúldi jańadan jasaýǵa kirisken. Aıaqtaı da kelgendeı. Mynaý daýyl kezinde ornatý da qıyn-dy.

— Bolathan, inim, súıinshi!

Qanaı aǵaı dúrbisin usyndy.

— Qara, jaqyndap-aq qalypty. Aldaryndaǵy taıyzǵa soǵyp bógelmese, kún batqansha jetip úlgiredi.

Men dúrbini kózime apardym. Kókjıekke eńkeıe túsken kún kóziniń astynda eki-úsh keme súıregen bir parohod, bir motor kórinedi. Bizdiń kútken kerýen bolýǵa tıisti. Kapıtan júzinde úmit kúlkisi. Otty qarashyqtarynda senim nury oınaıdy. Kórshi kemedegilerdiń de bar nazary sol tusta. «Tek qaırańǵa urynbaı, tezirek jetkeı, ıa sát!»

16

... Daýylmen jaǵalasa júrip, eki-úsh keme adamy bizge kelip mingen-di. Kóp uzamaı-aq kýbrık ishi kók munarǵa aınaldy. Ortadaǵy shoıyn pesh búkil qabyrǵasy kúreńite túsip, jan-jaǵyna alaý shashady. Pesh ústinde úlken qańyltyr tabaq tur. Tabaq ishinde ıtbalyq qýyrdaǵy. Kambýzdan kelip jetkenshe sýyp úlgirse kerek, qaıtadan qyzdyrylyp jatyr. Qazir kúıe bastaǵandaı, qońyrsyǵan ashshy ıis mınýt saıyn molaıa túsedi.

— Al, jetti,— Aısa aǵaı aýyr jumystan keıin ábden ashyqqan bolsa kerek, keńirdegin soza túsedi,— ákelseńshi, Toǵa!

— Asyqpa,— Jumash kapıtan sepkil bettegi ter burshaqtaryn súrte otyryp, toqtaý salady,— alǵashqy dám tatýymyz ǵoı, ábdenirek pissinshi... Aýyryp qalarmyz...

— Qoı, jetti, kúıigi barady.— Toǵań etekteı ernin tamsana túsip, aralastyryp qoıady da, birer kesegin qomaǵaılana qaýyp, baj ete qalady.— Óı, qandaı ystyq...

— Ashqaraq sorly,— Qanaı aǵaı «Qarynbaı» belesin kóz náletimen atyp, basyn shaıqaıdy,— órtenip ólersiń...

Kep uzamaı qańyltyr tabaq ortaǵa qoıylǵan edi, jumystan kelgen jigitter bir-bir stakan sharapty juta saldy da, Aısaǵa qarasty.

— Al, buıyr... Osyǵan muryndyqshy bolǵan óziń ediń, óziń basta.

— E, nesi bar, bastaımyn.

— Kesh qaldyń, Aısa,— Qanaı aǵaı kekesindeý jymıyp, Toǵaıálige qarady.— Meniń bólem pispeı turyp-aq bastap qoıǵan.

— Qaıteıin,— Toǵan qańyltyr qasyǵyn tabaqqa kóme berip, taǵy da bir tamsanyp qoıdy,— qýyrdaq ıisi murnymdy jaryp barady.

— Óı, ıt,— Raqań ájimdi mańdaıyn qatparlandyra 'shytynyp, keıin shegindi,— seniń anaý batyq murnyń shirip túspeıdi-aý... Ońbaǵan neme mańqyldap... ıtbalyq etin shıki jegenin de maqtan etedi... Erlik kóredi...

— Erlik bolmaǵanda,— Toǵań qańyltyr ı,asyqty kómeılete tyǵyp, masattana bir qozǵalyp qoıdy.— Meniń ákem Qaldybaı tiri maıshabaqty tuzǵa bylǵap jeı beredi eken.

— Sorly, sorly.

Raqmet kárıa shashyrańqy, seldir saqalyn oń qolynyń etsiz saýsaqtarymen jınaqtaı ustap, ábden bir jıirkengen pishinmen tyjyryna basyn ızedi.

— Sony da dáreje sanaısyń... Baıaǵyda sen sıaqty bir qortpaq úılene barypty. Álgi ıttiń aýzy sasyq bolsa kerek. Qalyńdyǵy jerkense, anaý neme óz betimen bylshyldap, «Óı, bizdiń sonaý ata-babamyzdan beri qaraı, búkil urym-butaǵymyzdyń aýzy sasyq bolatyn» degen eken... Sol aıtqandaı... Áı, seniń osy arǵy tuqymyń ashtan ólgen shyǵar...

Kýbrıktegi jurt dýyldasa kúlip aldy da, qasyq ustaǵan qoldaryn tabaqqa sozdy. Sezemin, pálendeı unatyp otyrmasa kerek. Eshqaısysy da Toǵań sıaqty suǵynbaıdy. Degenmen de jep otyr. Tipti maqtap ta qoıady.

— Qoı, tamasha dámdi eken.— Aısa aǵaı kózin qysyp qýlana kúledi.— Meniń naǵashym pisirgen tamaq jaman bolatyn ba edi... Ábden babynda pisipti.

— E, aıym-aý,— Toǵaıáli eki urtyn bultańdata talmap, masattana byldyrlaıdy,— Týra bal sıaqty... Tańdaıda erip barady... Pisirýinde bar ǵoı...

— Óı, sóziń qursyn. — Raqań on qanatqa burylyp, túkirinip qoıdy.— Baıqap je, sen ıt qaqalasyń... Meni bosatyńdarshy...

Raqmet kárıa tózip otyra almasa kerek, jaınamazyn qushaqtap, dalaǵa shyǵa jóneldi.

— Bolathan,— kapıtan meni shyntaǵymen túrtip, tabaqty mezgedi.— Al, inim... Jaýynger adam týra kelgen jaǵdaıǵa tóze de, yńǵaılana da bilýge tıisti... Óıtpeı bolmaıdy... kúsh saqtaý kerek, kúsh!

Jaýynger degen sóz meni belgili bir tártipke shaqyrǵandaı. Qańyltyr qasyqqa ilingen alǵashqy kesekti aýzyma apardym. Árıne, Toǵan aıtqan bal emes. Kúlimsileý ıisi bar, súıkimsizdeý bir nárse. Degenmen de, jeýge bolarlyq. Tózýge týra keledi... «Kúsh saqtaý kerek... Muqtajdyq neni moıyndatpaıdy. Men osy sát «Teńiz eńbekkerleriniń» qaharmandaryn taǵy da eske túsirdim. «Jılát shıki krapty erikkendikten jemegen shyǵar-aq!»

Jigitter biraz shuqylady da, keıin shegindi. Toǵań áli toqtar emes. Eki ezýden jyljyǵan maıdy da eshbir súrtpesten, byldyrlaı ymdaıdy.

— Alyńdar, áı alyńdar...

— Naǵashy, taýysyp qoıyńyz.— Aısa aǵaı qýlana kúledi.— Eńbegińiz sińdi.

— Túý, qalqam, eńbek sińgende qandaı... Bul janýarda et bolmaıdy eken... Árqaısynyń moıyn omyrtqasyn úńgip, qansha azaptandym.

— As bolsyn, alyńyz:.. Eńbek sizdiki.

— Áı, toıyp ta keldim-aý,— «Qarynbaı» jemqor Aısa aldyndaǵy shynyǵa suqtana qarady,— «Jaqsy as qalǵansha jaman qaryn jarylsyn» degen eken, mynany taýysyp qoıaıyn, bir quıyp jibershi, kúnim...

— Oıbaı, naǵashy sizden aıaǵandy...

— Jeter,— Qanaı jekirip tastady,— ólesiń, ashqaraq neme...

— Qoı, káıtetin edi.— Toǵan, tamsana túsip, myrs-myrs kúlip aldy.— Bizdiń ákemiz kádimgi shilde, tamyzda bir qoıdyń etin tutas jep, qudyqqa túsip uıyqtaıdy eken.

— Sorly, sorly. Seniń sorlylyǵyńnyń ózi de sol jaman ákege tartýyńda ǵoı... Jaqsy anadan saǵan úles tımepti...

Qanaı kapıtan óz bálesiniń qorashtyǵyna ábden kúıinse kerek, laktap qoıǵandaı jaltyrap turatyn qara kúreń júzine kók býdan boıaý paıda bop, qoıý qastarynyń arasy tutasyp ketken eken. Qalyńdaý ernin qushyrlana.tistegen kúıi, biraz ýaqyt únsiz otyrdy da, tańdaıyn qaǵa basyn shaıqady.

— Al, ish te je... qazir sen de sýǵa túsesiń... Anaý kemelerdiń rúlderin ornatý kerek qoı...

Aýqattan sońǵy keńester eki kemeniń rýlin ornatý tóńireginde bolǵan edi. Árkimder ár túrli usynystar engizdi. Bireýler erteń, jaryq túse bastaýdy uıǵardy. Endi bireýler osy tún ishinde ornatýdy maslıhattady. Kýbrıktegi adamdar qazir osy másele tóńireginde eki jaq bolyp sóz talastyrýda.

— Týmalar!—Qanaı kapıtan qalıanyn sora otyryp óz sheshimin aıtty.— Erteńge qaldyrýǵa bolmaıdy... «Jaman aıtpaı jaqsy joq...» Tún ishinde muz júrip, qozǵalýǵa týra kelse qaıtemiz... Tastap ketemiz be?

— Qudaı ózi saqtar da...

Toǵań jıi-jıi kekirinip, erteńge kóshirýdi qostady.

— Qudekeńniń ózi de «Saqtansań saqtarmyn» depti.— Aısa aǵaı óz dáleline súıeý kútken úmitpen Raqmet kárıaǵa burylady,— Solaı emes pe, aqsaqal?

— Árıne,— Raqań basyn ızeıdi,— saqtanǵan maqul...

— Al sonda,— Toǵaıáli maýjyraı túsip, kýbrık qabyrǵasyna súıenedi,— sonda osy qarańǵyda qalaı ornatpaqsyńdar?

— Elektr jaryǵymen...

— Aısa, kúnim, sen óziń qyzyqsyń.— Toǵan ak jabaǵy basyn qaıtadan kóterip, myrs-myrs kúledi.— Osy daýylda shúmekti qalaı kıgizbeksiń?

— Kerek bolsa úsh-tórt jigit sýǵa túsip, qolmen kıgizemiz... Súıemeldeımiz...

— Árıne, onsyz bolmaıdy.— Qanaı jymıa kúlip Toǵańa qarady.— Aldymen sen túsesiń. Áıtpese, manaǵy maıdan keıin...

— Qolqalarym-aý. Qoıyńdarshy... Osy túnde... Qudaı ońdap erteń jel tymar...

— Erinshekke búgingiden erteńgi ońaı,— Qanaı kirpi shashyn tikireıte sıpap, sol qolynyń moltyq saýsaǵyn joǵary kóteredi. — Sen be, sen bólem, ońbaısyń... Erteń budan da kúsheıip ketse... Tipti seń ishinde júrip ornatýǵa týra kelse qaıtesiń?.. Báribir sýǵa túsemiz...

— Ia, kún buryn shara qoldanǵan maqul.— Kúni boıy eki jaqtyń aıtysyn únsiz ǵana tyńdap otyrǵan Jumash kapıtan sál oılana tústi de, óziniń ámir tájirıbesinen uzaq bir áńgime bastap ketti.— Tabıǵatqa senýge bolmaıdy, jigitter... Anaý jyly meniń bir aýzym kúıgeni bar...

... 1942 jyl. Otan soǵysynyń asa bir jaýapty kezeńi. Biz birneshe keme Baýtınnen ıtbalyq maıyn tasımyz. Birde Astrahanǵa, birde Maqashqalaǵa barýǵa týra keledi. Noıabrdiń dál búgingi ondary kezi bolsa kerek. Teristik jeli bet qaryp, yzyldaı soǵady. Tek jel ǵana emes, aspan asty da qaterli. Qańǵyp júrgen jaý pırattaryna kezdesesiń de, solardyń baǵytynan jaltara qashasyń. Bir ret záremizdiń ushqany bar. Ala bult arasynan úsh quzǵynnyń shyǵa kelgeni ǵoı. Aramyzdy shalǵaı salyp, yǵysa berdik. Tasalanar pana joq. Biraq, álgi quzǵyndar bizge áýre bolmady. Pýlemet oǵyn sebelep, ústimizden óte shyqty da, alda bara jatqan barjaǵa shúıildi. Teńiz sýy shanshyp qoıǵan syryqtaı, aspanǵa shapshyp, barja mańy oıran bola qaldy. Álden ýaqytta barja ústinen alaý kóterildi. Qyzyl jalyn ishinde sýǵa qarǵyp jatqan adam deneleri kórinedi. Barja tirkegen parohodtan oq atsa kerek. Endi bir sát úsh quzǵynnyń bireýi sýǵa qulap tústi de, qalǵandary jaltara jóneldi. Sóıtsek sovet qyrandary da kelip úlgirgen eken. Parohod ústindegi kishkene qaıyqtar tómen túsirilip, barja adamdaryna umtylǵan. Úlken barja ústinen qyzyl-ala jalyndar lyq-lyq atylyp, áldeneler shatyr-shutyr ete qalady. Qazir búkil teńiz janyp jatqandaı, tolqyn jaldary da kúreńite qalǵan. Biz barjaǵa taıana bergen edik, parohod aldymyzdy kesip, keri qaıtardy. Eki bastan «ózderiń órtenesińder, jolamańdar» degen bolsa kerek. Oryndy saqtandyrý, qara maıly kemeni jalyn tili bir súıse, janamyz da ketemiz...

— Apyraı deısiz. Parohod she?

— Parohod keıin buryldy. Bizdiń art jaǵymyzda barja súıregen bir parohod kele jatyr edi. Eki bastan soǵan kómektespek shyǵar.

— Ia, sonymen?

— Sonymen aman-saý Astrahanǵa baryp, júkti tapsyrdyq-aý,— Júmekeń shegirleý kózin bir núktege qadap, sál bógele tústi de, áńgimesin qaıtadan jalǵady.— Meniń aıtqaly otyrǵanym bul emes, keri qaıtar saparym. Kún raıy túzele bastaǵan-dy. Degenmen de muz qatar kez taıanyp qalǵan ýaqyt. Alasapyranǵa ushyramaı turyp, keri oralýǵa tıistimiz. Endi qaıtýǵa daıyndaldyq. Kemeniń ol-bul jerin qarastyra kelsem vıntimniń bir qalaǵy sál maıysqan tárizdi. Dereý ózgertýdi talap ettim. Prıstan nachalnıginiń kezekshisi mamandarmen kelip kórdi de, qoldy bir-aq siltedi. «Túk te etpeıdi... Áli on jylǵa tózedi». Áı-dáı aıtys bastaldy. Men nachalnıktiń ózin izdep, taba almaı qaıtsam, kemege júk tıep te úlgiripti. Manaǵy kezekshi joldama qaǵazdy qolyma ustata berdi. «Aıda» qazir parohodqa tirkel... Reıdaǵa shyǵaryp salady». Meń taǵy da qarysyp kórdim. Kónedi degen ne... soǵys keziniń zańymen qorqytady. Onysynan úreılene de qoıǵan joq edim. Kezekshi de, tutynýshylar odaǵynyń ókili de ótinip aldy. «Vıntti ózgertý úshin anaý júkti qaıtadan aýystyrý kerek... Kóp ýaqyt ótedi... Ashyq-jaryqta jetip qalyńyz... Ondaǵy jurt azyq kútedi. Vıntti ala ket te, barǵan soń oratqyz» Men jýası bastadym. Bala-shaǵalarymen eki-úsh áıel mingen-di. Olarda da ushýǵa qanat joq. Ózim de úı ishin saǵynǵanmyn. Osy jaǵdaılardyń bárin salmaqtaı kelip, kelisim berdim.

Sol keshte birneshe motorly kemeni úlken parohod súıreı jóneldi. Aýa raıyn zertteýshilerdiń de keıde ońdyrmaı adastyratyny bar ǵoı. «Eshqandaı qater joq» desken-di. Sol sandyraqtar tusyna kez boppyz. Ózennen shyǵar saǵatta ońtústikten qutyrynyp bir berdi. Eki-úsh kún buryn qara sýyq kezinde qatqan bar muzdy teńiz tamaǵyna ákelip úıirgen. Qýatty parohod seńdi omyryp keledi. Omyrylǵan muzdy asaý tolqyn qýyp ákelip, keme qabyrǵasyna soǵady. Reıdige jetkenshe eki-úsh .keme tesilip te boldy. Áıteýir, biz amanbyz. «Áı osy qysymǵa tózgen vınt qalǵan jerge tózer» dep tarta berdim. Soqyr táýekel adamdy apatqa uryndyrady ǵoı.

Tań ata taǵy da muzǵa kezdesip, qyspaqta qaldyq ta qoıdyq. Álden ýaqytta bir nárse shatyr-shutyr ete qalǵan edi. Kómekshim júgirip keldi. «Qosaǵasy, qurydyq... Tóstegi eki vagon arasynan...» Aýzyn basa qoıdym. «Óshir únińdi... Anaý bala-shaǵalynyń júregi ushyp óledi» Keme palýbasynda ekspedısıa adamdarynan surap alǵan eki ıtbalyq jatatyn. Solardyń birin súırete kýbrıkke kirdim. Sý tizege jetipti. Tabaqtaı jerdiń taqtaıyn omyryp ketken eken. Qolymdaǵy ıtbalyqty sol úńgirge synalaı tyqtym da, ber jaǵynan taqtaı shegelettim. Bul jaryqtyq jelimnen de berik pe deımin. Ábden jabysyp qalǵan. Sarqyrap quıylǵan sý pyshaq keskendeı tyıyldy. Keme tumsyǵy edáýir shóge bastaǵan eken. Nasosty kýbrıkke túsirip, dereý tóge bastadyq. Odan ári motordy sóndirip, tek qorǵanys qamyna kiristik. Abyroı bolǵanda, sáskege taman jel de tolastaı bastady. Jan-jaǵymyz tutasyp jatqan kókshe muz. Tek biz ǵana emes ekenbiz, ár jerde keme, qaıyqtar kórinedi. Erteńine bult aıyǵyp, aýa raıy shyńyltyrlana tústi. Muz tutqyndary endi bir-birimizben aralasa da bastadyq. Biz olardan balyq alamyz, olar bizden kartop alady. Tıep kele jatqan azyǵymyzdyń ishinde kartop ta bolatyn. Balyqtan ózge azyqtary taýsylǵan adamdarǵa kómektesýge týra keldi. Keıde tóbemizden shúıile samolet samǵaı ótedi. Áýelgi sátte «jaý quzǵyny bolmaǵaı» degen oımen úreılenip te qalǵanbyz. Joq, ózimizdiki eken. Muz ústine azyq tastap ketedi.

Sonymen tórt kún yqqanbyz, besinshi táýlikte muz omyrǵysh parohodtar kelip qutqardy. Solardyń biri bizdi teńiz tereńindegi barjaǵa ákelip tastaǵan. Endi júrelik desek vıntimiz de, rýlimiz de qıraǵan. Baýtınge radıogram berip, kómek suratqanbyz. Jibermek bolǵan motory adasyp ketken be, keler emes. Qashanǵy jatpaqpyz. Tirshilik qamyna kiristik. Keme quıryǵyn barja krany arqyly joǵary kóterip, vıntti aýystyrdyq, rúldi jóndep, qaıtadan qońdyrdyq. Amalsyz súńgýge týra keldi. Qaqaǵan aıaz. Sý súıegińdi shaǵyp barady. Kóný kerek, tózý kerek. Tózbeside laj joq...

— Árıne,— Raqań tasbıǵyn sanaı otyryp, basyn ızedi,— teńizshi jazmyshy osylaı, shyraqtarym.

— Toǵaıáli, kórdiń be,— Jumekeń tereń tynystap, shalǵysyz jıren urtyn bir sıpap qoıdy,— kezinde shara qoldanbaǵandyqtan qansha azap kórdik, á?

— Apyr-aı deısiz.— Aısa aǵaı ornynan bir qozǵalyp qoıdy.— Osy biz keıingi kezde tym aqsaýsaqtanyp baramyz... Jeńilge, daıynǵa úıirsektenip aldyq... Soǵys kezi esterińizde me... Qaqaǵan sýyq túnderde ıtbalyq maıyn jaǵyp qoıyp, mezgil-mezgil qyzdyryna júrip, tań atqansha soıatyn edik qoı... Onda men dál osy Bolathan jasyndaǵy taldyrmash qana balamyn.

— Ia, ıa, esimde... Bir ret qalǵyp ketip, otqa qulap bara jatqan jerińnen ustap úlgergem.— Júmekeń jymıa túsip, árkimniń júzine úńildi.— Káne, iske kiriselik... Birinshi bolyp sýǵa ózim túsemin... Maǵan ilesetin taǵy da qaısysyń bar.

— Men túsemin.— Aısa aǵaı qolyn keterdi.— Taǵy da eki kisi kerek.

— Joq, Aısa, sen bas ınjener esebinde kemede qal.— Qanaı basyn shaıqady.— Biz bólemiz ekeýmiz túsemiz... Toǵaıáli, solaı ma?

— Qaıdam, kúnim,— Toǵań temen qarap, mińgirleı berdi.— Tús deseń...

Al, káne, jigitter, otyrmalyq! Tájirıbeli Jumash kapıtan sepkil betti bir súrtip, ornynan qozǵaldy. Osyǵan ilese ózgeler de kóterildi...

... Shyrt uıqydan shoshyp oıandym. Kýbrık syrtynda tasyr-tusyr áldenendeı ábiger bastalǵan. Motor da dańǵyrlap alǵan eken. Qanaı aǵaıdyń mazasyz aıǵaılaǵan qaharly komandasy estiledi. «Alǵa!..» «Keıin!..» «Toqtat!..» Mashına bóliminen qońyraý shyldyrlaıdy. Komandany qabyldaý ısharasy.

Asyǵa basyp dal.aǵa shyqtym. Jel baıaǵy sol kúıi. Aspan júzi tas túnek. Qaraýytyp kelgen tolqyn taýlarynan aǵarańdaǵan bir nárse qarǵyp túsedi de, shatyr-shutyr ete qalady. Ekıpaj músheleri keme bortyna úńilipti. Uzyn sapty bagormen áldeneni keri ıterip, ábden áýre bolýda. Kapıtan keme tumsyǵynda tur. Mezgil-mezgil qolyn kóterip, jańa komanda beredi. «Alǵa!..» «Keıin!..» «Toqtat!»

Men de temen úńildim. Qabat-qabat qalyń muz jan-jaqtan qaýsyryp alǵan. Tolqynmen birge qarǵyǵan muz kesekteri keme bortyna kóteriledi. Aldyńǵy tusta, biraz jer, qaraýytyp jatqan teńiz keńistigi. Kapıtan kózi sol tusta. Keme tumsyǵy da álgi baǵytqa burylǵan. Biraq, amal ne, baýyrymen jer syzyp, qaıyrlap keledi. Tolqyn qýǵan qalyń seń asyǵys qarǵyp, aldymyzdy kesedi. Qanaı aǵaı ala býnaq ólsheýishin sýǵa boılatyp aldy da, taǵy da qolyn keterdi.

— Alǵa, alǵa!

Kapıtan daýsynan senim lebi eskendeı. «Ia, sát!.. Tereńge túsken shyǵarmyz!» Men úmittene bir kúrsinip aldym da, tóńirekke kóz tiktim. Jalǵyz ǵana biz emes, búkil ekspedısıa kemeleri qaptaı júzip keledi eken. Bári de muzdan yǵysqan, bári de apatpenen alysqan. Asyly, osy adamdar ózgeshe jaratylǵan bolsa kerek. Bul deneler sýyqty eleń etpeıtin shoıynnan quıylǵandaı. Túndegi erlikterin aıtsańshy. Tıgen-tıgeni qatyp jatqan salqyn sýdyń ishinde saǵatqa taıaý júrgen-di. Asaý tolqyn aj etip, álsin-áli ústerin jabady. Alaıda taısalyp kórseshi. Ot júrek, ejet adamdar qolǵa alǵan jumystaryn oryndaǵannan keıin ǵana keme ústine kóterildi. Olar ishke kirgende deneleri kókbeńbek, shashtary saýys muz bolatyn. Jyly kýbrıkke engen boıda ústerin spırtpeı súrtip-súrtip aldy da, Qyzyl burysh salynǵan bir-bir stakandy tóńkere tastady. Kókshil deneler qaıtadan kúreńitip, surǵylt júzder qaıtadan nurlana bastady. Birin biri ıyqpen qaǵa, júgire bılep, máz-máıram kúlisedi. Mine, ishse osylar ishsin. Keıde qolynan túk kelmeıtin, boıy shynashaqtaı Sáýden sıaqty bireýlerdiń ólsheýsiz iship, kóterem shoshqa tárizdi, qyp-qyzyl tańqy tumsyqpen balshyq qoparyp júretini bar-aý. Ábden jynyń ustaıdy. Tipti teýip ketkiń keledi. Al mynalardyń ishkeni adal. As bolsyn! Men bul joly Toǵaıáli aǵaıǵa da súısinip qaldym. Shekesinde, betinde eki jerden jara bar, kemege soǵylsa kerek. Tipti sony da eleń eter emes.

Osy erlerdiń sol eńbegi bizdi tónip kelgen apattan qutqardy. Tań ata ekspedısıa kemeleri tereńge túsip toqtady. Keshegi parohodtar da osy mańda tur eken.

17

... Jel batysqa aýyp, teńiz sýy qaıtadan tasyǵandy. Ekspedısıa kemeleri kún saıyn shyǵysqa jyljı otyryp, baıaǵy tusqa toqtady. Qaırańdar ústin tolqyn jaba bastaǵan. Jıekte tutas muz jatyr. Sý tereńdeı tursa da mańyna jolatar emes. Toǵań aıtqan «qyp-qyzyl altyn» áli de qolǵa túsken joq. Endi sý ǵana emes, seń astynda qalar qaýpi bar. Motoflúgalar taıana túsip, keri qaıtady. «Táńiriden tilep alǵan batys jeli» de bizge jyly meıirim ákelmegen tárizdi. Baıaǵy sol yzǵyryq.

Qanaı aǵaı radıo rýbkadan tunjyrap shyqty da, motoflúgaǵa mindi. Aıtpasa da belgili. Noıabr ortalanyp qalǵan. Qyraýly qys taıaý tur. Kúzgi tabıǵattan myrzalyq kútip bolmaıdy. Ol Toǵaıáli aǵaıdan da saran. Ótinishpen emes, ójettikpen ǵana alasyń. Keme kapıtandary men brıgadırler ekspedısıa nachalnıgine jıi-jıi shaqyrylady. Gýrevten úlken bastyqtar da kelgen desedi. Qazir ekspedısıa komýnıseriniń jınalysy bolǵaly jatyr. Qanekeń sonda ketken-di. Qaralatyn másele: sonaý «qyzyl altyndy»— ter sińgen qundy eńbekti ysyrap etpeýdiń qamy shyǵar-aq... «Neptýn» men «Baýtınshylar» ekıpajdary flagmandyq kemedegi máslıhattyń toqtamyn kútýde.'

— Al, jigitter, jınala qalyńdar!

Ortalyqtaǵy jınalystan oralǵan kapıtan keme ústine sóıleı kóterilip, árkimniń júzine úńildi.

— Káne, qaıtamyz ba?

— Aıym-aý.— Toǵań shoshynǵan adamdaı sol qolyn jaǵasyna apardy.— Solaı sheshtińder me?.. Qol sozym jerdegi qyp-qyzyl altyndy tastap ketemiz, á?.. Joq, buny tastap ketkenshe seń astynda qalǵan artyq qoı.

— Áı, jaǵyńa jylan jumyrtqalasyn.

Raqań teńizshiler shejiresi tárizdi shytyrman ájimdi mańdaıyn qatparlandyra jıyryp, qolyn siltep tastady.

— Sen qurǵyrdyń aýzyńa bir ońǵan sóz tússeıshi...

— Apyr-aı, deısiz,— Sartaı aǵaı tisindegi shylymyn qushyrlana qyrqyp, keme bortynan laqtyrdy,— Kil tek pyshaqqa túsý... Seń astynda qalý...

Brıgada músheleriniń bári de Toǵaıálige kóz náletterin jaýdyrdy.

— Kúnim-aý, endi qaıteıin... Qyp-qyzyl altyndy tastap ketemiz deıdi.

— Shyn solaı sheshtińder me?— Raqań endi basyla sóılep, kapıtan júzine suraqty pishinmen qarady.— Asyǵys sheshken ekensińder... Tastap ketý jón bolar ma?.. Kútken maqul emes pe edi?..

— Árıne, kútemiz...

— Kútpegende she!

— Elge ne betimizben oralamyz...

— Asyqpalyq...

— Asyqpaýǵa bolmaıdy.— Kapıtan qalmaq qalıanyn jiti soryp, oılana tústi.— Erteń bolmasa búrsúgúni qatty sýyq, darly boran kútetin kórinedi.

— E, oǵan deıin tirshilik etpeımiz be?

— Aqsaqal,— kapıtan qosaǵasynyń júzinen syr ańǵarmaq bolǵandaı, uzaq qarady.— Sol máseleni ortalaryńyzǵa salǵaly otyrmyn... Siz qalaı qaraısyz?.. Kópshilik qalaı oılaıdy?

Kópti kórgen kárıa sheshimin birden aıtpastan uzaq oılandy. Jetpisti alqymdaı kelse de, áli oty qaıtpaǵan, aýmaǵy túımedeı ǵana dóp-dóńgelek kózderin alysqa, jel etine tosypty. Qazir ol uzaq ómiriniń bel-beleterin moıyl qarashyq aldynan etkizgendeı. On úsh jasynda qoıshylyqtan qashyp, teńiz jıegine kelipti. Sodan bergi ómiri únemi tolqyn jalynda, seń tepkisinde. Keıingi jyldarǵa deıin qys atamandyq, jaz ben kúz kapıtandyq jumystaryn atqarypty. Asaý tolqyn omyrǵan qoı qotanyndaı kók muzda aptalar boıy yǵyp ta kóripti bul kárıa. Sol azaptyń bári de ór keýdeni jasyta almapty. Qaıraty áli qaıtqan joq. Saqal, shashtan jalǵyz tal aq qyraý kóre almaısyń. Búkil jan dúnıesi tolqyn yrǵaǵymen toǵysyp jatqandaı. Jas ulǵaıyp kelse de, teńizdi tastar oıy joq. «Aqsaqal, osy kásipti qoısańyz qaıter edi?» degen adamǵa Raqań renjip qalady. «Áı, óziń ne byqsytyp otyrsyń?» Jigitter kúmiljı beredi. «Keshire kórińiz, erkin dem alarlyqtaı eńbek ettińiz ǵoı degenimiz de». Raqań aq qaladaı usaq tisterin túgel kórsetip, áldenege kúledi. «Dem alatyn men qartaıyp otyrmyn ba?! Kúresesińder me, ózderiń?» Kúreske eshkim shyǵa da qoımaıdy. Jyǵyp keter dep úreılenetin-di, kim bilgen? Shyńǵa bitken qaıyńdaı syndarly bıik tulǵada ólsheýsiz bir kúsh jatyr. Bul tulǵaǵa eshqandaı olpy-solpy aram et te bitpegen. «Kúsh synasýǵa tabandaryń turmaıdy, á?» Raqań endi óz jaratylysyna súısingen adamdaı mıyqtan ǵana jymıyp, baısaldy sózge kóshedi. «Shyraqtarym, sender sol bir sózderińdi qaıtalaı bermeńder... Áli kúshim qaıtqan joq... Úıde otyrý azaby budan da góri aýyrdy... Tipti ózgesin bylaı qoıǵanda, meniń shıetteı tórt balamdy kim asyraıdy?.. Boryshym kóp. Olardy halyq qataryna qosýǵa tıistimin!» Balalarynyń jas ekeni de ras. Eń úlkeni bıyl segizge ǵana tolǵan. Alpysqa aıaq basqanda kórgen uly eken, atyn Alpysbaı qoıypty...

— Bizdiń «qurdas» oılanyp qaldy, qorqady-aý deımin!..

Aısa aǵaı baıyrǵy áziline basyp, qýlana kúldi de, Raqańnyń júzine kóz qıyǵyn jiberdi. Kári jandy qaıraýǵa tyrysqan tárizdi. Ákesi tustas adamdy «qurdas» deýinde de mán jatyr. Bul ekeýiniń úlken uldary bir jyl, bir aı, bir kúnde týypty. Sondyqtan da «qurdas» dep reti kelgende Raqańdy qaǵytyp qoıady. «Ýa, qalaısha?..» Aısa dálelin aıtyp, jymıady. «Balalarymyz qurdas bolǵan soń ózimiz nege qurdas bolmaımyz?» Raqmet aqsaqal bul ázilge jábirlene de qoımaıdy, qaıta kóterilip qalatyndaı, «Áziliń jarassa atańmen oına... Ersilik joq... Aısa, senimen qurdastyqqa jarasam, qor bolmaǵanym...»

Esh qashan renjýdi de, moıýdy da bilmeıtin, reti kelse úlkenmen de, kishimen de ázildese beretin osy bir albyrt jannyń ózi de qazirgi sátte oı ústinde otyrǵandaı. Ýaıym emes, kóńildi oı. Qara kózde kúlki oınap, juqaltym júzi narttana túsipti. Zerek adamǵa tán názik erinderinde kúbir bar. Álde Aqmarjan jeńgeıge arnaǵan jaǵa bir óleń joldaryn oılaýda ma eken? Múmkin, ne Amanqostyń, ne Baqyttyń, ne Yryskeldiniń erke minezderin eske túsirgen-di. Aqyn keýde syrǵa tolǵandaı. Múmkin, jada jyr bar-dy. Keıde ol osylaı oılana otyryp, taqpaqtata jóneletin. Aısa aǵaı osy ekspedısıanyń «jandy gazeti» tárizdi.. Oǵash minez, óreskil qylyqtar bul kisiniń kózine tez shalynady da, qolma-qol syqaq jyr shyǵarady. Ótkir jyr sol saǵatta-aq ekspedısıa adamdarynyń arasyna tez taralyp ketedi. Ótken aptadaǵy ıtbalyq qýyrdaǵynan keıin Toǵaıálige arnap:

«Naǵashym Toǵań — Qarynbaı,

Ac degen ıman-aryndaı.

Túndegi maıly tamaqtan

Qalsa ıgi qaryn jarylmaı!?» —

dep bir aýyz taqpaq shyǵarǵan edi, qazir sol taqpaqty, árkimder-aq jatqa soǵady. Sodan beri Toǵaıálini kórgender qýlana kúledi. «Ýa, Toǵa, ish qalaı, ish?» Jempaz aǵaı kúńk ete qalady. «Kiń... kiń... óı, qoıyńdarshy, ózderiń... Kiń... kiń... ózderiń as ishpeıtindeı...» Analar taǵy da kúlisedi. «Aısa aıtqandaı, jarylmasańyz jarady!» Toǵań bul joly da kúńk etedi. «Kiń... kiń... Jarylyp...» Degenmen osy aǵaıdyń galúnǵa júgirýi tym jıilenip ketkendeı. Aqyry qaıyr bolǵaı da!

Men Qanaı júzine kóz . jiberdim. Ol kisi de oıǵa shomǵan tárizdi. Tek óz úı ishteri ǵana emes, mynaý jandardyń taǵdyryn da oılaıtyn-dy. «Albyrttyqqa megzep, apatqa uryndyrarmyn ba?» deıtindeı. Al menimen kezdesip otyrǵan da adam joq. Áıtse de osylarmen birge ózim de tolǵanýdamyn. Meniń de jas buǵanama túsken salmaq bar. Alty adam qolyma qaraǵan. Nalytpaýym, júdetpeýim kerek. Maǵan arqa súıegen tórt birdeı sábı týmany qatarǵa qosýǵa, tipti ózim de tasada qalmaýǵa, órge kóterilýge mindettimin. Áke tabyty aldynda osyǵan ant etkenmin...

— Raqa, káne, ne aıtasyz?

Qanaı aǵaı qalıanyn qaıtadan tutatyp, qosaǵasyna buryldy. Raqań tamaǵyn kenep jymıdy da, Aısaǵa qarady.

— Men aıtsam ba?.. Meniń mynaý jas «qurbym», «káriliktiń qaraýlyǵy» dep taǵy da óleń shyǵaryp júrmeı me?

— Joq, joq, men be?— Aısa da tamaǵyn kenep jymıdy.— Men:

«Tarlan da sharshap syr berdi. Qartaıǵany shyndy endi... Jas jeńgeı qalaı qabyldar, «Qurdasym» bul jol qur keldi»,—demek edim.

— Ýa, qoı, aıta kórme!— Raqań sál qysylyńqy pishinmen, kúreńite kúlip aldy,—Kárilik ıtińdi ári áket!

— Al Raqa, sonymen?

— Maǵan salsańdar, qazirden bastap iske kiriselik... Úsh júz adam jabyla ketkende nesi qalady... Anaý muzdy taptap-aq tastamas pa ek!

— Óı, arystan!— Aısa taǵy da tamaǵyn keneı túsip, bir qozǵalyp qoıdy.— E, báse, bizdiń «qurdas» osyny aıtar dep edim-aý:

Tabany jalpaq tarlan-boz,

Dý sezse boıy qyzynǵan.

Kemelge kelgen kezinde

Taıar ma kókshe muzyńnan?

— Pap, pa, maqtaýymdy jetkizdiń.— Qosaǵasy sál ǵana ezý tartty da, artynsha baısaldy pishinmen kapıtanǵa buryldy.— Al ózderiń she, partıa qalaı uıǵardy?

— Partıa batyldyqty, tabandylyqty mezgedi. Aýlaǵan sender bolǵanmen ıgilik, yrys eldiki. Halyq qazynasyn seń astynda qaldyrý teńiz batyrlaryna uıat emes pe?! Doly,tabıǵatty júgindire qımyldap, araldaǵy baılyqty alyp úlgirýge kúsh jumyldyralyq! Elimizdi azyq molshylyǵyna keneltýdi kózdegen jeti- jyldyq mindetteri osyny talap etedi degendi aıtty.

— Bárekeldi, ábden durys sheshkensińder.— Qosaǵasy kapıtanǵa buryldy.— Al onda ne turys bar?

— Ay, aǵaıyndar,— Aqmambet aǵaı árkimniń betine jaltaqtaı qarap, aýyr kúrsinip qoıdy.— Osynymyz aǵattyq bolyp júrmesin... Nóser bolady dep turǵanda... Ana jylǵydaı qaırandy sý basyp, apatqa kezdespelik...

— Óı, osy sen,— Toǵań taǵy da kúıgelektikke salynyp, tompańdaı júgire bastady.— Kiń... Kiń... qoryqsań qal, qyp-qyzyl altyndy... Kiń... Kiń...

— Al,.káne, daıyndalaıyq.— Kapıtan ornynan kóterildi.— Árkimniń óz erki... Júrektileriń ǵana júrińder... Tilegenderiń azapqa da, úleske de ortaqtaspaı qalyp qoıyńdar...

— Joq, jaı aıtqanym ǵoı.— Eshkimnen súıeý taba almaǵan Aqmambet álgi sózine uıalǵandaı tómen qarady.— Qalyp, nege qalalyq... «Kóppen kórgen uly toı!»

... Kóp uzamaı ekspedısıa kemeleri tutas kóterilgen-di. Toǵaıáli aǵaıdyń babynda pisken tamaǵyn jol-jónekeı ishýge týra keldi. Bul joly shynynda da babyn¬da pisipti. Kóje de, ıtbalyq qýyrdaǵy da, balyq sorpasy da emes, kádimgi et. Et bolǵanda qandaı! İshine ińkár salynyp, balbyrata pisirilgen mol et. Tamaqty bulaı daıyndaý eń bir sheber áıelderdiń ǵana qolynan keletin shyǵar-aq. Baýtınnen azyq, jetkizgen tasymal kemesiniń ekıpajyna da, pisirgen Toǵaıáli aǵaıǵa da raqmet aıta otyryp, súısine jedik...

Biz aýqattanyp bolǵan kezde ekspedısıa kemeleri tutas muzǵa tumsyqtaryn tireı toqtaǵan. Teńiz sýy mol tasyp, qaırańdar mańy tereńdete bastaǵan eken. Úlken parohod kók muzdy biraz jerge deıin buzyp bardy da, bógelip qaldy. Odan ári júrýge sýy taıyz bolsa kerek. Parohod endi sol barǵan jolyn keńeıtýge kiristi. Biz taǵy da taıana tústik. Qaırańǵa áli kóp jer bar. Endi ekspedısıa adamdary úsh motor, on shaqty motoflúgalarǵa, kishkene qaıyqtarǵa bóline tıelip, «aıqasqa» umtyldy. Birinde súımen, birinde bagor, birinde zákir rychagynyń temir saby. Qabyrǵalary temirmen qaptalǵan eki motor kókshe muzdy tile túsip, bógelip qaldy. Motoflúgalar men kishkene qaıyqtardaǵy adamdar qaptaı órip, qalyń muzdy oıýǵa kiristi. Beınebir ózinen zordy ıgerer, uıymshyl qumyrsqa tárizdi. «Kolhoz qaırańynyń» batys jıegindegi úlken bir aýmaqty omyryp kelemiz. Eńbek aýyr, ónim az. Degenmen de, toryǵar emespiz, toqtalar emespiz. Az da bolsa alǵa umtylamyz.

Sý molaıǵan saıyn parohod ilgerileı túsedi. Sál umtylsa bolǵany óndirip-aq salady. Parohod ekpininen kóterilgen asaý tolqyndar da bizge óz kómegin tıgizýde. Teýip ótken tusynan seń jarylyp, ydyraı beredi. Sonymen birge búkil tóńirekti tolqyn toǵytyp, bizdi de muz kesegi aralas sý borasyny jabady. Aryndaı kóterilgen asaý tolqyn keri serpilgen betinde bizdi julyp ta kete jazdaıdy. Birimizge birimiz jarmasyp, shaq qalamyz. Endi bir sát oń qanattan aıǵaı estilgen edi. Jalt qarasam, Raqmet babany tolqyn julyp barady eken.

— Áketti, áketti!

— Ustańdar, ýa, ustańdar!

— Arqan qaıda? Arqan tastańdar!

Qanaı men Aısa aǵaılar arqan ushyn qoldaryna ustap, dereý umtylǵan edi, sý jıegine baryp qalǵan babaıdy qushaqtap úlgirdi.

— Raqa, Raqa, esh jerińiz aýyrǵan joq pa?

— Joq, «qurdasym», joq,— Raqań silkine túsip, jymıdy,— kóp jasańdar, qaraqtarym.

— Aqsaqal, kemege baryńyzshy, qaıtyńyzshy!

— Mynaý jurtqa muryndyq bolmaıyn, shyraqtarym,—Raqmet aqsaqal bagoryn qaıtadan qolyna aldy!—Birimiz qaıtsaq, bári de keıin serpilip júrer... Káne, áı, nege tursyńdar!

Az ýaqyt ańyryp qalǵan qalyń top qaıtada» qyzý jumysqa kiristi. Ár tustan aýyr súımender jarqyldap, oıylyp túsken úı ornyńdaı seńderge uzyn sapty bagorlar qadala túsedi de, ıtere tastap, tolqyn tepkisine beredi. Doly tolqyn kók muzdy kótere soǵyp, qırata, súıreı jóneledi. Úlken parohod ta ilgerileı beredi. Apaıtós tolqyn taǵy da bıikke kóteriledi.

— Áketti, oıbaı, áketti!..

Muz alańy taǵy da úreıli aıǵaımen jańǵyryqty. Kók ala joıqyn bul joly Toǵaıáli aǵaıdy dóńgeletip barady eken. Umtylǵan adamdar úlgire almaı qaldy. «Neptýn táńiri» ajyldaı qarǵyp, dop-domalaq deneni umar-jumar úıire, qaıyq qabyrǵasyna bir soqty Da, keıin serpilgen sátte seń astyna teýip tastady.

— Óldi-aý, sorly...

— Ólmegende she?

— Manaǵy bir sózdi aýzyna qudaı salǵan ba...

— Eń bolmasa súıegin taýyp alý kerek, oıyńdar!..

Súımendi jigitter álgi tusqa umtylǵan edi. Keıin

lyqsyǵan kezekti tolqyn Toǵańdy keri serpip shyǵardy. Bul joly ár tustan jedel sozylǵan bagorlar ilip úlgirdi de, muz ústine súırep aldy.

— Tiri me, jany bar ma?

— Tiri, tiri,— Aısa aǵaı bul joly da qaljyńdaı sóılep, qushaqtaı kóterdi.— Óı, meniń naǵashym «qyp-qyzyl altyndy» tastap ketetin be edi... Apyr-aý, qandaı ıt jandy adam...

Qadirmen aǵaıdyń osy jolǵy qaljyńyn men de ersi kórgen edim. Raqmet aqsaqal da unatpasa kerek, jekirip tastady:

— Aısa, qoısańshy, qaljyńnyń da orny bar-dy... Bireý ólgeli jatsa... Shaıqańdar, sý jutqan-dy...

Jurt jumysty toqtatyp, úıirile qalǵan edi. Raqań olarǵa da aqyryp qoıdy.

— Ýa, túgi, nege qarap tursyńdar!?

Toǵań dereý kemege jóneltildi de, qyzý eńbek qaıtadan bastaldy.

...Tús aýa parohod múlde toqtap alǵan-dy. Odan ári barýǵa sý taıyz, jiberer emes. Degenmen, qaırań jıegine jaqyndatyp tastady. Endigi jerde birjola qol eńbegine kóshtik. Teńiz batyrlarynyń bul jolǵy eńbekterinde úlken bir uıymshyldyq bar. Súımen ustaǵan qajyrly jigitter qanattasa turady da, qoı qotanyndaı aýmaqtyń qalyń muzyn oıyp túsiredi. Bagorly adamdar álgi muzdy ysyryp, parohod jetegine beredi. Parohod pen motorlar birin ıterip, birin súıretip, teńiz ortalyǵyna qaraı jóneltedi.

«Kóp qorqytady!» Qandaı qasıetti, qandaı tamasha maqal! Ekspedısıa adamdary jumyla kirisken uly eńbek meıirimsiz tabıǵattyń dúleıin de júgindirdi. Kún keshkire «Kolhoz qaırańyna» jetip te úlgirdik. Qaırań ústin sý japqan, sekýnd saıyn molaıyp, tereńdep barady. Tynyǵýǵa da, aýqattanýǵa da mursha joq. Endi eńbektiń dereý ekinshi túrine kiristik. Uzyn-uzyn arqanǵa kógendelip tastalǵan «qyp-qyzyl altyn múlikti» jel etine qarsy súıreı bastadyq. Ár tustan kótermeshi aıǵaılar estiledi.

— Al, aldyq! Taǵy da aldyq!

Osy bir ún, osy bir uran bizge kúsh bergendeı. Belýardan sý keship, umtyla túsemiz. Jyndy tolqyn keýdemizden keri teýip, bizdi muz túıirshikterimen kesekteıdi. Biraq bógeler emespiz. Tyrmysa tartyp, motorlar men parohod jetegine tirkeımiz. Olar súıreı jónelip, kemelerge aparady. Biz kezektegi kógenderdi taǵy da súırete beremiz. Tún qarańǵysy ábden qoıýlanyp alǵan. Endigi jerde kógenderdi tabý da ońaı emes. Fonar jaryǵymen izdeımiz. Qazirgi sátte bul mańǵa eki úlken qala kórshi qona qalǵandaı. Batys penen shyǵysta, eki udaı, otty

tolqyndar terbeledi. Biri — ekspedısıa kemeleriniń ottary, ekinshisi—«Kolhoz qaırańyndaǵy» bizdiń fonarlar sáýlesi. Tolqyn tepkisinde júrip, armanǵa da boı uramyn. «Átteń, sýretshi bolsamshy!»

Tań sibirleı kóterilgende aýyr jumysty aıaqtaı da kelgen edik. Meni taǵy da bir ún tańdandyrdy. Toǵaıáli aǵaıdyń daýsy.

— Qalqalarym, alyńdar, tezirek, tezirek,— deıdi ol oń qanattaǵy kógenniń shaǵyn zákirin keń ıyǵyna ilip alǵan kúıi tuqshańdaı umtylyp,— qaldyrmalyq!.. Kiń... kiń... Qyp-qyzyl altyndy...

— Óı qasqa,— Aısa aǵaı qarlyǵyńqy daýyspen ishin basa kúledi,— bul kimniń naǵashysy deısińder... It jandy dedim ǵoı... Shyn ıt jandy.

— Kiń... kiń... Óı, qoıshy ózin, jatpaqpyn ba?

— Sóziń qursyn!— Qanaı aǵaı bólesin jelkege nuqyp, mazaqtaı sóıleıdi,— Áı, asyly, sen úlesten qur qalamyn dep, qoryqqandyqtan kelseń kerek.

— Aıym-aý, mana óziń kemede qalǵandarǵa úles bermeımiz degen ediń ǵoı...

— E, báse, aıtamyn ǵoı...

Jurt dýyldasa kúledi.

— Toǵańa bir emes, eki úles berý kerek.

— Qalqam, durys aıtasyń.— Toǵań osy sózdi shyn usynys dep ańǵarsa kerek, árkimderdiń júzine úmittene qaraıdy.— E, báse... Sóıtseńdershi.

— Eki bastan, eki bastan!

.... Biz kógenderdi túgendep úlgirgende, kók ala tolqyn arasynan kún kózi de shekesin kórsete bastaǵan edi. Endi dýyldasa sóılesip, kishkene qaıyqtar men motorlarǵa mindik de, kemelerge qaraı jyljydyq. Óz eńbekterine súısingen «teńiz bórileri» ándetip keledi. Qara-qoshqyl júzderde qaıta oralǵan kúlki bar. Maqtanysh kúlkisi! Organdy maqtanysh! Netken óren adamdar. Qázir bul erlerdiń janynda Vıktor babanyń Jnláttary kómeskilenip qalǵandaı. Bular Jıláttaı jeke bastyń qamyn kózdegen adamdar emes, qoǵamdyq sananyń adamdary, bıik nysananyń, uly maqsattyń kúresshileri!

18

...Qarlata, borandata kelip Baýtınge taıandyq. Kapıtan bınokli qoldan qolǵa kóshedi. Kezek kútip men de turmyn. Júrekte bir lúpil bar. Qýanysh pa, nalys pa?

Nege maza bermeıdi? Qaterli kezder qaıtyp oralmastaı artta qaldy. Aýa raıyn zertteýshiler bul joly qatelespegen eken. Biraq aıazdy dúleı ábden qaharyna mingenge deıin 45 myń ıtbalyq týshalaryn tereńdegi temir barjalarǵa tapsyryp úlgirgenbiz. Kúzgi maýsym josparyn eki ese oryndappyz. Toǵań aıtqan «qyp-qyzyl al¬tyn» qazir sýdyrlaǵan qaǵaz aqshalarǵa aınalyp, qaltamyzda jatyr. Brıgada músheleri bar tabysty teń bólgen-di. Áke dostarynyń qarasqandary shyǵar-aq! Áıtpese qansha tyrysqanmen de úlkendermen birdeı eńbek sińire almaǵanym ózime aıan. Tipti yńǵaısyz da kóremin. Toǵaıáli aǵaıdyń bul bóliske neǵyp kóngendigine de tańdanamyn. Qalaı bolǵanda da qaltamda bes myń som aqsha jatyr. Bes myń som! Esh qashan taýsylmastaı, sarqylmastaı sanaımyn. Qaıran, ákem eń bolmasa osy joly aldymnan shyǵa kelseshi! Alypta adal dostaryn maqtan etken bolar em...

Júrek mazasyz soǵady. Sıqyrly bir kúsh tutqynyndamyn. Tek qýanysh bolǵaı da! Keýdem tolyp bara jatqandaı. Kókirekti jeńildetpek bolam da, jıi-jıi kúrsinip, tabys bóler kezdegi mynaý bir jaıdy eske alamyn.

Apat tyrnaǵynan qutylǵanymyzǵa ekinshi kún bolǵan-dy. Ekspedısıa kemeleri qaz qatar tizile, batysqa qaraı jyljyǵan. Keme qaraýyldarynda qyzyl jalaýlar jaıqalady. Rýbka jıekteri alýan tústi jalaýshalarmen bezektelgen. Dúleıdi jeńgen erlik merekesiniń saltanaty! Óren júrekter qýanyshqa toly. Otty kózderge ózgeshe bir nur paıda bolǵan. Túkti better taqyrlana qyrylyp, jumys kıimderi ıyqtan túsirilgen. Qýatty motorlar da teńiz batyrlarynyń júrekterine ún qosqandaı, qudirettene dúrildeıdi. Teńiz tolqyndary keme tósine erkeleı asylyp, alýan tústi marjandar sebedi de, kúmbirleı kúlip, keıin syrǵıdy. «Jeńildim, berildim, batyrlar!» degendeı. «Átteń, osy bir alýan úndes yrǵaqty mýzyka tiline túsirsemshi... «Jaıyq, qyzyn» jazǵan Aqaı aǵaıǵa da renjip qoıamyn. Qur kúrsinip, jaǵada qalyp qoıǵansha, armandaı qyzben ilese teńizge birge shyqsashy. Mynaý ǵajap únderge qabiletti qulaǵyn tossashy... Álde ózim baryp mýzyka mektebine tússem be eken?... Átteń, úı-ishine qarasar jaqyn týmam bolsashy...»

Armandaı túsem de, teńiz keńistigine kóz tigemin. Shetsiz-sheksiz kógildir bir keńistik: Sol keńistik ústinde aýmaqty quıryqtary bulań qaǵyp, kil bir kók shýlan qoılar yrǵalyp bara jatqandaı. Keshe bizdi jalmamaq bolǵan kók joıqyn qazir qalyń qoıǵa aınalǵan. Maı-maıdaı túsip, jorǵalap barady. Ekspedısıa kemeleri sol san jetkisiz kóp qoıdy Baýtın jıegine qaraı aıdap kele jatqandaı. Qandaı ǵajap kórinis! Men bul joly ári sýretshi, ári aqyn bolýdy armandaımyn. Sýretshi, aqyn aǵaılarǵa nalys ta bildirem. «Solardyń Alataý men Kóksheden uzaı almaıtyny qalaı? Sulý-aq shyǵar!.. Al, mynaý jandy tolqyndar jansyz taýdan kem be eken?» Endi bir sát ekspedısıanyń .on qanatyndaǵy aq parohodqa kóz tigemin de, kapıtandyqty maquldaımyn. Meniń osyndaı sheksiz armandarǵa toly, tátti qıalymdy kapıtan daýsy bólip jiberdi. «Bolathan, ýa, Bolathan!»

Teńiz keńistiginen kózimdi aýdaryp, keri buryldym. Brıgada adamdary rýbka aldyna alqa qotan ornalasypty. Ortalarynda, taı-taı úıilip, kil bir júzdikter jatyr. Qanaı aǵaı esep dóńgelekterin ońdy-soldy qaǵady da, aldyndaǵy qaǵazǵa iri-iri sıfrlar jazyp qoıady. «E, báse, durys eken ǵoı, álgide jańsaq soqsam kerek». Kapıtan taǵy bir ret soqty da, taı-taı aqshalardy bes-besten teksheleı bastady. «Al, ala berińder!» Eń aldymen Toǵań qoly sozyldy. «Bismillá rahman...» Kapıtan eki alaqanyn toltyryp, bes bólek aqshany maǵan usyndy. «Má, inim, kil jańalaryn bereıinshi... Jolyń jaqsy bolǵan edi. Igilikke usta!» Shoshyna qaradym. «Maǵan osynyń teń jartysy da jetedi ǵoı...» Qanaı aǵaı zilsiz kekesinmen myrs etti. «Aqmaq bala, muny bir taýsylmas dúnıe kórip tursyń ba?» Aýzyma sóz túspeı, bógelip qaldym. «Sizdermen birdeı alý...» Toǵaıáliden ózgeleri túgel jekirip tastady. «Ne aıtyp tursyń?.. Sen eńbek etpediń be?» Amalsyz alaqanymdy tostym. Bes bólek aqshany kóılek ishine tyǵyp úlgirgen Toǵaıáli aǵaı domalaı jorǵalap, janyma jaqyndady. Suqtana qarap, jymyń-jymyń kúledi. «Qaıtsin, qarshadaı bolyp, bizdermen birdeı alýǵa uıalatyn-dy... Kúnim, ana ekeýin maǵan bere ǵoı...»

Toǵańdy bul joly jazǵyra almadym. Ádiletke kóshsek, osy adamnyń, eńbegi bárimizden de artyq... Ólim aýzynan qaldy. Dúnıege qunyǵyp úlgirmegen balǵyn sezim: «Alaqanyńdaǵy aqshada mynaý kisiniń úlesi ketip barady, borysh etpe!» deıtindeı. Eki bólegin usyna berdim. Anaý da tartynbastan alaqanyn tosty. «Táıt ári!» Kapıtan jekire umtylyp, usynylǵan qoldy qaǵyp jiberdi de, aqshany umar-jumar qoınyma tyqty. «Ne degen aqymaqsyń, áı!» Men músirkegen pishinmen Toǵańa qarap kúrsindim. «Ol kisi sýǵa ketip qala jazdady ǵoı...» Keme ústindegiler dýyldasa kúlip aldy. «Sen she... Balapan jeńgeıge qaza ústine qaza estirtemiz be dep záremiz ushqan edi... Abyroı bolyp aman shyqtyń!»

Meniń batyp shyqqanym da ras-ty. Biraq sonaý arpalys ústinde emes, balyq berip jatqan kezde ańǵaldyq istep aldym. Keme ishinen syrtqa laqtyrylyp jatqan ıtbalyqtardyń biri dál bort jıegine asyla tústi de, tómen qaraı sýsydy. Ustap úlgirmek bop asyǵys umtylǵan edim, palýbadan aıaǵym taıyp ketti de, omaqasa jyǵyldym. Baqytyma qaraı barja men keme arasynyń shalǵaılaı túsken kezi edi, asaý tolqyn ekeýin qaıta túıistirgenge deıin, súńgip úlgirdim. Áıtpese janshyp salatyn edi. Shyńyraý túbine qaraı byryldap baramyn. Áýelgi sátte ábden abyrjyp, múlde óz boıymdy ózim bıleı almaı qalsam kerek. Tipti eshbir áreket istemesten meıirimsiz tuńǵıyqqa moıynsunǵandaımyn. Ne boldy, nege bulaı? Esh nárseni ańǵara almaımyn. Álden keıin, múmkin, birer mınýt, ne birer sekýndtan keıin ǵana áreket qamyna kiristim. Qulashymdy jedel qarmap, joǵary kóterile bergen edim, sýǵa tolǵan rezına etik aıaǵymnan sypyrylyp tústi. Qýanyp kettim... Muzdaı sý súıegimdi shaǵyp barady. Degenmen de ómirden úmitim bar. Endi jitirek qulashtadym. Saýsaqtarym áldenendeı qatty nársege tıedi. Ustap bolar emes, beti jyp-jylmaǵaı birdeńe. «Keme túbi bolýǵa tıisti. Shegine túsip qaıtadan súńgidim. Kózimdi ashyp qaraımyn, kógildir sarǵylt dúnıe. Áldenendeı balyqtar menen shoshyna qashady. Tynysym da tarylyp barady. Ólim aldyndaǵy áreket. Jan talasa qulash sermeımin. Ekinshi ret kóterilgende sý betine shyqqan ekenmin. Tolqyn betinde qalyqtaı túsip, keýdemdi aýaǵa toltyrdym. Qyzý jumys ústinde túımelerimdi aǵytyp qoıǵanym mundaı abyroı bolar ma! Eki qolymdy joǵary kóterip, aıaǵymmen tómendeı bergen edim, ákemnen qalǵan mol keýdelik op-ońaı sypyrylyp qaldy. Endi ábden jeńildenip aldym. Erkin qımyldaımyn. Kúrsine talmap, ákemdi eske túsiremin. Sýshyldyqqa úıretkeni úshin áke rýhyna alǵys aıtamyn. Asaý tolqyn ústimdi borasynmen kómip, laqtyryp, laqtyryp tastaıdy. Átteń, sýy salqyn bolmasa, osy bir ózim minezdes,albyrt tolqyn qushaǵynda júze bergen bolar edim. Biraq súıek syrqyrap, mańdaıym da synyp barady...

Kıim sheshemin dep áýrelenip júrgende keme deńgeıinen uzaı túsken ekenmin. Barjadan laqtyrylǵan ala sheńberlerge qaraı umtyldym. Dál osy sát alystan oraǵytyp kelgen «Komsomoles» motorynan bir adam meni tolqyn qushaǵynan kóterip aldy. «Komsomolym, komsomolym!» Byldyrlaı sóılep, palýan tulǵanyń moınyna asyla berdim. Endi qarasam Qanaı aǵaı eken. Ústinde trýsıdan ózge kıim joq. Tegi meni izdep, shyńyraýǵa súńgip shyqqan-dy. Kapıtan meni sol qushaqtaǵan kúıi birden-aq lebi jalyn mashına bólimine engizgen edi. Óneboıymdy móp-móldir, suıyq nársemen jýyp ta jatyr, súrtkilep te jatyr. Stakan toly móldirdi urttatyp ta qoıady...

Sóıtip, ózim de alǵashqy ret «batyp» úlgirgenmin. Brıgada adamdarynyń álgi aıtqany osy jáıt. Múmkin tabys bólerde muny da eskergen shyǵar. Qazir olar.Toǵaıálini náletteýde. «Arsyz, sende bir qanaǵat bolsashy!» Toǵań temen qarap byldyrlaı beredi. «Kiń... Kiń... Kúnim-aý, meni shyn alady dep pe ediń?.. Synamaq bolǵanym...» Kapıtan sholaq saýsaǵyn kótere silkıdi. «Bilem, bilem, syryńdy... Seniń kóılegińniń ishine bir tússe, shirip bolmaı shyqpas edi ol aqsha!» Jurt dýyldasa kúledi. «Eki bastan, eki bastan...» Toǵaıáli surlana túsip, qaıtadan jymıady, «Áı, qoıyńdarshy, ózderiń... Al,

Bolathan bizdi syılaýǵa tıisti me, joq pa?» Jurt bul joly Toǵańdy quptaǵandaı. «Dál osynyń oryndy». Men rızashylyq bildiremin. «Syılamaǵanda she, aqsha jetedi...» Adal shynym. Átteń, keme ústinde magazın bolsashy!

Áńgime taqyryby sál ózgere túsken. Degenmen, áli de meniń mańymda. «Ulym, osy mol aqsha tusynda quda túsip qoısaq deımin». Manadan beri áńgimege aralaspaı otyrǵan Raqmet aqsaqal maǵan jymıa qarap qoıdy. Kapıtan da basyn ızeıdi. «Durys. Al, qalyńdyq she?» Raqań endi Toǵaıálige burylady. «Áı, balam, kózdi jum da, mynaý Toǵaıǵa manaǵy eki myńdy berip qoıshy... Osynyń Kúlánin kelin etelik». Kúreńite túsip, basymdy shaıqaımyn. «Keregi joq!» Adalym biraq bul emes. Mol tabyspen oralǵan soń, «eseıip te jettim» dep oılasam kerek. Kúlándi unatatyn da sıaqtymyn. «Ádemi qyz... Al biraq ákesine tartqan sarań bolsa she?.. Saqtaı gór!» Shoshyna kúrsinemin...

Endi bir sát balǵyn oı Ráshke taman oıysady. Aısa aǵanyń qaryndasy. Minezi de, túri de osy kisiniń ózine tartqan, bıdaı óńdi, aq jarqyn ádemi qyz. Bıyl orta mektepti bitiredi. Menen úsh jas úlken. «Onda ne tur? Mynaý Raqmet babaılar ózinen eki múshel jas adamǵa úılenipti. Al úsh jas úlkenge úılenýdiń qandaı sólekettigi bolar edi?.. Biraq anaý Ǵanı stýdent tumsyǵymdy buzyp júrmes pe?..» Dál osy tusta Raqmet aqsaqalǵa nalysty pishinmen bir qarap qoıdym. «Balasyndaı adamǵa...»

— Bolathan, má bınokl!

Qanaı aǵaı bul joly da oıymdy bólip jiberdi. Bınokldi kózime tosyp, Baýtın tusty armansyz qaradym. Jar jıegi qalyń jan. Aqsaǵan kózder bizge tigilgen. Osy toptyń ishinen óz týmalarymdy izdeımin. «Ájem qaıla, anam qaıda? Ekeýi de boıshań bolatyn... Elden erek, oqshaý tursa kerek edi ǵoı!» Qansha izdesem de, kezdestire almaı, kúrsinip qoıamyn. «Olar qaıda, ne bolǵan?.. Júregim tegin soqsa ıgi...»

...Jaǵaǵa kelip toqtaǵanymyz da sol edi, áldekim jaýyrynyma túıip jiberdi. Jalt qarasam, Samat eken. Arsalańdaı kúlip, aptyǵa sóıleıdi.

— Súıinshi, Bolathan, súıinshi, inishekti boldyń!

— Alaqaı, alaqaı!

Júz somdy Samatqa ustata saldym da, júgire berdim.

«Alaqaılap» men júgirip kelemin, «alaqaılap» Samat keledi. Meniń «alaqaıym» inishek qýanyshy, Samattyń «alaqaıy» júzdiktiń qýanyshy. Ákesine de qarar emes, zytyp barady. Jan-jaqtan áıelder umtylady. «Áı, súıinshini beri ákel, bólisemiz...» Samat jaltara qashady. Jol boıy maǵan Kúlán kezdese ketti. Manaǵy ázildiń áseri bolsa kerek, eki betim dý etti. Júz somdy alaqanyna saldym da jónele berdim. Tájirıbesiz qyzalaq esh nárse túsinbese kerek, qysylyńqy pishinmen ańyryp qaldy. Bul tustaǵy áıelder de dýyldasa daýys kótergen. «Kúlán, beri ákel, súıinshi ǵoı, bóliselik...» Samat artyna aınalyp, qaryndasyna keńes beredi. «Qash, Kúlán, qash!» Qyz ákesine de, aǵasyna da tartpasa kerek, qashar da, qyzǵanysh bildirer de emes, alaqanyndaǵy júzdikti áıelderge usyndy. «Má, bólisińder apaılar...» Samat ábden yza boldy. «Qap, aırylyp qalǵanyn...» Aýyl áıelderiniń kezekti toby taǵy da aldymdy kesedi. «Súıinshi!» Júzdiktiń birin ortalaryna tastap, taǵy da júgiremin. Art jaǵymnan jińishke daýystar estiledi.

— Bolathan aǵa, á, Bolathan aǵa.:.

Tanys daýystar, óz inishekterim. Tańatqan men Ázilhan erkeleı kelip, moınyma asylady. Eki baýyrym entikterin basa almaı, jarysa sóıleıdi.

— Aqa, aman keldiń be?

— Qoryqqan edik...

— Ájem qumalaq ashqan...

— Keledi degen...

Qushaǵyma qysyp, betterinen súıemin.

— Keldim, qaraqtarym, keldim... Senderdiń baqyttaryńa bola... Ájemder qaıda?

— Áne, áne, ájem...

Alysyraqta asyǵa basyp ájem keledi. Aq qaıyńdaı tip-tik. Bul joly qolyna taıaq ta ustamaǵan. Mol pishilgen kirshiksiz aq jaýlyq, beıne bir aqqý qustyń qanatyndaı, eki ıyqqa jelkildeı kóterilgen. Ájem qazir ushyp kele jatqan aqqý beıneles. Zymyraı júgirip Janıa keledi. Sábı qushaǵyn keń jazǵan. Erkeleı kúlip, aptyǵa sóıleıdi.

— Alaqaı-aý, alaqaı, Bolathan aǵam keldi, alaqaı.

— Tilińnen aınalaıyn qarǵashym, Janatym, janym — Janıam...

Umtyla júgirip, jerden kóterip alamyn da, narttana túsken alma betterinen kezek súıemin. Tósime qysyp, júzine úńilem. Netken súıkimdi balapan. Ákemnen aýsashy! Kózderi de, murny da, uzyn kirpikteri de ákemdi qaıtalaǵan. Ádemi bolar túri bar. Súıikti qaryndasymdy ıyǵyma mingizip, ájeme qaraı júgirem. Janıa erke daýyspen aptyǵa sóılep keledi.

— Bolathan aǵa.

— Aý, qarashyǵym!

— Sen bilesiń be?..

Ańǵaryp kelem, ózin asa bir baqyt órinde sezingen balbóbek bizdiń úı ishimizge ortaq úlken qýanyshymyzdy aıtpaqshy. Bal tilin qyzyq kórip, sóılete bergim keledi.

— Neni aıtasyń, baýyrym?

— Mamamdy aıtamyn... Shıaǵym, mamam doktoıǵa baıyp, bópe satyp aldy, shıaǵym...

— Jaqsy ma?

— Jaqsy... Shıaǵym ol kishkentaı...

Ájeme jaqyndaı túsken edik, endi sózdi doǵaryp, moınyna asylamyn.

— Balapanym, aman keldiń be, azamatym... Arystanym...

Ájem meni dúnıe júzindegi eń asyldarǵa, eń alyptarǵa teńep, meıirimi mol, saǵynyshty qushaǵyna oraıdy.

— Qoryqqan edim, sáýlem... Tynysym molaıdy, inishekti boldyń, kúnim... «Baýy berik bolsyn!» deshi, suńqarym!

— Baýy berik bolsyn, áje...

— Áýmın, perishteniń qulaǵyna shalynǵaı...

Eki inishegim jar boıyndaǵy jańalyqty jarıalap, . jarysa sóıleıdi.

— Áje, áje, Bolathan aqsham anaý apaılarǵa kóp aqsha berip ketti.

— Samatqa da berdi.

— Bersin, bersin... Súıinshisi de... Sadaqasy de... Qudaıa, shúkirlik... Jas ósedi, jarly baııdy degen osy da... Ortamyz toldy... Shúkirlik!

Ájem tereń, tynystaıdy. Kári kózge jas irkilgen. Qýanysh monshaǵy shyǵar-aq. Shattana kúlip, dabyrlasa sóılesip, úıge qaraı bettedik. Samat kúrsine túsip áli erip keledi. Árqaısymyzǵa úńile qaraıdy. Bizdiń qýanyshymyzǵa, baqytymyzǵa, bir-birimizge degen mahabbatymyzǵa, sheksiz de adal meıirimimizge qyzyǵyp kele jatqandaı. Semá baqyty sol mahabbat, sol meıirimde jatsa kerek.

19

... «At baspaımyn degen jerin úsh basady... Adam da jylqy minezdes...»

Ákem marqum árbir jańa sapar aldynda osylaı der edi. Ótken jolǵy azaptyń umyt bolǵandyǵyn aıtatyn-dy. Men de sol jylqy minezdes urpaqtan emespin be, áke dástúrin qaıtalap, eki aıdan keıin-aq elden attanǵam.

Sodan beri alty apta. Burynǵy eki saparym jaıdary jaz ben kúz aılarynyń kezi edi. Bul jolǵym múlde ózgeshe, qyraý qabaq qys aıy! Meıirimsiz tabıǵat birde boran úıirip, birde boz munar búrkenedi. Jaıdary kezder tym sırek. Kún kózinde de buıyǵý bar. Boı jylytar qyzý joq. Baıaǵydaı shyrqaý bıikke kóterilýdi de qoıyp alǵan. Kómeski tartyp, alasa júzedi de, jıi-jıi bultqa yqtyndaıdy. Órisi de tym kelte, shyǵystan týyp úlgirgen boıda-aq, qarasynynan uzap ketýge batyly barmaıtyn jalǵyz atty jolaýshydaı, qonar mekenin saǵalaıdy.

Bul jolǵy kásibimiz de ıtbalyq aýlaý. Biraq jaǵdaıymyz da, jabdyǵymyz da ózgeshe. Kúz aıynda. muzdan qashar edik, qazir muzǵa umtylamyz, muzǵa panalaımyz. Ústimizge keýdelik syrtynan uzyn aq halat kıip, ıyǵymyzǵa myltyq asynǵanbyz. Qolymyzda uzyn sapty aq bagor. Seńnen seńge sekirip aq izdeımiz. Keıde muz ústinen, keıde sý jıeginen kezdestiremiz. Burynǵydaı shoǵyrlanbaı muz jaryǵyn saǵalaı, dara-dara ketemiz. Ár tustan kók ala tútin burqyldap, muz alady oq kúrkirimen jańǵyryǵady. Murtty topal tumsyqtar shyńyraý túbinen shyǵa kelgende bastan atyp, súńgip úlgirgenge deıin, uzyn sapty bagormen dereý tartyp alamyz. Qys kásibi ári shapshańdyqty, ári mergendikti talap etedi eken. Keıde kúrtik japqan oıyqqa óziń de túsip ketesiń. Keıde keme ústinen qaraqshy kóterilip, seni asyqtyra shaqyrady. Qater belgisi! Aýyr júkti súıretip, entige júgiresiń. Kemeni muz qysa bastaǵan. Aıǵaı-uıǵaı ábiger bastalady. «Tire seńdi!», «súımenmen soq! Oısańshy!..» Adam daýsyna ún qosa qýatty motor da dúr ete qalady. Tájirıbeli kapıtan úlken kemeniń tumsyǵy men quıryǵyna kezek júgirip, rýbkadaǵy kómekshisine kelte jarlyqtar beredi. «Alǵa... aqyryn ǵana...» «Rúldi ońǵa!..» «Shegin!..» «Alǵa... artyńa...» «Rúldi solǵa...» «Ekpindirek!» Kapıtan ámirin qaıtalap, rýbkadaǵy telegraf qońyraýy da jıi-jıi shyldyrlaıdy...

Uzaq arpalystan keıin qaterden shyǵyp úlgiremiz de, eki-ekiden bólinip, muz alańyn taǵy da sharlaı beremiz. Qateri jıi bolǵanmen kúzdegideı emes, bul kásip meniń albyrt janymdy alǵashqy sátten-aq elite bastaǵan-dy. Qazir birjola qunyqtyryp alǵandaı. Shytyrman romantıkaǵa toly kádimgi ǵajap ańshylyq. Budan artyq qyzyqty izdeseń taýyp bolar ma! Meni tek ańshylyq, qana emes, qysqy Kaspııdiń kórinisi de meılinshe qyzyqtyrady. Kúzdegideı tek qana tolqyn qushaǵynda emespiz. Bir jaǵynda qaraýyta kórinip, tolqyny tentek sý jatsa, ekinshi tustan muz kórinedi. Shar aınadaı jap-jaltyr, kerilip jatqan keńistik, budyrsyz ǵajap aq aıdyn. Keıde bir kún nurynan kúmis tolqyp jatady-aý. Sol aq. aıdyn tósinen shańqan taýlar kóresiń. Beıne bir taza hrýstaldan quıylǵan, záýlim saraılarǵa uqsaıdy. Hrýstal saraı ústinde qos qanatyn keń jaıa, qalyqtap aq qus turady. Tumsyǵynda hat bardaı. Qyzyǵa qaraımyn. «Áje ertegisindegi arý qyz sıqyrly shyny saraıdan júgire shyǵyp, anaý turǵan aq qusqa alaqanyn tosatyn-dy!..» Qyzy túskir shyqpaıdy. Qus ta jaltara beredi. «Múmkin kóre almaı qalǵan shyǵarmyn». Kún astynda jalt-jult oınap, móltildeı quıylǵan aq saraıdan kóz aýdarmaı kóp turamyn. Mundaı kezde Qanaı aǵaı aıǵaılap qoıady. «Ýa, ańqaımaı, atsańshy, bol, anany!..» Asyǵys kózdep shappany tartam. Murtty ıtbalyq meni mazaq etkendeı, bóksesin ǵana shoshaıtyp, súńgı jóneledi. Ókine tynystap, kezektisin kútemin. Kóp kidirtpeı ekinshisi shyǵady. Shappamdy taǵy da tartamyn. Tolqyn betin qan jabady. «Jaralandy ǵoı, shyǵatyn bolsa kerek!» Uzaq kútemin, kórinbeıdi. Demek, bastan tımese ólmeıtini ras-ty.

— Ah, bala, bala!..

Kapıtan jymıa basyn shaıqaıdy. Endi ańyrýdy qoıyp, sý jıegine kóz tosamyn. Tolqyn beti burqyrap, murtty tumsyq kóterile beredi. Ákeden qalǵan qosaýyz óńeshinen ot tógedi. Jansyz qalǵan «balyqty» jalma-jan súırep alamyn. Kapıtan meni madaqtap qoıady...

— Mine, bul joly jigitsiń!

Bul bizdiń kópten bergi saltymyz. Erte ketip, kesh oralamyz. Ań qyzyǵymen júrgende ińir túskenin de sezbeı qalamyz. Jyly kýbrık ishinde qyzý áńgime bastalady. Árkim óz basynan ótken oqıǵany baıandaıdy. Bireýler oıyqqa túsip shyqqan, bireýler ańsyz qaıtqan. Dýyldasyp kúlip alamyz. Ár kúni bir jańalyq, jabyqtyrar da jalyqtyrar da emes.

Ras, kúzdegideı jıyn turmaımyz. Ekspedısıa kemeleri bes-altydan bólinip ketedi. Keıde on-on bes kemeniń bir jerde túnep qalatyn kezderi de bolady. Mundaı túnder shurqyrasa kórisip, birimizdi-birimiz syı-qurmetke bóleımiz. Dombyralar kúmbirlep, garmon tilderi bebeý qaǵady. Kóńildi jastar aı nuryna bólengen kókshe muzdyń ústinde bılep, bılep alady. Árıne, álgi sıaqty kóńildi kezdesý jıi bola bermeıdi. Keıde tipti jalǵyz da túnep qalamyz.

...Osyndaı kúnderdiń birinde Qanaı aǵaımen taǵy da birlesip shyqqanbyz. Bul joly kishkene qaıyqqa otyryp, muz araldaryn uzaq araladyq ta, ekinshi bir tutas muzǵa toqtadyq. Ańdy da asa mol atyp, qaıtar ýaqytymyz da taıaý edi. Endi bir sát eki jaǵy jotalanyp kelgen muz saıynyń ishinen áldenendeı aq ulpa jándik kózime shalyndy. Tura umtyldym. Áli aıaqtanyp jetpegen ıtbalyq kúshigi eken. Syrtyndaǵy mamyǵy qaz balapanynyń áli de qaýyrsynǵa aınalmaǵan ulpa júni sıaqty. Naǵyz shańqan aq ta emes, kógildir sarǵylt tárizdi. Aqyryn basyp, janyna bardym: Sútke toıǵan jas kúshik jonyn kúnge qyzdyra, tátti uıqyǵa enipti. Qyzyǵa qarap az turdym. Úrlep qoısam, aq mamyq beıne bir jibek Táriz qubyla tolqıdy. «Aq ulpa, appaq aq ulpa. Netken ádemi, netken súıkimdisiń!» Qolymdy apara berip edim, shoshyp ketse kerek, shyńǵyryp qoıa berdi. Moıyl qara tumsyǵyn yrsıta ashyp, aıbat kórsetpek bolady. Kóterip aldym.' Móldir kózden monshaq jastar saýlatyp, muńaıa jylaıdy. Sý jıeginen yryldaǵan daýys estilgendeı bolǵan edi. Jalt qarasam, taıynshadaı bir ıtbalyq azý tisin aqsıtyp, balyq qanaty aldyńǵy eki «aıaǵyn» muz kemerine ilip tur. «Qulaǵy joq haıýanat daýysty qaıdan estigen. Álde qulaq ornyndaǵy sonaý bir tesikte qabyldaǵysh qasıet bolǵany ma?»

Abyrjýym da, aıaýshylyǵym da bar, kúshikti tastap jiberdim.

— Atsańshy, at, anany!

Qanaı aǵaı shappaǵa qolyn aparǵan kúıi aıǵaı saldy. Ózi atýǵa maǵan tıgizip alamyn dep jasqansa kerek. Myltyǵymdy kezene berdim. Ana júrek jasqanar emes. Súńgip shyǵady da, tostaǵandaı úlken kózderin tigedi. «At, káne, bol, ózimdi at... Tek balamdy óltirme!» deıtindeı. Tumsyǵynan sý sorǵalaıdy. Múmkin, tipti sý emes jas tamshylary shyǵar-aq. Saýsaǵymdy shappaǵa apara berdim de, júregim kenet dir etip, keri tartyp aldym. «Ana júrek, netken meıirimdi, netken qasıetti ediń. Sen qazir balańdy qorǵaý úshin ózińdi oqqa tosyp tursyń!»

Kapıtan myltyǵyn kezenip taǵy da aıǵaılaǵan edi, men eki qolymdy joǵary kóterip, basymdy shaıqadym. «Atpaımyn... Atpańyz!» Qanekeń júgire basyp, janyma jaqyndaı berdi. Muz jıegin jaǵalap ana júr. Kúshikti sýǵa jibergen edim, áli júze bilmeıtin bolsa kerek, shyńǵyra talpynyp, bata bastady. Dereý umtyldym. Kúshikti ustap ta úlgirdim, ózim de qulap tústim. Abyroı bergende kapıtan bagorymen ilip úlgirdi de, «Aq ulpa» ekeýmizdi muz ústine shyǵaryp myltyǵyn kezene berdi. Stvoldan ustaı aldym.

— Aǵa, atpańyzshy, aǵataı... Ana eken ǵoı...

— Ana deısiń, á!— Qanaı aǵaı kúrsine basyn shaıqady da, myltyǵyn tómen túsirdi.— Ana, ıe, ana!.. Ańda da analyq meıirim bar... Qurmettelik te ardaqty anany! Osyny aıtqan qaı jazýshy edi?

— Ǵabıt Músirepov aǵaı...

— Ie, ıe... Al, ań anasyn da qurmettelik... Ekeýmiz mundaı aıaýshylyqpen ańshylyqty qoıyp, aýylǵa qaıtýymyz kerek qoı... Káne, júrelik...

«Aqulpany» qyr syrtynan bir sıpap óz ornyna qoıǵan edim, kapıtan úlken kózderin alarta maǵan bir qarady da, aq kúshikti qoltyǵyna qysty.

— Aǵa, «Aqulpany...»

— Janyń ashyp keledi á?— Qanaı aǵaı sóılemimdi aıaqtatpaı jymıdy.— Muńaıma. Óltirmeımiz, úıretemiz...

Kapıtannyń bul sózine sene qoıǵan joq edim, biraq esh nárse aıtpadym. Atqan ańdarymyzdy qaıyqqa tıep, seń arasymen kemege qaraı jóneldik. «Aqulpa» muńdy daýyspen mazasyz yńyldaıdy. Ashynǵan ana ár tustan bir qylt etip, qalmastan erip keledi. Keıde aldymyzdy orap, aıanyshty únmen qyńsylaıdy. Keıde tipti, jasqanbastan jaqyndaı túsedi. Dármeni jetse mynaý shaǵyn qaıyqty aýdaryp-aq tastardaı...

...Bul kúni bes-alty keme taǵy da toǵysyp qalǵanbyz. Jas jigitter kókshe muzdyń ústinde taǵy da oıyn-saýyq bastady. Men kýbrıkten shyǵa almadym. Birinshiden, ústim sý, ábden tońyp kelgenmin, ekinshiden, boıymdy selt ettirmes zil basqan. Aq kúshikke baılanysty aýyr oıdyń jalǵasy. Palýba ústinde zar qaǵyp «Aq ulpa» qyńsylaıdy. Qarny da ashqan shyǵar-aq. Tamaq bersem jemeıdi. Kemeden uzap ketpesten ana zarlaıtyndaı, qulaǵyma tynbastan aıanyshty bir ún keledi.

— Toǵaıáli-aı,— Raqmet aqsaqal namazdan basyn kótergen boıda tyjyryna bir qarap qoıdy,— mynaý kápirdiń únin óshirshi... Namazymdy buzdy-aý...

— Manadan súıtetin...

Toǵań kýbrık baspasyna kóterile berdi.

— Aǵataı, óltirmeńizshi...

— Óı, ony qaıtesiń?

— Mektepke... Obal bolady ǵoı.

— Obal!—Raqań shoshyna qarady.— Bul kápirde obal bolatyn ba edi...

Aısa aǵaı kekesinmen jymıdy.

— Paıǵambarǵa qarsy soǵysqan Perǵaýyn áskeriniń urpaǵy deńiz...

— E, kápir bolmaǵanda she?.. Eki bastan solaı...

Aısa aǵaı uzaq kúlip aldy.

— Raqa, osynyń ózin musylmandyqqa uıytsaq qaıter edi...

— Aısa, ne shatyp otyrsyń!?

Raqmet babaı namazynyń buzylǵanyna nalysa kerek, bul joly ózine tán baısaldylyqtan aırylyp qalǵandaı, túıme kózdiń bar-náletin Aısaǵa aýdarǵan. Surlana túsip, taýsyla sóıleıdi.

— Dindi mazaq etýińdi qoısańshy...

— Aqsaqal-aý, sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz eshqandaı din emes... Dinshilder oıdan shyǵarǵan hıkaıa...

— Qandaı hıkaıany aıtasyń?

— Súlekeńniń taıaǵyn aıtamyn...

— Shyraǵym, olaı deme... Jaryqtyqty durys atymen ata!

— Keshire kórińiz, Súleımen paıǵambaryńyz... Salomon babaıdyń qolynda kók teńizdi kóshirip qondyrarlyq qasıetti taıaǵy bolypty-mys, á?

— Bolmaǵanda she?

— Bolǵan emes... Ánsheıin áýlıe etip kórsetý úshin oıdan shyǵarǵan hıkaıa...

— Sen áýlıeni de joqqa shyǵarmaqsyń ǵoı, á?

— Áýlıe de hıkaıa... Áıtpese osy alaqandaı Mańǵystaýda 360 áýlıe bolǵan eken... Sol áýlıe jaratqysh topyraq qazir de bir myqtyny shyǵarmas pa edi?

— Áı, osy sen, óziń-aq kámónes bol da, maǵan tynyshtyq ber.— Raqmet babaı etsizdeý uzyn qoldaryn bir siltedi de, namazǵa uıydy.— Allah akbar, allah akbar...

Sóz kezegin Qadekeń alǵan-dy. Biraq ázirge ashý kórsetpeı, býryl shashyn sıpaı otyryp, jymıa sóıleıdi.

— Úsh júz alpys áýlıe!.. Asyly sol kezde aýyl saıyn birneshe áýlıe bolsa kerek qoı...

Namaz ústinde otyrǵan Raqmet aqsaqal Qadiráli aǵaıdy túıme kózimen bir túırep tastady. «Áı, sen de ne shatyp barasyń» degendeı. Qadekeń shytynaı túıilgen qabaqtyń ámirine baǵyndy ma, álde óz túsinigi solaı ma, kilt ózgere qaldy.

— Qudaı-aı, saqtaı gór... Kúpir bolarmyz-aý... sol jaryqtyqtardyń bári birdeı tegin adam emes-aq shyǵar... Áıtpese, men nege áýlıe bolmaımyn...

— Sizdi de qoldan áýlıe etýge bolady.— Aısa qýlana jymıdy.— Keshire górińiz... Bizden buryn ketseńiz... áýeli baryp, men ózim túneımin, odan soń Qanaı túneıdi... Sóıtip, áýlıe bolasyz da ketesiz...

— Qadyráli áýlıe... ha-ha, ha-ha.— Qadekeń selkildeı kúlip aldy.— Tamasha bolar edi... Áı, sender meni qoıyp, osy Toǵaıálini áýlıe etseńdershi... áýlıelikke osy laıyq.

— Nesi bar... Qyzyl ıtke túnegen qazaqtan ne suraısyń... Álgi ádispen bul kisini de áýlıe etip alamyz... Aǵyl-tegil mal soıylyp, jurt túneı bastaıdy.

— Qap, átteń,— Toǵań tamsana túsip, súıkimdi bir taǵamnyń ısin sezingendeı keń tanaýyn jıi-jıi tartyp qoıdy.— Sonda ózim tirile kelip, balbyrap pisken maıly et pen bal qymyzǵa bir toısam...

— Ó, sóziń qursyn! Sen ıt ólip jatsań, da tamaqty oılaısyń-aý!

Raqmet aqsaqal jaınamazyn jıa tastap, Toǵaıálige túıildi.

— Búkil armanyń as tóńireginde.... Áýlıeliktiń ózin de asqa satpaqsń!

— Kúnim-aý, endi qaıteıin... Mynalar aınalamdy tamaqqa toltyryp jatyr...

Jurt dýyldasa kúlip basyldy. Raqań tasbıǵyn sanaı otyryp sóz bastady.

— Ersary batyrdyń áýlıeligine qalaı shek keltiremiz. «Úlken kúndik, kishi kúndik» degen-eki taý sol jaryqtyqtyń qazan asatyn oshaǵy bolǵan desedi... Sodan sáskelik jerde «Tuzbaıyr» sory tur. Ersary batyr ot basynda otyrǵan kúıi oń qolyn soza tastap, sol sordan tuz alady eken de, qazanyna salady eken. Jaryqtyq. qandaı zor bolǵan deseńizshi... Shanshyp ketken qaıraǵyn kóre qaldyq... Túıeli adamnan bıik tur... Joq, sen jymıma, Aısa...

— Ie, ıe, aıta berińiz, «qurdasym».

Aısa aǵaı basyn ǵana ızedi. Raqań áýlıeler jaıly áńgimesin qaıtadan jalǵady.

— Dúl-dúl ata zıratynda bolyp kórgenderiń bar ma?.. Dál zırattyń janynda tasqa aınalǵan aq bota jatyr. Qyl moınynan qyrqylyp basy jerge túsipti...

— Ata,— men tańdana suraq qoıdym. Estı júrgen áńgimem bolsa da bul kisiden bir jańalyq kútkendeımin.— Ata, ony kim kesken?

— Tyńda ulym.— Raqmet aqsaqal meni uıyta túspek bolǵandaı oń qolyn ıyǵyma saldy.— Erterekte bireýdiń tumsa nary boshalap ketse kerek. Álgi sharýa búkil dalany sharlapty. Taba almapty. Ábden daǵdarǵannan keıin Dúl-dúl atanyń arýaǵyna jalbarynypty. «Baba, nar jolyna bota qurban... Joǵymdy tabýǵa járdemdese kór...» Betin sıpap ornynan kóterilse, aq botaly Qyzyl nar qarsy aldynda tur eken. Tar qol sharýa sarańdyq etipti... «Osy jaryqtyqqa botanyń keregi ne... duǵa oqyp-aq keteıin...» dep qaıtadan uıypty. Ońbaǵan neme ornynan turǵanda, aq botanyń tasqa aınalyp, qyl. moıynnan qyrqylyp qalǵanyn kóripti...

— Meniń naǵashym sıaqty bireý bolǵan ǵoı.

Aısa jymıa kúlip Toǵaıálige buryldy.

— Joq, mendeı bolmaǵan,— Toǵań taǵy da bir tamsanyp qoıdy,-—Men bolsam, botany soıyp, etin ózim jer edim de...

— Ó, qudaı ursyn seni! Taǵy da tamaq.— Raqań jurttyń dýyldaǵan kúlkisin elemesten, Toǵaıálige túıile bir qarady da, Aısaǵa buryldy.—Al, sen osyǵan ne aıtar ediń?

— Áı, aqsaqal, áı, «qurdas»— Aısa kúrsinip qoıdy.— Siz osyǵan da senesiz!..

— Áýlıe bolmasa, bota qaıdan kelgen?

— Eshqandaı bota emes... Jeldiń úrleýinen, jańbyr sýynyń úgýinen, jyrýynan túıe formasyna aınalǵan tas... Adamǵa, ańǵa uqsas tastar kep kezdesedi... Áýlıe Dúl-dúl ata emes, tabıǵat. Búkil áýlıelik qasıet tabıǵattyń óz boıynda... Maǵan nanbasańyz Qanaıdan surańyz...

— Táýbe, táýbe... Shyraǵym, sen bir pálege ushyratpasań boldy!

Raqań aýyr kúrsindi de, dombyraǵa qol sozdy.

— Aısa, shyraǵym, sen tym asyp ketpe.;.

— Qoı, qoıalyqshy, asyly...

Jumash pen Qadyráli aǵaılar jarysa sóılep, Raqmet aqsaqalǵa buryldy.

— Káne, biraz serpip jiberińizshi...

Aqsaqalda esh ún joq. Áldenendeı bir yzaly kúıdi bezildete túsip, kilt ekinshisine kóshedi. Ony da uzaq serpiltpeı, jańa sazdy bastaıdy. Endi bir sát tıekti sál burap, «Nar ıdirgenge» kóshken edi. Arýana zary kári júrekti de eljirete túskendeı, juqaltym shaǵyn qulaǵyn dombyra qaqpaǵyna apara túsip, qaıtadan shalqalaıdy. Kóz qıyǵyn maǵan jiberip, keýdeden tynystaıdy. Egde janarda maǵan arnalǵan músirkeýshilik bardaı. «Kóńilińdi qaldyrmaıynshy, ulym!» deıtindeı. Men de kúrsinem. Qulaǵyma zar kelgendeı. Manaǵy ana ıtbalyq qazir arýanaǵa aınalyp, kemeden kózin aýdarmaı, ,sarnap turǵan tárizdi. «Ne istedim?.. Baýyrynan jalǵyz balasyn nege aıyrdym sorlynyń?!»

Kárıa biraz sermep kep, dombyrasyn doǵardy. Kýbrık ishi tym-tyrys. Esik syrtynan «Aqulpanyń» mazasyz yńyldaǵan daýsy estiledi. Ábden ashyqqan shyǵar-aq...

— Mynaý sorlynyń zarlaýyn.— Raqań maǵan kúrsine bir qarap qoıdy. Kóńilimdi de qımaı, «Aqulpaǵa» da jyny ustap otyrǵandaı.— Bostan-bosqa ólip qalady ǵoı, shyraǵym...

— Ólmeıdi. Nege ólsin.— Aısa basyn shaıqady.— Badamshın joldas qoldan esirip keledi ǵoı.

— Kúnim, qoıyńdar deımin.— Toǵań qolyndaǵy pyshaǵyn jalańdatyp qoıdy,— Bunyń terisi degen qyp-qyzyl altyn ǵoı... Soıyp alalyq... Bir erikken balaǵa bola...

— Soıǵyzbaımyn.— Men Toǵaıáli qolyndaǵy pyshaqqa jabystym.—• Qazir baryp Qanaı aǵaıǵa aıtamyn... Ol kisi úıretip berem degen...

— Kiń... Kiń... Ket ári.— Toǵań qolymdy qaǵyp jiberdi.— Saǵan bola qyp-qyzyl altyndy... Kiń... Kiń...

— Áı, qoıshy sen de bir... Altyn bolsa jatyr ǵoı anaý otyzy.— Raqmet aqsaqal meni tóbemnen sıpady.— Jaraıdy, tımeńder. Mektebine bergen ýaǵdasy bar-dy. Aparsyn... Tek óltirip alma...

Bul keshimiz osylaı daýǵa aınala túsip, janjalsyz aıaqtalǵan-dy. Keler tań mezgilsiz atylǵan myltyq daýsymen oıandyq. Kýbrık ishine sáýle túse bastaǵan eken. Asyǵys kıinip, júgire shyqtyq. Palýba ústinde Toǵaıáli aǵaı tur. Qos aýyzdy ıyǵyna ilip, qolyna bagor ustaǵan. Buıra tolqyndy shyńyraý túbine suqtana qaraıdy. Dabyrlasa, jarysa surastyq:

— Óı, kim atty?

— Ne boldy?

— Kiń... Kiń... Qap,— Toǵań kúrsindi,— qudaı urdy meni, qudaı urdy... Kiń... Kiń...

— Óı, jónińdi aıtshy?

— Qoıyńdarshy, ózderiń... Dál túbimde turǵan... Shekeden-aq kózdedim... Qany burq etti de, quıryǵyn kórsetti... Qap... Qudaı-aı, qudaı-aı... Qyp-qyzyl altyn... Kiń... Kiń...

— Jaraıdy endi, kúıip-pispeı-aq qoı...

— Kúnim-aý, endi qaıteıin...

— Bıshara-aı, mynaý balasyn izdep kelgen ǵoı... Ol áýlıe ıtbalyq.— Aısa sylq-sylq kúledi.— Naǵashy, seni kıesi soǵady...

— Kiń... Kiń... Óı, qoıshy áziń... Qyp-qyzyl altynnan aırylyp tursam...

Toǵań odan ári til qatpaı kambýzǵa kirdi de, joq boldy. Ózgeler de kýbrıkke bettedi. Kapıtan men Aısa aǵaı úsheýimiz «Aqulpa» janyna keldik. Aıanyshty únmen yńyrsı túsip, silkingendeı bolady. Aq mamyq tolqyn dirildep, ádemi qubylady. Kirshiksiz túbit ústine qyzǵylt reń paıda bolǵandaı.

— Bir jeri qanaǵan ba?

Músirkeı kúrsinip qolymdy sozamyn. «Aqulpa» kenet yr etip aıbat shegedi. Shoshyna keıin sheginem. Aısa aǵaı meni qushaǵyna qysyp, qýlana kúledi.

— Óı, óı, baıqa, tistep almasyn...

— Aǵa, júnindegi qyzǵylt ne?

— Ańǵarympaz, baıqaǵysh bolar ma desem... Beri qara!

Qanaı meni qaýsyryp, kún shyǵysqa qaratty. Búkil shyǵys jıekti kúreń shuǵyla jaýypty. Aq keńistik ústinde qyzǵylt tolqyn yrǵalady. Keshegi hrýstal saraılar qazir alqyzyl nurǵa boıalǵan. Záýlim saraı ústinde qyzǵylt qustar samǵaıdy. Tómendeı túsken bireýi altyn balyq tárizdi, áldeneni tumsyǵyna tistepti. Qozǵalǵan saıyn qubylyp, jalt-jult oınaıdy. Ózge qustar ár tustan ańdaı umtylady. Altyn tistegen qus jaltara qashady. Men tańdana da qyzyǵa qaraımyn. Altyn saraı ishinen jaırańdaı shyǵar arý qyzdy kútkendeımin. Endi bir sát saraı buryshynan aq sáýle baıqalady. «Sý perisi sulýdyń aqaýsyz nury bolmaǵaı!» Aq sáýle birden birge molaıa túsip, kólemi úlken kúmis shar jalt ete qalady. Sol kúmis shar artynan sý perileri shyǵatyndaı. «Qazir mynaý alańda arýlar dýmany bastalatyn shyǵar-aq!» Qulaǵyma áldenendeı baı yrǵaqty mýzyka áýeni estilgendeı. Sıqyrly sulýlardyń kúlkisin tyńdap, bılerin kórýge yntyǵam. Qazir men «Rýsalkanyń» da, áje ertegisiniń de áserlerine berilgenmin. Shyndyq ómirden tysqary, qıal jemisi ekenin ańǵara tursam da, dál osy bir sát solardyń keıipkerlerin kútýdemin...

— Bolathan, mynaýyńa et ákelip bershi... ólip qalar, bar bolǵyr.— Qanaı aǵaı meni qushaǵynan bosatyp, kambýzdy megzeıdi.— Áli buny qolǵa úıretip alamyz...

Tátti qıalymdy bólgendigi úshin kapıtanǵa nalyp ta qaldym. Óıtkeni bul bizdiń teńizge shyqqannan beri ekinshi ret qana kezdestirgen ádemi tańymyz bolatyn. Ańsarym aýyp qaraı bergim keledi. Qazir «Aqulpany» da umytyp, tek qana tań lázzátine berilgem. Kapıtan taǵy da qaıtalady. Amalsyz ámirge baǵyndym. Asyǵa basyp, kambýz esigin ashqan edim, Toǵań qassyz qabaǵyn túıe qarady. Eki urtyn ystyq tamaqqa toltyrǵan eken, sóıleýge tili kúrmelgendeı, tek ıegin qaǵady.

— Kiń... kiń... kiń... kiń...

— Aǵa, bir japyraq shıki et berińizshi.

Toǵaıáli aýzyndaǵysyn talmamastan, qylǵyna jutyp saldy da, keýdemnen ıterip tastady.

— Kiń... kiń... kiń... kiń... Qoı ári... Et kúshik túgil adamǵa da jetpeıdi...

Qulap ketýge shaq qaldym. Shalqalaı túsip, qaıtadan umtyldym.

— Aǵataı, bir japyraq qana... óz sybaǵamnan...

Toǵań eki urtyn taǵy da toltyryp, úlgirgen eken. Talmamaı jutpaq bolǵan edi, qysyq kózden jas parlap qylǵyndy da qaldy. Ólip keter dep úreılensem kerek, aıqaılap jiberdim.

— Qanaı aǵa, Qanaı aǵa!

— Óı, ne boldy mynaǵan?

Qanaı men Aısa júgire basyp, kambýzǵa kirdi.

— Toǵaıáli nege tıesiń?

— Joq, tıgen joq.

Men Toǵańdy megzedim. Aısa raqattana kúlip, Toǵaıálini kók jelkege túıe bastady. Qanaı júzinde abyrjý bar, namys bar.

— Sorly, sorly... jutynba... Saýsaǵyńmen keri tart... Ólesiń ǵoı...

— Óı, meniń naǵashym óletin be edi... Jaqsy asty keıin shyǵarǵansha jaman óńesh úzilsin... Batylyraq jutyn:

Tamaq uıat-arymsyń,

Tózbese óńesh qarylsyn.

Biteý jut, jaqsy as jolynda

Jaman qaryn jarylsyn!

Shynynda da Toǵańnyń keri tartar oıy joq. Saýsaǵymen ıtere, talaı ret jutynyp, kómeıden ári qulatty. Kózden jasy burq etip, kúrsine demin aldy da, áldenege yrjıdy.

— Ýh, áıteýir juttym-aý... Kiń... kiń...

— Qorlap boldyń-aý, qorlap boldyń-aý...

Qanaı daýsynan diril baıqalady. Namystanyp turǵandaı. Aısa aǵaı ábden máz. Kóz kemerinde kúlki jasy móltildep, Toǵańdy jaýyrynǵa qaǵady.

— Jigitsiń, naǵashym... Bul kisi túıe tobyǵyń da jutyp jiberedi...

— Aısa, jetti ǵoı mazaǵyń.— Kapıtan túkti qabaq astyndaǵy ala kózden ot shasha Aısaǵa tesile qarady da, mehanıkke aıǵaılady,— Sáke, ýa, Sáke! Qyzdyr motordy.

Qanaı júzi yzǵarly. Qaıda júretinimizdi suraýǵa eshkimniń batyly da jetpedi. Daıyn tamaq ishilmeı qaldy. Kóp keshikpeı, qýatty motor dúr etti de, muz araldaryn oraǵyta ótip, áldeqaıda tarta berdik...

20

...Jıi-jıi meken jańartatyn bolǵanbyz. Bul orynǵa aýysqaly da aptadan asyp barady. Kásip te jaman emes. Keme júgi kún sanap molaıa túsedi. «Aqulpa» da eseıip qalǵan. Ashtyq nege úıretpeıdi. Aptadan keıin-aq azyq jeıtin bolǵan-dy. Qazir talmaýdy da meńgere bastaǵan. Jumystan sońǵy ermegim osy «Aqulpa». Tek men ǵana emes, Qanaı men Aısa aǵaılar da kóbine «Aqulpa» mańynda bolady. Osy mekenge aýysqan kúni «Muz akvarıýmyn» jasaǵanbyz. Alǵashqy sátte «Aqulpa» eshbir áreketsiz batýmen boldy. Rezına etik qonyshyn taqymǵa deıin kóterip, «akvarıýmǵa» túsýge týra keldi. Bir qolmen baýyrdan súıep, ekinshi qolmen aldyńǵy «qanat-aıaqtaryn» qozǵap kórdim. Kóner emes. Aıbat shege yryldap, saýsaqtaryndaǵy balǵyn tyrnaqtarymen qolymdy tyrnamaq bolady. Azdan keıin Aısa men Qanaı aǵaılar da «akvarıýmǵa» tústi. Úsheýlep, uzaq áýrelendik. «It-aý, mynaý qalaqty saǵan ne úshin berdi deısiń... Teppeısiń be!» Qanaı aǵaı «Aqulpanyń» motor vıntine uqsaǵan artqy aıyr qalaqtaryn qozǵap qoıady. Keshki asty da umytyp ketkenbiz. Keme ústinde tyqyrshyp Toǵań aıǵaılaıdy. «Aıym-aý, senderge ne bolǵan... Tamaq sýyp ketti ǵoı...» Kapıtan qolyn silteıdi. «Ózderiń ishe berińder...» Ol kesh eki saǵat áýrelengenbiz. Eńbegimiz bosqa ketpedi. «Aqulpa» alǵashqydaı emes, aıaqtaryn qozǵap, áreket isteı bastady. Tipti osyny maqtanysh etkendeı, aq mamyq arasynan aýzyn ashyp, yrjıa qaraıdy. Masattana kúlgen tárizdi. Qyzyǵyp biz de kúlemiz. Aısa aǵaı tańdana basyn shaıqaıdy. «Demek, buny júzýge ata-anasy baýlıtyn bolǵan-dy...» Kapıtan quptap qoıady. «Eki bastan, eki bastan!»

Alǵashqy keshimiz osyndaı jeńispen aıaqtalǵan edi. Bara-bara súńgýge de úıretkenbiz. Biraq sý túbinde uzaq baıandamaı jıi kóteriledi de, yrjıa «kúledi». Azdan keıin taǵy da súńgip, silkinip qoıady. Erkelegendeı, maqtanyshyn sezdirgendeı. Biz úsheýmiz qazir bir zoologıa ǵalymdary sıaqtymyz. «Aqulpanyń» ár keshtegi qylyǵyn qoıyn dápterine jaza júremiz. Tilsiz maqluqtyń ózinde de tilegin túsindirer qabilet bolady eken. «Aqulpa» uzaq áreketten keıin sharshaǵandyǵyn sezdiredi. «Kemege aparyńdar» degendeı. Kóterip qaıtamyz. Keshke biz jumystan oralǵan sátte «Aqulpa» súıretilip uıasynan shyǵady da, yńyrsı dybys beredi. «Shomylamyn» degeni. Qushaqtaı kóterip «akvarıýmǵa» aparamyn. Bul joly meniń súıemeldeýimdi de qajet etpeıdi. Súńgı jóneledi. Men qyzyqtap qýa bastaımyn. «Aqulpa» erkeleı qashady. Moıyl. tumsyǵyn ár tustan bir qyltıtyp, silkinip-silkinip alady, keıde eki aıaǵymnyń arasynan ótip ketedi. Óz áreketine ózi máz. Qolda úırengen «kúshiktiń» qylyǵyna men mázbin. Ákem marqumnyń alǵashqy ret júzýge úıretken qyzyqty da baqytty sátterdi eske túsiremin. «Álpeshtep esirgen qaıran áke, azamat bolǵan qyzyǵymdy da kóre almadyń-aý... Moınymda toly borysh bar. Qaı kezde, qalaı ótermin?..» Kúlki arasynda osylaı kúrsine túsip, áke jaıly, týmalar jaıly oılaımyn. Al mynaý soqqan «Aqulpa» kóz aldyndaǵydan ózgeniń bárin túgel umytqan. Tipti oqtan da úreılenbeı, balasyn izdep, óz ómirin qurbandyqqa shalǵan anasyn da oılar túri joq. «Aqulpaǵa» osy tús renjip te qalamyn. Túbiti de dál qazir burynǵydaı aq mamyq emes, birden-birge qylshyǵy molaıyp, kók-shýlan tarta bastaǵan. Endi bir sát. ózimdi-ózim mazaqtap, kúlip te qoıamyn. «Aqulpa» neni oılasyn... Tabıǵat oǵan oılarlyq qabilet bermegen... Al sen she, sen adamsyń... Adam, adam, netken qasıetti jaratyndysyń! Seniń qolyńda jaratympaz kúsh jatyr... Sen jerdi qoıyp, aspandy meńgere bastadym... Bir kezdegi qıal jemisin qazir ómir shyndyǵyna aınaldyrdyń. «Seksen myń metr sý asty» qazir qol jetken arman!..» Men dál osy sekýndta Da ákemdi eske túsiremin. Kip-kishkene kezden-aq kitap qumarlyqty boıǵa sińirgen. Júl-Vernniń, Gúgonyń, Stanúkovıchtiń teńizshiler jaıly eńbekterin áýeli ózi áńgimelep berip, keıin ózime oqyttyrǵan-dy. Sodan bastap kitapty serik etkenmin. «Raqmet, áke, raqmet!»

...Ádemi bir aıly kesh. Bundaı túnder óte sırek kezdesedi. Qara kók aspan kúmis núktelermen bezektelgen. «Aq keńistik» ústinde kók solǵyn munar oınaıdy. Dóńgelek aı muz betine bozǵylttaý sáýle jolaǵyn tartypty. Aı qalyqtaǵan aspan bıiginen kómeskileý bir kúmis lenta tartylǵandaı. Aq jazyq ústindegi mol sáýle diril qaǵyp, ádemi yrǵalady. Shar aınadaı jaltyr muzǵa úńile qarasań juldyzdy aspan shyńyraý túbinen kórinedi. Jaqyn mańdaǵy muz shyńdary kógildirleý solǵyn hrýstal saraıǵa aınalǵan. Aıaq astymyz da hrýstal tárizdi. Adymdaǵan saıyn saqyr-suqyr etedi.

Sáýle jolaǵyn qýalap, keshki jumystan qaıtyp kelemiz. Kapıtanda ún joq. Kóńilsiz sıaqty. Búgin ala kóleńkeden ketip, keshke deıin atqanymyz ekeý ara bir «balyq»... Qanekeń soǵan renjıtin-di. Al men sırek kezdesetin mynaý ǵajap aq túnniń ádemiligine mázbin. Birde jaltyr muzǵa úńilip, birde aıǵa qaraımyn. Aı betinde teńbil bar. Ájem aıta beretin «Zúhira sulý» bolýǵa tıisti. «Áne, áne, kórdiń be, eki ıyǵynda eki shelek!»— deıtin ol kisi. Qazir maǵan sol teńbil shaýyp kele jatqan salt atty beınesinde kórinedi. «Tarlan tulpar» aldyńǵy eki aıaǵyn kóterip alǵan tárizdi. Zúhira apaı ómirsiz aspan áleminen bezip, dýmandy jerge túsýge talpynbaǵaı... Tulpardy qaıdan tapqany?» Artynsha ertegi áserine berilgendigimdi moıyndap, ishteı ǵana jymıamyn. «Qaıdaǵy Zúhira... Taýlar ǵoı... Anaý bir syzattar aryqtar bolyp júrmesin... Ushar ma edi, kórer me edi...» Bul sát astronomdyq armanǵa berilemin...

Aı sáýlesi astynda munartyp kemeler kórinedi. Birden-birge jaqyndap kelemiz. «Akvarıým» mańynda jalǵyz adam qarańdaıdy. Dáýde bolsa Aısa aǵaı shyǵar-aq. «Aqulpamen» áýredi. Ózgeler oǵan jolamaıtyn. Jańylmappyn. Sol kisiniń ózi eken. Biz jaqyndaǵannan-aq aıǵaılaı bastady.

— Óı, senderge búgin ne boldy? Nege keshiktińder?

— Qur. qaıtqymyz kelmeı kesheýildep qalǵanymyz.

— Oqasy joq... Bizdiń adamdar da, «shmıdtshiler» de qur qaıtty... Men ózim ǵana bireýin alyp keldim. Kapıtan degen atym bar emes pe...

— Bizde ekeýara bireý-aq.

— Al Toǵań menen Aqmambet qyryp qaıtýly... Qaıyqty toltyryp bir ákeldi de, qaıtadan ketti... Jónderin de aıtpaıdy... Meniń naǵashym tipti sóıleser emes.

— Mine, ǵajap.— Qanaı tańdana basyn shaıqady.— Uıyqqa kezdeskeni me?.. Áı, bir syr bolmaǵaı...

— Men de solaı oılaımyn.— Aısa aǵaı «Aqulpany» kóterip, qolyma berdi de, óz kemesine qaraı ıegin kóterdi.— Búgin senderdiń bárin bizge qonaqsyńdar... Jigitteriń túgel bizde otyr... Aldymenen as ishińder. Sodan keıin... Qyzyq bar...

Aısa aǵaı sóılemin aıaqsyz qaldyrdy. «Múmkin, astan keıin Toǵańdardy izdeıtin shyǵarmyz... Tún ishinde bir pálege ushyraýy ǵajap emes...» «Aqulpany» uıasyna aparyp, kıim jańarttyq ta, asqa otyrdyq. Úsh kemeniń adamy «Baýtınshi» kýbrıgine jınalǵan eken. Dýyldasa sóılesedi. Áńgimeleri Toǵaıáliler tóńireginde.

— Bularǵa qaıdan kelgen batpan quıryq?

— Múmkin, úlken bir ıtbalyq jataǵyna kezdesken-di... Túneýgi sıaqty bir úıyqqa ushyrasa...

— Aqsaqal-aý,— Qanaı aǵaı Raqmet kárıaǵa buryldy.— Jigitterdi ertip, kómekke barýyńyz kerek edi ǵoı...

— Barmaıyn deppiz be!— Raqań bógele túsip, jymıdy.— Bizdi mańdaryna jolatar emes... Men ańǵarsam bólektener oılary bardaı... Manaǵy ákelgenderin aıyrym salyp júr...

— Solaı deısiz, á?

Qanaı kapıtan tereń tynystap, basyn ǵana ızedi. Taǵamdy da umytyp, aýmaqty kózin bir núktege qadapty. Jalbyr qastary taǵy da tutasyp, kirpi shashtary tikireıe qalǵan. Keń keýdesin yza kernegendeı. Osy qalpynda biraz ýaqyt únsiz otyrdy da, kúrsine túsip, múıiz trýbkasyn qolynan aldy...

— Qanaı, tamaq jeseńshi, shyraǵym...

Raqmet kárıa kapıtan júzine suraqty pishinmen qarap qoıady. «Ushqalaq boljaý jasap, renjitip aldym ba?»—degendeı. Birqydyrý únsizdikten keıin, qos aǵasy tamaǵyn kenep, jazyqty únmen til qatty.

— Múmkin, bizdiki qate bolar...

— Joq, joq, meniń bólemnen ondaı nárseni kútýge bolady... Sol qaraýlyq pıǵyly úshin talaı ret tastap

Ketpek bolsam da aıaǵan edim... Ol qadirdi bilgen be... Qor týmanyń barynan da joǵy jaqsy ǵoı...

Kapıtan qyrly stakan sharapty bir-aq qaǵyp saldy da, qalıanyn tutatty. Kýbrık ishin meńireýlik bılegen. Namazǵa uıyǵan Raqmet aqsaqaldyń kúbirinen ózge esh ún joq. Beınebir urysyp alǵan adamdar tárizdimiz. Árkim ózimen ózi. Sol meńireý tynyshtyqty Aısa aǵaı buzdy.

— Bolathan, tamaqtanyp bolsań júr, «Aqulpaǵa» baralyq... Qyzyq bolsyn...

Ruqsatsyz shyǵýǵa Qanaı qabaǵynan jasqanyp otyr edim, qýanyp kettim. Asyǵa basyp kýbrıkten kóterildik. Bizge ere Qanaı aǵaı da shyqty. Eki kapıtan muz jıeginde qaldy. Men «Neptýnǵa» baryp «Aqulpany» ákeldim.

— Aısa aǵa, qandaı qyzyq bastaımyz?

— Aıtaıyn ba, qandaı qyzyq ekenin...

«Baýtınshiler» kapıtany jymyńdaı kúlip aldy.

— Qazir «Aqulpany» teńiz sýyna túsiremiz... Synalyq... Ne ister eken.

— Qoıyńyzshy, aırylyp qalamyz ǵoı.

— Joq,.. Qoryqpa... Menińshe, ol biraz júzedi de, qaıtyp keledi. Qolǵa úırengen ıtbalyq solaı isteıtin kórinedi... Bir jýrnaldan oqyǵanym bar... Qaneke, siz sóı dep edińiz... Ákel beri.

Aısa aǵaı qolyn sozdy. Men «Aqulpany» baýryma basyp shyr ete qaldym.

— Bermeımin... Aldaısyz... Ketip qalady...

— Ketse ketsin!— Qanaı aǵaı jekirip tastady,— Nemene, Toǵaıálige uqsap, qolyńa túskennen aırylmaıtyn minez taptyń ba?!

Eki betim dý ete tústi. Qaraý janǵa teńegen qatty sóz janyma batyp ketse kerek. Aýyr kúrsinip, «Aqulpany» ustata berdim.

— Aırylyp qalarmyz degenim ǵoı...

— Aırylyp qalamyz...— Qanaı kekesindeý myrs etti.— Oılarsń uly qasiret... Ketti de bardy, bir kúshik...

— Qaraýlyq etpe, inishegim,— Qanaı sózin Aısa da qostady.— Ketse ketti. Al qaıta oralsa, ǵylymı jańalyq ashamyz... Uqtyń ba?

— Uqtym... Túsinikti.

Orynsyz jazǵyrýlaryna jábirlenip te qalǵanmyn.

Qadirmen adamdardyń betinen almaý úshin kómeıdegi sózimdi keri juttym da, kúrsinip temen qaradym.

«Aqulpa» áýelgi sátte teńiz sýyna túskisi kelmegendeı, qarysa yryldaǵan-dy. Júreksingen bolsa kerek. Sýǵa túskennen keıin bir súńgip aldy da, artyna bir qarap, muz jıeginen uzaı berdi. Ár jerden bir qylt etip, jıi-jıi súńgıdi. Tipti erkelep oınap júrgendeı, Biraz uzap bardy da keri oraldy.

— Áne... áne... Aıttym ba?— Aısa aǵaı meni ıyqqa qaǵady.— Mine, ǵylymı jańalyq degen osy... Biz áli sırk artısin daıyndap júrmelik.

— Shynynda da... qyzyq eken...

Qyzyqtaýshy tek biz emes. Úsh kemeniń adamy túgel jınalǵan. Báriniń de nazary «Aqulpa» mańynda. Toǵańnyń sıqyrly saparyna baılanysty manaǵy bir kóńilsizdikti esten shyǵarǵanbyz.

«Aqulpa» júzip kelip, aldyńǵy eki aıaǵyn muz jıegine asqan edi. Aısa aǵaı kóterip alýdyń ornyna keri qýdy.

— Bar, bar, týǵan ortańa...

— Sharshaǵan shyǵar, qoıyńyz...

Men dereý qolymdy sozdym. Biraq úlgire almadym. «Aqulpa» jalt berip súńgidi de joq boldy. Bul joly aldy-artyna qarar emes. Ár jerden bir shorshańdap, bara-bara kózden tasalandy.

— Ketti, áne ketti.— Men kúrsinip qoıdym.— Qap, álgide kóterip alatyn.

— Qoı, joq... qaıtyp kelýge tıisti...

Aısa aǵaıdyń ózi de ókingendeı. Tereń tynystap qoıady.

— Shyn keter me eken, á?.. Qaıda ketti ózi... Jaryqpen qaralyqshy!

Dereý kemege kóterilgenbiz. Ár tustan jaǵylǵan iri shamdar teńiz betine mol sáýle túsire bastady. Sáýle astynda qaraýytqan bir nárse kórinedi. Aısa aǵaı kózin qalqalaı qarap, oń qolynyń saýsaǵyn ilgeri sozady.

— Áne, áne, keri oraldy... E, báse...

Jubatý shyǵar dep edim, shyndyq eken. «Aqulpa» endi birden-birge anyq kórine bastady. Sol betimen júzip kep, keme qabyrǵasyna ıegin súıedi. Aısa aǵaı tizerleı qolyn sozdy da, keme ústine kóterip aldy.

— Má, qaraǵym, aman-saýynda óz qolyńa tabys eteıinshi... Ózim de sasqan edim...

— Raqmet, Aısa aǵaı...

Men «Aqulpany» qushaǵyma qysyp, túbit júnin sıpadym. «Aqulpa» dúr silkinip, eki aldyńǵy aıaǵyn ıyǵyma saldy. Tumsyǵyn ıek astyma tyǵyp, erkeleı qyńsylaıdy. Sharshaǵan da, ashyqqan da bolsa kerek. Kishkene ǵana júregi mazasyz dúrsil qaǵady.

— Sharshadyń ba, qarnyń ashty ma, «Aqulpa», kel, tamaqtana ǵoı...

— Óı qudiret, óı, qudiret,— Raqmet kárıa tańdana jaǵasyn ustaıdy.— Mundaıdy kim kórgen... Aıýanda da es bolady eken-aý... Muny ne dep aıtamyz...

— Muny ǵylymı jańalyq deımiz...

Qanaı men Aısa aǵaılar shynynda da bir úlken jańalyq ashqandaı kóńildene kúledi. Qoıyn dápterlerin qoldaryna alǵan. Saǵattaryna da qarap qoıady. «ǵylymı jańalyǵyn» jazǵaly tursa kerek. Aısa «Baýtınshini» megzedi.

— Bizdiń kemede jas sazan bar. Sonyń birin ákep bershi.

Júgirip baryp sazan ákeldim. «Aqulpa» apyl-qupyl jedi de, rızalyq bildirgendeı, erkeleı yńyrsyp, tynyshtana qaldy. Kózderin de tas jumǵan. Qalǵı bastasa kerek.

Biz «Aqulpany» qyzyqtap júrgende, aı betin kenet bult jaýyp, qarańǵylyq qoıýlana túsken edi. Toǵańdar áli qaıtpaǵan. Jurt nazary qazir kesheýildegen jolaýshylarǵa oıysqandaı. Árkimder-aq ár tusqa úńile qarap, dybys tyńdaıdy.

— Qudiret-aý, bular nege keshikti?— Raqań sol qolymen kózin kólegeıleı, oń qolyn kishkene qulaǵyna tosady.— Adasyp ketip júrmegeı, álgi shamdaryńdy qaıtadan jaǵyp qoısańdarshy.

— Beker jibergensiz,— Qanaı mehanıkke ıegin kóteredi.— Úlken shamyńdy jaǵyp qoı...

— Til aldy ma.— Kárıa ókingen adamdaı aýyr kúrsinedi.— Qaıyqty bermeýim kerek eken...

— Sóıtýińiz jón edi.— Qanaı tańdaıyn qaǵyp, ba¬syn shaıqaıdy.— Beker etkensiz.

Raqań úshin ózgeler dýyldasa jaýap beredi.

— Kóne qoıar, ol saǵan...

— Qaıyqqa jabyspaǵanyńyz jón bolǵan... sabap keter edi...

— Taıaq jeı qoımas edim-aý...

Raqmet kárıa sóz aıaǵyn bitirmeı, oń búıirge qısaıa túsip, oń qolyn taǵy da qulaǵyna aparady. Túıme kózderin de tas jumyp, bıik mańdaıyn da qatparlaı jıyrǵan. Áldenendeı dybys sezgen tárizdi.

— Sender esh nárse estısińder me?

— Joq,— Qanaı basyn shaıqaıdy.— Sol ońbaǵan bir pálege urynbaǵaı...

— Qaıtemiz, izdeımiz be? Kompas ta almaǵan shyǵar...

— Osy mazdaǵan sáýlege kompastyń keregi ne?

— Áı, túgi, shýyldamaı toqtaı turyńdarshy.— Raqań eki qulaǵyn kezek tosyp, dabyrlaǵan jurtqa toqtaý salady. —Tyńdańdarshy, taqyl estiledi...

— Káne, qaı tusta?

— Mine, myna tús.— Kárıa qolyn soltústikke sozady.— Aldarynan shyǵyńdarshy!

Bir top adam kárıa megzegen baǵytqa jónelgen edi. Tájirıbeli qulaq qatelespese kerek. Saǵatqa jýyq ýaqyt ótkennen keıin qupıa jolaýshylardy ilestirip keri oraldy. Janyndaǵylar ábden máz. Dýyldasa kúledi. Toǵań biraq yzalanyp alǵan. Árkimge bir tıisýmen keledi. Dáleli de orynsyz. Janjalǵa sebep izdegendeı.

— Kiń... kiń. Qoıyńdar... Jetti mazaqtaryń... Kiń... kiń...

— Oıbaı-aý, bizdiń jazyǵymyz saǵan sáýle jaryǵyn berip, belgi jasaǵanymyz ba?..

— Kiń... kiń... Ádeıi jasaısyńdar... Adastyrý úshin... Kiń... kiń...

— Áı, óziń ne shatyp tursyń? Janymyz ashyp, izdep shyqsaq...

— Kiń... kiń... Qarashy, jandarynyń ashı qalýyn... Azapta biz... sender... qorlaısyńdar...

— Aınalaıyn-aý, erip barǵaly jınalǵan edik... jurttyń bárin qyryp-joıyp, ilestirmeı kettiń ǵoı...

— Osy nemede qyzǵanysh bolyp júrmesin?

— Árıne sol... Áıtpese nege urynady orynsyz...

— Kiń... kiń.. Qarashy, qarashy, kúıdirýin... Al, senderge eregiskende dál solaı istedik... Qaıtesińder, kesesińder me?.. Ózderiń birneshe kúnnen beri túk ákelmesten qańǵyp júresińder... Kiń...

— Toǵaıáli!— Qanaı jekirip tastady.— Óshir únińdi!

— Kiń... Kiń... Qoı ári,—Toǵań bul joly kapıtannan da jasqanar emes, jarysa daýys kóterdi.— Kiń... kiń... Jetti... Buǵa berse, suǵa beredi... Jýas túıe júndeýge... Ákireńdeme!..

— Óı ońbaǵan!— Qanaı kúrsine basyn shaıqady.— Seniki shynynda da qyzǵanysh boldy ǵoı, á?

— Kiń... kiń... Al, al... qyzǵandym... sonda qaıtesiń? Eńbek sińirmeı... úleske daıyn... Tapqan... kiń...

— Qoıyńdar, meniń, naǵashymdy renjitpeńder.—Aısa qýlana kúlip oń qolyn Toǵaıáliniń ıyǵyna saldy.— Júrińiz, bizdiń kemede tamaq daıyn tur. Baryp aýqattanyńyzshy... Júkti biz jaıǵastyralyq...

— Kiń... kiń... Aýlaq júr.— Toǵań ıyqtaǵy qoldy qaǵyp tastady.— Kisi kemesinen tentirep ishpeı-aq qoıdym... Mynalar, tońyp keler dep bizge tamaq qoıýdy da eskermegen... Jaraıdy... Ózimiz-aq jasap ishermiz... Esektiń kúshi adal...

— Sorly, sorly, Qarynbaı...

— Kiń... Kiń... Aı, Qanaı, jetti mazaǵyń,— Toǵaıáli tóbeleske daıyndalǵandaı, ábden taýsyla sóıleıdi.— Myrza bolyp, tabysyńdy kimge bólip berip ediń, á?

— Qýraǵan,— Qanaı kúrsine qolyn siltedi.— Eshkimge úles bermeı-aq qoı... Jurttyń mazasyn alma!.. Suramadyq...

— Kiń... Kiń... Eregiskende, surasańdar da bermedim... Áı, Aqmambet, nege tursyń? Káne, laqtyra ber beri... Sender ári, aýlaq turyńdar... Ózimiz isteımiz, jumystaryń bolmasyn!.. Kiń... kiń...

— Tipý, nálet tıgir!—- Qanaı túkirinip tastady da, janyndaǵy topqa jarlyq berdi.— Tarańdar... Bar, jatyńdar... Erteń meken jańartamyz.

Jurt endi sózge kelmesten tarasa bastady...

21

... Ala tańnan oıanǵanbyz. Asyǵys kıinip, kýbrıkten kóterildik. Tabıǵat qabaǵy qaıtadan túıilipti. Tústik jeli ajyldaı soǵyp, teńiz ústi shańyta bastaǵan. Qaraýyta kóterilgen iri-iri jotalar qyr arqalarynan aq shańdaqtana jarylyp, kóńilge úreı salady. Aspan jamylǵysy órim-órim. Shyǵys jıektegi reńsiz bulttyń etegin tútindi jalyn sharpyǵan. Byqsı janyp jatqandaı. Bult sańylaýynan kólemi zor qyzǵylt shar syǵalaıdy. Ashyq qyzyl da emes. Shet-sheti qaraýyta bastaǵan. Kórik óńeshinen balqyp shyqqan temirdiń sýı túsken kezdegi kúldi-balam túsi tárizdi. Aýa raıy birjola buzylyp bara jatqandaı. Erı jaýǵan jumsaq qar birden birge qoıýlana, úıirile túsedi.

Adam qabaǵy da tas-túnek. Rezına etik qonyshtary taǵy da qara sanǵa deıin kóterilgen. Qajyrly qoldar qaıtadan bagor ustapty. «Neptýn» qabyrǵasyn muzdan qashyqtatyp, jabyla ıterýde. Qanaı aǵaı mashına bóliminen úńile qarap, mehanıkterdi asyqtyra sóıleıdi.

— Bolsańdarshy, tezirek... Borandatpaı turǵanda ashyq teńizge shyǵyp alaıyq.

— Qazir, qazir qosamyz...

Kep uzamaı úsh kemeniń motory jarysa jańǵyryǵyp, bir-aq sátte dúr etti. Kapıtan men Rakań rýbkaǵa kóterildi.

— Sheginis... aqyryn ǵana...

Raqań telegraf trýbkasyna qolyn apardy. Kúmbir-kúmbir qońyraý qaǵyldy. Mashına bóliminen qońyraýly jaýap qaıtaryldy. «Qabyldadym... Aqyryn ǵana sheginis!» «Neptýn» yrǵala túsip keıin lyqsydy. Kapıtan aıyr ıekpen tústikti megzedi.

— Rúldi ońǵa!

«Neptýn» qabyrǵasyn tolqynǵa japtyra, baıaý ǵana burylyp, ótkir tumsyǵyn jelge qaratty. Qanaı aǵaı oń qolyn joǵary sozyp tastady.

— Alǵa... tolyq ekpinmen!

Raqań men mehanık telegraf qońyraýy arqyly tildesti. «Neptýn» kóldenen jatqan tolqyn jotalaryn kese tilip, ilgerileı berdi. Manaǵydaı eki búıirge shaıqalmaı, qarǵyp-qarǵyp alady. Asaý tolqyndar ajyldasa shapshyp, keme ústin sý borasynymen kómedi. Ara-tura muz kesekteri de sart ete qalady. Sý burqasynynan buǵa túsip, qaıtadan kóterilemiz. Táńiri «Neptýn» men keme «Neptýn» arasynda aýyr shaıqas bastalǵandaı.

Qanaı aǵaı rýbka terezesinen basyn suǵyp, alysqa qaraıdy. Jalbyr qasy da, samaı shashy da aq býryl tartypty. Áýelgi sátte «aǵaryp ketken be?» dep tańdanǵan edim. Qar qıyrshyqtary eken. Uzyn kirpikterinde de monshaqtar dirildeıdi. Endi bir sát kirpik ushyndaǵy sý tamshylaryn kúpi jeńimen súrtip tastady da, bınoklin kózine apardy.

— Muz qozǵala bastaǵan...

— Jabylyp qalyp, shyǵa almaı júremiz be.— Raqań sol qolymen kózin kólegeılep qarap kúrsinedi.— Keshe-aq shyǵyp ketetin... Úlgersek, jarady...

— Úlgiremiz, aqsaqal.— Kapıtan senimdi raı bildire, bınoklin taǵy da kózine apardy.— Úlgirýge mindettimiz!

— Inshaalla de, qaraǵym...

— Ia, ıa, ınshaalla deńder.— Rýbka qabyrǵasynda yqtyndap turǵan Toǵaıáli kúrsine sóılep, kárıa sózin qostady.— Asylyq bolmasyn... Allaǵa sıynyńdar...

— Qudaı urǵan.— Raqań zildi kekesinmen myrs etti.— Keshe ardan da, alladan da bezgen ediń... Búgin dindarsı qalýyn!..

— Uıatsyz!— Kapıtan jalbyr qasyn tas túıip, Toǵaıálige buryldy. Janarynan ot shashyp, meıirimsizdene qaraǵan. Eger de mynaý ala kóz oqqa aınalsa, óz bólesin atyp tastaýdan da tartynar emesteı. Uzyn kirpikterin qaqpastan tigipti.— Sen ońbaǵannyń qyrsyǵyńnan nóserge uryndyq...

— Ózin laqtyryp ketý kerek edi,— Brıgada músheleri jan-jaqtan daýys kóterip, jarysa sóıledi.— Tek Qanaıdy syılaǵandyqtan.

— Laqtyram men ony, laqtyram men qazir...

Mashına bóliminen áldenege kóterile qalǵan Sartaı aǵaı sarǵylt tisterin qashyrlata qaırap, Toǵaıálige tap berdi. Toǵań nóserli kúni pana izdegen torǵaıdaı rýbkaǵa tyǵyldy.

— Batyr qarandy! — Kapıtan óz bólesin ıtere tastap, esikti jaýyp aldy da, Sartaı aǵaıǵa toqtaý salǵandaı sol qolyn keıin sermedi.— Laqtyrar jer áli alda... Osydan úlgire almaıtyn bolsaq, óz qolymnan...

Ekıpaj músheleri áli de kijine gýildesýde. Toǵaıálide túk ún joq. Eńsesin jerden kótermeı, qaraýyl túbin panalaǵan. Moıyn omyrtqa degenge jaratylysynan-aq jarymaǵan sorly bolatyn. Qyrsaý tabıǵat omyrtqa ornatýǵa da eringen bolsa kerek. Qazandaı basty eki ıyqtyń arasyna domalata tastaýly. Osyǵan oraı Toǵańdy ký tildi kelinderi «ıtbalyq moıyn qaınaǵa» dep te ataıtyn. Al qazir sol qazan bas ıyq tasasyna birjola súńgip ketýdi. Aǵylshyn jazýshysy Meın Rıdtiń «Bassyz salt attysyn» elestetedi. Jaıshylyq kezde únemi maı tebirship turatyn, shaıyry mol qara kúreń betinde jalǵyz tamshy qan joqtaı, beınebir ońyp bitken qý shúberek tárizdi bozara qalǵan. Sańyraıǵan tanaýdyń etekti jelbezekteri jıi tartylyp, topal ıegi kemseń qaǵady. Qassyz tompaq mańdaıdan taıyp túsken tamshylar seldir kirpikten sorǵalaı quıylyp, omyraýyn toǵyta tógiledi. Egile jylap turǵandaı. Tizeleri de diril qaǵady. Qorash jandy qorqynysh bılegen bolsa kerek. Jıi-jıi kúrsinip, qunysa túsedi. «Shyn laqtyryp júrer me?» degendeı. Áldekimder tap berse, qaraýyldan qushaqtaýǵa ázir tur.

«Sorly, sorly!..» Áýelgi sátte aıanysh bildirip, músirkeı qaradym da, keshirilmes qylyqtaryn eske túsirip, meıirimsizdene qaldym. Qazir óz qolymnan ıtere tastaýǵa daıynmyn. Ózge usaqtyǵyn bylaı qoıǵanda keıingi úsh kún ishinde qandaı azǵyndyqqa bardy. Toǵaıáliniń qylyǵy búkil teńizshi qaýymyn uıatqa qaldyrarlyqtaı. Asyl jandar arasynda da bul sıaqty azǵyn baryn kim bilgen!..

Men qazir ótken táýlikti eske túsirýdemin.

Kún raıynyń buzylatyndyǵyn sezgen kapıtan keshki tamaqtan keıin tań ata qonys jańartatyndyǵyn jarıalaǵan-dy. Túngi rasıa sol boljaýdyń durystyǵyn habarlady. Toǵań keń tanaýdan pysqyryna sóılep, kekesin bildirdi. «Kiń... Kiń... oı, solar shata beredi... Erálidegi esterińde me?.. Qaraǵym-aý, Qanaı jan...» Qanaı aǵaı zildi kekesinmen myrs etti. «Arsyz!.. Ne betińmen aıtyp otyrsyń... Sen ekeýińniń júristeriń sýyq... Átteń, izderińe túsip, jasyryn kómbelerińdi ashý kerek edi... Mynaý aýa raıy...» Kapıtan sózin Sartaı da qostady. Ras-aý, áıtpese sen ekeýińe elden erek netken úıyq?.. Qyzyq bolsyn, erteń bir kún bógelip, osylarǵa ilese baralyqshy...»

Namazdan kóterilgen Raqań jaınamazyn jınaı berip, basyn shaıqady. «Bógelýdi aıtpańdar, jigitter, meniń súıekterimniń syrqyraýy jaman... Demek, aýa raıynyń ózgerýi qaq!.. Jáne bular keshegideı jasyryna qashady... Eki bastan... oljaǵa ortaqtastyryp... Ózi Toǵaıáli bolsyn da...» Kapıtan ornynan turyp, kýbrık baspasyna kóterile berdi. «Baqqanda bolatyn edi... Biraq... jaraıdy, kezekshiden ózgeleriń uıyqtańdar!»

Odan ári sóz jalǵastyrmaı jata kettik. Ábden sharshaǵandyqtan bolsa kerek, bul túni men meılinshe mazasyz uıyqtadym. Kóz jumǵannan bastap-aq shytyrman túster shyrmaýynda qaldym da qoıdym. Birde «Grant kapıtan balalarynyń», birde «Teńiz beınetkerleriniń» keıipkerleri arasynda júremin. «Neptýn» qudaı kememizdi úrleı laqtyryp, Normandıanyń tas shoqylaryna qaraı qýalaıdy. Teńiz-daýyl qudaıymnyń maǵan tek keser basy ǵana kórinedi. Tipti keýdesi joq bolsa kerek. Bet-aýzyn aqsur jún japqan. Kókshil buıra saqaly shubatyla ıirilip, kesh jerde jatyr. Bet pishini Toǵaıálige uqsaıdy. Sańyraıǵan tanaýdan ajyldap soqqan asaý jel kememizdi aýdaryp tastaı jazdaıdy. «Neptýn» qudaı aýyzdan aq kóbik atyp, sylq-sylq kúledi. Qanaı aǵaı qarysyp shtýrvalda ózi tur. Keme «Neptýn» baǵytyn qaıtadan túzep alǵandaı. Táńiri «Neptýn» qarsy aldymyzdan shyǵyp, jyndy dúleıin qaıtadan úrleıdi. «Joq, kete almaısyń... Jibermeımin!» Qanaı aǵaı da qaharlana aqyrady. «Jeńe almaısyń... Jeńgizbeımin!» Táńiri «Neptýn» keme tósin tolqynmen kesektep, ishegin tarta kúledi. «Qutyla almaısyń... Qutqarmaımyn!»

Endi bir sát táńiri «Neptýn» keme «Neptýndy» uzyn saqalyna orap alady da, tolqyn arasynda shanshylǵan shyńǵa qaraı súıreıdi. «Shabyńdar, saqalyn, shabyńdar!» Kapıtan shtýrvaldy Raqańa beredi de, ózi qolyna balta alyp, táńiri «Neptýnnyń» saqalyn shabýǵa umtylady. Saqal tutqynynan bosaǵan keme «Neptýn» qaıtadan jaltarady. Teńiz ústin qalyń tuman jaba bastaǵan, keme tumsyǵynda turǵan Toǵaıáli júgire basyp, rýbkaǵa kiredi de, Raqańdy ıtere tastap, rúldi óz qolyna alady. «Aljyǵan nemene, qaıda aparasyń... Qyrmaq pa ediń mynaý jurtty?!» Bul sát keme kapıtany Toǵaıáli bola qalady. Toǵaıáli bul joly ser Klúben beınesinde. Beline qaıys belbeý býynǵan. Belbeýdegi bylǵary dorbada «qyp-qyzyl altyn» jatqandaı: Kememiz de «Neptýn» emes, «Dúranda». Itbalyqtar egizge aınalǵan. «Dúranda» kilt burylyp, zaýlap keledi. Túnek tuman kenet seıiledi de, qarsy aldymyzdan surǵylt shyńdar kórinedi. Biz; aıqaılap jiberemiz. «Kapıtan, shyńǵa soqtyrasyń... Bur, tezirek bur!» Toǵaıáli-Klúben kekesinmen kúledi. «Qaıdaǵy shyń... Tolqyn ǵoı...» Kenet «Dúranda» shatyr-shutyr tasqa soǵylady. Kýbrıktan júgirip Raqań shyǵady. Óńi qý shúberekteı bop-boz. «Kapıtan, battyq!» Toǵaıáli- Klúben jekirip tastaıdy. «Aljyǵan, adastyrǵan sensiń!» Mashına bóliminen Sartaı aǵaı kóteriledi. Sartaı,— Enbrankamǵa aınalǵan. Moıyldaı qap-qara. Tek tisteri ǵana jaltyldaıdy. «Kapıtan, mashınany sý basty!» Toǵaıáli-Klúben saq-saq kúledi. Apatqa kezdeskenine qýanyp turǵandaı. Men shyńǵyra jylaımyn. «Qanaı aǵa, Qanaı aǵa!..»

Áldekim mańdaıymnan sıpaıdy. «Bolathan, ýa Bolathan... ulym...» Oıanyp kettim. Óńim bolmaǵanyna qýanyp ta qaldym. Raqań júzime úńildi. «Balam, nege jyladyń, shoshyndyń ba?» Kúrsine tynystap, túsimdi baıandadym. Kárıa meniń túsimdi jaqsylyqqa jorydy. «Jyn-shaıtan ǵoı, shyraǵym, saqaly shabylsa bolǵany... Túsinde qoryqqan óńinde qýanady.... Inshalla...» Bas jaǵymyzdaǵy tósekten Sartaı aǵaı nalysty únmen til qatty. «Túý uıqy bermedińder ǵoı...» Raqań tańdana buryldy. «Óı, sen kúzetti tastap kettiń be?» Sartaı ekinshi búıirge aýnap tústi. «Toǵaıáli tur... Uıqy berińdershi...» Raqań seziktengen adamdaı tósekten basyn kóterdi. «Óı, Toǵaıáli dosyń saǵan neǵyp meıirimdene qaldy?» Sartaıda ún joq. Qoryldaı bastaǵan. Tegi, uıqtap úlgirse kerek. Raqań sál kidiristen keıin dalaǵa shyǵyp ketken-di. Oralmaı, uzaq bógeldi. Aıaǵymdy eppen basyp, men de kýbrıkten kóterile bergen edim, kapıtan esikten syǵalady. «Oıat Sartaıdy. Tez shyqsyn...» Mehanıkti zorǵa oıattym. Ekeýmiz de syrtqa shyqtyq. Ashýly kapıtan mehanıkti jaradan ala tústi. «Vahtany tastaýǵa qandaı qaqyń bar?» Sartaı kúrsinip temen qarady. «Meni Toǵaıáli aýystyrǵan...» Qanaı silkip-silkip jiberdi. «Qashan aýystyń?» Mehanık saǵatyna qarady da, kináli únmen til qatty. «Saǵat jarymdaı bolypty ǵoı...»

Máseleniń mán-jaıyn endi ǵana túsindim. Toǵaıáli men Aqmambet kishkene qaıyqpen ketip qalǵan eken...

...Bozaryp qysqy tań atty. Úsh kemeniń adamy tamaq ishpesten jan-jaqqa tarala bastadyq. Toǵaıálilerdi izdep áýremiz. Kún keshkire zorǵa taptyq. Muz taýlarynyń arasyndaǵy qýysta júr eken. Qupıa syrlary da endi ashyldy. Sen astynda qırap qalǵan shanalar jatyr. Apatqa ushyraǵan ıtbalyqshylar qosy bolýǵa tıisti. Qaraý jannyń bizden qyzǵanyp júrgeni búlingen eldiń múlki eken. Seń qoparyp júrgen qaraqshylar bizdi kórgende tóbelerinen jaı túskendeı boldy. «Zulymdar!» Qanaı aǵaı óz bólesine myltyǵyn kezenip, tap bergen edi, Raqań ustap úlgirdi. Ashý ústinde atyp tastaýdan da júz janar emes, alasy mol aýmaqty kózden ot shashyp, diril qaǵady. «Sezgenmin seniń syryńdy... Bul múlikterdiń ıeleri týraly qaıǵyrý, olardyń taǵdyryn oılaý esińe de kelmeıdi aý, sen ıttiń... Kórdegi óliktiń kebinin alýǵa da bararsyń, sen ońbaǵan... Kór qoparǵan qorqaý. Aldyńǵy kúnnen bári aıtsań ıelerin izdegen bolar edik...» Raqań da aýyr kúrsinip qoıdy. «Apyraı, deısiń... Shyraǵym-aı, Toǵaı-aı, seniń de bir kóziń toıar kún bolar ma eken?.. Búlingen jurttan búldirgi alma... Talaı sábı jetim qalyp, egilýde shyǵar... Al sen... sen...» Qanaı aǵaı qaıtadan umtyldy. «Jiberińizshi, atyp tastaıyn, mynaý ıtti!..» Raqmet kárıa taǵy da myltyqqa jabysty. «Qoı, shyraǵym... Bul ońbaǵannyń da asyrap otyrǵan balalary bar ǵoı... Kóz jasyna... Odan da mynaý búlingen múliktiń ıelerin izdelik... Múmkin, súıekterin tabarmyz!»

Kapıtan buıryǵymen taǵy da jan-jaqqa taralyp, muzdy taýlar ańǵaryn aralap kettik. Kún batyp, ińir qaranǵysy túsken kez bolatyn. Qansha sharlasaq ta eshbir derek taba almadyq. Tún ortasy aýǵanda sharshap-talyp, kemege oraldyq.

Mine, keshegi kúnimiz osyndaı sergeldeńmen aıaqtalǵan-dy. Ekıpaj músheleriniń Toǵaıálini jazǵyrý sebebi de osy oqıǵaǵa baılanysty. Zańdy jazǵyrý! Mynaý eki ońbaǵannyń áýresine bola, qazir úsh kemeniń 35 adamy kater ústinde kelemiz. Tek apatqa kezdespesek bolǵany...

— O, dońyz.— Qanaı aǵaı keme tumsyǵyna qaraı bara jatqań betinde Toǵaıálini kóz náletimen taǵy da bir túırep ótti.— Itere tastaıyn ba!

«Neptýn» bar ekpinmen ilgerilep keledi. Táńiri «Neptýn» manaǵydan da góri qaharlanyp alǵan. Kók býryl saqalyn aspanǵa kóterip, keme «Neptýndy» teýip-teýip tastaıdy. Kapıtan keme tumsyǵynda tur. Bınoklin kózinen túsirmeı, alysqa qaraıdy da, kúrsinip qoıady.

— Qanaı aǵa, ne kórinedi?

— Muz kórinedi, inishegim, muz...

— Shynymen-aq ete almaı qalǵanymyz ba?

— Nege ótpeımiz?.. Ázirge jabyla qoımas... Qoryqpa!

Kapıtan úreıimdi serpiltip, kóńilimdi kótermek bolǵandaı, arqama qaǵyp, bınoklin usynady.

— Má, maǵan senbeseń, óz kózińmen...

Bınokldi kózime shaqtap, tústikke qaraımyn. Qarsy aldymyz tutasyp jatqan qalyń muz. Tolqyn qýǵan zor seńder birine-biri mińgese, birin-biri qýalaı jarysady. Seńder arasynda teńizben jalǵasyp jińishke ǵana jylǵa jatyr. Az ýaqytqa jabyla túsip, artynsha qaıtadan ashylady.

— Aǵataı-aý, mynaý jip-jińishke jylǵaǵa sıamyz ba?

— Alys bolǵandyqtan jińishke kórinedi.— Qanaı aǵaı meni ózine tartyp, kúledi.— Ol jylǵadan on shaqty keme qatar ótedi... Tek jabylmaǵaı de... Jabylmas... Úlgirermiz...

— Aıtqanyńyz kelgeı...

... Sáske kezinde jylǵaǵa da taıandyq. Jalǵyz keme ǵana sıarlyqtaı taryla túsken eken. Shyǵar aýzy bir ashylyp, bir jabylady. «Baýtınshy» men «Shmıdt» te kelip jetken-di. Kemelerdi qatarlastyra júrip, úsh kapıtan aıǵaılasa keńesti de, táýekelge bel baılady. «Neptýn» ozattaý shyǵyp, ilgerileı berdi. Eki keme artymyzda ilesip keledi. Jylǵa barǵan saıyn taryla túsýde, jıi ashylyp, jıi jabylady. Mende záre qalmaǵan. Ekıpaj músheleri túgel bagormen quraldanyp daıyn tur. Keme búıirine taıanǵan muz kesekterin ujymdasa keıin ıteremiz. Tutas muzdan omyrylyp túsken zor sender keme tósine soǵylyp, shatyr-shutyr bola qalady. Táńiri «Neptýn» tolqynyn tóbemizden asyra laqtyrady. Julyp ta keter túri bar. Endi bir sát keme búıiri muz arasyna qystyryldy da qaldy. Jyljytar emes, syǵyp barady, jymyryp barady.

— Shegin, shegin...

Qanaı aǵaı qolyn keıin sermeıdi. Telegraf apparaty mazasyz shyldyrlaıdy. Áldene kútir-kútir ete qalady. Kapıtan aıqaılap jiberedi.

— Aqyryn, aqyryn... Toqtat... Alǵa...

Telegraf taǵy da shyldyrlaıdy. Keme tumsyǵy shógip bara jatqandaı. Qanaı aǵaı kýbrıkti megzeıdi.

— Bireýiń ishke túsip qarańdarshy... Bol tezirek.

Toǵaıáli domalana júgirip, kýbrıkke túsedi de, qaıtadan kóteriledi.

— Oń búıirden tesilgen... Tizeden sý... Ákelińder... Itbalyq ákelińder...

Toǵan qaıtadan temen túsedi. Eki ıtbalyqty eki qolyna alyp Aqmambet te kýbrıkke qulaıdy. Ekıpaj músheleri túgel osylaı oıysqan. Kapıtan aıǵaılap toqtaý salady.

— Báriń birdeı qaıda barasyńdar...

Qanekeń qarǵyp kýbrıkke túsedi. Men de birer baspa tómendep bardym da, bógele tústim. Joǵarydan tesilgen eken, sý sarqyraı quıylady. Toǵaıáli meń Aqmambet moıyndarynan quıylǵan muzdaı sýdy eleń etpesten tuqshańdaı qımyldap, muz omyrǵan úńgirge ıtbalyq maıyn tyǵyndap jatyr. Keshegi kúnálaryn erlik eńbekterimen aqtamaq shyǵar. Taısalar da tartynar emes. Endi bir sát ekeýi úńgir aýzyna tyǵyndalǵan ıtbalyq maılaryn keýdelerimen basyp, keme qabyrǵasyna jabysa qaldy. Qarlyǵyńqy daýyspen aıǵaılap ta qoıady.

— Ákelińder... Taqtaı... Shege...

Men júgire kóterilip, taqtaı, shege jetkizdim. Kýbrık ishinde balǵa taqyly esitile bastady. Azdan keıin belýardan sý keship, Toǵaıáli men Aqmambet kýbrıkten shyqty. Kıimderi malmandaı.

— Ýh, qudaı saqtap, toqtady-aý... Kiń...

Osynyń artynsha mashına bóliminen Sartaı aǵaı júgirip shyqty. Keýdesinde ishki kóılekten ózge kıim qalmaǵan. Shashtarynan sý sorǵalaıdy. Basyn silke tastap, aptyǵa sóıleıdi.

— Oıbaı-aý, oıbaı, kelmeısińder me... Mashınany toǵytyp barady...

— Nemene, sý ma?

— Sý bolmaǵanda... Kıimderimniń bárin tyǵyndadym.., Toqtar emes...

Ábigerdiń aıypkerleri ıtbalyqtardy qushaqtap mashına bólimine júgirdi.

— Bolyńdar, kýbrıkten sýdy tógińder... Nasosty... Tezirek... Bireýlerin muzdy oıyńdar...

Kapıtan ekıpaj múshelerine kelte jarlyq beredi de, mehanıkke burylady.

— Mashınań isteı me?

— Qaıdan istesin... Sý jaýyp ketse...

— Júr, onda nege tursyń... Erterek nege aıtpadyń?

Kapıtan birer adymdaı berip, art jaǵymyzda taıaý turǵan «Baýtınshi» kapıtanyna aıǵaılaıdy.

— Aısa, ýa, Aısa, beri jaqynda... Batyp baramyz... Tirke bizdi...

Kapıtan ishke ene beredi. Raqań úlken tútikti aýzyna aparyp, «Baýtınshini» kómekke shaqyrady. Túsinse kerek, «Baýtınshi» taıana túsip, tirkeý arqannyń ushyn alady da, «Neptýndy» eptep qana keri súıreıdi. Ekıpaj músheleriniń erlik eńbegi bosqa ketpese kerek. Búıiri muzdan bosanǵan «Neptýn» keıin qozǵala bastaǵan.

Tirkeýde kelemiz. Nasosty kýbrıkten mashına bólimine keshirip, sýdy da tógip kelemiz. Aldymen motordy sý tutqynynan bosatpaqpyz. Endi sen qysymynan qutylyp, aıdynǵa shyǵyp úlgirdik. Mashına bólimindegiler áli de arpalys ústinde. Tómenirekten tesilse kerek, tyǵyndaýy qıynǵa soǵyp jatqandaı. Eki qolyn ıyqqa deıin sýǵa suǵyp, kapıtan da sonda júr. Anda-sanda syrttaǵylarǵa kelte jarlyq berip qoıady.

— Tirkeý arqandy tumsyqqa kóshirińder... «Baýtınshiden» nasos aldyryp, kýbrıktegi sýdy tógińder...

Tirkeý arqan tumsyqqa kóshirilgen. «Neptýn» jelge búıirin tosqan kezde, aýdarylyp kete jazdap, zorǵa degende aınalyp úlgerdi. Qazir ekıpaj músheleri ekige jarylǵan; bir toby kýbrıkten, ekinshi toby mashına bóliminen kezektese sý tógisýde. Men mashına bóliminiń esigi aldynda turmyn. Kómektespek úshin ishke túsken edim. Qanaı aǵaı qýyp shyqty. Qazir kúrsine túsip, mezgil-mezgil eńkeıip qana qaraımyn. Ondaǵylar áli de sol ábiger. Nasostaǵy jigitter qansha jedel qımyldaǵanmen de, sý azaıar emes. Endi bir kez Toǵaıáli aǵaı maıly sýǵa ekpetinen jata ketti.

— Taptym, taptym... Beri ákel, ıtbalyqty ber!..

— E, báse... Eki jerden tesken eken ǵoı... Tyǵyndaı gór tezirek.— Kapıtan bul joly razylyq raı bildirip, qolyndaǵy ıtbalyǵyn bólesine usyndy.— Jasa, myń jasa!

— Laqtyryp ketetiniń qaıda?— Toǵań ıtbalyqty muz omyrǵan qýysqa nyǵarlaı túsip, jymıdy.— Endi myń jasa deısiń... Jazalaýdyń ornyna...

— Bári de eske alynady... Tek apattan aman bolaıyq.

Toǵańnyń sońǵy enbegine ábden-aq rıza bolsam kerek.

Men qýanǵannan aıǵaılaı júgirdim.

— Alaqaı, alaqaı... Tyǵyndady, tyǵyndady... Jasasyn, Toǵaıáli aǵaı, myń jasasyn!..

— Bárekelde, ıa, aqsarbas,— Raqań tereń tynystap, basyn ızedi.— Ol ıttiń ólermendiginen keıde osyndaı paıda kórip te qalamyz...

Mashına bólimindegiler kıimderinen sý sorǵalap, joǵary kóterildi. Ekıpaj músheleriniń júzinen úreı seıile bastaǵan. Qazir olar Toǵaıáli aǵaıdy jazǵyrýdan toqtalyp, alǵystaıtyn tárizdi.

22

... Seńnen sendi qýalaı otyryp, irili-usaqty muz shyńdary aralyǵyndaǵy shaǵyn ǵana ıirimge toqtaǵanbyz. Keler tańda jel tymyp, shyńyltyr aıaz bastaldy. Meıirimsiz tabıǵat bizdi qazir birjola seń qamaýǵa alypty. Kólemine kóz jeterlik osy bir kishkene aıdyn bolmasa, tóńirektiń barlyǵy tutasyp jatqan kókshe muz. Ashyq teńiz bul mańnan 200 kılometr sheginip ketýli. Óz betimizben shyǵa alar da emespiz. Jaıaýlap júre berýge jaqyn mańda qara joq, jetkizer emes, jer shalǵaı!

Jel basylǵan saǵatta-aq úsh kemeniń 35 adamy, Aısa aǵaıdyń tilimen aıtqanda «Uly Quryltaıǵa» jınalǵanbyz. Árkim ártúrli usynystar engizip, uzaq keńestik. Qaraýlyǵy bolmasa, eńbekke degende janyn salatyn Toǵaıáli aǵaı tutasyp jatqan muz alańyn sonaý «teńiz jıegine deıin oıyp, kemelerdi de alyp shyǵalyq» degen «ólermendik» pikirin aıtty. «Quryltaı músheleri» dýyldasa kúlip aldy. «Bárekelde, 200 kılometr jerge qalaı sen muzdy oıyp barmaqsyń...» Toǵań kópke deıin óz pikirin dáleldep, otyryp aldy. «Kúnderim-aý, qyp-qyzyl altyndy tastap ketemiz be?.. Áı, osy kóz qorqaq, qol batyr...» Jurt taǵy da dý ete qaldy. «Báse, báse... Seniń esil-dertiń sol qyp-qyzyl altyndy tóńirekteıdi de júredi-aý... Sorly...» Raqań, bul joly Toǵaıálini kótermelep, kúlegesh jandarǵa jekirip tastady. «Mazaq etpeńder... Altyndy oılasa ne sólekettigi bar? Eki aıdyń eńbegin. Bala-shaǵanyń yrysy jatyr bul kemeler ishinde... Ras, 200 kılometr jerdiń muzyn oıyp jetý degen múmkin emes... Jaıaý shubyrýǵa taǵy da bolmas. Aıaq jeter jer bolsa eken... Jol-jónekeı qandaı jaǵdaıǵa kezdeserimizdi kim bilgen... Ózge qandaı shara bar? Osy mańda oılasalyq!»

Raqań seldir saqalyn bir sıpap, Qadyrálige buryldy. «Sen ne deısiń?» degendeı. Qadekeń sóıler aldyndaǵy dástúri boıynsha erge laıyq zor murynnyń qara qoshqyl tumsyǵyn taǵy da mazasyz ýqalaı otyryp, Qanaı men Aısaǵa kezek qarady. «Aqyl jastan» deıdi ǵoı. Sender ne aıtasyńdar?» Aısa aǵaı ázilqoılyǵyna salynyp, qýlana kúldi. «Úlken otyryp kishi sóılegennen bez...» «Teńiz bórileriniń» sheshimine bas ıdik». Qadyráli de jymıdy. «Qoı asyǵy deı kórme, qolyńa jaqsa saqa ǵoı» degen. Tájirıbeleriń de az emes... Ottaryńnyń mol kezi. Batyl sheshimdi sen ekeýińnen kútemiz... Al Raqań ekeýmizge salsańdar osy aradan qozǵalmaq emespiz... «Káriliktiń dúnıe qorlyǵy» dep mazaq ete kórmeńder... Biz ekeýmiz budan zordyń da talaıyn kórgenbiz... Solaı emes pe, aqsaqal?»

Raqmet kárıa basyn ǵana ızedi. Aısa da osyny quptaǵandyǵyn sezdire «Neptýn» kapıtanyna buryldy. «Qaneke, siz ne aıtar edińiz?» Qanaı aǵaı qalıanyn sora túsip, tereń bir tynystap aldy da, kóz qıyǵyn maǵan toqtatty. «Káne, kapıtan uly, sen qalaı oılaısyń?» «Mahachta budan da aýyr bolǵan-dy...» degendeı, táýekel etemiz be, á?» Men ıyǵymdy ǵana qozǵadym da, oılanyp qaldym. Qanekeń menen jaýap kútpegendeı, qalıanyn jiti soryp, tereń oıǵa shomypty. Kapıtan mynaý jandardy tóngeli turǵan qaterden qutqarý jaıyn, aılar boıy aýyr eńbekpen quralǵan altyn qazynany da aman saqtaý sharasyn oılaıdy. «Jaýapty sheshimge soqyr táýekel etpeıin...» deıtindeı. Men tereńge barmaımyn. «Qalaı sheshilediniń?» Mahachta budan da aýyr bolǵan-dy» tóńireginde ǵana oılanam. «Mahachta budan da aýyr bolǵan-dy...» Ásirese osy mátelge kóbirek kóńil aýdarǵanmyn. «Bir kitaptan kezdestirgen sıaqtymyn... Ia, ıa, Voınıchtin «Bógeleginen» oqyǵan ekenmin-aý!» Endigi suraq jaýabyn kapıtan júzinen izdestiremin. Ol áli de toqtamǵa kelmegendeı. Únsiz otyr. Kóz aldyn kók ala tútinge japtyryp, moıyl qarashyqtaryn bir núktege qadapty.

Raqań tamaǵyn bir kenep, Qanaıǵa buryldy. «Qanaı, nege úndemeısiń? Mynaý jurt seniń lebizińdi tyńdaǵysy keledi. Ne oılaısyń? «Táýekel túbi qaıyq, minesiń de ótesin» degendeı, jaǵadan keler kómekti kútip, qalýdy maquldaısyń ba? Álde...»

Kóp tyńdap, az sóıleıtin, sózge sarań kapıtan qara murtyn qalıan syrtymen sıpaı otyryp, óz sheshimin kek tolǵana shertti. «Qalalyq deýshilerdi de, taralyq deýshilerdi de jazǵyrýǵa bolmaıdy... Másele oıynshyq emes, adamdar taǵdyry týraly... Eńbek jemisin tastap ketpedik deýshiler de úı jandarynyń qamyn oılaǵandyqtan aıtatyn-dy. «Budan zordyń da talaıyn kórgenbiz» dep Qadekeń aıtqandaı, Bolathannan ózgemiz sendi sergeldenniń talaıyn bastan ótkizdik... Áskerı teńizshilerdiń talaı ýaqyt sý astynda qalyp qoıatyn kezderi bolady.., Tynys taryla bastaıdy. Sonyń ózinde de ómirden úmit úzbeıdi...» Kapıtan áskerı ómirin eske túsirgendeı bógelip qalǵan edi, Raqmet kárıa árkimniń júzine úńile túsip, tamaǵyn taǵy da kenep qoıady. «Oıpyrym-aý deseńshi... Onyń janynda mynaý degen oıynshyq qoı!..»

Kapıtan sózin qaıtadan bastady. «Árıne, oıynshyq dep aıtýǵa bolmas... Meńireý tabıǵattyń muz tutqynyndamyz. Degenmen de, sonsha úreılený orynsyz. Bul baıaǵy Raqańdar keshken mylqaý dáýir emes qoı. Qolymyzda tehnıka bar. Rasıo arqyly tilesek muz jarǵysh shaqyrtamyz, tilesek samolet shaqyrtamyz...» Qanaı aǵaı radske buryldy. «Bekshe, sen apparatyńdy jóndep boldyń ba?» Radıs basyn ızedi. «Boldym... habarlap keldim. Biraq jaýap joq...» Kapıtan bloknotyna birneshe sóz jazyp berdi de Bekshege usyndy. «Bar, apparatyńda bol... Mynany taǵy da habarla, jaýap kút!» Bekshe júgire basyp radıo rýbkaǵa kirdi. Kapıtan qalıanyn qaıtadan tutatyp aldy da, toqtamyn jarıalady. «Eshqaıda tentiremeımiz. Koordınatymyzdy habarlaımyz da, kómek kútemiz... Toǵaıáliniń usynysynda da oılanar jaı bar. Árıne, 200 kılometrge jol ashý múmkin emes. Al mynaý shyńnyń tóńiregin oıyp shyǵýǵa shamamyz jeter-aq, Sonda jel baǵytyna sáıkes aınala keship, yqtyndaýǵa bolady... Meniń sheshimim osyndaı!»

Raqań taǵy da bir qozǵalyp qoıdy. «Al jurtshylyq, ne aıtasyńdar? Qabyldaımyz ǵoı, solaı ma?», «Quryltaı músheleri» biraýyzdan ún qosty. «E, qabyldaımyz... Qabyldamaǵanda she?» Aqsaqal basyn ızedi. «E, báse. Bárekelde... Aýyzbirlik kerek... Al onda osy Qanaıdyń ózin bastyq etip saılalyq. Buǵan qalaı qaraısyńdar?» Kópshilik taǵy da quptady. Aısa aǵaı qýlana jymıdy. «Meniń «qurdasym» quddy tóbe bı sıaqty. Tipti osy kisiniń ózin «Quryltaı» májilisiniń tóraǵasy etip saılalyq!» Jurt dýyldasa kúlip, oryndarynan kóterildi. «E, maqul-maqul!»

Alǵashqy kúngi májilis osylaı aıaqtalǵan-dy. Sodan beri bizdiń top belgili tártipke baǵynǵan kishi-girim áskerı bólimshe tárizdi. Óz komandırimiz, óz aqylgóıimiz, óz saýyqshymyz bar. Bet-betimizben jaıylmaı, ujymdasa, birlese eńbek isteımiz. Alǵashqy áreketimiz «Neptýnnyń» muz tesken jerlerin jamaýdan bastaldy da, muz shyńynyń tóńiregin de dóńgelekteı oıyp úlgerdik. Kóp uzamaı ańshylyqty da qaıtadan bastaǵanbyz. Aýy raıy da túzelgen, kásip te ońdy. Keme júkteri tolyp bolǵan. Kóńilimiz de kóterińki. Astrahannan keler muz jarǵyshty kún saıyn úmittene kútemiz. «Koordınatymyzdy shatastyrmasa jeter kezi bolǵandaı edi, bógelgeni nesi? Álde muz tym qalyń bop, buza almaı júrgen shyǵar?» Áıtse de kúder úzbeımiz. Rasıa arqyly qaıtadan habarlasamyz. «Teńizge shyqty» degen jańa habar alamyz.

«Múmkin, tipti jol boıy biz sıaqty talaı bir muz tutqyndaryn azattap kele jatqan-dy...»

Kesheden beri ǵajaıyp bir aq tymyq bastalǵan-dy. Kún raıy kilt ózgere me degen kúdik bar. Aýa zertteýshi ǵalymdardyń keıde bir qatelesetin kezderi de bolady ǵoı. Qater bar dep aıtpaıdy. Degenmen de saqtanýdamyz.

Bul kúni men ańshylyqtan keıin de «Aqulpamen» áýre bop, kesh oralǵan edim. Kýbrık ishi ıin tiresken jan eken. Syımaǵandary esikten syǵalapty. «Uly Quryltaı» májilisi aıaqtalyp qalǵan bolsa kerek. «Al áleýmet, maquldaımyz ǵoı!» dep qaldy Quryltaı tóraǵasy. Jurt bir aýyzdan qýattap, oryndarynan kóterildi. «E, maqul, maqul!» Tońazyp ta qalǵan edim, asyǵa júgirip ishke endim. Ekıpaj músheleriniń qabaqtarynda tunjyrańqylyq bar. Bireýler barometrge kóz tikken. Kúrsinip te qoıady. Eki tizesin mazasyz ýqalap, Raqań otyr. Bıik mańdaıynyń shytyrman ájimderi tereńdeı túsken.

— Ata, bir jerińiz aýyra ma?

— Kári súıegi túskirdiń, syrqyrap otyrǵany.

— Raqańnyń «barometri» aýa ózgeredi deıdi,— Toǵaıáli aǵaı kúrsinip aldy.— Azyq ta tapshylanyp qaldy...

— Shyraǵym-aı, azyqty ýaıymdamashy,— Raqmet aqsaqal eki tizesin syqyrlata ýqalap, qabaǵyn shytydy.— Itbalyq, maıyn shyjǵyryp ishsek te ashtan ólmespiz... Tek amandyq tileńder... Tek mynaý jalańash tustan soqpaǵaı... ınshalla, yqtyndap úlgersek...

— Al, kezekshilerden ózgeleriń tynyǵyńdar...Sergekteý bolaıyq.

Kapıtan .ornynan kóterildi.

Sergekteý bolǵan jón.— Raqań másisin qaıtadan kıdi de, tósegine qısaıdy.— Asyly, sheshinbeı-aq qoıyńdar.

Kópke deıin kirpigim ilinbeı, uzaq dóńbekshigenmin, ábden talyp uıyqtasam kerek, shatyr-shutyr daýystan shoshynyp oıandym da, kýbrıkten júgire shyqtym... Táńir «Neptýn» qutyrynyp alǵan eken. Muz shyńdary arasyndaǵy ashyq ańǵardan qarly boran úıire, daýyldata soǵyp tur. Ajyldaı esken jel ýili, shatyrlaı synǵan seń kúrkiri, dańǵyrlaǵan motor daýystarymen birge ashynǵan adam aıǵaılary estiledi.

— Shyǵyńdar, shyǵyńdar...

— Azyqty... Jelkendi...

— Qaıyqty, kishkene qaıyqty muzǵa túsirińder.

«Baýtınshi» men «Shmıdt» ústin seń japqan. Adamdary muz ústinde júr. Apatqa ushyraǵandardyń aldy bizdiń kemege qaraı bettegen. Keme «Neptýn» táńiri «Neptýnnan» yǵysyp, muz shyńynyń yqtasynyna qaraı jyljyǵan. Mezgil-mezgil muz qysyp, bógelip qalady. Endi bir sát táńiri «Neptýn» kóterip aparyp, shyń qabyrǵasyna soqqan edi, keıin túsken betinde ekinshi qabyrǵadan seń basty da, kilt tóńkerile jóneldi. Zorǵa degende sekirip úlgerdik. «Aqulpany» ala shyǵýǵa da mursham kelmedi.

«Burynǵy kúnder kún eken, endigi kúnder jyr boldy...» Jyr emes-aý muń boldy. Endigi jerde el-jurtpen habarlasar rasıamyz da, baspanamyz da joq, muz shyńynda qaldyq ta qoıdyq.

... Sergeldeńge ushyraǵanymyzǵa búgin besinshi táýlik. Ekinshi kúni muz shyńy da buzyla bastaǵan-dy. Qazir 35 adam eki kishkene qaıyqqa kezek tıelip, muz alańdarynyń birinen birine kóshemiz. Muz ústin túgel sý japqan. Qaıyqtarymyzdy súıreı shyǵyp, irili-usaq tóbelerge panalaımyz da, jelkennen qos tigip, az-kem tynyǵamyz. Kezekpen kirpik ilindiremiz. Meıirimsiz tabıǵat bizdi bul jerde de turaqtatpaıdy. Búgin bir qaıyǵymyzdy muz qıratyp, jalǵyz qaıyqqa qarap qaldyq. Azyǵymyz da múlde sarqylǵan. Baqytymyzǵa qaraı otyn mol. Muz tóbelerdi aqtara bastasaq ne bóreneler, ne qaıyq, keme synyqtary shyǵady. «Ólmegenge óli balyq» degendeı birer balyqtar da kezdesedi. Ondaı kúnderi ystyq sorpa iship, bir kenelip qalamyz.

Eńseler tómen búgilip, qabaqtar tastaı túıilgen. Ash adamnyń urysqaq bolatyny ras shyǵar-aq. Kóbinese tildespeımiz de, tildeskender birin-biri ilip-qaǵyp shańqyldasa ketedi. Toǵaıálige degen nalys ótken aptada umytyla bastaǵan edi. Qazir qaıtadan bastalǵan. Sartaı aǵaı álsin-áli tap-tap beredi. «Bári senin, qyrsyǵyń... Amansaý ketip qalatyn edik... Laqtyram men seni!» Álgide ǵana muz kemerine súırep bara jatqan jerinen arashalap alǵanbyz. Qazir qolyndaǵy bagoryn úıire, taǵy da júgirip keledi.

— Óltiremin.

— Qoı-aı, tart qolyńdy.

Rakań tura umtylyp, bagoryn julyp aldy.

— Tártipsiz!.. Óziń ólim aýzynda júrip, qan arqalaıyn dep pe ediń?.. Jazmysh... Laýhýlmahpuzda táńiri solaı jazǵan...

— Jazmysh, jazmysh! Qaıdaǵy jazmysh?— Sartaı aǵaı sarǵylt tisterin shaqyrlata qaırap, qalsh-qalsh etedi.— Ol mine otyz tórt adamnyń qanyn arqalaǵaly otyr... Bala-shaǵamdy kim asyraıdy meniń?

— Sartaı, bul ne!— Kapıtan da jekirip tastady,— Semály adam jalǵyz sen be eken? Qadekeńde joq pa? Mende joq pa? Mynaý kip-kishkentaı Bolathannyń qolyna alty kisi qaraǵan...

— Sende ádilettik joq, týmańdy súıeısiń.— Sartaı endi kapıtannyń ózin.jazǵyra bastady. Bul onyń aýzynan tuńǵysh ret shyǵyp otyrǵan sóz.— Anaý kúni óz qolymmen laqtyramyn degeniń qaıda?

— Toǵaıáli ol kúni óz kúnásin aqtarlyq eńbek sińirgen edi ǵoı.— Qanaı qınala kúrsinip, basyn ızedi.— Ádilet qaıda, ádilet? Aıtyńdarshy... Áskerde de aıypty jaýyngerdi shtrafnoı rotaǵa jiberedi. Kúnásin aqtasa, ekinshi ret jazǵyrmaıdy...

— Apyr-aý deısiń.—«Quryltaı tóraǵasy» ashýly jigitti arqaǵa qaǵyp, tynyshtandyrýǵa tyrysty.— Toǵaıáliniń ol kúnási aqtalǵan... Al sońǵy apatqa eshkimdi jazǵyra almaımyz... Á degennen quıyndata soqty da, birden-aq janyshty da tastady... Qanaı ekeýmiz dalaǵa shyqqanda tipti jel lebi joq edi... Aý, óziń qyzdyrýly turǵan daıyn motormen qarǵa adym júre almaı qoıdyń ǵoı... Jazmysh solaı, jazmysh...

— Jazmyshtyń ishin...— Sartaı taǵy da julqyna bastady.— Eshqandaı jazmysh emes...

— Astapyralla, ne deıdi mynaý, ne deıdi.— Raqań shoshyna jaǵasyn ustady.— Mynaý shirkin jyndanǵan shyǵar!

Jaıshylyqta da kúıip-pisken mazasyz adam, qazir shynynda da shatasa bastaǵan tárizdi. Eki kózi shoqtaı qyzaryp ketken. Kıim túımelerin túgel julyp, kóılek óńirin de jyrtyp jibergen. Tisterin mazasyz shaqyrlatyp, tynbastan aıǵaılaıdy. Daýsy da qarlyǵyp bitken.

— Jiber deımin, jiberińder...

— Qoı, shyraǵym, tynyshtal!

Qadyráli aǵaı men Raqmet aqsaqal Sartaıdy eki jaqtan súıemeldep ákelip jelken ústine otyrǵyzdy. Ábden sharshasa kerek, qazir ol tipti esh nárseden habarsyz adamdaı medireýlene qalǵan. Eki kózden jas saýlap, eki ıyǵy mezgil-mezgil selk ete qalady.

— Jatshy, jatshy, qaraǵym, sen qatty aýyryp otyr ekensiń ǵoı,— Sartaıdyń alasa mańdaıyna eki alaqanyn kezek basyp, Raqań kúrsinip qoıady.— Tula boıy kúıip barady... Salqyn tıgendi... Bir ystyq ishkizer me edi... Aısa-aı, sende dári bola berýshi edi...

— Raqa, máńiz... Eki tabletka ǵana qalǵan eken ǵoı... Tek ókpege salqyn tımegeı... Jabyńyzshy... Tezirek ishkizińizshi.

Aısa dárini Rakańa usyndy da, Toǵaıálini jelkege túıin jiberdi.

— Kór qazǵan qorqaý... Bári seniń qyrsyǵyń ekeni ras.

Toǵań manaǵy bir sózderdi súıeý kórse kerek, burynǵydaı buıyqpaı, kúńk ete qaldy.

— Kiń... kiń... Áı, qoısańshy... Bári seniń qyrsyǵyń... Anaý kúni Dúl-dúl babaǵa til tıgizip... Jaryqtyǵymnyń arýaǵy ońdyrsyn ba... Kiń... Kiń...

— Óshir únińdi!— Qanaı janarynan jalyn shasha jekirip tastady.— Uıatsyz... Áýlıeshilin... Anaý kúni sen ıtti laqtyryp-aq ketpegen ekenmin... Raqa, siz de...

— Ts-s... Tynyshtalyńdar... Maza berińder.— Raqmet kárıa etsiz qoldaryn ońdy-soldy siltep tastady.— Kózi ilingeli jatyr!

Aýrý tósegin alqa-qotan qorshap, tyna qaldyq. Qazir árkimder-aq aýyr oılarǵa shomyp, óz týmalaryn, óz ómirlerin eske túsirýde. Men de oıǵa boılaǵam. On alty jyldyq ómirden óz belesimdi izdeımin. Jumyr jerdiń betinde ázirge mendik iz joqtaı. Bizdiń uly zamannan keler urpaqqa mura bolyp qalarlyq, symbatty sulý saraıda men qalaǵan kirpish bar ma? Zamanama laıyq jalyndy jastyq armandarym qaıda? Ne bitirdim, ne úlgirdim? Baqytym qaıda, sybaǵam qaıda ómirde? Azamattyq basqyshtyń alǵashqy satysynan-aq qulap túspekpin be? Órim qaıda ózimdik? Boıdaǵy jastyq jalynym janyp bolmaı ósher me? Meıirimsiz taǵdyr-tabıǵat, nege mazaq etesiń? Kelte ómirdiń keregi ne edi? Joq, bunyńa kónbedim! Dýmandy, ozat ómirden, atomdyq alýan dáýirden alasym kóp, sybaǵam mol. Bermegim odan da zor. Jalynymdy jandyrmaı óshirýge qaqyń joq! Áke tabyty aldyńda bergen antym bar. Eki sheshe, tórt týma meni ańsap kútedi. Alty jannyń taýqymet salmaǵy óz moınymda jatyr. Aýyrlyq seze tursam da jas buǵanam qaıysar emes. Tórt týmamdy oqytyp, halyq qataryna qosýǵa boryshtymyn.

Qarashyqtarymdy bir núktege qadap, aıaýly týmalarymdy kóz aldyma keltiremin. Tórt aılyq sábı İzimhan ájem men anama kezek umtylyp, kúlip turǵandaı. Sábılik erke kúlkisi qulaǵyma kelgendeı; Áje daýsyn estigendeımin. «On aıaq bolshy, qaraǵym, Bolathan aǵań aman keler me eken?.. Áne, áne, meniń balbóbegim oń aıaǵyn kóterdi... Aqasy aman-saý, úlken oljamen oralady!..»

«Olja, olja!» Ia, eldegi jurt bizdi sarǵaıa kútedi. «Aman qaıt, oljamen qaıt!» dep tileıdi. Al biz asaý tolqyn tepkisindegi muz alańynda yǵyp kelemiz. Qatigez taǵdyr ózge búligin azsynǵandaı, dert sheńgelin de sala bastady. Osy aýyr jaǵdaıǵa baılanysty men mynadaı bir kezeńdi eske túsirdim:

... Biz teńizge búgin-erteń júremiz dep turǵanda alystaǵy maldy aýdannan ájem týmalary saý ete qaldy. Ákeme bata oqı kelgen. Qurǵaǵan kózderge qaıtadan jas irkip, egile kóristik. Dastarqan saıyn quran oqylyp, úı ishi qaıtadan kúńirendi. Ekinshi kúni naǵashym óz jaıyn da, bizdiń jaıdy da tolǵana kelip, áńgime bastady. «Botaı apaı, keńeselikshi, men senderdi kóshirip áketkeli keldim. Balalar bolsa jas. Bul jerde aǵaıyn da shamaly... Qarasyp turatyn biz shalǵaıda jatyrmyz. Bir mańda bolsaq...» Ájem kóz qıyǵyn maǵan aýdaryp, kúrsine jaýap qaıtardy. «Aıtqanyn durys qoı, aınalaıyn. Bir jerde bolǵanymyz ońdy-aq... Mynaý bizdiń azamatymyz ne der eken?.. Bolathan, sen qalaı qaraısyń, balapanym?» Men kúle jaýap berdim. «Áje-aý, onda men isteıtin ne jumys bar?» Naǵashym meniń kúlkimdi rızalyq dep túsinse kerek, kóńildene bir qozǵalyp qoıdy. «Táıiri, jumys taptyrmaıtyn ba edi? Ózderińe bir otardy jeke alyp beremin... Áı raqat, tamaq ta toq... ózderińmen ózderiń... Ata-babadan kele jatqan kásip...» Men basymdy shaıqadym. «Ata-babadan kele jatqan kásip osynda da bar ǵoı...» Naǵashym endi tikireıip aldy. «Áı, sen óziń kámsámál emes pe ediń? Qazir búkil kámsámáldar qoıǵa ketip jatyr... Úgittep júrgen ózderiń emes pe osyny?» Múdire jaýap qaıyrdym. «Úgit jeń ǵoı... Biraq, biraq, búkil komsomoldardyń qoıǵa barýy mindetti bolmas...» Naǵashy burynǵydan da kóri qatýlana tústi. «Al, erteń biz qartaıamyz. Sonda qoılaryńdy kim baǵady?» Men taǵy da kúlip jiberdim. «Erteń balyqshylar da, tehnıka adamdary da qartaıady. Olardyń oryndaryn kimder basady?» Naǵashy da kekesin bildirdi. «Balyq, balyq osy da kásip bolǵany!..» Dál osy tusta ájem de sózge aralasyp ketti. «Qaraǵym-aý, azabyn bylaı qoıǵanda, apatyn aıtsańshy.. Sýǵa ketip qala jazdaýly...» Naǵashy basyn ızedi. «Árıne, qoı, balam, qaınaǵan qater ishinen ne izdeısiń? Oqımyn deseń bir jón... Oqyǵan mynaý Birmámbetter ne bitirdi? «Únistet bitirem, ákim bolam» dep aýdan tóńireginen shyqpaıtyn... Alǵany tamaǵyna jetpeı, aı saıyn myńdap-myńdap aqsha jiberetinbiz... Bıyl qoıǵa keldi de, ábden qaryq boldy da qaldy... Shúkir, bedeli de jaqsy. Kázetine de jazyp jatyr...»

Bul joly men kózimnen jas shyqqansha kúlip aldym. Birmámbet jaıy ózime aıan. Instıtýt bitire tursa da, dúnıe taný sheńberi ózimnen áldeqaıda tómen jatyr. Zań statálarynan ózge esh nárseden habary joq. Kórkem ádebıet degenniń murnyna ıisi barmaıdy. Orysshasyn kim bilgen, qazaqsha múlde saýatsyz. Eki sózden tórt qate jiberedi. Bar áńgimesi «qaı jerde qansha ishkeni, qonaqqa barǵan úıiniń bar araǵyn sarqa iship, ábden masqara etkendigi» tóńireginde ǵana bolady. Kúlip-kúlip aldym da Birekeńniń jaltyr tóbesine túrtip qoıdym. «Ah, bas, bas...» «Sháı, sháı qoıym, sháı qoıym...» dep qoıshy bol¬tan ekensiń... «Ah, Birmámbet, Birmámbet, bosqa oqyǵan qur Mámbet!» Jas naǵashym kúńk etti. «Ne dep otyrsyń, bosqa oqyǵanyń ne?» Bul joly jaltaqsyz aıttym. «Bosqa oqymaǵanda she? Bitirgeniń qazir jalqaýlarǵa qor bolǵan zań ınstıtýty bolsa, onyń ózin syrttan bitirseń... Keshire gór naǵashy, sonda bul bas qoı baǵýdan ózge nemenege jaraısyń!» Birekeńniń onsyz da qyzyl tumsyǵy órtteı kúreńitip ketti. «Nemene, ata-baba baqqan ,mal... Búkil qazaq jastary malǵa barýǵa mindetti...» Men de qatýlanyp aldym. «Qate, mal baǵýdy qazaq ultynyń mańdaıyna jazyp qoıǵan joq... Partıa olaı demeıdi. Qazaq jastaryn tehnıkaǵa da molyraq tartý kerek». Birmámbet ekeýmiz qyzyl keńirdektene bastaǵan edik, úlken naǵashym jekirip tastady. «Já, jetti... sen-aq tekinek bol!..»

Eges osylaı aıaqtalǵan-dy. Qazir sol jaılardy eske alyp, ókinip te qoıamyn. Naǵashym aqyry úgittep, Samatty alyp ketken-di. Samattyń barýyna ákesi de qarsylyq etken joq. «Qyp-qyzyl altyn turǵanda.. Ata-babamyz oqymaı da...» Osy bir sátte ózimnen Samat baqytyn bıik sanaımyn. «Sonda ǵoı qoıǵa ketsem, mynaý apatqa ushyramaǵan bolar edim... Elge aman oralsam qoıly aýylǵa kóshem be?.. Joq, joq, tehnıka, tehnıka!..» Sartaı aǵaıǵa ara-tura kómektese júrip, motor tetigin meńgere bastaǵam... «Shynynda da mehanık bolyp nege ketpeımin... Onynshy klasty keshke oqyp bitirsem, tehnıkalyq ınstıtýtqa túsemin...»

Ýaıymnan bastalyp, arnasy keń úlken armanǵa aınalǵan oıymdy áldeqaıdan talyp jetken motor daýsy bólip jiberdi. Aspan áleminiń soltústiginde qara qustaı ǵana bir núkte kórinedi.

— Samolet! Samolet!

Sartaı aǵaıdan ózgemiz bórikterimizdi aspanǵa laqtyryp, ornymyzdan kóterildik.

— Alaqaı-aý, alaqaı, bizge keledi, bizge keledi... Qadirli Otan, qasıetti partıa, umytpapsyń bizderdi... Raqmet saǵan, partıa!

Tórt motorly zor samolet, tipti, tómendeı ushyp, tóbemizden áldeneshe ret aınaldy. Biraq bizdiń muz aral qonaqtaýǵa tar soqqandaı. «Bolat qus» tóbemizden aqyrǵy ret aınalǵanda, baýyrynan bir nárseni túsirdi de, qaıqań etip qaıtadan kóterildi.

— Alaqaı, alaqaı, tamaq tastady.

Toǵaıáli domalaı júgirdi.

— Qaıt, keri. Toqta!— Qanaı aǵaı aıǵaılap jiberdi de, maǵan buryldy.— Sen barshy, anaý jalmaýyz sol jerde túgese jeıdi de, jarylyp óledi. Ash adamǵa birden kóp jeýge bolmaıdy.

— Toǵa, toqta, toqta!

Entige júgirdim. Jelaıaq jas emespin be, Toǵaıáliden buryn jettim. Kenep qapqa salynǵan qomaqty bir nárse. Qushaqtaı kóterip, quıyndaı ushyp kelemin. Toǵań ókshelep keledi.

— Qalqam-aý, toqtaı turshy. Aldymen ekeýimiz toıyp alaıyqshy. Anaý kópten aýzymyzǵa túk te tımeıdi ǵoı... Toqtashy, qalqam...

— Kereńdi je...

Zaýlap kelip, Qanaı aǵaıdyń qolyna tapsyrdym. Azyq eken. Kapıtan qapty ashyp jiberdi de, aldymen hatqa úńildi.

— Qona almadym. Úreılenbeńder, batyrlar. Erteń vertolet keledi...

— Alaqaı, alaqaı.

— Tek erteńge deıin tynyshtyq bolǵaı!— Raqań seldir saqalyn kóńildene sıpap, batar kúnge kóz tikti.— Inshaalla, tynyshtyq bolar-aq, kún kózi qyzyl shapaqqa qaýysqaly tur ǵoı.

— Aıtqanyńyz kelgen...

... Bul túni bizdiń muzdy aral aspany ánmen, jyrmen jańǵyryqqan-dy Jabyńqy qabaqtar qaıtadan jadyrap, kúsinimpaz keýdeler shattyqqa toldy. Jas irikken janarlar jaıdary, jarqyn nur shasha, toqtaýsyz kúlim qaǵady. Kóńilde ashý-araz shaqyrar kirbiń qalmaǵan. Ótken-ketkenniń bári umyt bolǵandaı, bir-birimizdi qushaqtap, kúlise beremiz, súıise beremiz, dóńgeleı beremiz. Sharshaýdy da, uıqyny da esten shyǵarǵanbyz. Otandy, partıany alǵystaımyz.

— Samoletti kim buryn kórse, sol buryn minedi,— deıdi Qanaı aǵaı.— Árıne, aýyryp jatqan Sartaıǵa eshkimniń, talasy bolmaýǵa tıis.

Árqaısymyz da uıyqtamaýǵa, samoletti buryn kórýge tyrysýdamyz. Tań aldynda qalǵyp ketken ekenmin, tas tóbeden dúr etken motor daýsymen oıandym. Eki kózimdi judyryǵymmen ýqalap, ornymnan kóterildim. Eki birdeı vertolet tóbemizde qalyqtap tur eken. Arqan baspa boıymen mol tulǵaly bir adam tómen túsip keledi. Aıaǵy jerge jetpesten kóterip aldyq ta, qaqpaqyldaı qaǵyp, qoshemet kórsettik.

— Káne, batyr teńizshiler,— dedi vertoletten túsken zor adam, árqaısymyzben qushaqtasyp amandasqannan keıin.— Bárińdi birden ákete almaımyz. Birneshe ret qatynaýǵa týra keledi. Kezekti ózderiń belgileńder. Birinshi rette mynaý inishek pen aqsaqaldy...

— Árıne, aldymen Sartaı, Raqań, Bolathan... Qalǵandary mynaý tizim boıynsha...— Qanaı aǵaı bir taraq qaǵazdy usyna berdi de, aıǵaılap jiberdi.— Áı, tús keri, sen ekinshi kezekte...

Jalt qarastyq. Toǵań qurbaqadaı tyrmysyp, baspanyń orta tusyna kóterilip-aq qalǵan eken. Lechık baspany silkilep, kezek kútýdi talap etedi.

— Kezek, kezek, túsińiz...

— Jibershi, kúnim, jibershi.— Toǵań kemseńdep jylaıdy.— Tússem olar meni laqtyrady, áne kórdiń be...

— Áı, tımeńdershi, túge sol ıtke, barsyn.— Raqań qolyn bir siltedi.— Budan keıin mańdaryńa jolatpańdar, ózin...

— Eki bastan...— Qanaı qabaǵyn túıip, aýyr kúrsindi.— Al Sartaıdy kóterińder... Bolathan, bar, min...

— Aldymen ataı minsin de...

Tura umtylýǵa uıalyp, bógele túsken edim, Raqań urysyp tastady:

— Áı, sen ne shatyp týrsyń?.. Bar, anaý Sartaıdyń janyna min!

Ózgeler de tus-tustan aıǵaılap, Raqań sózin qostady.

— Ýa, esiń durys pa ózińniń?

— Vertolet ekinshi oralǵansha ne bolaryn kim bilgen,,.

— Bar, bar dereý, bógeme!

Júgire umtylyp baspaǵa kóterildim.

Adamdar ornalasqan sátte-aq eki vertolet muz ara l tóbesinen sál bıiktep aldy da, uzaı berdi. Kezek kútken kópshilik bizge bórikterin kóterip, sátti sapar tileıdi. «Qosh bolyńdar, tabıǵattan ózgeshe jaratylǵan, bolap adamdar! Jaqsylyqpen kóriselik!»

Qorqynyshpen qabyldap, qýanyshpen uzatqan «Qutty qonys» kózden tasa bolypty. Ulan-baıtaq teńiz keńistigi ústinde samǵap kelemiz. Tóbemiz de, tómenimiz de kógildir shalqar keń álem. Ár tustan bir jalt etip, muz taýlary kórinedi. Aspan áleminde jibek júndeı úlbirep aqsha bulttar júzedi. Kún kózi de kúlimdep sáskelikke barypty. Aýa raıynda ǵajaıyp bir meıirimdilik, jaıbaraqattyq bar. Keıde dál osyndaı meıirimdene turyp ta daýyldata jóneletini bolatyn. Muzdy araldaǵylardy oılap, kúrsinip te qoıamyn. «Netken asyl adamdar, netken óren urpaqtar!.. Olar aman shyqqansha buzyla kórme tabıǵat!..»

23

— Mine, aǵaı, mendik ómirdiń bar belesteri osylar ǵana. Ázirge masattana kórseter órim joq. Órlesem degen armanym zor. Jas buǵanama júktelgen semá taýqymeti de jeńil emes. Biraq oqymaı bolmaıdy. Atomdyq ǵasyr qara kúsh alyptaryn ǵana emes, ǵylym alyptaryn kerek etedi. Bıyl onynshyny bitirsem, keler jyly tehnıkalyq ınstıtýttardyń birine tússem deımin. Eń bolmaǵanda syrttan oqımyn. Birmámbet naǵashym erikkendikten syrttan oqysa, men amalsyzdyqtan májbúr bolamyn. Aı saıyn mń-myńdap aqsha jiberer áke degen mende joq... Tipti ákem tiri bolsa da, oǵan arym kótermes edi... Áke moınyna únemi masyl bolý aıýandyq... Solaı emes pe, aqa?

— Ras, biraq...

Men ózime tanys, «Esirtken erkelerdiń» talaıyn eske túsirip, ishteı ǵana kúrsindim.

Bozǵylt aspan birden-birge qońyraıa baryp, ińir qarańǵylyǵyna ulasqan edi. Keshki tamaqqa otyrar ýaqyt jetti de, oryndarymyzdan kóterildik...

...Tańǵy jel bozǵylt tumandy tozyǵy jetken perdedeı, bóksere tastap, kilegeı teńiz betine býryl jolaqtar japqan-dy. Sol jolaqtar birden-aq jon-jotaǵa aınalǵan. Telegeı tósi bul bir sát dóńbekship jatqan ábiger. Apaıtós aq jal tolqyndar alysqa sapar tartqandaı, birin-biri qýalap, asyǵa da aptyǵa jóńkiledi. Baǵyty kúnniń batysy.

Al biraq osy ózgeris ıtbalyqshylar ekspedısıasyna talaıdan kútken saltanat saǵatynyń alǵashqy bir nyshanyn ala jetkendeı. Jurt qabaǵy jazyńqy. Búkil «Teńiz qalasy» áralýan órnekter syza, oınaqy yrǵalady. Beınebir taıanyp kelgen shattyqty tamasha bımen qarsylaýǵa aldyn ala daıyndyq jasaǵandaı. Shetki «kvartaldardan» adamdar tıegen motoflúgalar ıtbalyqshylar ekspedısıasynyń flagmandyq kemesi — «Qyzyl ózenge» bettegen. Keler tańnyń mindetin anyqtar «Jaýyngerlik májilis» sol kemeniń ústinde ótkizilmek. Álgi bir sát ekspedısıa ústinen qalyqtap ushqan samolet «Súıindik qaırańynyń» shyńyraý astynan boı kórsetkendigin, qaırań mańynda qalyń balyq jatqandyǵyn habarlaǵan-dy. Qazir sol qýanyshty habar kórshiden kórshige taralyp, «qala kvartaldaryna» túgel jaıylyp barady. Baýtın tutynýshylar kooperasıasynyń kóshpeli magazıni ornalasqan «Úndi» kemesiniń ústi de jarqyn júzdi jandarǵa toly. Kekesinsiz, kerissiz, kúlise sóılesip, erteńgi jaıdy áńgimeleıdi.

— Al, jigitter, alaqandaryńa túkire berińder!..

— Kóp pe eken áıteýir?

— Kóp bolǵanda da týra uılyǵyp, qaınap jatqan kórinedi.

— Aýzyńa maı... Tek sáttilik tileńder!

Kópshilik kózi jel ótine tigilgen. Ekspedısıa adamdarynyń qýanyshtaryn qostaǵandaı, toptana ushqan aq shaǵalalar da sol baǵytqa samǵaýda. «Asyǵyńdar, qozǵalyńdar!» degendeı. Tolqyn qushaǵynan kóterilgen kúzgi kún qyzǵylt jamylǵysyn teńiz betinde.qaldyryp, aspan bıigine órleıdi.

Armansyz daıyndalyńdar, asyǵyńdar, sáttilik tileımiz, teńiz batyrlary!

«Seısmık» teplohody, 1959 jyl,

Almaty, 1960 jyl.

BUL KİTAPTA KEZDESETİN TEŃİZDİK, ÓNDİRİSTİK

SÓZDERDİŃ TÚSİNİGİ

Kaıýta — kemeniń, parohodtyń komandırleri jatatyn oryn.

Kýbrık — keme, parohod adamdary ornalasatyn jataq.

Kapıtan minbesi — keme, parohod kapıtandarynyń qyzmet orny.

Rýbka — kemeniń rýli basqarylatyn úıshik.

Shtýrval — rúldi kerekti baǵytqa buratyn dońǵalaq.

Radıorýbka — radıo apparaty ornatylǵan úıshik.

Telegraf apparaty—rýbkadan mashına bólimine komanda beriletin qural.

Kambýz — as pisiriletin úıshik.

Kok — aspaz.

Seıner — balyq aýlaıtyn quraldyń bir túri. Keıde sol quraldarmen jabdyqtalǵan kemelerdi de seıner dep ataıdy.

Refrıjerator — azyq tońazytqyshy bar korabl.

Muzomyrǵysh — muz seńderin buzatyn arnaýly parohod.

Bagor — ilip alatyn qarmaǵy, qadap ıterer ushy bar temir aspap. Bul uzyn aǵash syryqqa saptalady.

Taıaý — uzyndyǵy bes-alty qulashtaı aǵash syryq. Jelkensiz, motorsyz qaıyqtardy júrgizý úshin qoldanylady.

Ýákir (ıakor)—jerge qadalatyn qarmaq butaqtary bar temir aspap. Zákirdiń sabyna shynjyr, ne jip arqan baılanylady. Toqtaǵan kezde zákir sýǵa tastalynady da, arqannyń ekinshi ushy keme tumsyǵyna bekitiledi. Zákir butaǵy jerge qadalady da, kemeni yqtyrmaı bir orynda ustap turady.

«Qutqarý beldigi» — ishine asa jeńil aǵash úgindileri toltyrylǵan jalpaq brezent beldeýlik. Qaterli kezderde teńizshiler osy beldeýlikti belderine býynyp alady. Beldeýlik adam denesin sýǵa batyrmaıdy. Sondyqtan da «qutqarý beldigi» dep atalady.

---