InfoHub Logo

…Mezgil túske taıap qalǵan. Gaz plıtasyna shaı qoıylyp, qaınaǵansha búgingi gazetterdi qarap otyr edim, esik synyp keterdeı tarsyldady. Úıde jalǵyz otyrǵan soń ári ádettegiden tys myna tarsyldyń ózgesheligi shoshytyp jiberdi. Tapa-tal tús bolsa da esikke kelip:

— Bul kim? — dedim.

— Men! Atańmyn! Bar, kıin! — dedi kún kúrkiregendeı ún esiktiń syrtynan. Alǵashqy qoryqqanym qoryqqan ba, zárem ushty. «Bar, kıin» degen sózdiń baıybyn birden uǵa almaı, úıde kıip júretin halatymnyń túımesin bir salyp, bir aǵyttym. Kıim salatyn shkafqa júgirdim. Sasqalaqtap, kıimderimdi julmalap, álekke tústim de qaldym. Degenmen ózime-ózim «sabyr-sabyrlap» ústime jeńi uzyn kóılek, basyma oramal, aıaǵyma shulyq taýyp kıdim. Baryp esik ashyp, ata-babamnyń saltymen ıilip sálem saldym.

— Baqytty bol, balam! — dep qolyn bolar-bolmas basyma tıgizip, bólmege kirdi. Ata jalǵyz emes, qasynda bir kisi bar, óń-túsiniń qandaı ekenin kórgenim joq, birden basymdy kóterýge batylym jetpedi…»

«Shýaqty kúnder» kitabynan

Sóz anasy — sálem

Sálemdesýdiń túri kóp. Ár sálemniń óz úlgisi men ereksheligi bar. Sonyń biri — kelin sálemi. Kelin sáleminiń máni zor, maǵynasy tereń. Óz úıinen ketip, túsken bosaǵasyna birinshi ret kirgende kelin shańyraqqa úsh qaıtara sálem salǵan. Jas kelinniń eki jaǵynda eki jeńgesi, ıaǵnı sol shańyraqtyń buǵan deıingi túsken kelinderi (abysyndary) úlkenderge ıilip sálem salǵyzǵan. Qaıyn enesi men abysyndary jas kelinge áýlettegi úlken adamdardy tanystyryp, sálem salýdy eskertip, olardyń aldynan kesip ótpeýdi qadaǵalap otyrǵan. Bilmegenin úıretip qamqorlyq tanytyp júrgen.

Betashar kezinde bir jaǵy — qazaq halqy jeti sanyn kıeli sanaǵandyqtan, bir jaǵy — qysqada-nusqa etip, eń qadirli, eń syıly degen adamdarǵa — ata-ene, qaınaǵa-ápkelerge, apa-jezdelerge arnap jeti ret sálem salǵyzǵan. Ókinishke qaraı, búgingi betasharda jas kelin otyz-qyryq adamǵa sálem salady. Jańaǵy sansyz adamnyń aty atalyp bitkenshe toıǵa jınalǵandar da jalyǵa bastaıdy. Ári sonsha adam ózderiniń attary atala sala bet ashatyn ónerpazdyń aldyndaǵy tabaqqa aqsha tastaýdy dástúrge aınaldyra bastady. Eń soraqysy sol, qazirgi kezde jańa túsip jatqan kelinniń sálemin osylaı satyp alyp júrmiz. Bizdiń kelin túsirý toılarymyzǵa osyndaı keleńsiz kórinis dendeı enip barady.

«Sovremennyı» qaıyn eneler, abysyndar jas kelinge qandaı ónege kórsetip júr? Salt-dástúrdiń tereńine boılamaı, maǵynasyn túsinbeı, qatelesip júrgenimiz jasyryn emes. Olaı deıtinim, burynyraqta toı ıesi bet ashqan adamǵa arnaıy syı-syıapatyn ózi jasaǵan. Ál-aýqatyna qaraı bet ashqan adamdy rıza etip attandyra bilgen, qur qol qaıtarmaǵan. Iaǵnı betashar barysynda aty atalyp, kelin sálem salǵan adamdardy áýrege salmaǵan.

Úılený toılaryndaǵy taǵy bir keleńsizdik — jas kelinge alty-jeti jasar balaǵa deıin ıiltip sálem salǵyzatynymyz. Eskeretin jaıt, kelin kúıeýinen jasy kishi adamǵa esh ýaqytta sálem salmaǵan. Iilip sálem salý — úlkendi syılaýdyń belgisi. Kelin túsirý toıyndaǵy taǵy bir jaǵymsyz kórinis — kelinniń eki jaǵyndaǵy eki jeńgesine qatysty. Úlbiregen kelinniń eki jaǵyndaǵy oramal salmaǵan, jalańbas, ol az deseńiz, shalbar kıip alǵan eki jeńgeni — «sovremennyı» abysyndardy bárińiz kórip júrsizder. Olar jańadan bosaǵa attaǵan jas kelinge qandaı ónege kórsetip tur? Sálem salǵandaǵy shalbarlanǵan ekeýdiń is-áreketi syrt kózge qalaı kóriner edi? Mine, osyǵan mán bere bermeımiz. Bul — bizdiń úlken qateligimiz.

Qazir salt-dástúrdi bilmeıtin, kelinimen jarysyp, ashyq-shashyq kıinetin, kúıeý balasymen staqan qaǵystyratyn «sovremennyı» eneler de az emes. Olar kelinge durys baǵyt kórsetip, jón silteı almaǵandyqtan, urpaq tárbıesi de belgisiz arnalarǵa buryp ketip, zıan shekkizip júr.  Úlkenge ıilip sálem salý arqyly «Kóp jasa!», «Baqytty bol, aınalaıyn!» degen tárizdi aq bata, jaqsy sóz, ıgi tilek estıtin kelinniń baǵy artady, aldynan kesip ótpeı, betine bedireıip qaramaı, sálem salǵan kelinge úlkender jaǵy da rıza bolady. Sol kishkene sálemniń ózi syılastyq qarym-qatynasqa bastar úlken jol emes pe?! Ókinishtisi sol, búginde sálem salýdy, kelin sálemin tek kitaptan oqyp, kiriptar bolyp júrmiz. 

«Qaıynaǵa ımandy bolmaı, kelin ıbaly bolmaıdy»

Kelin sáleminiń taǵy bir ereksheligine baılanysty mynadaı áńgime bar: Erterekte bir baıdyń erke de eser jalǵyz balasy bireýdiń janynan artyq kórip baǵalaıtyn júırik atyn ruqsatsyz minip ketken eken. Onyń álimjettik jasap, óz baılyǵyn mise tutpaı, ózgeniń táýirin ıemdengenine yza bolǵan at ıesi álgi áýmeserdiń otaýyna qaraı ashýlana betteıdi. Qansha urda-jyq bolsa da, at ıesinen ımenip, aıbatynan qoryqqan baı balasy qatty sasqany sonshalyq, tysqa shyǵyp, istegen qylyǵy úshin jaýap berýdiń ornyna, kózi alaq-julaq etip, únsiz búrisipti. Kúıeýiniń sasqalaqtaǵanyn kórgen baıdyń kelini sol kezde syrtqa shyǵady da, yzaǵa býlyǵyp, aldyndaǵysyn jaıpap keterdeı bolyp kele jatqan at ıesiniń aldynan shyǵyp, tizesin búge ıilip, sálem salady. Qansha aıbat kórsetip, terisine syımaı ashýlanyp kelgen adam myna kóriniske tańǵalyp, kibirtiktep qalady. Ári ashýyn tejep, sabyrly qalypqa túsip, kelinge batasyn beredi. Ózin syılap, ıilip sálem salǵan kelinniń izettiligi ony osyndaı kúıge túsiripti. Baı da ulynyń aıybyn jýyp, tulparyn ǵana qaıtaryp qoımaı, at ıesine shapan jaýyp, at mingizgen eken. Budan neni baıqaımyz? Eki úıdiń arasynda urys-keris janjaldyń bolmaýyna kelinniń ıilip bir ǵana sálem salǵany sebep bolǵan.

Bul kúnderi keıde, kerisinshe, sálem salǵan kelinge ne aıtarlaryn bilmeı abdyraıtyndar da kezdesedi. Sasqandarynan kelinniń qolyna jarmasatyn adamdardy da kórip júrmiz. Tizesin búge ıilip, sálem salyp turǵan kelinniń ıbalylyǵyna, kishipeıildigine, izettiligine qaraı «Baqytty bol! Qosaǵyńmen qosa aǵar, kóp jasa!» dep bata bergen jarasymdy emes pe?! «Qaıynaǵa ımandy bolmaı, kelin ıbaly bolmaıdy» degen maqaldyń shyǵýyna keıde ózimizdiń bilmestigimiz sebep bola ma dep oılaımyn. 

Qandaı jaǵdaıda kelin sálem salmaıdy? 

Kelin sálemine qatysty taǵy mynadaı jaılardy basa aıtqym keledi. Ata-babalarymyz aıaǵy aýyr kelindi sálem salýdan ýaqytsha bosatqan. Kóp jaǵdaıda qaınaǵalary ekiqabat kelinderiniń aldynan ótpeýge tyrysqan. Sebebi kelindi yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyryp, uıaltpaýdy oılasa (únemi sálem salyp júrgendikten bir esepten kelin de qysylady, ımenedi), ekinshiden, mundaı kezde kelinge kelin dep emes, bolashaq ana dep qarap, qurmet kórsetken. Onyń aıaǵy aýyrlyǵyn «pálensheniń kelini aq alǵysty bolypty» dep jetkizgen eken. Kúıeýi qaıtys bolǵan jaǵdaıda sálem salýdan úlkender jaǵy kelindi birjola bosatqan. «Endigi jerde basyń ıilmesin! Júziń tómen túspesin! Qyzymyzdaı bol!» degen úlkenderdiń tarapynan kórsetiler úlkendik dep túsingen jón muny. Ári otaǵasynan aıyrylǵan jabyrqaýly jandy jubatýdyń, araqatynastarynyń alshaqtap ketpeýiniń belgisi retinde ish tartýdyń, ári aǵaıyn-týystan alystap ketpeýdiń ózindik úlgisi dep qabyldaý kerek buny. Kelinniń ıilip sálem salǵany sıaqty kúıeý jigit te qolyn júrek tusyna qoıyp, tájim jasaǵan. Munyń barlyǵy, saıyp kelgende, qazaqy tárbıeniń bıik shoqtyǵy, úlkendi syılaýdyń jarasymdylyǵy... 

Oqýǵa keńes beremiz:

Betashar

Betashar salty

Jas kelinshekterge baılanysty salt-dástúrler

---