InfoHub Logo

Kirispe
Zertteý ózektiligi: Kóshpeli eldiń barlyq tirshilik bolymysy tabıǵatta jáne tabıǵatpen bite qaınasyp otyrady. Uly dalada kóshpeli ómir súrýge beıimdelgen qazaq halqy óz meken etken keńistiktiń barsha qadir qasıetin tanyp, bilip jáne sol keńistiktegi qubylystardy ýaqytymen zerdeleýge, teńestirýge, paıymdaýǵa mashyqtandy. Osyǵan oraı halqymyzdyń dástúrli bilim men tárbıeler jıyntyǵy – ǵumyr boıy jınaqtalǵan tájirıbelerdiń qorytyndysy. Onda talaı ǵasyrlar súzgisinen ótken uǵymdar, túsinikter, paıymdar jatyr. Mádenı muralar ýaqyt ozyp, qoǵam damyǵan saıyn ekshelenip, jańaryp jańa mazmunǵa ıe bolady. Sondyqtan qazaq halqynyń mádenı muralary adamzat balasynyń qol jetkizgen dana pikirleri men asyl oılaryna, tájirıbelik tujyrymyna óte baı.

Mádenı muralardyń tárbıelik máni árqashan da nár berip baıytyp otyratyn qýatymen búgingi bilim berý salasynyń altyn jemisi bolyp otyr. Qazaqtar qorshaǵan ortada damý, ózgerý, qozǵalý, basqa zattarǵa aınalý , úrdisi júrip jatqandyǵyn , olardyń ózine tán zańdylyqtarynyń bar ekenin erteden – aq sezgeni anyq. Mysaly aǵash janyp kúlge aınalady, sút ashyp, aıranǵa aınalady, qaınap turǵan sý taǵam quramyn ózgertip pisiredi.

Bundaı qubylystardyń fızıkalyq jáne hımıalyq ǵylymdardyń zerttep dáleldengendigine deıin eski tanym qalyptasqan bolatyn. Sondaı eski tanymnyń dáleli qazirgi tańda aýyldyq jerlerde keń qoldanysqa engen kúbi pisý arqyly qymyz , aıran maı alý tehnologıasy. Kúbi san ǵasyr ótse de qazaq halqynyń sút ónimderin alýǵa negizdelgen quraly bolyp saqtalyp kele jatqan mádenı muralarymyzdyń biri. Qazaq halqynyń eski tanymynyń búgingi tańdaǵy ǵylymılyǵy retinde kúbi pisý tehnologıasynyń jetilgen túri sút óńdeý separatorynyń tehnologıasymen salystyra otyryp zertteýime oraı ǵylymı baıandamanyń taqyrybyn «Kúbi – qazaq halqynyń ejelgi sút óńdeý buıymy» dep tańdaýyma negiz bolady.
Zertteý nysany: Qazaq halqynyń sút ónimderin alý ydysy kúbi jáne zamanaýı separator qurylysy.

Zertteý maqsaty: Sút ónimderin alýǵa arnalǵan, halyqtyq eski tanymǵa negizdelgen kúbi pisý tehnologıasyna ǵylymı – teorıalyq zertteýler júrgizý arqyly qazirgi tańdaǵy tehnıkalyq apparat sút óńdeý separatorynyń jumys isteý prınsıpimen baılanystylyǵyn zertteý jáne usynystar berý.

-2-
Zertteý mindetteri:
Sút jáne sútten alynǵan ónimderdiń qorektik sapasy, shıki sút quramy, sút jáne sútten daıyndalǵan taǵam túrleri , qazaq halqynyń sút ónimderin saqtaý jáne daıyndaý tásilderi, kúbi pisý tehnologıasy, separator qurlysyn zertteý jáne ǵylymı teorıalyq sıpattama berý.
Zertteý jumysynyń negizgi boljamy: Kúbi men separatordyń jumys isteý prınsıpi arqyly qazaq halqynyń eski dúnıetanymy men qazirgi zamanǵy ǵylymı túsinikterdiń uqsastyǵy, mádenı muralardyń ǵumyr boıǵy jınaqtalǵan baı tájirıbesine boljamdar jasaý .
Zertteý jumysynyń ádistemesi:
- Ǵylymı - ádebıetterge sholý jasaý;
- Tájirıbeler júrgizý;

Zertteýdiń jańalyǵy men nátıjesi:
Kúbi pisý tehnologıasyna sıpattama berildi.
Separatordyń qurlysy men jumys isteý prınsıpiniń kúbige uqsastyǵy anyqtaldy.
Sút ónimderin ( maı, qaımaq, aıran ) alýdyń ǵylymı teorıalyq negizdemeleri anyqtaldy.

-3-
2.1 Ertedegi qazaq halqynyń dúnıetanymy
Halqymyzdyń dástúrli bilim men tárbıeler jıyntyǵy – ǵumyr boıy jınaqtalǵan tájirıbelerdiń qorytyndysy. Onda talaı ǵasyrlar súzgisinen ótken uǵymdar, túsinikter , paıymdar jatyr. Mádenı muralar ýaqyt ozyp, qoǵam damyǵan saıyn ekshelenip, jańaryp jańa mazmunǵa ıe bolady. Sondyqtan qazaq halqynyń mádenı muralary adamzat balasynyń qol jetkizgen dana pikirleri men asyl oılaryna, tájirıbelik tujyrymyna óte baı. Mádenı muralardyń tárbıelik máni árqashan da nár berip baıytyp otyratyn qýatymen búgingi bilim berý salasynyń altyn jemisi bolyp otyr.

Kóshpeli eldiń barlyq tirshilik bolymysy tabıǵatta jáne tabıǵatpen bite qaınasyp otyrady. Uly dalada kóshpeli ómir súrýge beıimdelgen olar óz meken etken keńistiktiń barsha qadir qasıetin tanyp, bilip jáne sol keńistiktegi qubylystardy ýaqytymen zerdeleýge, teńestirýge, paıymdaýǵa mashyqtandy. Ertedegi qazaq halqy qorshaǵan ortany bir – birinen oqshaý turǵan zattar men qubylystardyń retsiz jıyntyǵy emes, tutastaı baılanysty birliktegi dúnıe dep tanydy, tabıǵattaǵy zattar ondaǵy júretin qubylystardan turatyndyǵyn paıymdady. Tabıǵat týraly qazaq halqynda onyń keńistiktegi ýaqyttyq mólsheri jaǵynan birkelki jáne jalpy zańdylyqtary bar ekenin, ondaǵy zattar men qubylystardyń máńgi ári sheksiz ekendigi boıynsha dúnıetanym qalyptasty. Tarıhı zertteýler tas dáýirden beri ómir súrip kele jatqan qazaq halqynyń arǵy urpaqtarynyń malmen, eginshilikpen aınalysyp, jartylaı kóshpeli ómir súrgenin dáleldeıdi.

Tirshilik etý barysynda atalǵan kásiptiń barlyǵyna eńbek quraldary qajet boldy, ári olardyń sapaly bolýyna óte úlken dárejede mán berildi. Kóshpeli ómir súrý salty únemi kóship júrýge yńǵaıly turmys buıymdarynyń formasyna áser etti, ıaǵnı buıymdar kóbine dóńgelek shar tektes ne túbi jalpaq bolýy kerek boldy. Mundaı pishinder dala kóshpendileri úshin óte qolaıly. Ózin qorshaǵan tabıǵatty zattar men ondaǵy júrip jatqan qubylystar týraly ata - babalaryıyzdyń mynadaı rettegi túısinýi qalyptasty.

Zatqa at berdi- atady, ony tanydy, quramyn bildi - qurastyrdy, - sıpattady – sebebin túsindirdi – ony anyqtady - qubylysty júrgizdi jáne ómirde qoldana bildi. Osy baǵyttar boıynsha ǵasyrdan - ǵasyrǵa óte «zattar», «qubylystar» týraly maǵulmattar kóbeıe tústi. Zattar qubylystar týraly oı – pikirler ertedegi túrki halqynda kóptep kezdesedi. Olar pikirlerinshe tóbemizde «kók» aspan, tómende «qara jer» , ortamyzda adamzat turaq etedi degen. «Joǵaryda kók aspan», «tómende qara jer» paıda bolǵan soń , ekeýiniń arasynda adam balasy jaralǵan» - dep Kúltegin qulyptasynda ( Úİİ ǵ ) jazylýy osynyń aıǵaǵy. [ 1 ]
-4-
Qazaqtar qorshaǵan ortada damý, ózgerý, qozǵalý, basqa zattarǵa aınalý , úrdisi júrip jatqandyǵyn , olardyń ózine tán zańdylyqtarynyń bar ekenin erteden – aq sezgeni anyq. Mysaly aǵash janyp kúlge aınalady, sút ashyp, aıranǵa aınalady, qaınap turǵan sý taǵam quramyn ózgertip pisiredi. Bundaı qubylystardyń fızıkalyq jáne hımıalyq ǵylymdardyń zerttep dáleldengendigine deıin eski tanym qalyptasqan bolatyn.
Erteden kele jatqan dástúr boıynsha qazaq óte qonaqjaı halyq. Dastarhany mal ónimderi men sút ónimderimen kómkerilgen. Tórt túlik maldyń sútinen ár túrli tátti, dámdi taǵamdar ázirlep, dastarhan baılyǵyn arttyra túsken. Qazaq halqy kóshpeli ómir súrgendikten tutynatyn ydystary kóbinese temirden, aǵashtan,teriden jasalyp, oıý- órnektermen áshekeılengen. Ásirese sút taǵamdaryn saqtaý men daıyndaýda basqa ultqa qaraǵanda qazaq halqy óte sheberlik tanytqan. [ 5
-5-
2.2 Qazaq halqynyń sút ónimderin daıyndaý tásilderi
Ata – babamyz sonaý ótken ǵasyrdan – aq sút ónimderiniń ár túrlerin jasap, ony saqtaı bilgen jáne jol azyǵy retinde keńinen paıdalanǵan. Sút ónimderiniń tabıǵı túrleri jasaý tásilderiniń saqtalyp urpaqtan – urpaqqa berilýi , kóshpendi halqymyzdyń tarıhymen ushtasqan ǵasyrlar jemisi Qazaq halqynyń sút ónimderiniń túrleriniń kóptigi men adam aǵzasyna shıpalyǵy erekshe. Atap aıtar bolsaq:

Irimshik.
Irimshikti sıyrdyń, eshkiniń sútinen jasaıdy. Qoı sútinen jasalǵan irimshik erekshe dámdi bolady. Sary irimshikti daıyndaý barysynda máıekti - jańa týǵan qozynyń fermentin paıdalanady. Máıekti azdap tuzdaıdy jáne qarańǵy jerge qoıady. Sodan keıin ǵana ony sary irimshik qaınatýǵa paıdalanady.

Irimshik býmasy
Qazannyń ishki bóligin maımen sylaıdy, býly jyly sút quıady. Máıekti jyly sýmen jýyp, sútke salady. Qazannyń qaqpaǵyn jabady, syrtynan súlgimen oraıdy da 2-3 saǵat ustaıdy. Odan ári máıekti shyǵaryp alady da, keptiredi. Sútti sýy ketkenshe jáne qoıý sary massa alynǵansha qaınatady. Odan soń massany salqyndatady, qatty emes mataǵa salyp, keptiredi. Keptirilgen sary irimshik kópke deıin buzylmaıdy. Dámdi, nárli, paıdaly.

Qatyq.
Qatyq daıyndaý úshin sıyrdyń ne eshkiniń sútin qaınatady da, +35, 40 S-qa deıin salqyndatady. Onan soń aırandy (1 staqan aırandy 5 lıtr sútke) quıady. Onan soń ydysty qaqpaqpen jaýyp, súlgimen orap, jyly jerge qoıady. 4-6 saǵattan keıin qatyq daıyn.

Aıran.
Qazaq aspazdyǵynda aıran keńinen qoldanylady. Oǵan salqyndatylǵan sýsyn, ári taǵam bolyp tabylatyn túrli sorpalarǵa qosady. Aıran uıyǵan sút pen jınalǵan pisken sút qaımaǵy jáne sý qosa otyryp kúbi ydysynda pispekpen pisedi. Birshama ýaqyt shaıqatylǵan qospalardan aıran men betine qalqyǵan maıy shyǵady. Maıdy qospadan bólip alynǵan soń aıran paıda bolady.

Sarysý (sút ónimi) Sarysý – irimshiktiń sary sýyna qant qosyp qaınatady. Ony «qazaqtyń shokolady» dep te ataıdy. Adam aǵzasyna óte paıdaly. túsi sarǵyshtaý. [ 1 ]

Saýmal.
Túıeniń jańadan saýylǵan súti, qazaq tar muny sýsyndyqtan góri dárilik ornyna kóp paıdalanady, úıtkeni saýmal shubatqa qaraǵanda uzaq ýaqyt saqtaýǵa qolaısyz.
-6-
Shubat.
Shubat - Túıeden óndirilgen bul sýsyn qazaq aspazdyǵynda keńinen qoldanylady. Óziniń bıologıalyq quramy boıynsha tek qana nárli jáne dámdi azyq qana emes, sondaı-aq A, V1, V2, S dárýmenderiniń kózi. Mysaly, V1, V2 dárýmenderi boıynsha túıe súti sıyr sútinen asyp túsedi. Shubattyń bir lıtri adam aǵsasynyń S dárýmenine jáne rıboflavınine táýliktik qajettiligin qanaǵattandyra alady. Shubat aıranǵa qarǵanda maı, aqýyz, keıbir mıneraldy zattarǵa, dárýmenderge óte baı. Ázirleý tehnologıasy da qymyzdy ázirleý tehnologıasyna uqsas. Shubattyń sapasy kóbinese uıytqyǵa baılanysty. Shubattyń eń jaqsysy - kúshtisi bolyp tabylady. Shubat ta qymyz sekildi táýlik ishinde jetile bastaǵanyna qaraı , ortasha eki táýliktik jáne úsh táýliktik bolyp bólinedi. Qýaty men dárýlyq qasıeti qymyzdan kem emes.

Qymyzda 499 – 528 kkal bolsa, Shubatta 789 – 991 kkal bolady. Shubat quramynda maı, ár túrli vıtamınder men tuzdar kóp bolady. Shubatty Mańǵystaý oblysy Tushshybek bulaǵyndaǵy emdeý ornynda ókpe aýrýlaryn emdeýge paıdalanǵan. Buryn qazaqtar qoıý túıe sútin sháıǵa qosyp ishken, onyń ústine túıe sútin olar sıyr súti retinde paıdalandy. Shubattan basqa, qazaqtar túıe sútine basqa da janýarlardyń sútin qosa otyryp túrli sút taǵamdaryn óndirip shyǵarǵan. Mysaly: súzbe (qatyq), qurt. [ 2 ]
Súzbe .
Súzbege kishkene tuz salady. Qazaqtar súzbeden qurt jasaıdy. Keıbireýler muny qatyq dep ataıdy. Súzbeden qazaqtar qurt jasap, ony et taǵamdaryna asqatyq retinde qosyp paıdalanady, tyń túrinde de qoldanady.

Sút kóje.
Sút kóje – sútke sók nemese kúrish qosyp qaınatyp jasaıdy. Ashyǵan kóje – quramynda sý, un, tuz, sút bar sýsyn. Jyldyń tórt mezgilinde de jasap ishýge bolady. Ásirese, kún ystyqta shóldep úıge kelgende, salqyn ashyǵan kóje ishseń, shóliń basylyp, rahattanyp qalasyń.

Ýyz.
Ýyz degenimiz - bul týylǵan jatyrdyń 4-8 táýlikten keıingi súti. Bul sútke qaraǵanda qoıý, sary tústi, qyshqyl dámdi. Nárlilik qasıeti boıynsha ýyz sútten asyp túsedi. Daıyn ýyz - tek balalardyń dámdi taǵamy ǵana emes, ony úlkender de súısine jeıdi. Ýyzdy paıdalaný densaýlyqqa óte paıdaly. Ýyz. Jańa tóldegen maldyń tóli emgennen keıingi alǵashqy sútinen pisiriledi. Óte dámdi aqirimshik bolady. Tól emgennen keıingi sary ýyz búıenge, ishekke kuıylyp, etpen birge pisiriledi. Bul ýyz qazaq halqynyń mal tóldeıtin aılardaǵy eń bir súısinip jeıtin tamaǵy. [ 3 ]

Ýyzqaǵanaq
Ýyzqaǵanaq – qoıdyń ýyz sútin búıenge quıyp, aýzyn býyp, baqyrashtaǵy sýǵa salyp pisiredi. Ol – qoıly aýyldyń súıikti asy
Qaımaq. Qaımaqty birneshe túrlerge bóledi. Egerde qoıý sútti salqyn jerge