InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy, Prıozersk qalasy

«Prıozersk qalasynyń №1 jalpy orta bilim beretin mektebi» KMM

Ǵylymı zertteý jumysynyń avtory 9 «Á» synyp oqýshysy

Tlepbaı Gúlim Bolatbekqyzy

Jetekshisi tarıh pániniń muǵalimi Karabaeva Marjan Lesbekovna

Jumystyń taqyryby: «Kıeli qobyz»

 

Mazmuny

1. Anotasıa......................................................................................................2
2. Kirispe...........................................................................................................3-4
3. Qazaqtyń kıeli qobyzynyń  shyǵý tarıhy.........................................................5-6
4. Negizgi bólim
5. Qorqyttyń ómirge kelýi……………………………………………..................………7-8
6. Qorqytpen qobyz…………………………………………………...................………..8-9
7. Qorqyt týraly zertteýler……………………………………...................………….9-10
8. Qobyzdyń qudireti…………………………………………….....................…………10-11
9. Narqobyzdyń taǵdary……………………………………….....................………….11-12
10. Qobyz túrleri……………………………………………….....................…………....12
11. Qobyzdyń orkestrde qoldanylatyn túrleri………………..............……………..12
12. Qorytyndy……………………………………………………...................…………13-15
13. Termınder……………………………………………………................………………16
14. Paıdalanǵanádebıetter………………………………………...............…………….17
15. Qosymsha materıaldar

 

Anotasıa

Usynylyp otyrǵan ǵylymı jobada qazaq halqynyń kıeli qobyz aspabynyń shyǵý tarıhy, qurylymy, damý belesteri onyń halyq mádenıetinde alatyn orny jaıynda tolyq maǵlumat berilgen.

Anotasıa

V dannom proekte govorıtsá ob ıstorıı proıshojdenıa kobyza-mýzykalnogo ınstrýmenta kazahskogo naroda, o stroenıı kobyza, o ego rolı v jıznı ı kúltýre kazahskogo naroda.

 

Maqsaty: Qazaq halqynyń  – qobyz aspabynyń qurylymymen tanystyryp, halqymyzdyń rýhanı jáne mádenı murasyn qasterlep, baǵalaı bilýge nasıhattaý.

Mindetteri:

• Qazaq  halqynyń  kıeli qobyzynyń  shyǵý tarıhymen tanysý.
• Qazaq  halqynyń kıeli qobyzynyń Qorqytpen baılanysy men dástúr ólshem birlikterin taldaý.
• Qobyzdyń  qudireti men narqobyzdyń  taǵdyryn  baıandaý.

Ózektiligi: Qobyz álemniń modeli. Búkil ǵalam men adam arasyn baılanystyrýshy. Rýhanı mádenıet retinde qarastyrsaq, qobyz aspap ǵana emes baqsylardyń emdeý quraly, qazaq halqynda jáne ózge ulttarda alatyn ornyn anyqtaý.

Kútiletin nátıje: Qazaq halqynyń Qorqytpen baılanystyratyn qobyzdyń alatyn orny erekshe. Sondyqtan mádenı-muranyń qyry men syryna úńilip, qadir-qasıetin aıqyndaý – búgingi urpaqtyń boryshy. Al osy negiz qalaýshy qundylyqtardan aıyrylyp qalmaýymyz úshin eń basty baılyǵymyz mádenı-muralardy qorǵaý.

 

Jospar

I.  Kirispe

1. Qazaqtyń kıeli qobyzynyń  shyǵý tarıhy.

II.  Negizgi bólim

2.1. Qorqyttyń ómirge kelýi

2.2. Qorqyt pen qobyz

2.3. Qorqyt týraly zertteýler

3. Qobyzdyń qudireti

3.1. Narqobyzdyń taǵdary

3.2. Qobyz túrleri

3.3. Qobyzdyń orkestrde qoldanylatyn túrleri

III.  Qorytyndy

 

I.  Kirispe

Qazaqtyń kıeli qobyzynyń  shyǵý tarıhy.

Qobyz VIII ǵasyrdan, Qorqyt ata zamanynan kele jatqan qazaq halqy úshin kıeli aspap. «Qaraǵaıdyń túbinen qaıyryp alǵan, úıeńkiniń túbinen úıirip alǵan» qobyzdy qazaqtyń kıe tutýynyń ózindik máni bar. Bul qobyzdy oılap tapqan mıstıkalyq tulǵa – Qorqytpen tikeleı baılanysty. Qobyz adamnyń daýysyn, qasqyrdyń ulýyn, aqqýdyń qıqylyn, jel men sýdyń únin bere alady. Tabıǵattyń qaıtalanbas dybystaryn aǵashtan oıylyp jasalǵan qarapaıym aspaptyń bere alýy, kóptegen ǵalymdardyń tańdanysyn týdyryp otyr. Qobyz ulttyq mádenıetimizdiń altyn dińgegi. Skrıpka aspabynyń atasy. Aspap ysqysy bar shekti aspaptardyń qataryna jatady. Óner kıesin arqalaǵan babanyń ónegesin qadirlep, ótkendi umytpaı, babalar jolyn jalǵastyrý úshin qajet. Osy murany tanyp meńgerý búgingi, keleshek urpaqtar úshin paryz desek, ony jas urpaqqa úıretip, olardyń boıyna sińirý, bilikti ustaz mamandardyń mindeti.

Qońyr úndi qobyz ǵasyrlar syryn jeteleıtin kıeli aspap. Qobyz dese bizdiń sanamyzǵa Qorqyt ata túsedi. Qorqyt babamyzdan qalǵan qasıetti qara qobyz ǵasyrdan – ǵasyrdy jalǵap, sazdy sarynyn úzbeı qazaq halqynyń qýanyshy men qaıǵysyn jetkizip keledi. Birde botasyz nardy ıdirse, endi birde jan azabyn tartqan shermendeniń dertine daýa bolady. Qandaı kúı oryndalsa da qobyz saryny qulaqqa jaǵymdy, jyly estiledi.
Aqıqaty ańyzdan ajyraı qoımaǵan Qorqyt tulǵasyna qatysty suraqtar qanshalyqty kóp bolsa, qobyzdyń da adamzat balasyna beımálim syrlary jeterlik. Ańyzdarda jańa ja­salǵan aspapta Qorqyt baba kúı tarta bastaǵanda, búkil dúnıe kúńirenip, álemniń astań-kesteńi shyqqandyǵy aıtylady. Kókte ushqan qus pen jerde júgirgen ańdy da kúıiniń sıqyrly únimen arbaı alǵan abyz atanyń qa­sıetti qobyzynyń úni shyq­qanda, búkil dalanyń topyraǵyn tóńkergen daýyl turyp, aspandy kúrkiregen qoıý qara bult shalǵan. Ol óziniń bolmysymen, kúńirengen kúıimen halyqty qorqytyp qana qoımaǵan, Syr sýynyń ústinde kúı tartyp, elin baqytqa keneltken deıdi. Qo­byzdy qazaqtyń kıe tutýynyń syry, onyń osylaı paıda bolýy­nyń ǵajaıyp ertegige uq­sastyǵynda da jatqan shyǵar.
Qazaq jurty qobyzdyń erek­she únimen qosa, pishinine de zor mán bergen. Qasıetti aspaptyń aqqý pishindes sıpatynda ózindik erekshelik bar kórinedi. Aka­demık Álkeı Marǵulan munyń sebebin aqqý qustyń kıeliligimen baılanystyrǵan. Ǵalym bul oraıda ejelgi qazaqtardyń aq­qýdy qasterlep, onyń beınesin ózderiniń totemi etkendigin ne­gizge alady.

II. Negizgi bólim

1. Qorqyttyń ómirge kelýi

Uly Dalanyń uly perzentteriniń biri – Orta ǵasyrlarda ómir súrgen iri oıshyl, jyraý, qobyzshy Qorqyt ata. Onyń sońynda qalǵan ádebı jáne mýzykalyq baı mura ulaǵatty urpaqtar arqyly kezeńnen kezeńge aýysyp, búgingi kúnge jetip otyr. Endi ol kim bolǵan, qandaı muralary bar degenge keleıik.

Qazaq halqynyń atadan balaǵa taraǵan shejiresi boıynsha mýzyka óneriniń týýy Qorqyt esimimen tyǵyz baılanysty. Qorqyt qobyzǵa alǵash til bitirip, únin kúı etip sóıletken óner ıesi, kúı atasy. El aýzyndaǵy ańyzdardyń biri Qorqyttyń elden erekshe bolyp dúnıege kelýi jáne oǵan Qorqyt esiminiń berilýi. Qorqytty týarda anasy qulannyń jaıasyna jerik bolypty. Jyl saıyn bir ret tolǵatyp, balany úsh jyl toǵyz kún kóteredi. Bir kúni náresteniń dúnıege keler sáti jetedi. Anasy, týarynda toǵyz kún tolǵatypty, sol sátte jer dúnıege úsh kún, úsh tún qarańǵylyq túsipti, qara jańbyr, daýyl soǵyp, bireýdi bireý kóre almaı, qorqynysh basypty.

Bala anasynan týa til qatyp, sóıleı bastaıdy. Shildehanasyna jınalǵandar: «Bul erekshe qasıetti bolyp ómirge kelýi arqyly bizdiń bárimizdi qorqytty ǵoı, sondyqtan aty Qorqyt bolsyn», - dep náresteniń atyn Qorqyt qoıady.

                            Qorqyt týǵan kezinde,

                            Qara aspandy sý alǵan

                            Qara jerdi qum alǵan

                            Ol týǵanda el qorqyp,

                            Týǵannan soń qýanǵan – degen óleń joldary Qorqyttyń ómirge kelýi jaıynda jyr. Mine osy ǵajaıyp jaǵdaıda týǵan Qorqyttyń er jetkennen keıingi is-áreketteri de eshkimge uqsamaıdy. Ol jıyrmaǵa tolǵanda túsinde bireýler aıan berip, «qyryqtan artyq jasamaısyń» depti. Mine, osydan keıin Qorqyt dúnıeniń  kóp oılap, ólmeýdiń jolyn izdestiredi, túıesi Jelmaıaǵa minip, álemniń tórt buryshyn aralaıdy. Ol qaıda barsa da, qazýly kórdi kóredi... bul kimniń kóri, -  dep suraǵanda «Qorqyttyń kóri» dep jaýap alady. Aqyrynda óziniń týǵan jeri Syrdarıa boıyna keledi, qaraǵaıdan qobyz jasap, ólmes ómir kúıin tartady. Qazaqta «Kúı atasy – Qorqyt» degen ańyz osylaısha paıda bolady. Ol Syrdarıa sýynyń betine kilem tósep, kúı tartqanda dúnıedegi jan ıesiniń bári de qulaǵyn eljiretip tyńdaǵan.

1. Qorqyt pen qobyz

Qorqyt jasynan óte uǵymtal, quıma qulaq bolyp ósedi. Sol kezdegi aspaptardyń bárinde de keremet oınaıdy eken. Alaıda, ol oǵan qanaǵattanbaı, adam jáne janýarlardyń únin, tabıǵattaǵy qubylystar men dybystardy jetkizetin jańa bir aspap jasaǵysy keledi. On oılanyp, toǵyz tolǵandy. Qarǵaı aǵashyn kesip ákelip, odan bir nárseniń jobasyn jasaıdy. Biraq ary qaraı qalaı, ne isterin bilmeı qınalady. Kúnder osylaı óte beredi. Bir kúni sharshap otyryp, kózi ilinip ketip, tús kóredi. Túsine perishte enedi. Ol balaǵa: «Qorqyt, jasap jatqan qobyzyń alty jasar nar atannyń jiligindeı eken. Endi oǵan túıeniń terisinen jasalǵan shanaq, ortekeniń múıizinen oıylǵan tıek, besti aıǵyrdyń quıryǵynan tartylǵan qyl ishek jetpeı tur. Osylar bolsa, aspabyń saıraǵaly tur eken», - dep keńes beredi. Qorqyt uıqysynan oıana sala, osy aıtylǵandardyń bárin jasap

                   „Qaraǵaıdyń túbinen

                   Qaıyryp alǵan qobyzym,

                   Úıeńkiniń túbinen

                   Úıirip alǵan qobyzym,

                   Jelmaıanyń terisin

                   Shynaq qylǵan qobyzym,

       Ortekeniń múıizin

                   Tıek qylǵan qobyzym,

                   Besti aıǵyrdyń quıryǵyn

                   İshek qylǵan qobyzym,

                   Qulaǵyńdy buraıyn,

                   Osy aıtqanym bolmasa,

                   Qaıyryp jerge uraıyn“ – dep jyrlaıdy.

Syrdarıaǵa kilem jaıyp, ústine otyrady da qobyzyn kúndiz-túni tarta beredi. Sol ýaqytta búkil jer-jıhan, júgirgen ań, ushqan qus, bári-bári darıanyń jaǵasyna antalap kelip, kúı tyńdap turady eken. Qorqyttyń qobyzy kúı tógip turǵan kezde oǵan ajal da batyp kele almapty. Birde sharshaǵannan kózi ilinip ketken kezinde sýdan kishkentaı jylan shyǵyp, dana qartty shaǵyp alady. Sóıtip, Qorqyt 95 jasynda jantásilim etedi. El aýzyndaǵy «Ajal aıtyp kelmeıdi» degen naqyl osydan qalsa kerek... Búgingi kúni Qorqyt babamyzdyń onnan astam kúıleri belgili bolyp otyr.

2.3. Qorqyt týraly zertteýler

• HVİİ ǵasyrlyq tarıhshy Ábilǵazy Bahadúr han óziniń «Túrik shejiresinde» baıat rýynan shyqqan Qorqyt atanyń oǵyzdardyń elbegi (el mınıstri) qyzmetin atqarǵandyǵyn jáne 95 jasynda qaıtys bolǵandyǵyn jazady.
• Shoqannyń kózqarasynsha, «Qorqyt – qazaqtardyń birinshi baqsy-shamany, elge qobyz úıretýshi ustaz, kúıshi, óleń sazynyń sheberi».
• «Qorqyt ata kitaby» 1815 jyly nemis ǵalymy H.F.Dıs Drenden kitaphanasynan «Qorqyt ata kitabynyń»  12 jyrdan turatyn nusqasyn taýyp bastyrdy.
• Italándyq ǵalym E.R.Rossıdiń de eńbegi erekshe. Ol Vatıkan kitaphanasynan «Qorqyt ata kitabynyń» taǵy bir nusqasyn taýyp, 1956 jyly ony ıtalán tiline aýdardy. Epostyń aýdarmalary jáne mátinderi Londonda, Belgradta, Bakýde, Máskeýde, Ankarada, Stambulda, Pragada, Almatyda t.b. qalalarda jaryq kórdi. 1999 jyly «Qorqyt ata kitabynyń» 1300 jyldyǵy dúnıe júzinde keńinen atap ótildi.
• Qorqyt ata mazary - İH-Hİ ǵasyrlarda turǵyzylǵan kúmbez. Qazirgi Qyzylorda oblysy Qorqyt temirjol stansıasynan 3 shaqyrym jerde bolǵan. HİH ǵasyrdyń aıaǵynda súıegi basqa jerge kóshirilgen. Syrdarıa arnasynyń aýytqýynan Qorqyt mazarynyń qaldyǵy 1960 jyldary shaıylyp ketken.
• «Qorqyt ata kesheni» - 1980 jyly Bek Ybyraev aerodınamıkalyq effektini paıdalanyp turǵyzǵan. Dala jeliniń ekpinimen qobyzdyń úni estilip turady. İshki jaǵy “túıetaban” órnekterimen naqyshtalǵan. Qazaqstandaǵy eń úzdik tarıhı eskertkish.

 

1. Qobyzdyń qudireti

Qypshaq Qoılybaı Ábdýrahpanuly – ataqty baqsy, tańǵajaıyp táýip, keremet kóripkel, teńdesi joq qobyzshy bolǵan. Ańyzdarda da, tarıhı shyǵarmalarda da Qorqyttan keıin Qoılybaıdyń esimi atalady. Aqyn Hamıtbek Musabaı óziniń «Qoılybaıdyń qoshtasý kúıi» degen dastanynda Qoılybaıdyń qobyzy men kıeli qasıetteri týraly bylaı jyr tolǵaıdy:

Qart Qoılybaı – qobyzshynyń abyzy,
Shejiredeı saırap jatyr árizi.
Qatar júrer qos anardaı qashanda,
Zamananyń aqıqaty, ańyzy.
Ol qobyzben – qara tasty sóıletken,
Ol qobyzben – tal besikti terbetken.
Ol qobyzben – seldi býyp surapyl,
Ol qobyzben – shý asaýdy úıretken.
Ol qobyzben – qara bultty qaq tilgen,
Ol qobyzben – aqboz úıdi tiktirgen.
Ol qobyzben – tilin kesip jylannyń,
Ol qobyzben – hanǵa tize búktirgen.
Ol qobyzben – janǵan órtti óshirgen,
Jónge salǵan essizderdi esirgen.
Kıiz úıdi jıhazymen jıýly,
Arǵy betten – bergi betke kóshirgen.
Ol qobyzben – qara nóser jaýdyrǵan,
Ol qobyzben – jan lázzatyn qandyrǵan.
Ol qobyzben – toqsan toǵyz kúı shalyp,
Ol qobyzben – máńgige atyn qaldyrǵan.

Ultymyzdyń uly ǵalymy Shoqan Ýálıhanovtyń paıymdaýynsha, túsinde Qorqyt atadan bata alǵan qypshaq Qoılybaı baqsy shamamen XIV ǵasyrdyń aıaq sheninde ómirge kelgen. Onyń ataqty baqsy, táýip, sáýegeı, qobyzshy retinde esiminiń alty alashqa keńinen tanylǵan kezi – XV ǵasyrdyń alǵashqy shıregi. Ol Qoılybaıdy «baqsylardyń baqsysy ári piri» dep baǵalasa, Álkeı Marǵulan: «Qorqyttyń qobyzyn, onyń sarynyn eń alǵash ret mıras etken kisi – Qoılybaı baqsy. Ol Qorqyttyń shákirti bolyp sanalady» dep jazady. Qoılybaı bir úlken báıgege qobyzyn qosyp, jarys bastalatyn jerge aldyn ala qobyzdy bir úlken sekseýilge baılatady. Báıgeden kele jatqandardyń shańy kóringende, Qoılybaı qolyna qylyshyn alyp, baqsylyq oıynyn bastap, saryn aıtady. Kenet, báıge attary ketken jaqtan qatty daýyl turyp, ysqyrǵan qyzyl jel soǵady. Kóp uzamaı, daýyldyń ortasynan attar kórine bastaıdy. Al báriniń aldynda sekseýil súıretken Qoılybaıdyń qobyzy kele jatady. Osylaısha Qoılybaı qobyzyn báıgege qosyp bas báıgeni jeńip alady. Maǵjan Jumabaev Shoqannyń zertteýlerin negizge ala otyryp «Qoılybaıdyń qobyzy» atty dastanyn jazǵan.

Qobyzdyń taǵdyry baqsylardyń taǵdarymen birge. Bul jóninde Álkeı Marǵulannyń ózi bylaı de pjazady: «Uly baqsy, jyraýlardyń, qobyzshylardyń kóp shyqqan ortasy, ásirese, qypshaqtar arasy (Hİİİ –HİHǵasyr). Olardyń ishinde 1299 jyly Vızantıa tarıhynda jazylǵan Kókem baqsy, Rımǵa, Mysyrǵa elshi bolyp barǵan. Bulardyń keıbireýi Mysyrǵa qobyzyn ala baryp, Mysyrdyń sýretshileri olardy sýretke túsirip alǵan. Qypshaqtyń eń ataqty qobyzshylarynyń biri – Baraq baqsy. Qobyz tartýmen birge ol qypshaq tilinde epıkalyq jyr aıtyp, keıde óleńder jazyp júrdi». Rashıd ad – Dınniń shejiresinde qobyz sóziniń arǵy túbiriniń «Qypshaq» sózimen tórkindes ekendigi aıtylady.

3.1 Narqobyzdyń taǵdyry.

Qobyz aspaby Keńes dáýiri tusynda kóptegen qýdalaýshylyq kórgen, baqsy aspaby dep, oınaýǵa tyıym salynǵan aspap. Degenmen de óner adamdarynyń, halyqtyń araqasynda 20 ǵasyrdyń 70 jyldarynda qaıtadan jańǵyrǵan.

3.2 Qobyz túrleri

Narqobyz, qylqobyz, shańqobyz bolyp bólinedi. Qylqobyz - erte zamannan kele jatqan qazaq halqynyń eki ishekti ysqyshpen oınalatyn aspabynyń biri. Ózindik jasyryn syry mol, adamnyń erkine kóne qoımaıtyn, kúrdeli aspap. İshegi jylqynyń qylynan jasalady. Qobyz aspabynyń eki ishektisimen birge – úsh, tórt ishektiler jáne «narqobyz», «jezqobyz» dep atalatyn túrleri de bar. Qobyzdy aǵashtan shaýyp nemese qurap jasaıdy. Beti jartylaı terimen qaptalady. Ol dybystyń jańǵyryp shyǵýy úshin kerek.

1. Qobyzdyń orkestrde qoldanylatyn túrleri

Qobyz-bas, qobyz-prıma, qobyz-kontrabas,  4 ishekti prıma qobyz, qobyz-alt.III. Qorytyndy

Ulttyq bolmysymyzdy, ulttyq ónerdi qadirleıik.

Qazaq mýzykasyna arqaý bolǵan ár túrli mýzykalyq aspaptar zamanymyzǵa saı túrlenip, jańa uǵymda, jańa mazmunda paıdalanylyp, qazaq ónerin álemge tanytyp keledi. Demek, qazaqtyń mýzykalyq aspabynyń qaı túri bolmasyn kónermeıdi degen sóz, kerisinshe ol zaman aǵymyna saı ózgerip, jańaryp, jańa týyndy retinde ómir súredi.

Qazirgi kezde mýzyka árleýshileri túrli mýzyka janrlaryn dombyraǵa, qobyzǵa jáne t.b. mýzyka aspaptaryna sáıkestendirip, ulttyq naqyshta, jańa ár berip, joǵary talǵamda oryndalýyn kózdeıdi.

Búgingi tańda qaıta kórkeıgen, jańa mazmunǵa ıe bolǵan, ómirimizden óziniń laıyqty ornyn alǵan bul mýzykalyq aspap, ótkenniń eskertkishi ǵana  emes, kúndelikti  mádenıetimizdi damytatyn, ajaryn ashatyn, rýhanı qundylyq retinde  saqtaýymyz kerek.

Sanaly adam balasy tabıǵı darynymen erekshelense, asyl muralaramyz ata – babalarymyzdyń ónerimen, ónegesimen baǵaly.

Búgingi kúni Qazaqstanda Qorqyt atanyń izbasarlary az emes. Babalar murasyn jalǵastyrýshylar Qorqyttyń kúılerin bizge jetkizip otyr. Qorqyttyń «Qobyzym» áni ánshi Janar Aıjanovanyń oryndalýynda óz tyńdaýshylaryn tapqan. Gúlnur Orazymbetovanyń oryndaýyndaǵy Qorqytqa arnaıy jazylǵan «Qorqyt - qobyz» ániniń ózi bir tarıh. El ishinde «Qorqyt kúıi», «Qorqyt saryny», «Qońyr», «Táńir kúı», «Qorqyttyń elmen qoshtasýy» dep keletin qobyz kúıleri, baıyrǵy saryndar kúni búginge deıin tartylady.

Skrıpkanyń arǵy atasy – qazaqtyń qara qobyzy ekenin álem mýzykanttary moıyndap ta, dáleldep te úlgerdi. Dáleldegen – eýropalyqtar. Moıyndatqan – qazaqtyń arý qyzdary. Bul umytylýǵa jaqyn qalyp, qýdalaý kórgen aspapy Eýropaǵa halqymyzdy soǵys jyldary qazaqtyń tuńǵysh skrıpkashysy Áıtkesh Tolǵanbaev tanytty. Qazir dúnıe júzine tanylyp otyrǵan qyl ishektiń sheberleri - Marat Bısenǵalıev, Arman Myrzaǵalıev, Aqan Meıirbekov, Aıman Musaqojaeva, Gaýhar Myrzabekova, Merýert Tuıaqbaeva, Jámılá Serkebaeva, Lana, Bul oryndaýshylardyń múmkindikteri men joǵary oryndaý mánerine Shtraýs, Brams, Shýbertterdiń otany alaqandary qyzarǵansha qol soǵyp, joǵarǵy mártebeli hanshaıymdar, korólder, ımperatorlar men graftar arnaıy shaqyrtýlar jiberetin, qazaqstandyq mýzykanttardyń gastróldik saparyn asyǵa kútetin boldy. Ulybrıtanıanyń,  Paganınıdiń otany Qorqyttyń otanyna jol bere bastady.

Usynysym

Myna biz jastar ata-babamyz qaldyryp ketken mádenı  muralarymyzdy qadirlep, baǵalaı bilýimiz qajet. Ol úshinde qalamyzda nemese mektebimizde arnaıy mádenı muralardy saqtaıtyn murajaılar  bolsa deımin. Ol jerge synyptastarymyzben baryp sol mádenı muralarymyzdy óz kózimizben kórip olardyń qadir-qasıetin synyptas dostarym túsinedi dep oılaımyn.Sonymen qatar, mádenı-murany jańǵyrtý jáne nasıhattaý maqsatynda mektebimizde úıirme sabaqtary ótilse eken deımin.

Termınder

1. Totem - rýlyq qoǵamdaǵy damdar tobynyń shyǵý tegin janýarlarǵa, ósimdikterge nemese tabıǵat qubylystaryna baılanystyrýy.

2. Baqsy – jeke adamnyń boıynda bir beımálim kúshtiń áserinen kenetten paıda bolatyn bizge kórinbeıtin, syrtqy belgisiz «rýhtarmen» baılanys jasap, neshe túrli kóripkeldik, boljaǵysh, sáýegeılik, emshilik t.b. qupıaly sıqyrly jumbaq kúsh ıesi.

3. Kontrabas - ysqymen  tartylatyn ishekti mýzykalyq aspap.

Paıdalanǵan ádebıetter

1.  Mádenı mura /№4 (31) Almaty 2010
2.  «Paganını Qorqytqa jol bere bastady» Murat Áýezov
3.  «Qorqyttyń qobyzy» M.M.Áýezov
4.  «Qypshaq Qoılybaı baqsy» Maqsutbek Súleımen
5.  Ál-Farabı. Mýzykanyń uly kitaby. – Astana, 2008
6.  Sarybaev B. Qazaqtyń halyq aspaptary. - Almaty, 1980
7.  J.Temirǵalıev. Qazaq orkestrin aspaptandyrý.- Almaty, 2010
8. «Qorqytnama»  Raıymbergenov. Almaty.1980       
9. «Qoılybaıdyń qobyzy» Maǵjan Jumabaev

QOSYMSHA MATERIALDAR

Qorqyt pen qobyz
	Qorqyt – Baıat rýynan shyqqan oǵyzdardyń elbegi (el mınıstri)                             Ábilǵazy Bahadúr
2. Qorqyt ata kitaby
	Qorqyt týraly eń alǵashqy hatqa túsken aıǵaq «Qorqyt ata kitaby»bolsa, munyń ózi XV ǵasyrda jazylǵan. Bul kitaptyń ázirshe eki nusqasy belgili. Biri - 12 taraýdan turatyn Drezden nusqasy, ekinshisi - 6 taraýdan turatyn Vatıkan nusqasy. Bul eńbekter oǵyzdardyń ata jurtynda jazylmaǵan, ár tarapqa shashyraǵan oǵyz urpaǵynyń esinde qalǵan estelik ispettes.
3. Qorqyt ata kúmbezi
	İH-Hİ ǵasyrlarda turǵyzylǵan kúmbez. Qazirgi Qyzylorda oblysy Qorqyt temirjol stansıasynan 3 shaqyrym jerde bolǵan. HİH ǵasyrdyń aıaǵynda súıegi basqa jerge kóshirilgen. Syrdarıa arnasynyń aýytqýynan Qorqyt mazarynyń qaldyǵy 1960 jyldary shaıylyp ketken.
4. Qorqyt ata kesheni
	1980 jyly Bek Ybyraev aerodınamıkalyq effektini paıdalanyp turǵyzǵan. Dala jeliniń ekpinimen qobyzdyń úni estilip turady. İshki jaǵy “túıetaban” órnekterimen naqyshtalǵan. Qazaqstandaǵy eń úzdik tarıhı eskertkish.
5. Qylqobyz
	Qylqobyz - erte zamannan kele jatqan qazaq halqynyń eki ishekti ysqyshpen oınalatyn aspabynyń biri.
	Ózindik jasyryn syry mol, adamnyń erkine kóne qoımaıtyn, kúrdeli aspap. İshegi jylqynyń qylynan jasalady. Qobyz aspabynyń eki ishektisimen birge – úsh, tórt ishektiler jáne «nar qobyz», «jez qobyz» dep atalatyn túrleri de bar.Qobyzdy aǵashtan shaýyp nemese qurap jasaıdy. Beti jartylaı terimen qaptalady. Ol dybystyń jańǵyryp shyǵýy úshin kerek.
narqobyz, qylqobyz, jezqobyz
	1-3 – halyq arasynda erteden kele jatqan qobyz túrleri;   4 – qobyz-bas;   5 – qobyz-prıma;   6 – qobyz-kontrabas;   7 – 4 ishekti prıma qobyz;   8 – qobyz-alt
6. Shańqobyz
	Shańqobyz – bitimi bólek, oınalýy erekshe qazaq halqynyń kóne mýzykalyq aspaby. Aspapta oınaý erin men tistiń arasyndaǵy qýysqa tikeleı baılanysty.  Oınaý kezinde oryndaýshy oń qolymen tilsheniń ushyn shalyp otyryp, shapshańdata dybystaıdy. Bul aspap «Shańqobyz» dep atalǵanymen  Qorqyttyń qobyzyna eshqandaı qatysy  joq.

 

---