InfoHub Logo

Oqýshylardyń ǵylymı-praktıkalyq konferensıasyna qatysqan materıal
Taqyryby: Kıeli sandar syry
MAZMUNY

Kirispe
1. Kıeli sandar syry týraly
1. 1 Kıeli sandardyń qasıeti
2. Kıeli sandarynyń zerttelýi
2. 1 Zertteýshi ǵalymdar
3. Sandar sóıleıdi
3. 1 Zertteý tujyrymy
3. 2 Juldyzshylar esebi
4. Qorytyndy
4. 1 Praktıkalyq kezeń
Qoldanylǵan ádebıetter tizimi
Qosymsha

Kirispe
Ǵylymı jobanyń negizgi maqsaty:
1. Halyq qazynasynyń tereńine boılap, qasıetti sandar jaıynda maǵulmattardy kópshilik qajettiligine jaratý.
2. Qazaq halqynyń salt-sanasy men ata-babasynan kele jatqan dástúrin óz boıyndaǵy erekshe qasıetterin talanty men daryndylyǵyn, ózgelerden erekshe tabıǵı qabileti arqyly bıikterden kóringenin, qasıetti sandarǵa erekshe tárbıe kózi retinde paıdanaǵanyn dáleldeý. Osy sandardyń qasıettiligi nede ekenin aıqyndaı otyryp, san esimder retinde bir júıege keltirý.
Ózektiligi: Zaman ózgergenmen halyqtyń senimi, qupıalylyqqa qushtarlyq sezimi órshimese óshpeıdi. Bul qoǵamda bolǵan, bola beredi de. Endeshe halyq oıyn túsinip, ata-babadan kele jatqan qaseıtti sandarǵa úńilip, qupıasyn túsine bilý qashanda ózekti máseleniń biri bolyp qalmaq.
Maqsatqa jetý jolynda alǵa qoıylǵan mindetter:
- kıeli sandardy zerttegen eńbekterdi oqyp, taldaý;
- zertteýshi ǵalymdardy anyqtaý, salystyrý jumystaryn júrgizý;
- jınalǵan materıaldardy bir júıege keltirý;
- mańyzdylyǵyn anyqtaý;
- elektrondy nusqasyn ázirleý.
Zertteý jumysynyń kezeńderi:
İ – teorıalyq. Kóterilgen másele tóńiregindegi ádebıettermen tanysý. Saıt, ınternetten qaraý.
İİ – praktıkalyq. Keste toltyrý, derek sózderin salystyrý.
İİİ – bekitý. Alynǵan málimetterdi júıelep, túzetýler engizý, nátıjege baılanysty baıandama daıyndaý.
Zertteý ádisteri:
1. Tarıhı - salystyrmalyq taldaý.
2. Baqylaý ádisi (anketa)
3. Tirek syzbalar men kestelerdi qurý ádisi.
Zertteý jumysynyń tájirıbelik qundylyǵy:
Jınalǵan materıaldar jalpy bilim beretin mektepter men ózge ult ókilderi oqytatyn mektepterdiń qazaq tili men ádebıeti, tarıh pánderinde aımaqtyq komponent retinde oqýlaryna múmkindik beredi. Qyzyǵýshylyǵyn oıatý maqsatynda qyzyqty gramatıka retinde qoldanýǵa bolady.


1. Kıeli sandar syry týraly
«HHİ ǵasyrda bilimin damyta almaǵan eldiń tyǵyryqqa tireleri anyq» dep Elbasynyń halyqqa arnaǵan joldaýynda atap kórsetilgendeı, urpaǵy bilimsiz eldiń keleshegi de bulyńǵyr ekeni barshaǵa aıan. Árbir memleket, árbir ult óz ókiliniń bilimi men boıyndaǵy erekshe qasıetteri, talanty men daryndylyǵy, ózgelerden erekshe tabıǵı qabileti arqyly bıikterden kórinip, basqalarǵa qaraǵanda oq boıy ozyq turatynymen baǵalanady. Óz ultynyń salt-sanasy men ata-babasynan kele jatqan dástúrin boıyna ana sútimen, áke qanymen sińirgen árbir urpaq osy zaman talabyna saı bilimmen qarýlansa, el keleshegi eńseli, mártebesi bıik, armany asqaq, eldiń mereıi ústem bolmaq.
Uly ǵalym Pıfogor: «Ár san ózindik erekshelikke ıe» degen eken. Ǵalymdardyń bul tujyrymdaryna sený - senbeý árkimniń óz erkinde. Basqa ǵylymdar men din qaǵıdalarynyń da boljamdarǵa saı kele bermeýi múmkin. Deıturǵanmen, ár sannyń adam ómirinde belgili bir mańyz ekenin joqqa shyǵara almaspyz.

1. 1 Kıeli sandardyń qasıeti

Qazaq kıege úlken mán bergen halyq. Tabıǵattyń keıbir apattaryn, otty, keıbir janýarlar men qustardy, kóshpeli turmysqa qajetti zattardy kıeli dep qasterlegen. Sondaı-aq qazaq halqynyń ómirinde túrli mándi erekshe sıpat bere otyryp jıi qoldanylatyn sandar tizbegi kóp. «3, 7, 9, 40» sandar tizbegin ózimizdiń salt-dástúrimizden, yrym - tyıymdarymyzdan, naqyl sózderimizden, maqal-mátelderimizden anyq kórýge bolady.
Biz búgin sandar álemine saıahat jasaımyz. Bul saıahatta biz kóptegen sandardyń syrlaryn ashyp, olardyń qasıetteriniń paıda bolý kezeńin tamashalaımyz. Jan jaǵymyzǵa qarasaq sandar tek qana matematıka emes, taǵy basqa kóptegen ǵylymdarda mańyzy zor. Qarap otyrsaq, osy qarapaıym 10 sıfr bolmasa, biz telefon da soǵa almaımyz. Jalpy tanym problemasymen baılanysty eskilikti nanym-senim túrleriniń tildik kórinisteri, ásirese san ataýlarymen kelgen turaqty sóz oralymdarynda óte kóp kezdesedi. Baıyrǵy kezderde halyq ár alýan qubylysqa názik baqylaý jasaı kelip, olardyń ortaq qasıetteri men sıpattaryn sanmen túıip, sanamalap aıtyp otyrǵan.
Nanym-senimge qatysty «kıeli uǵymdar» negizinde paıda bolǵan qubylys. San ataýy sábıdiń ana qursaǵynda bolý ýaqytymen baılanysty erekshe qoldanysqa ıe bolǵan.
Sandar adam balasynyń ertedegi ómirinde ýaqyt ólshemi, kólemdik ólshemi jaǵynan erekshe qyzmet atqarǵan. Mysaly, o basta beskúndik apta, bertin kele jeti kúndik apta bolǵan. San esimderdiń frazeologıalyq birlik jasaýdaǵy deńgeıi birdeı emes. Birinshiden, eseptik san esimder jıi qoldanylady. Ekinshiden, san ataýlynyń bári birdeı qoldanylmaıdy. Atap aıtsaq, erekshe mánde qoldanylatyn «tórt», «jeti», «toǵyz», «qyryq» sandary. San esimderdiń ishinde keıbir sandar sandyq mánimen qatar basqa maǵynada qoldanylýymen erekshelenedi. Bundaı jaǵdaı, ásirese osy sandardyń turaqty tirkesterde, ańyz-áńgimelerde, jyr-dastandarda, salt-dástúrlerde jáne basqa dúnıetanymǵa baılanysty qoldanylǵany kózge anyq túsedi. Sonymen birge bul qubylystyń tarıhy da aryda jatqany baıqalady.
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 sandarynyń qadir-qasıetin bile otyryp, árbir san jaıly oı tolǵanysyn týdyrý, bilimge qushtarlyqty oıatady.
Qazaq halqynyń kıeli sandaryn oqı otyryp, sandar men olardyń syrlaryn tereń uǵyndyrý arqyly óz boıymyzǵa sińirip, ári qaraı damytamyz. Al osy kıeli sandar jaı sandar qatarynan da oryn alady.
Osy tusta genealogıalyq jikteý arqyly sandar júıesin kesteden kórýge bolady. Bul ondyq sanaý júıesi salystyrmaly tarıhı ádis arqyly, genealogıalyq jiktelýge negizdelip jasalyp otyr. Salystarmaly - tarıhı ádis maǵynasy jaǵynan bir tektes, dybystalýy, jaǵynan uqsas sózder tobyna, materıaldyq jaǵynan týystas.
№1 keste
Slaván tilderi Túrki tilderi
Oryssha Odın, dva, trı, chetyre, pát, shest sem, vosem, devát, desát Qazaqsha Bir eki, úsh, tórt, bes, alty, jeti, segiz, toǵyz, on.
Poláksha Jeber, dva, trzy, cziery, piec, szesc, siedem, ósiem, dziewies, dziesiec
Ózbek Bır, ıkkı, úch, turt, bıl, oltı, ettı, sakkız, tuqız, un
Cheh Ieden, dva, tri, ctyri, pet, sest, seclm, ósm, devet, deset Týva Bır, ıkı, úsh, dórt, besh, aldy, chedı, ses, tos, on.
Bolgar Edın, dva, trı, chetyrı, pet, shest, sedem, osem, devet, deset Haqas Pir, ús, tórt, pıs, alty, chıti, sıgis, toǵys, on

«Sandar álemdi basqarmaıdy, biraq qalaı basqarý kerektigin úıretedi», - dep oıshyl, ári aqyn Gete aıtqandaı, sandar tóńireginde úlken syr bar ekeni o bastan-aq sezilgen.

2. Kıeli sandarynyń zerttelýi

Sońǵy shırek ǵasyrda túrki halyqtarynyń san esimderi jóninde birtalaı eńbekter jazylyp, dısertasıalar qorǵaldy. Máselen, akademık V. A. Gordlevskııdiń «Túrki tilindegi elý san esimi» atty arnaıy eńbegi bar, Avtor túrki halyqtarynyń san esimderin ózine deıin zerttegen V. V. Radlov, N. Ia. Marr, V. V. Bartold sıaqty akademıkterdiń pikirlerin zertteýiniń negizine alady. Sondaı-aq G. N. Potanınniń jalpy fólklor týraly, túrki-monǵol, slaván, Skandınavıa, Eýropa halyqtarynyń shyǵarmalary jaıynda jazǵan eńbekterinde de sandar týraly málimetter kóptep kezdesedi. Ǵalym ózine deıingi eńbekterge súıene otyryp, 3, 7, 9 sandaryn kıeli, qasıetti dep, fólklorda kóbirek ushyrasatynyn aıtady. Bul qubylystyń sebebin G. N. Potanın aspandaǵy jeti planetany dáripteýden izdeý durys emes ekenin eskertedi. Mundaı pikirdi basqa da kórnekti ǵalymdardyń eńbekterinen kórýge bolady. Bul eńbekterde jalpy sandardyń bildiretin uǵymdary, olardyń adamnyń qoǵamdyq sanasymen baılanysy qaralady.

2. 1 Zertteýshi ǵalymdar

Qazaq tilinde sandardy ár túrli qyrynan zertteý úrdisi baıqalady. Máselen sandardyń ishinen kıeli sandardy bólip alyp qarastyrý úrdisi bar, sondaı-aq san tóńireginde shoǵyrlanǵan oılardyń maǵynasy men tarıhy, sandardyń jalpy fólklordaǵy nemese ádebıettegi qyzmeti, kórkemdik ereksheligi, sandardyń etnolıngvıstıkalyq sıpaty, lıngvomádenı mándiligi de qaralyp keledi. Osyndaı zertteýlerdiń bastamasy retinde İ. Keńesbaevtyń eńbegin aıtýǵa bolady. Ǵalym birshama frazeologızmderge uıtqy bolǵan sandardyń semantıkalyq qyzmetin asha otyryp, olar kóne zamandaǵy dinı senimdermen baılanysty bolyp shyqqan kıeli sandar dep qorytyndy jasaıdy. Budan keıingi jyldary da sandarǵa qatysty ár túrli maqsattaǵy lıngvısıkalyq zertteýler júrgizildi: Bazen L. , Tenıshev E. R. , Chernyshev V. I. , Ýmarov E. A. , Ýańki M. jáne t. b.

San esim máselesine arnap 1927 jyly Lenıngrad qalasynda «Sandarǵa qatysty tildik máseleler» atty úlken konferensıa ótti. Bul konferensıa ǵalymdardy sandardy tek gramatıkalyq turǵyda ǵana emes, basqa jaqtan da, atap aıtqanda, dúnıetanymmen baılanysty zertteý kerektigin túsingenidigin kórsetti. Konferensıa negizinde jaryq kórgen maqalalarda «sanǵa baılanysty máseleler sheshýi qıyn, ózekti, bolashaqta tynymsyz izdenýdi talap etetin, urpaqtan urpaqqa jalǵasatyn zertteý jumysyn qajet etedi» degen qorytyndy oılar jıi ushyrasady. Buǵan deıin Reseıde sandardy tildik turǵyda zerttep júrgen ǵalymdardyń «Sandar toby» qurylǵan. Bul toptyń músheleri: slaván-alban tilderiniń mamany N. S. Derjavın, slavıst M. P. Dolobko, ýral-altaıst N. N. Poppe (fıntanýshy, mongolıst), túrkitanýshy A. N. Samoılovıch, úndi-eýropatanýshy L. P. Iakýbınskıı, egıpet san esimi boıynsha P. I. Vorobev, V. P. Tomashevskıı, Ia. Marr.
Jalpy túrki tilderindegi san esimder HVİİ ǵasyrdan beri qaralyp keledi: V. V. Bartold. «Sıstema schıslenıa Orhonskıh nadpıseı v sovremennom dıalekte». HİH ǵasyrda jazylǵan eńbekterdiń ishinen G. I. Ramstedtiń eńbekterin de aıta ketý kerek. Ramstedtiń sandar saýsaqqa qatysty shyqqan degen tujyrymyn ásirese bes san esiminiń etımologıasyn bilekpen baılanystyrýyn sol tusta ǵalymdar joǵary baǵalap, osy baǵytta izdenister júrgizdi.

Qazaq til biliminde sandar joǵaryda kórsetken İ. Keńesbaevtyń, sonymen birge Á. Hasenov, Á. Qaıdar, N. Ýálıuly, T. Januzaqov, E. Qoıshybaev, N. Oralbaeva, T. Saırambaev, J. Baızaqov, A. Mashanov, A. Elesheva, Q. Ǵabıthanuly, G. Shaharman, Q. Tajıev, Q. Dúsipbaevanyń eńbekterinde ár túrli aspektilerde qarastyryldy.

3. Sandar sóıleıdi

Qazaq halqy tilge baı. Ár sózin taldaı bilgen, ár sózine mán bergen halyq. Qazaq úshin ár sózdiń ǵana emes, ár sannyń ózindik qasıeti, sharıǵatqa qatysy, tárbıelik máni, sanaly orny bolǵan. Rasynda qazaq bir sanynan bastap, ár sannyń qadiri men qasıetin salmaqtap, ózine tán ereksheligin saralaı bilgen, ornyna, mańyzyna saı qoldanǵan. Ár sanda ózindik ıe bolatynyn maqsaty men maǵynasy bolatynyn seze, túısine bilgen.
Máselen 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 sandarynyń qadir-qasıetiniń qanshalyqty ekenin bilemiz be? Bilsek aıtqanymyz artyq bolmas, bilmesek, qulaq salǵanymyz jón bolar.
Bir sannyń kıeligi:
1. Alla jalǵyz. Alladan basqa eshbir táńir joq.
Kúni-túni dem almaıtyn ekeý:
1. Aı. 2. Kún.
Patshalyq qurǵan eki musylman, eki kápir:
Musylmandardan: 1. Súleımen. 2. Eskendir Zulqarnaıyn.
Kápirlerden: 1. Nalerýt. 2. Shıddat.
Peıishte kórinbeıtin:
1. Kúndiz. 2. Tún.
Peıishte bolmaıtyn:
1. Aýrý-syrqaý. 2. Uıqy
Eki nársemen dos bolý:
1. Áıelińmen. 2. Bastyǵyńmen.
Jaqsy dos pen jaman dos:
1. Mal-múlik. 2. Ul-qyzy
Halyq qashady, biraq qutyla almaıdy:
1. Nápsi. 2. Shákýat ( júris júrý).
Mysaly qazaq 3 sanynyń baılamdaryn bylaı túıindegen:
Úsh kóz: Sý anasy – bulaq, jol anasy – tuıaq, sóz anasy – qulaq
Úsh toqtam: Aqyl – arqan, oı - óris, adam – qazyq
Úsh qasıet: ólide – arýaq, malda – kıe, asta – kepıet
Úsh talǵam: meıirim – saýap, jaqsylyqtan sharapat, jamandyqtan kesepat
Úsh júz: Uly júz, Orta júz, Kishi júz
Úsh tátti: jan tátti, jar tátti, mal tátti
Úsh qýat: aqyl, júrek, til:
Úsh jurt: óz jurtyń – kúnshil, qaıyn jurtyń – minshil, naǵashy jurtyń - synshyl
Endi osylardy taratyp aıtsaq:
Qaıyn jurtyń qolyńnyń uzyndyǵyna qaraıdy,
Jaǵańnyń qyzyldyǵyna qaraıdy.
Berseń jaǵasyń,
Bermeseń daýǵa qalasyń
Óz jurtyń – aǵaıyn,
Bar bolsań kóre almaıdy
Joq bolsań bólip bere almaıdy.
Jaqsy bolsań kúndeıdi,
Jaman bolsań júndeıdi.
Naǵashy jurtyń:
Jaqsylyǵyńa súıinedi,
Jamandyǵyńa kúıinedi.
Árqashan tileýińdi tileıdi,
Tileýqorlyq nıeti bıleıdi.
Úsh iz: bala, baılyq, baqyt – bilim
Úsh ǵaıyp: qonaq nesibe, ajal
Úsh alys: jer men kók, jas pen kári, jaqsy men jamannyń arasy
Úsh arsyz: kúlki, uıqy, tamaq
Úsh baılyq: densaýlyq, aq jaýlyq, on saýlyq
Úsh qazyna: Er qazynasy – júrgen iz,
El qazynasy – kóne sóz,
Til qazynasy – eski sóz
Úsh maqsat: Saýdager maqsaty – utý, jol muraty – jetý, daý muraty – bitý
Úsh úmit: jazylam dep naýqas úmitti, baıımyn dep kedeı úmitti, ketem dep qyz úmitti
Úsh qadirli: yrys, baq, dáýlet
Úsh qadirsiz: jastyq, densaýlyq, jaqsy jar
Úsh kemshilik: atyń shaban bolsa – jalǵannyń azaby, alǵanyń jaman bolsa – dúnıeniń tozaǵy, balań jaman bolsa – kóringenniń mazaǵy
ÚSH BI
Úsh júzde bolsa da olar basty kisi,
Qazybek, Tóle, Áıteke menen kishi.
Solarǵa jol kórsetken ustaz edim,
Sardar dep qurmetteıin úlken-kishi.

Jeńis joq soǵystarda shabandarǵa,
Jaǵdaı joq taǵat qylyp amaldarǵa.
Jeńiske jetý úshin qaırat qylyp,
At qoıdym ásker bastap qamaldarǵa.

Málim ǵoı, elge ásker basqarǵanym,
Boldym dep Ordabasy mastanbadym.
Myltyǵy kóp bolsa da kápir jaýdyń,
Qalmaqtyń áskerinen jasqanbadym.

Basqaryp Úsh júz qolyn jıyrma bes jyl,
Ornymdy Bógenbaıǵa berdim bıyl.
Esh sardar jarlyǵymdy qaıta qylǵan joq,
Kezinde uzaq soǵys kúnder qıyn.

4 sanynyń qadir-qasıetteri:
Tórt múlik: bas sandyq, til kilt, qol múlik, aıaq-tabaq
Tórt halıfa: Ábýbákir, Omar, Ospan, Álı
Tórt qylysh: Hám ham, Sám sam, Zulphar, Zýlqaja
Tórt perishte: Jebireıil, Ázireıil, Mekeıil, Israfıl
Tórt kitap: Tárat, Zábýr, İnjil, Quran
Tórt pir: Jarlynyń piri – qaltaq ata,
Urynyń piri – jaltaq ata
Sheberdiń piri – tepshen ata
Káriniń piri – kekshil ata
Tórt tulǵa: ot, sý, jel, jer
Tórt qubyla: Shyǵys, batys, ońtústik, soltústik
Tórt maýsym: kóktem, jaz, kúz, qys
Tórt toqsan: qystoqsan, jaztoqsan, shildetoqsan, kúztoqsan
Tórt burysh: Shyn-mashyn, Mysyr, Rım, Eýropa elderi
Tórt túlik: Túıe piri – Oısylqara
Jylqy piri – Qambar ata
Sıyr piri – Zeńgi baba
Qoı, eshki piri – Shopan, Shekshek ata
Tórt kúná: Allaǵa kúmán keltirý, naqaqtan qan tógý, ata-anaǵa til tıgizý, ótirik kýá bolý.
Tórt turman:
1. Er turmany. 2. Mukámmaly. 3. Jaýjaraǵy. 4. Bes qarýy.
Tórt paıǵambar tiri:
1. Isa. 2. Ydyrys. 3. Qydyr. 4. İlıas. Ydyrys pen Isa 4-qat kókte, olar perishtelermen birge qulshylyq jasaıdy. Qydyr shóldegenderge sýsyn beredi. İlıas sý apatyna ushyraǵandarǵa qol ushyn beredi.

Tórt nárseni Adam Atany jaratqanda jiberedi:
1. Ólim. 2. Lápsi. 3. Ashý. 4. Nápsi.
Tórt asyl:
1. Iman. 2. Namaz. 3. İlim. 4. Meıir-SHapaǵat.
Tórt ury:
1. Azǵyrýshy shaıtan. 2. Kúpirlik. 3. Tákapparlyq. 4. Meıirimsizdik.
Tórt darıa:
1. Nil. 2. Fırat. 3. Jeıhýn (Amýdarıa) . 4. Seıhýn (Syrdarıa).
Tórt beıǵamsyzdyq:
1. Ólimdi oılaý. 2. Zalym adammen otyrmaý . 3. Onymen sóılespeý. 4. Aýlaq júrý.

5 sanyna baılanysty:
Bes paryz: Tań namazy, besin namazy, ekindi namazy, asham namazy, jashıyq namazy
Bes qarý: sadaq, myltyq, naıza, qylysh, aıbalta
Bes borysh: Allaǵa, paıǵambarǵa baılanysty borysh, adamnyń ózine baılanysty borysh, memleket pen halyqqa borysh, úı-ishi jaqyndaryna borysh, adamgershilik álemine borysh
Bes jaratylys: kún, aı, juldyz, kúndiz, tún
Bes ósıet: topasqa senbe, jaýǵa ıilme, árqashan saq júr, ash úıge qonba, jarlydan syı alma
Bes qater: ot, jaý, borysh, aýrý, sóz
6 sany berekeni bildiredi. Ertede qulǵa alty sózdi bilse bolǵan eken. Olar: otyr, tur, jat, júr, atqar, demal
Alty alash: Qazaq, qaraqalpaq, ózbek, túrkimen, qyrǵyz, jaıylma
Alty paryz: Adamdardyń bir-birine alty paryzy bar:
1. Bir-birine sálem berýge
2. Shaqyrsa barýǵa
3. Keńes surasa aqyl qosýǵa
4. Suraǵyna jaýap berýge
5. Aýyryp qalsa kóńil suraýǵa
6. Qaıtys bolsa jerleýge qatysýǵa
Alty paryz:
1. Bir-birine sálem berý. 2. Shaqyrsa barý. 3. Keńes surasa - aqyl qosý. 4. Suraǵyna jaýap berý. 5. Aýyryp qalsa - kóńil suraý. 6. Qaıtys bolsa jerleýge qatysý.

Alty asqar:
1. Aqyl. 2. Bilim. 3. Jomarttyq. 4. Ádildik. 5. Shynshyldyq. 6. Keń peıil.
Alty toımaıtyn nárseler:
1. Kóz qaraýdan toımaıdy. 2. Erkek áıelden lázzat alýdan toımaıdy. 3. Ot otynan toımaıdy. 4. Ǵalym ǵylymnan toımaıdy. 5. Baı malǵa toımaıdy. 6. Adam ómirge toımaıdy.
Al 7 sany óte kıeli. 7 jasta bala mektepke barady.
Jeti kún: dúısenbi, seısenbi, sársenbi, beısenbi, juma, senbi, jeksenbi.
Jeti amal: toqsannyń kirýi, kıiktiń mataýy, muzdyń qatýy, aıdyn toǵamy, úrkerdiń batýy, qarashanyń batýy, kúnniń toqyraýy
Jeti qazyna: er jigit, sulý áıel, beren myltyq, , aqyl, bilim, júırik at, qyran búrkit, júırik tazy
Jeti joq: Allada baýyr joq, tasta tamyr joq, aspanda tireý joq, jerde ólsheýish joq, tasbaqada talaq joq, aqqýda sút joq, jylqyda ót joq
Jeti jut: qurǵaqshylyq, mal qyrylý, órt, oba, soǵys, topan sý, zilzala
Jeti ata: áke, bala, nemere, shóbere, shópshek, nemene, týajat
Jeti qubylys: kúnshyǵys, kúnbatys, tústik, teristik, aspan álemi, jer orta, jer asty
Jeti jetim: Tyńdamaǵan sóz jetim,

Kıýsiz tozǵan bóz jetim,
Iesiz qalǵan jer jetim,
Basshysy joq el jetim,
Aqqý-qazsyz kól jetim,
Jerinen aıyrylǵan er jetim,
Zamandasy qalmasa –
Bárinen de sol jetim.
Jeti nárseni júıkeni tozdyrady:
1. Eń jegen nan. 2. Zimádan bolǵan jan. 3. Boıamaly tán. 4. Nashadan buzylǵan qan. 5. Temekiniń tútini. 6. Araqtyń jutymy. 7. Aqshaly oıynnyń utymy.
Móldir taýyndaǵy jeti áýlıe analar:
1. Shúmish áýlıe ana. 2. Marıa áýlıe ana. 3. Rahıma áýlıe ana. 4. Gýlfaırýz áýlıe ana. 5. Záýre áýlıe ana. 6. Hadısha áýlıe ana. 7. Raınamý áýlıe ana.

Jeti ǵashyq:
1. Láıli – Májnún. 2. Farhad – Shyryn. 3. Tahır – Zýhra. 4. Arzý – Kambar. 5. Ýálık – Ǵarra. 6. Ýákı – Kúlshah. 7. Júsip – Zylıqa.
Jan-júıeni jadyratatyn jeti jáıit:
1. Ákimderdiń sharapaty. 2. Ǵulamalardyń sharıǵaty. 3. Baılardyń salaýaty. 4. Kedeılerdiń qanaǵaty. 5. Úlkenderdiń ulaǵaty. 6. Jastardyń ınabaty.
7. Azamattardyń ar-uıaty.
Jegideı jegen jeti kesel:
1. Korrýpsıa. 2. Mafıa. 3. Paraqorlyq. 4. Búrokrattyq. 5. Reketerlik.
6. Maskúnemdik. 7. Jezókshelik.
Jeti ata:
1. Tek ata. 2. Túp ata. 3. Baba. 4. Arǵy ata. 5. Ata. 6. Áke. 7. Bala.
Jigittiń jeti qazynasy
Júrdek aty –jigit qany, qanaty
Qyran búrkit – qarym kúshi, qýaty.
Qumaı tazy - bastan berik senimi,
Aq myltyǵy – sónbes oty, serigi
Almas kezdik – jigit sýsy, hám mysy
Aý jylymy – amal, aıla, ádisi
Qara qaqpan serti sebi tirliktiń
Osy jeti qazynasy jigittiń
Peıish segiz túrli nárseden turady:

1. Dárislám – qyzyl jaquttan. 2. Dáril qarar – kkúmisten. 3. Jánnatil naǵım – zamrýttan. 4. Jánnatil ǵadın – laǵyldan. 5. Jánnatil máǵýı – gaýhardan. 6. Dárin naqar – nurdan. 7. Jánnatil ferdáýis – zubarjattan. 8. Jánnatil aǵla – altynnan.
Segiz adamǵa jumaq laıyq:
1. Oraza ustaǵandarǵa. 2. Jaman sózden saqtanǵandarǵa. 3. Quran oqyǵandarǵa. 4. Ash adamǵa tamaq bergenderge. 5. Jas ýaqytynda namaz oqyǵandarǵa. 6. Sıqyrdan aýlaq bolǵandarǵa. 7. Ózine jaqsylyq bolsyn degenderge.
8. Ózgegede jaqsylyq bolsyn degenderge.
Jánnattyń segiz esigine kiretinder:
1. «Lá ılaha ılla Allah Muhammadýr Rasýllah» klımasy jazylǵan esikten Paıǵambarlar, sheıit bolǵandar, jomarttar kiredi. 2. Namazdy, dáreti tolyq oryndaǵandar esigi. 3. Maldarynan zeket bergenderdiń esigi. 4. Allanyń úkimin oryndaǵandar esigi. 5. Nápsisin tyıǵandar kiredi. 6. Haj amalyn oryndaǵandar kiredi. 7. Allah jolynda soǵysqa shyǵýshylar. 8. Aram nárselerge kózderin jumyp, jaqsy isterdi oryndaǵandar.

Allah Taǵalanyń buıryǵyn eki etpeı oryndaıtyn toǵyz perishteler:
1. Jábireıil – paıǵambarlarǵa Allah Taǵalanyń sózin habarlaýshy.
2. Mekaıil – barlyq adamǵa, maqulyqqa beriletin yrystyń ýákili.
3. Ázireıil – barlyq adamnyń, jan-janýarlardyń janyn alatyn Qudaı ýákili. 4. Ysyraıyl – aqyryzamanǵa deıin sulyny alyp júretin perishte.
5. Dardaıyl – aı, kún, juldyzdardyń ýákili. 6. Ysmaıyl – jer betindegi kıelilerdiń jebeýshisi. 7. Zulqaıyl – qıamet kúninde adamdardy alyp baratyn perishte. 8. Ahraıyl – barlyq darıa, kól, ózen bulaq sýlardyń perishtesi. 9. Málik – jeti tozaqtyń ýákili.
Toǵyz-qumalaq — qazaq ulttyq dástúrli oıyndarynyń biri, aqyl-oı oıyny.
Sońǵy derekterge qaraǵanda, onyń shyǵý tarıhy 4 myń jyldyq kezeńdi qamtıdy. Al keıbir mamandardyń aıtýynsha, onyń paıda bolǵan kezi budan da kóp ýaqyt bolýy ábden múmkin. Toǵyz-qumalaq ótken ǵasyrlarda qazaq dalasyndaǵy eń keń taraǵan oıyn bolatyn.
On túrli jaman:

Táýke han «Ne jaman?» degen suraqqa bir jaýap berse, úsh júzdiń bıleriniń biri jaýap berer dep, úsh paraq qaǵazǵa birden onǵa deıin sandardy jazyp, úsh bıge jiberipti, «Sizden ruhsat bolsa, jaýap beremiz» - dep qaǵazdy Qazybek bıge jiberipti.
Sonda Qazybek bı birden myna tómendegideı jaýap beripti.
1. Birligi ketken el jaman. 2. Egesip ótken er jaman. 3. Tósekten qashqan er jaman. 4. Shidirden shoshyǵan at jaman. 5. Bilik adamnan belgili bala týmaǵan jaman. 6. Aımaǵyn bıleı almaǵan adam jaman. 7. Jetem degen maqsatyna jete almaǵan jaman. 8. Serkesiz bastaǵan qoı jaman. 9. Tóskeıge shyǵa almaǵan kárilik jaman. 10. 60-tan qyzdaı qosylǵan báıbisheden aıyrylǵan tipti jaman.

3. 1 Zertteý tujyrymy
Sandardy zertteýge jańa baǵyt turǵysynan kelgen izdenisterge toqtalatyn bolsaq olardyń lıngvokýltýrologıa, etnolıngvıstıka, kognıtıvti lıngvısıka aspektisinde júrgizilip keletinin aıtý kerek. Osyndaı zertteýlerdiń birinde mynadaı tujyrymdar jasalǵan:
- bir, eki, úsh, tórt, jeti san ataýlarynyń sımvoldyq máni ǵalamdyq model týraly kóne mıfologıadan bastaý alady;
- jeti, toǵyz, qyryq san ataýlarynyń sımvoldyq qasıeti magıa óneriniń týýymen birge qalyptasqan;

- sandar alǵashynda erekshe qoldanylyp, sonyń barysynda, keıinnen sıqyrly sandar, kıeli sandar, turlaýly sandar retinde semantıkalyq jaǵynan damyǵan;
- sandyq sımvoldar júıesinde qalyptasyp, fılosofıalyq, logıkalyq, psıhologıalyq t. b. negizdermen sabaqtasyp, sandar arqyly kórnektengen etnomádenı, rýhanı eskilikterdiń kúrdeli de, keshendi mazmuny – tildik sananyń túp negizderi;
- sandar júıesinde qalyptasqan qazaq eskilikteriniń paıda bolýy ulttyq tanymǵa saı o bastaǵy sandarǵa taǵylǵan erekshe qasıet pen jumbaq uǵymdarǵa baılanysty;
- qazaq tilindegi bir, eki, úsh, tórt, toǵyz, on eki, qyryq sandary adamzattyq jalpy dúnıetanym júıesine negizdelgen.

3. 2 Juldyzshylar esebi
Ǵylymnyń bylaıǵy kópshilikke beımálim salalary az emes. Solardyń biri retinde nýmerologıa ǵylymyn aıtýǵa bolady.
Kópshilik qaı sannyń qandaı maǵynaǵa ıe ekendigin osy ejelgi ǵylymnyń boljamdary arqyly anyqtap jatady. Mysaly: 1 sany batyldar sany, qashanda tynysh júrip asyqpaýǵa tyrysady. 2 sany senimsizdikti bildiredi, qorqaq bolǵanymen óz isine uqypty jandarǵa tán. 3 sany ashyq, kóńildi ortany qalaıtyndar men shymyrlar sany.
4 sany jumbaq san. 5 sany táýekelge bel býǵysh, erkin júrip-turýdy qalaıtyn, shytyrman oqıǵany unatatyndar sany. 6 sany áıelge tán, óte sátti san, jan-jaǵyn baǵamdaı alatyn, minezi salmaqtylarǵa sáıkes. 7 sany ásershil, armanshyl adamdarǵa sáıkes keledi, olarmen jolda tirespegen abzal. 8 sany basshylyqqa umtylatyndar sany.
Bul sannyń ıeleri óziniń bar múmkindikterin kórsetip, jarıa etkisi kelip turatyndar. 9 sany qashan da kómekke umtylyp turatyn, eshqashan jarty jolda tastamaıtyn, jaqsy joldas bola alatyndarǵa tán san. Bul keltirilgen sandar men olarǵa qatysty boljamdardyń barlyǵy ómirde kezdesetin belgili bir sáıkestikter, nýmerologtar men juldyzshylardyń esebi nátıjesinde anyqtalǵan dúnıeler.

San qudiretine qatysty myna jaıdy da aıta ketýge týra keledi. Qazaqtyń jańa jyly Naýryz aıynan bastalady. Naýryz kójede 7 túrli taǵam bar. Sondaı-aq 13 jas birinshi múshel, 25 jas ekinshi múshel, 40 jasy kemel jas, - dep esepteledi. Ertegilerde «Qyryq ýázir» aıtylady, onyń ústine «Handa qyryq kisiniń aqyly bar», «Qyryq kisi bir jaq – qyńyr kisi bir jaq», «Qyrqynda – qyry ketken» degen ataly sózder bar.

4. Qorytyndy
Qazaq halqynyń salt-sanasy men ata-babasynan kele jatqan dástúrin óz boıyndaǵy erekshe qasıetterin talanty men daryndylyǵyn, ózgelerden erekshe tabıǵı qabileti arqyly bıikterden kóringen. Qasıetti sandar arqyly tárbıe bergen salt-dástúrin sol qalpynda saqtap qalý. Sonymen qatar bul kıeli sandar jaı sandar teorıasyna qatysy bar eń mańyzdy, qyzyqty jáne túsinikti nátıjeler jınaqtaý arqyly salystyryp kórsetý.
Qazirgi jastardyń qasıetti sandar týraly biletindikterine kóz jetkizý úshin mynandaı jumystar júrgizdim.
1- jumys. Naýryz merekesine arnalǵan synyp saǵatynda synyptastarymdy óz jobammen tanystyrdym. Biletin qasıetti sandary sanaýly ǵana eken. Óz jobamdaǵy synyptastarym bilmeıtin qasıetti sandarmen tanystyrdym, túsinik berdim. Qasıetti sandar týraly derekter jınaýǵa qulshynys bildirdi.
2- jumys. Ózim oqıtyn synyptan «Qasıetti sandar» taqyrybynda saýalnama alǵan edim. Endi osy saýalnama qortyndysyn kórsetpekpin.

Qatysqan 9 synyby, barlyǵy 20 oqýshy.
4. 1 Praktıkalyq kezeń
Saýalnama:
1. Qasıetti sandar týraly bilesiń be?
a) ıá á) joq
2. Qasıetti sandar týraly kimnen estidiń?
a) ata-anadan á) muǵalimnen
b) aǵa-ápkelerden
3. Qasıetti sandar jaıynda málimet jınar ma ediń ?
a) ıá á) joq
4. Qasıetti sandar astarynda ne jatqanyn bilesiń be?
a) ıá á) joq
5. Qandaı qasıetti sandar bilesiń?

Saýalnama: Qasıetti sandar týraly barlyq oqýshylardyń bar eken, al biraq, ata-analar qasıetti sandar týraly kóp aıta qoımaıtyn bolyp shyqty.
Al balardyń biletin qasıetti sandary 7, 4, 3 sandary eken. Al basqa qasıetti sandardy bilmeıtin bolyp shyqty. Barlyq oqýshy qasıetti sandar týraly jınaýǵa qarsy emestikterin qýana bildirdi