InfoHub Logo

Aǵartý-bilim men mádenıetti berý, taratý, sondaı-aq kez-kelgen memlekettegi bilim berý jáne bilim berý is-sharalary men mekemeleri júıesi; eldiń mádenı-aǵartý is-sharalary men arnaıy mekemeleri júıesi. Aǵartýdyń maqsattary, mindetteri men qurylymy naqty tarıhı sıpatqa ıe jáne qoǵamnyń ekonomıkalyq, saıası jáne mádenı damý deńgeıine baılanysty.

Kant aǵartýshylyq tek bostandyqty qajet etedi jáne kez-kelgen jaǵdaıda óz aqyl-oıyn kópshilik aldynda qoldanýǵa bolatyn erkindik qajet dep sanaıdy. Ol sondaı-aq, eger ol birdeı bostandyqqa ıe bolsa, ózin-ózi aǵartýǵa bolatyndyǵyn aıtady, óıtkeni kópshilik aldynda turǵan qamqorshylardyń arasynda da óz betinshe oılaýshylar bolady, olar kámeletke tolmaǵannyń qamyn tastap, ózin-ózi baǵalaý rýhyn taratady jáne ár adamnyń óz betinshe oılaýǵa shaqyrady. Bul rette, buǵan deıin olar osy qamalǵa qoıǵan kórermen, eger ony qandaı da bir aǵartýshylyqqa qabiletsiz keıbir qamqorshylary buǵan ıtermeleıtin bolsa, sodan keıin olardyń ózderi onyń astynda qalýǵa májbúrleıtinin este ustaǵan jón. Mine, aqyr sońynda olardy týdyrǵan nemese olardy týdyrǵan adamdardan kek alatyn teris pikirler otyrǵyzýdyń zıany bar. Osy sebepti jurtshylyq aǵartýshylyqqa birtindep jete alady.

Sondaı-aq, aǵartýshylyq adam men qoǵamnyń shynaıy tabıǵatyna sáıkes keletin "tabıǵı tártipti" bilýdegi aqyl men ǵylymnyń sheshýshi róline degen senimge negizdelgen "uzaq XVIII ǵasyrdyń" ıdeologıalyq baǵytyn bildiredi. Nadandyq, obsýrantızm, dinı fanatızm aǵartýshylar adam apattarynyń sebepterin qarastyrdy; feodaldyq-absolútıstik rejımge, saıası bostandyqqa, azamattyq teńdikke qarsy shyqty. Anglıadaǵy aǵartýshylyqtyń negizgi ókilderi— Dj. Lokk, Dj. A. Kollınz, Dj. Toland, A. E. Sheftsberı; Fransıada— Vólter, Sh. Monteske, J. J. Rýsso, D. Dıdro, K. A.Gelvetıı, P. A. Golbah; Germanıada — g. E. Lessıng, ı. G. Gerder, F. Shıller, ı. v. Gete; AQSH — ta — T. Djefferson, B. Franklın, T. Peın; Reseıde-N. I. Novıkov, a. n. Radıshev. Aǵartý ıdeıalary áleýmettik oıdyń damýyna aıtarlyqtaı áser etti. Sonymen birge, XIX-XX ǵasyrlarda. aǵartý ıdeologıasy kóbinese adam tabıǵatyn ıdealızasıalaǵany, progresti aqyl-oıdy jetildirýge negizdelgen qoǵamnyń turaqty damýy retinde optımısik túsindirgeni úshin synǵa alyndy. Keń maǵynada aǵartýshylar ǵylymı bilimniń kórnekti taratýshylary dep ataldy.

---