InfoHub Logo

MAǴJAN JUMABAEV
(1893 - 1938)
Keńes ókimetiniń jetpis jyldyq bıligi tusynda qazaq ádebıetiniń tarıhynan jazyqsyz syzylyp tastalǵan tulǵalardyń biri – Maǵjan Jumabaev. Talantty aqynnyń esimi de, marjan jyrlary da bul kezeńde ıdeologıalyq qýdalaýǵa ushyrady. Azat ómirdi, halqynyń táýelsiz el bolǵan qalpyn kórýge umtylǵan, sol jolda bilegindegi kúshimen de, júregindegi jyrymen de kúresip ótken qaıratker aqynnyń taǵdyry asa kúrdeli belesterdi bastan keshirdi.
Ómir joly. Maǵjan Jumabaev 1893 jyly Soltústik Qazaqstan oblysynyń búginde óz esimimen atalatyn aýylynda ortasha ǵana dáýleti bar otbasynda dúnıege keledi. Áýeli aýyl moldasynan, sodan soń aýyldaǵy muǵalimnen oqyp, saýatyn ashady. 1905 - 1910 jyldary Qyzyljar (Petropavl) qalasyndaǵy medresede oqıdy. Medresede birqatar shyǵys tilderinen dáris alady, shyǵys aqyndarynyń jyrlarymen tanysady. Ózi de ádebıetpen shuǵyldanady. 1910 jyldyń kúzinde Ýfaǵa kelip, osyndaǵy Ǵalıa medresesine túsip bilimin molaıtady. 1913 - 1917 jyldary Ombydaǵy muǵalimder semınarıasynda oqıdy.
Ombydan elge qaıtyp kelip, aınalasynda bolyp jatqan qoǵamdyq jumystarǵa aralasady. 1917 jyldyń kókteminde Aqmola oblystyq halyq aǵartý bólimine qyzmetke kiredi. Alash partıasynyń jumysyna aralasady. Aqmola gýbernıalyq "Bostandyq týy" gazetinde jumys isteıdi. 1922 jyly Tashkentke kelip, sondaǵy "Aq jol" gazetiniń redaksıasyna kiredi.
1923 - 1926 jyldary Máskeýdegi ádebıet - kórkemóner ınstıtýtynda oqıdy. 1927 jyly elge oralyp, oqytýshylyqpen aınalysady. Biraq kóp uzamaı Máskeýde oqyp júrgende "Alqa" uıymyn uıymdastyrǵany úshin tutqyndalyp, on jylǵa sottalady. 1936 jyly tutqynnan bosap, eńbek jolyna qaıta oralysymen, 1937 jyldyń aıaǵynda ustalyp, 1938 jyly "halyq jaýy" degen jalamen atý jazasyna kesiledi.
Shyǵarmashylyq murasy. Maǵjannyń shyǵarmashylyq joly Qyzyljar qalasynda oqyp júrgende bastalady. Boıynda ádebıetke degen qushtarlyqtyń ushqyny bar jas Maǵjannyń júregine 1909 jyly Peterbýrg qalasynda jaryq kórgen Abaıdyń tuńǵysh óleńder jınaǵy orasan zor áserin tıgizedi. Abaıdyń jyry talapker aqyn júregindegi ushqynǵa alaý beredi Alǵashqy jyrlaryn jazady. Tatar jazýshysy Ǵalymjan Ibragımovtiń kómegimen 1912 jyly Qazan qalasynda Maǵjannyń "Sholpan" dep atalatyn tuńǵysh óleńder jınaǵy jaryq kóredi. 1922 jyly Qazanda aqynnyń tańdamaly óleńder jınaǵy kitap bolyp shyǵady.
Maǵjan – lırıkalyq óleńdermen qatar birneshe kórkem poemalar jazǵan aqyn. Atap aıtqanda, "Qoılybaıdyń qobyzy", "Batyr Baıan", "Qorqyt", t. b. poemalary aqyn talantynyń erekshe qyryn tanytady.
Ádebı shyǵarmalarymen birge Maǵjannyń qalamynan týǵan ǵylymı eńbekter, oqý quraldary da kezinde halqynyń qyzmetine jarap, eleýli mánge ıe boldy. Jastardy oqý, bilimge shaqyrǵan qalamger pedagogıka salasynda birqatar eńbek jazdy. 1923 jyly Tashkentte "Pedagogıka" atty kitap shyǵardy. Sonymen birge 1928 jyly Máskeýde tómengi synyp shákirtterine arnalǵan "Saýatty bol" atty oqýlyǵy jaryq kóredi.
1938 jyly jazyqsyz jazanyń qurbany bolǵannan keıin Maǵjan shyǵarmashylyǵyn oqýǵa, jarıalaýǵa tyıym salyndy. Tek elimiz táýelsizdik alar tustaǵy arnaıy úkimet sheshimi arqyly ǵana aqynnyń esimi men shyǵarmashylyq murasy tolyq aqtaldy. 1989 jyly aqyn shyǵarmalarynyń bir tomdyǵy, 1995 jyly úsh tomdyq jınaǵy jaryq kórdi.
Maǵjannyń óleńderi
Maǵjan Jumabaevtyń alǵashqy óleńderi aǵartýshylyq sarynda jazyldy. Ol túsinikti edi. Maǵjan ómir súrgen ýaqyt qanshalyqty kúrdeli saıası, qoǵamdyq taqyryptardy alǵa tartqanymen, onyń aldyndaǵy Shoqan, Ybyraı, Abaılar bastap ketken aǵartýshylyq oı - pıǵyl bul kezeń ádebıetinde basymdaý jatty. Maǵjan da Abaı dástúrinde jyr jazdy, uly ustaz úlgisin jalǵastyrdy. Alǵashqy óleńderiniń birin "Altyn hakim Abaıǵa" dep ataýynyń ózinen aqynnyń uly Abaıdy erekshe qurmet tutqany seziledi. Óz óleńderinde qazaq arasyndaǵy ár túrli keleńsiz minez - qulyqty, áreketsizdik pen jalqaýlyqty, saýatsyzdyqty synaıdy. Elin bilim alýǵa, óner úırenýge shaqyrady. "Jazǵy tań", "Óner - bilim qaıtse tabylar", Qazaǵym", t. b. óleńderinde aqyn osy taqyrypty kóteredi. Maǵjannyń aǵartýshylyq saryndaǵy óleńderiniń arasynda el men jer taǵdyryna alańdaýshylyq jatady. Aqyn týǵan elin súıdi, týǵan jeriniń árbir pushpaǵyn júregine jaqyn tutty. Ol:
Basqa jurt aspan - kókke asyp jatyr,
Kiltin óner - bilim ashyp jatyr,–
deı kelip, qazaq arasynda mundaı umtylystyń áli de joq ekenine ózegi órtenedi. Qolynda dáýleti bar degen baı - bolystar da, azyn - aýlaq oqyǵan tóreler de óz basynyń qamyn oılaýmen júr. Halyqtyń jaıyna alańdaıtyn eshkim joq. Oqýdaǵy shákirtterge de durys bilim berilmeıdi. Qyz balalar malǵa satylýda. Ózara daý - janjal, aıtys - tartys kóp. Mine, Maǵjannyń ókinishi – osylar.
Degenmen Maǵjannyń oılary munymen shektelmeıdi. Bir ulttyń óz halqynyń múddesin oılaýmen ǵana qalyp qoımaıdy. Maǵjannyń azamattyq parasatynan týyndaǵan arman - maqsattar budan áldeqaıda bıik. Týǵan halqy týraly aıtqanda, onyń keshegi ótken jolyn eske alady, ony búgingi jaǵdaıymen salystyrady. Onymen de shektelmeı, aqyn jalpy túriktik ıdeıa kóteredi. Túrki tektes halyqtardyń báriniń bolashaǵynan úmit kútedi, jalpy Shyǵysty pir tutady. Bul qatarda aqynnyń "Paıǵambar", "Kúnshyǵys", "Túrkistan", Ot", t. b. tárizdi birsypyra óleńderinde túptiń túbinde jaqsylyq ataýlynyń bári de Shyǵystan kelmek, Batystan torlaǵan qoıý qara bultty Shyǵystyń jaryq sáýlesi ǵana talqandamaq. Bul óleńderinde aqynnyń týǵan jerge, óz topyraǵyna, Shyǵysyna degen ǵajaıyp súıispenshiligi, perzenttik patrıotızmi aıqyn kórinedi. Kúnshyǵys óleńinde:
Qısyq kózdi Kúnshyǵys,
Bul turýyń qaı turys?
Serpil endi, alybym! –
dep, Shyǵys elderine uran tastaı otyryp, óz oılaryn áıgili "Paıǵambar óleńinde bylaısha jalǵaıdy:
Kúnshyǵystan tań keledi – men kelem,
Kók kúńirenedi: men de kókteı kúńirenem.
Jerdiń júzin qarańǵylyq qaptaǵan,
Jer júzine nur beremin, Kún berem!
Qap - qara tún. Qaıǵyly aýyr jer jyry!
Qap - qara tún. Kúńirenedi tún uly.
Kúnshyǵysta aq altyn bir syzyq bar:
Men kelemin, men – paıǵambar, Kún uly.
Óleńde aqyn shabytynyń ǵalamat kúshi qanshalyqty sezilip tursa, aqynnyń Shyǵysqa, onyń uldaryna degen mahabbaty men maqtanyshy da sonshalyqty jarqyrap kórinedi.
Maǵjannyń bul taqyryptaǵy óleńderinde zaman shyndyǵy halyqtyń basynan ótken tarıhı belesterdi oıǵa alý arqyly túsindiriledi. Ol Shyǵystyń, onyń ishinde túrki elderiniń keshegi tarıhyna kóz jiberedi. Bir kezde jaılaǵan mekenin eske alady. "Túrkistan" óleńi sonyń aıqyn aıǵaǵy.
... Túrkistan – eki dúnıe esigi ǵoı,
Túrkistan – er túriktiń besigi ǵoı –
dep bastalatyn óleń joldary keshegi tarıhqa jeteleıdi. Ertede Turan atalǵan bul jerdi mekendegen ata - babalarymyzdyń ómirinen eles beredi Aqyn Turannyń jeri men sýyn, kóli men shólin, ózen - sýlaryn, taýlaryn, Teńizi men Aralyn, Ystyqkólin, Jeıhýn men Seıhýn darıalaryn, Tán - Shandaı, Pamır men Altaıdaı taýlaryn ǵajaıyp kórkemdikpen sýretteıdi. Turandy meken etken er túriktiń bıleri men batyrlaryn, ǵulama ǵalymdaryn, el basqarǵan handaryn eske alady. Mine, osylaısha birlikte ómir súrip, irgesin jaýǵa bermegen túrik dúnıesi búginde birneshe elge bólinip ketken.
Kóp túrik enshi alysyp tarasqanda,
Qazaqta qara shańyraq qalǵan joq pa? –
dep, Maǵjan qazaqty da sol er túriktiń bir murageri sanaıdy.
"Turan", "Túrkistan" degen obrazdy beıneler arqyly Maǵjan osylaısha Shyǵys álemin, búkil túrki dúnıesin maqtan ete jyrlaıdy. Onyń búkil ótken jolyna sholý jasaı otyryp, tarıhtyń nebir erlikke toly, beıbit ómir jaılaǵan betterin paraqtaıdy. Olardy óz zamanymen salystyrady. Kóp nársege kóńili tolmaıdy. Bir kezde Turandy meken etken er túriktiń búginde birligi azaıǵan. Bas - basyna el bolǵan, jeke halyqtarǵa bólinip ketken. Shyǵysty dáripteıtin óleńderinde Maǵjan osynaý túrki halyqtaryn birlikke shaqyrady. Sonda ǵana Batystan kelgen qıanatqa, Reseı patshasynyń otarshyl saıasatyna qarsy turýǵa bolatynyn uqtyrýǵa tyrysady.
Buǵan dálel – aqynnyń "Oral taýy" atty óleńi. Óleń keıipkeri – Oral taýy. Maǵjannyń beıneleýinde ol – búkil túrki dúnıesiniń sımvoly.
... Aspanmen talasqan kókpeńbek taýlar. Qaraǵaı, shyrshasy syńsyǵan, baýyrynda ne túrli ańdary jortqan, qoınaýynda altyny men almasy tunǵan Oral taýy. Taý tabıǵatynyń ásem sýretin sala otyryp, aqyn Maǵjan sózin ary qaraı jalǵaıdy:
Bir kúnde seniń ıeń túrik edi,
Oryn ǵyp kóship - qonyp júrip edi.
Qoryqpaıtyn taýdan, tastan batyr túrik
Qoıynyńa jaıymenen kirip edi.
Er túrik en dalaǵa kórik edi,
Otyrsa, kóshse, qonsa – erik edi.
Turǵanda baqyt qusy bastarynda,
İrgesi jel, kún tımeı, berik edi.
Mundaǵy aqynnyń "er túrik" dep otyrǵany – túrki dúnıesi, túrik, qazaq, qyrǵyz, uıǵyr, tatar, bashqurt, t. b. halyqtardyń jıyntyq beınesi. Bir kezde en dalanyń kórki bolǵan osynaý halyqtardyń búgingi hali qandaı? Maǵjan soǵan úńiledi.
Oraldaı atameken jerlerine,
Qasıetti atanyń kórlerine,
Aýzy túkti shet elder ıe bolyp,
Kórsetip tur qysymdy erlerine, –
dep, aqyn tarıhı shyndyqty baıandaıdy. "Aýzy túkti shet elderi" – Reseı patshalyǵy. Sonyń qysymymen bir kezdegi asqaq Oraldyń da júzine qaıaý túsken. Óleńniń sońyn Maǵjan búkil túrki jurtyn birlikke shaqyrýmen aıaqtaıdy:
Anamyz bizdi ósirgen, qaıran Oral,
Moınyń bur tuńǵyshyńa, bermen Oral!
Qosylyp batyr túrik balalary,
Taptatpa, jolyn kesip, tizginge oral.
Týǵan halqynyń, túrki dúnıesiniń basyndaǵy aýyr haldi, muńdana baıandaǵan óleńderiniń ózin Maǵjan aıryqsha optımızmmen qorytyp otyrady. Aqynnyń lırıkalyq keıipkeri – asa batyl, neni bolsa da kesip aıtatyn ótkir jan.
Arystanmyn, aıbatyma kim shydar?
Jolbaryspyn, maǵan qarsy kim turar?
Kókte – bult, jerde jelmin gýlegen,
Jer erkesi – jeldiń jónin kim surar? –
dep bastalatyn "Men kim?" atty óleńinde Maǵjan óziniń lırıkalyq keıipkeriniń dál osyndaı aıbatty da qaıratty, adal da qaısar beınesin ashyp beredi. Aqynnyń "meni" ózin kóktegi kúshke, túpsiz teńizge, kyzýy mol jalynǵa, júırik tulparǵa teńeıdi. Patshadaı qaharly, kazydaı ádil, bıdeı sheshen de ózi. Olaı bolsa, oǵan qarsy turar kúsh bar ma?
Ózim – táńiri, tabynamyn ózime,
Sózim – kuran, baǵynamyn sózime!
Buzýshy da, túzeýshi de ózimmin,
Endi, eskilik, keldiń óler kezińe, –
degen lırıkalyq keıipker sózinde alapat kúsh - jiger men shynaıy shyndyq qatar órilgen.
Aqyn ózin nemese óziniń lırıkalyq keıipkerin ǵana emes, aınalasyndaǵy jastardy da "arystandaı aıbatty, jolbarystaı qaıratty" qalypta kórgisi keledi. Halqynyń bolashaǵy úshin kúresetin negizgi kúsh – jastar. Olaı bolsa, ómir boıy "alash" uranyn kóterip ótken Maǵjan úshin jastardyń orny bólek. Óziniń "Men jastarǵa senemin" dep atalatyn óleńinde ol jas jetkinshekterge úlken úmitpen qaraıdy. Jastardyń boıynan kyrannyń qanatyndaı kúshtilikti, taza júrek pen súıkimdi minezdi, týǵan jerge degen sheksiz mahabbatty kóredi. Soǵan maqtanady. Shabyttana jyrlaıdy. "Men jastarǵa senemin!" dep asqaqtaı sóıleıdi.
Maǵjan óleńderindegi eń basty taqyryp – el men jer taǵdyry. O bastan - aq halqyna azattyq ómir tilegen aqyn týǵan eliniń ótken tarıhyna únemi kóz jiberip otyrady. Sol arqyly tarıhı shyndyqtyń betin ashady.
Atap aıtqanda, "Ótken kún" atty óleńinde Edil men Ertistiń arasyn jaılaǵan qazaqtyń bir kezdegi jaınaǵan dalasy men kókoraı shalǵyndy jaılaýyn, aına kólderi men alańsyz kún keshken turmysyn, qaharman batyrlary men ádil bılerin, el turmysynyń sáni bolǵan ulttyq salt - dástúrlerin maqtan ete otyryp:
Ótken kúndi oılasam,
Oıǵa tereń boılasam,
Keshegi qaıran qazaqtyń
Sáýleti men dáýleti
Kóz aldyma keledi, –
dep, budan ary qaraı osy tirshiliktiń shyrqy buzylǵanyn baıandaıdy. Ótkendi ańsap emes, qolda bar asylynan aıyrylǵanyn ókine baıandaıdy.
Onyń sebebi nede? Beıbit ómir nege qara túnekke aınaldy?
Qazaqtyń qazirgi kúıi qandaı?
Kúshiń ketken baıaýlap,
Júrsiń atsyz jaıaýlap,
It nadandyq jelkeńde
Shabaıyn dep ańdyp tur
Qylyshyn ustap taıaýlap, –
dep, aqyn sol zamannyń shyndyǵy arqyly álgi saýaldarǵa jaýap beredi.
Qazaq dalasyndaǵy 1917 jylǵy tóńkerister tusyndaǵy jaǵdaıdy jyrlaýda da aqyn dál osyndaı shynshyldyqtan jańylmady. "Bostandyq'', "Esimde... tek tań atsyn", t. b. óleńderinde aqynnyń halqynyń táýelsizdigi jolyndaǵy janyn qurban eter erekshe qaıraty seziledi. "Bostandyq" óleńinde:
... Kók esigi ashyldy,
Jumaq nury shashyldy.
Keldi ushyp bostandyq, –
dep qýanady, bostandyqty izgi perishtege teńeıdi.
Aqyn óleńderinde bostandyqty ańsaý sezimi asa kúshti. Eki dúnıe almasyp, alasapyran bolyp jatqan tusta ómir súrgen ol halqyna táýelsizdik kúniniń jaqyndaǵanyn sezedi. Áıtse de oǵan jetý ońaı emes. Seniminen góri úmiti basymyraq akynnyń. Osyndaı kóńil kúıde jazylǵan Maǵjan óleńderiniń biri – "Saǵyndym". Óleń abaqtyda otyrǵan aqynnyń jan dúnıesinen habar beredi.
Qabyrǵasy qara tas abaqty ishi qara kóleńke. Sasyq ıis qolqany atady. Kip - kishkene terezeden kelip jetetin jaryq ta, taza aýa da shamaly. Osyndaı tar qapasta otyrǵan aqyn sary dalasyn, alystaǵy anasyn, týǵan elin, qurdastaryn, súıgen jaryn saǵynady. Sodan sońǵy saǵynary – bostandyq.
Bostandykta ótken kúndi saǵyndym,
Jeldeı zýlap ketken kúndi saǵyndym.
Jyl qusyndaı ushsam, qonsam erikti,
Oıdaǵyny ótken kúndi saǵyndym, –
dep adam balasynyń erkin ómir súrýin ańsaıdy. Sol erkindikke jetý jolynda abaqtynyń azabyn tartyp otyrǵanyn aqyn óleń joldaryna túsiredi. Onda muńnan góri jeke adamnyń kóńil kúıindegi keıbir tolǵanysty sátterdiń sýreti basymyraq. Aqyn jyrynda bolashaqqa senim mol.
Ne kórsem de alash úshin kórgenim,
Maǵan ataq ultym úshin ólgenim! –
degen joldarda Maǵjannyń ultyna, halqyna degen sheksiz mahabbaty sezilse, odan keıingi:
Qalyń elim, qalyń kara aǵashym,
Qaıraty mol, aıbyndy er, alashym!
Ózi - aq qular, syryń berme, sabyr qyl,
Aqymaqtar baıqamaǵan shamasyn, –
degen joldardan onyń erteńgi bolashaqtan úmiti, qalaı bolǵanda da osy qıyndyqtyń artynda azat kúnderdiń kelerine degen senimi kórinedi.
Ómirge qushtarlyq, aınalasyndaǵy adamdarǵa, týǵan tabıǵatqa, jer - anaǵa ǵashyqtyq týraly oılar – Maǵjan óleńderiniń basty sıpattarynyń biri. Aqyn neni jyrlasa da, erekshe mahabbatpen, shynaıy júrekpen jyrlaıdy. Sol sebepti de onyń óleńderi syrly, sazdy, kórkem.
"Súıemin" atty óleńin aqyn qartaıǵan anasyna, kúndelikti turmystyń jeteginde júrgen qarapaıym jaryna degen sezimin sýretteýden bastaıdy. Óleńde ómirdiń júrekke jyly, kózge tanys sýreti bar. Ana da, jar da árkimge qymbat ekenin esińe qaıta salǵandaı. Odan keıin aqyn:
Júrgen eski zańymen,
Aldyndaǵy malymen
Birge jýsap, birge órgen,
Alash degen elim bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol elimdi súıemin.
Saǵym saıran kurady,
Borany ulyp turady,
Qys – aq kebin, jaz – sary.
Ormany joq, shýy joq,
Taýy da joq, sýy joq,
Máńgi ólik saharasy,
Saryarqa degen jerim bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol Arqamdy súıemin! –
dep, óziniń týǵan eli men jerine degen perzenttik súıispenshiligin jaıyp salady.
Maǵjan neni aıtsa da, beınelep aıtady. Ol úshin dalanyń taýy da, sýy da, jeli de ǵajaıyp. Aqyn óleńderinde adam men tabıǵat astasyp jatady. Qaı shyǵarmasynda da Maǵjan osy eki uǵymdy birlikte alyp jyrlaıdy. Bir óleńinde anasyna, jaryna, jalpy adamǵa degen mahabbatyn týǵan jerge katysty sezimimen ushtastyryp jatsa, endi bir jyrlarynda sol tabıǵattyń asyl jemisi – adamdy bárinen joǵary koıady. Buǵan dálel – "Sen sulý" óleńi.
Óleńde sulýlyqtyń kórkine kóz toımaı, aınalasyna tańyrqaı kóz salǵan aqynnyń beınesi bar. Ol aıryqsha tebirenis ústinde. Onyń kóńiline qýanysh, maktanysh sezimin uıalatatyn keń dalany gúlge oraǵan kóktemniń araıly kúni, kúmis tabaqtaı kókte júzgen sulý Aı, jibekteı esip, jandy jadyratar Jel, asqar taý, kólde júzgen aqqýlar, kók aspanda nuryn shashyn turǵan Kún. Aqyn osy kórinistiń tamasha kartınasyn jasaıdy. Tabıǵattyń ár qubylysynan, týǵan jerdiń ár tynysynan sulýlyqtyń tamasha belgilerin kóredi. Sonda da bolsa, dúnıedegi eń sulý jaratylys Maǵjan úshin bul emes. Sulýdyń sulýy – onyń júregi qalaǵan súıikti adamy.
Tolyp jatyr túrli sulý dúnıede,
Bárinen de maǵan, sáýlem, sen sulý!
Maǵjannyń taza mahabbat taqyrybyna arnalǵan lırıkasy – asa kórkem mura. Tabıǵatynan jany sulý syrshyl aqyn adamnyń eń asyl sezimin jetkizýge kelgende ǵajap sheberlik tanytady. "Súı, jan sáýlem", "Sen sulý", "Juldyzdy júzik, Aıdy alqa qyp bereıin", "Sholpy", t. b. óleńderinde Maǵjan adamǵa tán osynaý uly sezimdi asa bıikke kótere jyrlaıdy. Aqynnyń lırıkalyq qaharmany únemi ǵajaıyp sezimniń kushaǵynda júredi. Shyn súıý – Maǵjannyń uǵymynda ári lázzatty, ári azapty kúı. Qýanyshy da mol, azaby da az bolmaıtyn sezim. Aqynnyń sezimi kirshiksiz móldir. Sonymen birge, ol mahabbatqa sheksiz adal. Súıgen janynyń bir sáttik qýanyshyn ol patshanyń taǵyna da, dúnıeniń malyna da aıyrbastamaıdy. Súıgen jary úshin ne qıyndyqqa da tózýge daıar.
"Juldyzdy júzik, Aıdy alqa ǵyp bereıin" óleńi dál osyndaı kirshiksiz mahabbattan týǵan shyǵarma.
Súıgenine qol sozǵan ǵashyq jan:
Kel, juldyzym, jyljyp qana jibekteı,
Juldyzdy júzik, Aıdy alqa ǵyp bereıin, –
dep, júrek syryn aqtarady. Onyń ǵashyǵy – sózi sıqyr, shashy tolqyn, kúlkisi kúmis tabaqtaı syńǵyrlaǵan ǵajaıyp sulý. Aqyn osy sulýlyqqa jetý jolynda bárin de qurban etýge daıar ǵashyq janynyń bar sezimin tamasha sýrettermen, beıneli kestelermen beredi. Lırıkalyq keıipkeriniń "kóz jasynan merýert tizip", tipti aspandaǵy juldyzdy júzik, aıdy alqa etip ǵashyǵyna syıǵa tartqyzady.
Maǵjan – qazaq óleńiniń kórkine kórik qosqan, sazdylyǵy men áýezdiligin ásemdegen aqyn. Joǵarydaǵy óleńderiniń bárinde de ol qarapaıym ómir kubylystaryn ásem sýretke aınaldyra jyrlaıdy. "Tolqyn", "Sholpy", t. b. óleńderinde Maǵjan óleńderine tán erekshe bir áýezdiligi aıqyn kórinedi. Mysaly: "Sholpy" óleńindegi:
Syldyr, syldyr, syldyr,
Qanymdy qaınatty kurǵyr.
Shyq - shyq júrekke tıedi,
Kúlpára talqan bop syńǵyr, –
degen joldardaǵy qazaq qyzynyń shashyna taqqan sholpysynyń syńǵyry árkimniń qulaǵyna qazir de jetip turǵandaı áser beredi.
Al "Tolqyn" atty óleńinde aqyn ómir fılosofıasy týraly tolǵanady.
Tolqynnan tolqyn týady,
Tolqyndy tolqyn qýady,
Tolqynmen tolqyn jarysady, –
dep, aqyn aıtqandaı, ómirdiń ózi birin - biri qýǵan, jarysqan osyndaı tolqyndardan turmaq. Ómir aǵysy osyndaı.
Móldiretip kóz jasyn,
Jasymen jýyp jartasyn,
Súıip sylq - sylq kúledi.
Jylaǵany – kúlgeni,
Kúlgeni onyń – ólgeni,
Jylaı, kúle óledi.
Syldyr, syldyr, syldyrlap,
Biriniń syryn biri urlap,
Tolqyndy tolqyn qýady.
Jaryna bal beredi,
Beredi de óledi,
Óledi tolqyn tynady.
"Batyr Baıan" poemasy
Maǵjan Jumabaev – birneshe kórkem poema jazǵan qulashy keń epık aqyn. Ol óz zamanynyń tolǵaýy kúrdeli jaılaryn halqynyń ótken tarıhyn jyrlaý arqyly kórsetýge umtyldy. Óıtkeni artta qalǵan kazaq elin alǵa jeteleý sol halyqtyń óz qolynan ǵana kelmek. Sondyqtan da halyqqa kúsh berer osyndaı erlik qaınaryn Maǵjan tarıhtan izdedi. Óz shyǵarmalarynda keshegi ótken batyr babalarymyzdyń erligin jyrlady. Abylaıdy, Kenesaryny jyrǵa qosty. Sol arqyly halqynyń qaıratyn ushtap, sanasyn oıatýdy oılady.
Bul turǵydan kelgende, "Batyr Baıan" poemasynyń mańyzy erekshe. Poemanyń oqıǵasy bir kezdegi qazaq pen qalmaq arasyndaǵy jaýgershilik zamannan alynǵan.
... Qalmaqqa qarsy joryqqa attanbaq bolǵan Abylaı han qol astyndaǵy batyrlaryn jınaıdy. Jalǵyz Baıan batyr ǵana keshigip keledi. Sóıtse, bir kezde joryqta qolǵa túsken qalmaq qyzy men batyrdyń inisi Noıan ekeýi kóńil qosyp, qalmaqqa karaı kashyp bara jatqan jerinen Baıan qýyp jetip, ekeýin de oqqa baılap óltirgen eken. Qyzda Baıannyń da oıy bolǵan. Biraq qalmaq qyzy ár túrli aılamen jaqyndatpaı júrip, kúnderdiń kúninde inisi Noıanmen sóz baılasqan.
Budan keıin Abylaıdyń qoly joryqqa attanady. Sol joryqta Baıan batyr erlikpen qaza tabady.
Oqıǵa jelisin Maǵjan jaı ǵana baıandap shyqpaıdy. Bıik romantıkalyq sarynǵa qurylǵan bul poemada batyrlyq ta, dostyq ta, adamgershilik meıirim de, ashý - yza da bar. Poemanyń bas keıipkeri Baıan batyrdyń ózi shyǵarmada eki sıpatta kórinedi. İnisi Noıan men qalmaq qyzynyń qylyǵyna ashýlanyp, sońynan qýyp jetken shaqtaǵy Baıan men eki jasty ólim kushtyrǵannan keıingi Baıannyń kóńil kúıi, keskin - keıpi eki túrli, biraq nanymdy. Bári de qarapaıym adam balasynyń boıynan tabylatyn tanys jaǵdaılar.
Alystan eki kara kórdi Baıan,
Kilegeı qara bulttaı tóndi Baıan.
Oı joq bop, júrek shoq bop, qur ekpin bop,
Suńqardaı sorǵalaǵan keldi Baıan.
Bul – Baıan batyrdyń eki jastyń artynan qýyp jetkendegi keıpi. Ashý qysqan, sabyrynan aıyrylǵan, júregin ashý men yzanyń oty jandyrǵan alapat kúsh ıesi. Aldynan taý kezdesse de tóńkerip keterdeı ekpindi. Tipti Noıannyń ózi aǵasynyń myna túrinen shoshynyp qalady.
... Oılamaı, beldi bekem býdym nege?
Qozymdy qas dushpandaı qýdym nege?
Maıysyp Noıan qalqam, erke marqam,
Qasqıyp qarsy aldymda turdyń nege?
Baýyryma tas júregim jibimedi - aý,
Bir ata, bir anadan týdym nege?
Saldyrap shirip qalǵyr saýsaqtarym
Qanymen óz qozymnyń jýdym nege?
Kúnásiz eki jasty óltirgenshe,
Ólmedim iship ýyn ýdyń nege?
Týǵan baýyryn oqqa baılap, eki ǵashyqtyń ólimi ústinde turǵan Baıan osylaı egiledi. Biraq bolar is boldy, óz qolyn ózi kese almaıdy. Egile turyp oılanady. Jańaǵy ózi qoıǵan kóp "nege?" jaýap izdeıdi.
Joq, álde, joq, joq... Álde... Óltirdim be,
İnimdi alty alashtyń namysy úshin?! –
dep ózin jubatady. Osylaısha ózin - ózi bekitken Baıan batyr qalmaqqa attanyp, sol joryqta erlikpen qaza tabady.
Poemanyń bas keıipkerleriniń biri – qalmaq qyzy. Ol Maǵjannyń uǵymynda jaı ǵana tutqyn emes. Ataǵy alashqa áıgili Baıan batyr ǵashyq bolǵan qyzdyń kórkine aqyly saı edi. Qyzdyń sulýlyǵyn Maǵjan asa nanymdy sýretteıdi.
Sol sulý sulý eken atqan tańdaı,
Bir soǵan bar sulýlyq jıylǵandaı.
Torǵyn et, shapaqtaı bet, tisi merýert,
Sózderi – sý syldyrlap quıylǵandaı.
Bir ýlap, kózqarasy bir aınytqan,
Juldyzdaı erkelegen sónbeı - janbaı.
Lebizi – jibek lebi, jumaq jeli,
Káýsardaı tartqan adam qalar qanbaı.
Osyndaı erekshe sulýlyq ıesi – qalmaq qyzynyń qaısarlyǵy men aqyly da qaıran qaldyrady. Sóz salmaq bolǵan Baıandy "aǵataılap" júrip, ózine qaryndas retinde qaraýǵa májbúr etken. Túpki oıynda týǵan jurty, ata - anasy jatyr.
Alashtyń arýy bop ketse - daǵy,
Janymen óz jurtynan aıyrylmaǵan, –
kúıi, aqyry, jas Noıandy óz degenine kóndiredi. Noıan qansha batyr bolsa da, qyzdyń sózine bas ıedi. Maǵjan sýrettegen Noıan jastyq albyrttyqtyń, tazalyqtyń, shynaıy sezimniń sımvoly.
Abylaı han poemada "keń oıly danyshpan", elge qorǵan bolǵan han retinde kórinedi. Qol astyna alashtyń ataqty batyrlaryn jınaǵan qolbasshy. Poema oqıǵasynda Abylaı qalmaqtardyń aldaǵanyna senip, amalsyzdan keri qaıtýǵa májbúr bolady. Batyrlarynyń bári osyndaı bátýaǵa keledi. Tek jalǵyz Baıan ǵana:
"Apyrym - aı, alash aryn joqtamastan
Jóńkilip bul qaıtýdyń máni qalaı?" –
dep, qasyna júz joldas ertip qashyp ketken qalmaqtyń sońynan qýady.
Poemanyń óne boıyndaǵy shıelenisken tartysty, keıipkerlerdiń kóńil kúıin, is - áreketin, minez - tabıǵatyn Maǵjan aıryqsha shabytpen jyrlaıdy. Keıipker boıyndaǵy birbet qaısarlyqty, asaýlyqty, sondaı - aq nıetiniń aqtyǵyn, janynyń tazalyǵyn qatar sıpattaý arqyly aqyn shyǵarmanyń ishki dramatızmin sharyqtaý shegine jetkizedi. Oqıǵany baıandaý barysynda taý men sýdy, kún men aspandy, tabıǵat qubylystaryn keıipkerleriniń kóńil kúıimen, qalmaq kyzynyń sulýlyǵymen astastyra otyryp, poemadaǵy ár túrli harakterler kaqtyǵysyn shırata beıneleıdi. Sonymen qatar, aqynnyń sheberligi, óleń órimi, sóz kórkemdigi, obrazdy sýretteý, romantıkalyq asqaqtyq tárizdi qasıetter de poemada keńinen kórinedi.
Qoryta aıtqanda, "Batyr Baıan" poemasy – tek Maǵjan Jumabaevtyń shyǵarmashylyǵynan ǵana emes, búkil qazaq poezıasynyń qazynaly qorynan laıyqty oryn alatyn asa kórkem de qundy týyndy.
M. Yqsanov atyndaǵy Qyzylorda polıtehnıkalyq kolejiniń
3 - kýrs stýdenti Rasýl Arýjan