Latyn álipbıine kóshý- rýhanı táýelsizdik joly
"Biz aldaǵy ýaqytta da memlekettik tildi damytý baǵytyndaǵy keshendi jobalardy júzege asyrýdy tabandylyqpen jalǵastyra beremiz. Qazaq alfavıtin jylǵa qaraı latyn grafıkasyna kóshirýge daıyndyq jumysyn osy bastan qolǵa alý qajet. Bul qazaq tilin jańǵyrtyp qana qoımaı, ony osy zamanǵy aqparattyń tiline aınaldyrady."
QR Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń Joldaýynan
Tuńǵysh elbasymyz 2017 jyldyń 12 sáýirinde «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda 2025 jyldan bastap latyn álipbıine kóshýge kirisýimiz kerektigin jáne bolashaqta barlyq saladaǵy is - qaǵazdar men oqýlyqtar da osy qarippen jazylýy tıis ekenin qadap aıtty. Sondaı - aq, Úkimetke qazaq tilin latyn álipbıine kóshirýdiń naqty kestesin jasaýdy tapsyryp, ýaqyt uttyrmaı bul jumysty qazirden bastan qolǵa alý qajettigin atap ótti.
Demek, kóp keshikpeı egemen elimizdiń latyn álipbıine kóshetini aıqyndaldy. Budan buryn "2006 jyly N. Á. Nazarbaev Qazaqstan halyqtary Assambleıasynyń Hİİ sesıasynda: Qazaq álipbıin latynǵa kóshirý jónindegi máselege qaıta oralý kerek. Bir kezderi biz ony keıinge qaldyrǵan edik. Áıtse de latyn qarpi komýnıkasıalyq keńistikte basymdyqqa ıe jáne kóptegen elder, sonyń ishinde postkeńestik elderdiń latyn qarpine kóshýi kezdeısoqtyq emes. Mamandar jarty jyldyń ishinde máseleni zerttep, naqty usynystarmen shyǵýy tıis. Álbette, biz bul jerde asyǵystyqqa boı aldyrmaı, onyń artyqshylyqtary men kemshilikterin zerdelep alýymyz kerek ", - degen edi.
Qazaq tiliniń jazý tarıhynda álipbı júıesi birneshe tarıhı kezeńderdi basynan ótkizdi. Birneshe ǵasyr boıy qazaq halqy arab grafıkasyna negizdelgen álipbı júıesin paıdalanyp keldi. Arab grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıin qurastyrǵan qazaqtyń alǵashqy fonologi - Ahmet Baıtursynuly boldy. Ol 1895 - 1909 jyldary aýyl mektepterinde bala oqytyp júrgen kezderinde ony arab álipbıiniń qazaq sózderin durys jazýǵa kelgende úılesimsizdigin, onda qazaq tili úshin qajetsiz, ıaǵnı qazaq sózderine kelmeıtin dybystardyń áripteri bar, biraq qazaq tiliniń dybystyq júıesine qajet erekshe dybys tańbalarynyń joq ekendigi, olardyń qajettiligi oılandyrady. Ahmet Baıtursynuly qoldanystaǵy arab grafıkasyn qazaq tiliniń fonetıkalyq qalybyna salyp, reformalaıdy. Qazaq tili úshin qajeti joq artyq tańbalardy yǵystyrady. Tynys belgileriniń osy kúngi termınderin de alǵash usynǵan Ahmet Baıtursynuly bolatyn. Ol bul jobasyn "Jazý tártibi" degen atpen "Aıqap" jýrnalyna 1912 jylǵy 4 - 5 sandarynda jarıalaıdy
Keńes ókimeti ornaǵannan keıin 1917jyly mamyr aıynda barlyq mektep jasyndaǵy balalardy eńbekke baýlı otyryp tegin, mindetti oqýǵa tartý jónindegi baǵdarlamasy qabyldandy. Osydan keıin KSRO nyń aldynda tez arada saýatsyzdyqty joıý máselesi turdy. Ol kezde Keńester Odaǵy quramyndaǵy keıbir halyqtar men shaǵyn etnostardyń jazý júıeleri tolyq qalyptasa qoımaǵan edi. Olardyń arasynda birneshe túrki halyqtarymen birge qazaq halqy da boldy. Alǵashqy kezeńde jazba tili qalyptaspaǵan halyqtarǵa latyn jazýyna negizinde álipbıler túzý ıdeıasy taralyp, sóz bastasa keıinnen KSRO nyń quramyndaǵy barlyq túrki halyqtarynyń latınısaǵa kóshýi talap etile bastady.
Latyn álipbıine kóshý týraly áńgime Qazaqstanda 1923 jyldyń aıaǵynda Máskeý, Orynbor, Tashkent tárizdi iri qalalaryndaǵy zıaly azamattar men sol jerde bilim alyp júrgen qazaq jastary tarapynan kóterildi. Olar óz oılaryn baspasózde jarıalap, arab jazýly qazaq álipbıin aýystyrý jóninde Qazaq - qyrǵyz bilimpazdarynyń 1924 jyly jazda bolǵan tuńǵysh sezinde talqylady.
Ult zıalylary latyn árpiniń yńǵaılyǵyn nasıhattap, óz jobalaryn halyqqa usyndy. Latyn grafıkasy negizinde álipbı júıesin alǵash túzgen qazaqtyń daryndy dıplomaty Názir Tórequlov boldy. Ol 1924 jyly Máskeý qalasynda "Jańa álipbı týraly" kitabynda óz jobasyn usyndy. Jobada 28 dybysqa 28 árip arnaǵan.
Dál osy jyly ustaz, ǵalym, alash qozǵalysynyń qaıratkeri Halel Dosmuhammeduly bir dáıeksheden qurylǵan óz jobasyn kórsetedi. Ǵalymnyń bul jobasy " Aq jol" gazetinde jarıalanǵan.
1927 jyly "Tilshi" gazetinde ǵalym, kórnekti alash qaıratkeri Teljan Shonaulynyń álipbı jobasy usnylady. Ol óz jobasynda áripterdiń bas túrin almaıdy.
Úırenýge jeńil, qoldanýǵa qolaıly bolýy úshin qazaq tili dybystarynyń jýan - jińishke bolyp jup quraýyn negizge alǵan latyn álipbıin Muhtar Myrzauly usynady.
1928 jyly Joǵarǵy Ortalyq Komıtetiniń uıymdastyrýymen Baký qalasynda búkil túrki tildes halyqtarynyń álipbı jobalaryn saraptaýǵa jınalady.
1929 jyly Qazaq ASSR ólkelik atqarý komıtetiniń IV sesıasynda latyn álipbıine kóshý týraly sheshim qabyldanady.
Latyn álipbıi bizdiń jyl sanaýymyzdan 800 jyl burynnan kele jatyr, ıaǵnı ýsh myń jylǵa jýyq ýaqyttan beri bar. Jahanda tek tórt qana uly til bar. Olar: grek tili (adamzat órkenıetiniń uly tili), latyn tili( adamzat órkenıetiniń ini tili), arab tili (Qasıetti quran tili) jáne kóne Túrki tili (túrki halyqtarynyń Ata tili). Joǵaryda atalǵan latyn álipbıi týraly derekkózderdi keltire otyryp, qazaq qoǵamyna, qazaq halqyna latyn álipbıiniń qanshalyqty mańyzdy ekenin ańǵarýǵa bolady. Elimizdiń latyn álipbıine kóshý ultymyz úshin jasalǵan mańyzdy qadamdardyń biri.
Tuńǵysh Elbasymyz latyn álipbıine kóshý týraly óz oılaryn Joldaýynda taratyp aıtqan bolatyn. " Bul oı elimiz táýelsiz alǵannan keıin meni jıi mazalady. Biraq biz kópultty halyqpyz. Ár ulttyń oı pikiri bar. Qazirgi kırılısa arqyly qazaqtardyń da, qazaqstandyqtardyń da birneshe býyny tárbıelenip, bilim aldy. Ómirdi tanydyq, dúnıeni kórdik. Sondyqtan latyn qarpine kóshken jaǵdaıda da kırılısa kópke deıin qatar qoldanylady, ekeýi birazǵa deıin birge paıdanylady dep oılaımyn ". "Biz 2025 jyldan bastap álipbıimizdi latyn qarpine, latyn álipbıine kóshirýge kirisýimiz kerek. Bul - ult bolyp sheshýge tıis prınsıpti másele. Bir kezde tarıh bederinde biz mundaı qadamdy jasaǵanbyz. Balalarymyzdyń bolashaǵy úshin osyndaı sheshim qabyldaýǵa tıispiz jáne bul álemmen birlese túsýimizge, balalarymyzdyń aǵylshyn tili men ınternet tilin jetik ıgerýine, eń bastysy - qazaq tilin jańǵyrtýǵa jaǵdaı týǵyzady "- degen bolatyn.
QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Túrki akademıasynyń prezıdenti Shákir Ybyraev álipbıdi latynmen aýystyrǵanda bizdiń utatyn jaqtarymyzdy atap ótti. Birinshiden, til tazalyǵy. Tilimizdegi qazirgi jat dybystardy tańbalaıtyn áripterdi qysqartyp, sol arqyly qazaq tiliniń tabıǵı taza qalpyn saqtaýǵa múmkindik alamyz. Ekinshiden, qazaq tilin oqytqanda basy artyq tańbalarǵa qatysty emle, erejelerdiń qysqaratyny belgili. Úshinshiden, latyn áripine kóshý - qazaq tiliniń halyqaralyq dárejege shyǵýyna jol ashady. Tórtinshiden, túbi bir túrki dúnıesi, negizinen, latyndy qoldanady. Latyn árpine kóshý - qazaq halqynyń alǵa jyljýyna, bolashaqta elimizdiń jan jaqty damýyna úlken úles qosyp, jemisi men jeńisin ákeleri sózsiz. Biz latyn árpine kóshe otyryp, qazaq tiliniń jazylýy men dybystalý kezinde artyq kirme sózderden arylamyz. Sondyqtan latyn álipbıine kóshý biz úshin, bolashaq úshin mańyzdyraq.
Baıandamamdy qorytyndylaı kele, qazaq tili jazýynyń latyn álipbıine kóshýi birinshiden, zaman talaby, ekinshiden, latyn álipbıi jahandaný úderisinde órkenıetke jol ashyp, Túrki álemimen birigýge negiz bolyp otyr. Táýelsizdikke qol jetkizgen qazaq halqy ulttyq mádenıet qundylyqtaryn jańǵyrtyp, ulttyq tiliniń tarıhyn, qaınar kózderin izdestirýde. Túrki halyqtaryn turmys salty men ádet - ǵuryptar, salt - sana ortaqtyǵy, mádenı, dildik uqsastyǵy da biriktirip otyrǵany kúmán týdyrmaıdy.
Qoryta kelgende, latyn álipbıine kóshý - ultymyzdyń sanasyn buǵaýdan bosatady, túrki jáne jahandyq álemimen yqpaldasýǵa, qazaq halqy erteden qoldanǵan álipbıimizge qaıta oralyp, ulttyq sanamyzdyń qaıta jańǵyrýyna jol ashady demekpin.
Tyńdaǵandaryńyzǵa rahmet!
Paıdalanǵan ádebıetter:
1. Baıdildauly Á. "Jańa álippe týraly" 1928j
2. Ámirjanova N. "Latyn álipbıi negizindegi qazaq jazýynyń
grafıkasy men orfografıasy", 2010j
3. N. Á. Nazarbaev Q. R. Prezıdentiniń "Qazaqstan - 2050" Strategıasy. Qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty
4. Hasanova S. "Qazaq jazýy men oqýynyń bastaýlary". Almaty: 2007
Oryndaǵan: Rasýl Arýjan
Mamandyǵy: "JB " Hımıalyq taldaý zerthanashysy
Kýrs: 3 - kýrs
Jetekshi: Mahanbetova Láıla Muratbekqyzy
Tolyq nusqasyn júktep alý
QR Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń Joldaýynan
Tuńǵysh elbasymyz 2017 jyldyń 12 sáýirinde «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasynda 2025 jyldan bastap latyn álipbıine kóshýge kirisýimiz kerektigin jáne bolashaqta barlyq saladaǵy is - qaǵazdar men oqýlyqtar da osy qarippen jazylýy tıis ekenin qadap aıtty. Sondaı - aq, Úkimetke qazaq tilin latyn álipbıine kóshirýdiń naqty kestesin jasaýdy tapsyryp, ýaqyt uttyrmaı bul jumysty qazirden bastan qolǵa alý qajettigin atap ótti.
Demek, kóp keshikpeı egemen elimizdiń latyn álipbıine kóshetini aıqyndaldy. Budan buryn "2006 jyly N. Á. Nazarbaev Qazaqstan halyqtary Assambleıasynyń Hİİ sesıasynda: Qazaq álipbıin latynǵa kóshirý jónindegi máselege qaıta oralý kerek. Bir kezderi biz ony keıinge qaldyrǵan edik. Áıtse de latyn qarpi komýnıkasıalyq keńistikte basymdyqqa ıe jáne kóptegen elder, sonyń ishinde postkeńestik elderdiń latyn qarpine kóshýi kezdeısoqtyq emes. Mamandar jarty jyldyń ishinde máseleni zerttep, naqty usynystarmen shyǵýy tıis. Álbette, biz bul jerde asyǵystyqqa boı aldyrmaı, onyń artyqshylyqtary men kemshilikterin zerdelep alýymyz kerek ", - degen edi.
Qazaq tiliniń jazý tarıhynda álipbı júıesi birneshe tarıhı kezeńderdi basynan ótkizdi. Birneshe ǵasyr boıy qazaq halqy arab grafıkasyna negizdelgen álipbı júıesin paıdalanyp keldi. Arab grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıin qurastyrǵan qazaqtyń alǵashqy fonologi - Ahmet Baıtursynuly boldy. Ol 1895 - 1909 jyldary aýyl mektepterinde bala oqytyp júrgen kezderinde ony arab álipbıiniń qazaq sózderin durys jazýǵa kelgende úılesimsizdigin, onda qazaq tili úshin qajetsiz, ıaǵnı qazaq sózderine kelmeıtin dybystardyń áripteri bar, biraq qazaq tiliniń dybystyq júıesine qajet erekshe dybys tańbalarynyń joq ekendigi, olardyń qajettiligi oılandyrady. Ahmet Baıtursynuly qoldanystaǵy arab grafıkasyn qazaq tiliniń fonetıkalyq qalybyna salyp, reformalaıdy. Qazaq tili úshin qajeti joq artyq tańbalardy yǵystyrady. Tynys belgileriniń osy kúngi termınderin de alǵash usynǵan Ahmet Baıtursynuly bolatyn. Ol bul jobasyn "Jazý tártibi" degen atpen "Aıqap" jýrnalyna 1912 jylǵy 4 - 5 sandarynda jarıalaıdy
Keńes ókimeti ornaǵannan keıin 1917jyly mamyr aıynda barlyq mektep jasyndaǵy balalardy eńbekke baýlı otyryp tegin, mindetti oqýǵa tartý jónindegi baǵdarlamasy qabyldandy. Osydan keıin KSRO nyń aldynda tez arada saýatsyzdyqty joıý máselesi turdy. Ol kezde Keńester Odaǵy quramyndaǵy keıbir halyqtar men shaǵyn etnostardyń jazý júıeleri tolyq qalyptasa qoımaǵan edi. Olardyń arasynda birneshe túrki halyqtarymen birge qazaq halqy da boldy. Alǵashqy kezeńde jazba tili qalyptaspaǵan halyqtarǵa latyn jazýyna negizinde álipbıler túzý ıdeıasy taralyp, sóz bastasa keıinnen KSRO nyń quramyndaǵy barlyq túrki halyqtarynyń latınısaǵa kóshýi talap etile bastady.
Latyn álipbıine kóshý týraly áńgime Qazaqstanda 1923 jyldyń aıaǵynda Máskeý, Orynbor, Tashkent tárizdi iri qalalaryndaǵy zıaly azamattar men sol jerde bilim alyp júrgen qazaq jastary tarapynan kóterildi. Olar óz oılaryn baspasózde jarıalap, arab jazýly qazaq álipbıin aýystyrý jóninde Qazaq - qyrǵyz bilimpazdarynyń 1924 jyly jazda bolǵan tuńǵysh sezinde talqylady.
Ult zıalylary latyn árpiniń yńǵaılyǵyn nasıhattap, óz jobalaryn halyqqa usyndy. Latyn grafıkasy negizinde álipbı júıesin alǵash túzgen qazaqtyń daryndy dıplomaty Názir Tórequlov boldy. Ol 1924 jyly Máskeý qalasynda "Jańa álipbı týraly" kitabynda óz jobasyn usyndy. Jobada 28 dybysqa 28 árip arnaǵan.
Dál osy jyly ustaz, ǵalym, alash qozǵalysynyń qaıratkeri Halel Dosmuhammeduly bir dáıeksheden qurylǵan óz jobasyn kórsetedi. Ǵalymnyń bul jobasy " Aq jol" gazetinde jarıalanǵan.
1927 jyly "Tilshi" gazetinde ǵalym, kórnekti alash qaıratkeri Teljan Shonaulynyń álipbı jobasy usnylady. Ol óz jobasynda áripterdiń bas túrin almaıdy.
Úırenýge jeńil, qoldanýǵa qolaıly bolýy úshin qazaq tili dybystarynyń jýan - jińishke bolyp jup quraýyn negizge alǵan latyn álipbıin Muhtar Myrzauly usynady.
1928 jyly Joǵarǵy Ortalyq Komıtetiniń uıymdastyrýymen Baký qalasynda búkil túrki tildes halyqtarynyń álipbı jobalaryn saraptaýǵa jınalady.
1929 jyly Qazaq ASSR ólkelik atqarý komıtetiniń IV sesıasynda latyn álipbıine kóshý týraly sheshim qabyldanady.
Latyn álipbıi bizdiń jyl sanaýymyzdan 800 jyl burynnan kele jatyr, ıaǵnı ýsh myń jylǵa jýyq ýaqyttan beri bar. Jahanda tek tórt qana uly til bar. Olar: grek tili (adamzat órkenıetiniń uly tili), latyn tili( adamzat órkenıetiniń ini tili), arab tili (Qasıetti quran tili) jáne kóne Túrki tili (túrki halyqtarynyń Ata tili). Joǵaryda atalǵan latyn álipbıi týraly derekkózderdi keltire otyryp, qazaq qoǵamyna, qazaq halqyna latyn álipbıiniń qanshalyqty mańyzdy ekenin ańǵarýǵa bolady. Elimizdiń latyn álipbıine kóshý ultymyz úshin jasalǵan mańyzdy qadamdardyń biri.
Tuńǵysh Elbasymyz latyn álipbıine kóshý týraly óz oılaryn Joldaýynda taratyp aıtqan bolatyn. " Bul oı elimiz táýelsiz alǵannan keıin meni jıi mazalady. Biraq biz kópultty halyqpyz. Ár ulttyń oı pikiri bar. Qazirgi kırılısa arqyly qazaqtardyń da, qazaqstandyqtardyń da birneshe býyny tárbıelenip, bilim aldy. Ómirdi tanydyq, dúnıeni kórdik. Sondyqtan latyn qarpine kóshken jaǵdaıda da kırılısa kópke deıin qatar qoldanylady, ekeýi birazǵa deıin birge paıdanylady dep oılaımyn ". "Biz 2025 jyldan bastap álipbıimizdi latyn qarpine, latyn álipbıine kóshirýge kirisýimiz kerek. Bul - ult bolyp sheshýge tıis prınsıpti másele. Bir kezde tarıh bederinde biz mundaı qadamdy jasaǵanbyz. Balalarymyzdyń bolashaǵy úshin osyndaı sheshim qabyldaýǵa tıispiz jáne bul álemmen birlese túsýimizge, balalarymyzdyń aǵylshyn tili men ınternet tilin jetik ıgerýine, eń bastysy - qazaq tilin jańǵyrtýǵa jaǵdaı týǵyzady "- degen bolatyn.
QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Túrki akademıasynyń prezıdenti Shákir Ybyraev álipbıdi latynmen aýystyrǵanda bizdiń utatyn jaqtarymyzdy atap ótti. Birinshiden, til tazalyǵy. Tilimizdegi qazirgi jat dybystardy tańbalaıtyn áripterdi qysqartyp, sol arqyly qazaq tiliniń tabıǵı taza qalpyn saqtaýǵa múmkindik alamyz. Ekinshiden, qazaq tilin oqytqanda basy artyq tańbalarǵa qatysty emle, erejelerdiń qysqaratyny belgili. Úshinshiden, latyn áripine kóshý - qazaq tiliniń halyqaralyq dárejege shyǵýyna jol ashady. Tórtinshiden, túbi bir túrki dúnıesi, negizinen, latyndy qoldanady. Latyn árpine kóshý - qazaq halqynyń alǵa jyljýyna, bolashaqta elimizdiń jan jaqty damýyna úlken úles qosyp, jemisi men jeńisin ákeleri sózsiz. Biz latyn árpine kóshe otyryp, qazaq tiliniń jazylýy men dybystalý kezinde artyq kirme sózderden arylamyz. Sondyqtan latyn álipbıine kóshý biz úshin, bolashaq úshin mańyzdyraq.
Baıandamamdy qorytyndylaı kele, qazaq tili jazýynyń latyn álipbıine kóshýi birinshiden, zaman talaby, ekinshiden, latyn álipbıi jahandaný úderisinde órkenıetke jol ashyp, Túrki álemimen birigýge negiz bolyp otyr. Táýelsizdikke qol jetkizgen qazaq halqy ulttyq mádenıet qundylyqtaryn jańǵyrtyp, ulttyq tiliniń tarıhyn, qaınar kózderin izdestirýde. Túrki halyqtaryn turmys salty men ádet - ǵuryptar, salt - sana ortaqtyǵy, mádenı, dildik uqsastyǵy da biriktirip otyrǵany kúmán týdyrmaıdy.
Qoryta kelgende, latyn álipbıine kóshý - ultymyzdyń sanasyn buǵaýdan bosatady, túrki jáne jahandyq álemimen yqpaldasýǵa, qazaq halqy erteden qoldanǵan álipbıimizge qaıta oralyp, ulttyq sanamyzdyń qaıta jańǵyrýyna jol ashady demekpin.
Tyńdaǵandaryńyzǵa rahmet!
Paıdalanǵan ádebıetter:
1. Baıdildauly Á. "Jańa álippe týraly" 1928j
2. Ámirjanova N. "Latyn álipbıi negizindegi qazaq jazýynyń
grafıkasy men orfografıasy", 2010j
3. N. Á. Nazarbaev Q. R. Prezıdentiniń "Qazaqstan - 2050" Strategıasy. Qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty
4. Hasanova S. "Qazaq jazýy men oqýynyń bastaýlary". Almaty: 2007
Oryndaǵan: Rasýl Arýjan
Mamandyǵy: "JB " Hımıalyq taldaý zerthanashysy
Kýrs: 3 - kýrs
Jetekshi: Mahanbetova Láıla Muratbekqyzy
Tolyq nusqasyn júktep alý
You Might Also Like
