Maqal-mátelder matematıka sabaqtarynda
Matematıka kýrsynda túrli shama ólsheýishteri ótilip, olarǵa arnalǵan kóptegen esepter shyǵartylady.
Mundaı shamalar: uzyndyq, aýdan, kólem, ýaqyt, jyldamdyq.
Mine osy shamalar, olardyń ólsheýishteri týraly málimetter berý kezińde, bul shamalardy ólsheýdiń baıyrǵydan qazaqtar arasynda keńinen qoldanys tapqan túrleri týraly aıtýǵa bolady. Mysaly uzyndyq ólsheýishterin ótkende: shaqyrym, qulash, qadam, qary, qarys, súıem, barmaq, býyn, eli, shynashaq, kez, kósh jer týraly túsinik berip, mólsherlep bolsa da 1shaqyrym - 850 m, 1qarys - 20 sm, 1qary - 85 sm, 1qulash - 142 sm, 1eli - 2sm, ekendigin aıtýǵa bolady.
Sol sıaqty massa ólsheýishteri. 1 qap, 1 put, 1úlken tabaq, 1mysqal, 1shókim; ýaqyt ólsheýishteri: bıe saýym, sút pisirim, qas qabaǵym, et pisirim; kólem ólsheýishteri: kónek, jantorsyq týraly málimet berýge bolady. Keıbir ólsheý birlikteriniń maǵynasyn, ózara baılanysyn túsindirý maqsatynda, baspa betterinde jarıalanyp jatqan maqalalardy keńinen paıdalanýǵa bolady. Mys: M. Álimbaevtyń «Ana tili» gazetinde jarıalanyp «Eski ólshemder» jınaǵyn oqyp usynýǵa bolady. Onyń birnesheýin qaz - qalpynda berip otyramyz.
Shaqyrym: Daýys jeter aralyq
Shaqyrym dep atalǵan.
Daladaǵy danalyq -
Qalǵan arǵy atańnan
Súıem: Júrgen eldiń oıynda
Eski ólshemder mol eken.
Bir syzyqtyń boıynda
Sozsaq suq qol, barmaqty -
Súıem degen sol eken.
Shókim: Eski ólshemdi bilshi,
Umytpastan bekem bol.
Úsh saýsaqpen shymshy,
Qansha ilikse - shókim sol.
Qarys: Bir syzyqtyń boıynda
Barmaqpen ortan qolyńdy
Sozsań ólsheı qoıýǵa -
Qarys degen sol eken.
Ekinshiden, sandardy oqyp - úırený barysynda, olardy este saqtaý úshin arasynda sandar qoldanys tapqan maqal - mátelderdi keńinen paıdalanýǵa bolady. Bul, sannyń adamzat ómirindegi mańyzyn anyqtaı otyryp, sonymen qatar maqal - mátelderdiń tárbıelik mánin túsinip - úırenýge septigin tıgizedi. Osyndaı maqaldardyń 3 - 4 - nen mysal keltireıik.
1 - sanyna baılanysty:
«Mal - bir juttyq, batyr - bir oqtyq, jer - máńgilik»
«Bir jyly sóz bir kúnge azyq»
«Bir qarlyǵash kelgenmen jaz bolmaıdy,
Bir saýysqan kelgenmen qys bolmaıdy»
2 - sanyna baılanysty:
«Eki jaqsy qas bolmas; eki jaman dos bolmas»
«Erke bala - eki jylar»
«Jerdi eki ret jyrtqan, ónimdi eki ese kóp alady»
3 - sanyna baılanysty:
«Dosyńdy úsh kún synama, úsh jyl syna»
«Jumysqa úsh jylda úırenedi, jalqaýlyqqa úsh kúnde úırenedi»
«At baspaımyn degen jerin úsh basady»
4 - sanyna baılanysty:
«Tórt kisige sháı quıǵansha, tórtpen birge qos aıda»
«Tórt aıaqty jylqy da súrinedi»
«Tórt aıaǵy teń jorǵa súdigerde saspaıdy»
5 - sanyna baılanysty:
«Bireýge bes kún aldyn kelse, bireýge bes kún keıin keledi»
«Bes saýsaq birdeı emes»
«Bes barmaq jınalsa, judyryq bolady»
6 - sanyna baılanysty:
«Alty jyl ash bolsań da, atańnan saltyń umytpa»
«Aǵaıyndy alty bolsań, adam tımes»
«Alty aǵa birigip áke bolmas»
7 - sanyna baılanysty:
«Jeti jurttyń tilin bil, jeti túrli bilim bil»
«Jeti atasyn bilmegen jetimdiktiń belgisi»
«Jaqsyny jeti jyl jeteleseń, adam bolady»
«Jamandy jeti jyl jeteleseń, nadan bolady»
8 - sanyna baılanysty:
«Dos egiz bolsa, dushpan segiz»
«Jamannyń aıaǵy segiz, biri shalmasa biri shalady»
«Sanaq sanamaı segiz deme; synap – synamaı dos deme»
9 - sanyna baılanysty:
«Toıǵan jerge toǵyz kel»
«Toǵyz áıeldiń tolǵaǵy bir keledi»
«Toǵyz tońqyldaq, bir shińkildek»
10 - sanyna baılanysty:
«On saýsaqtyń sany birdeı bolǵanymen, turqy birdeı emes»
«On ret aıtqanynan bir ret kórsetken artyq»
«On bala bir ákege júk bolmaıdy,
Bir áke on balaǵa júk bolady»
12 - sanyna baılanysty:
«Sý kezeginen qalǵan, on eki aı ash qalady»
«On eki de bir gúli ashylmaǵan»
«Shyndyq on eki qabat shynjyrdy úzedi»
15 - sanyna baılanysty:
«Bolar bala on besinde baspyn deıdi,
Bolmas bala jıyrma beste jaspyn deıdi»
«Ul on beske kelgenshe, qolyndaǵy qobyzyn,
On bes jastan asqan soń, til almasa dońyzyń,»
«On beste otaý ıesi»
30 - sanyna baılanysty:
«Otyz tisten shyqqan sóz, otyz rýly elge taraıdy»
«Otyz kún orazanyń bir kún aıty bar,
Ár qylǵan jaqsylyqtyń bir qaıtýy bar»
«Otyz ulyn bolǵansha, bir jaman shalyń bolsyn»
40 - sanyna baılanysty:
«Jaqsy kisi qyryq jasynda tolady,
Jaman kisi qyryq jasynda solady»
«Jaqsy áke jaman balaǵa qyryq jyl rızyq»
Sol sıaqty, keıbir sannyń qoldanystaǵy balamasy bolyp keletin sózderdi úıretý maqsatynda myna tómendegideı maqaldardy paıdalanýǵa bolady.
«Bir - jalǵyz - bútin» sózderi:
«Jalǵyz aǵash orman emes, jalǵyz kirpish qorǵan emes».
«Qaıyr qylsań bútin qyl»
«Eki – egiz - qos» sózderi:
«Qutty qonaq kelse, qoı egiz tabady»
«Tabaqty úıdiń taýyǵy – qos jumyrtqa tabady»
Sonymen birge, salystyrý maqsatynda qoldanys tapqan sandar kezdesetin maqal - mátelderdi aıtqyzyp, olardyń mánin taldap túsindirýge bolady:
Mys: Bir jáne eki sandary:
«Oqymaǵan bir bala, Oqysa eki bala»
Bir jáne úsh sandary:
«Bir kúndik jolǵa shyqsań, úsh kúndik jolǵa azyq al»
Bir jáne jeti sandary:
«Bir túlki jeti bórini aldaıdy»
Bir jáne on sandary:
«Bir tal kesseń on tal ek»
Bir jáne qyryq sandary:
«Bir kún tuzyń tatqanǵa qyryq kún sálem»
Bir jáne júz sandary:
«Bir jaqsy dos, júz týystan artyq»
Bir jáne myń sandary:
«Bir kisi qazǵan qudyqtan myń kisi sý ishedi»
Atalǵan ádisterdi sabaq barysynda ǵana paıdalanyp qoımaı, sony -
men qatar klasaralyq jarystarda, sabaqtan tys jumystar uıymdastyrǵanda keńinen qoldanýǵa bolady.
Mysaly, mynandaı matematıkalyq oıyn ótkizýge bolady. Búkil klass oqýshylary úsh nemese tórt topqa bólinedi. Ár toptyń basshysy, ústel ústinde jatqan tómengi betinde jasyryn sany bar sharshy qaǵazdy kezek - kezegimen alady. Aıtalyq sharshy qaǵazda «3» sany jazylǵan.
Endi, top músheleri, arnaıy bólingen ýaqyt ishinde óz ara aqyldasyp,
3 sanyna baılanysty maqal - mátelderdi aıtyp, onyń mánin túsindirýi kerek. Neǵurlym, aıtylǵan maqal sany kóp bolsa, olarǵa beriletin upaı sany da artyq bolady. Sharshy qaǵazda «1»-«10» dep jazylýy da múmkin. Mundaı jaǵdaıda, aıtylatyn maqalda 1 men10 sany qatar kelýi shart.
Mysaly: «Bir adamnyń jaqqan oty on adamdy jylytady». Eger top músheleri tapsyrmaǵa jaýap bere almaǵan jaǵdaıda qarsy toptyń músheleri tapqyrlyq kórsetip upaı oljalaýlary múmkin. Mundaı ótkiziletin sharlarǵa, ata - analardy, ózge klass oqýshylaryn shaqyryp, qatystyrýǵa ábden bolady, bul júrgiziletin jumystardyń tıimdiligin arttyrady.
Oıyl aýdany Jaqsybaıkól negizgi mektebiniń
7 klass oqýshysy Imashova Ersulý Imashqyzy
Mundaı shamalar: uzyndyq, aýdan, kólem, ýaqyt, jyldamdyq.
Mine osy shamalar, olardyń ólsheýishteri týraly málimetter berý kezińde, bul shamalardy ólsheýdiń baıyrǵydan qazaqtar arasynda keńinen qoldanys tapqan túrleri týraly aıtýǵa bolady. Mysaly uzyndyq ólsheýishterin ótkende: shaqyrym, qulash, qadam, qary, qarys, súıem, barmaq, býyn, eli, shynashaq, kez, kósh jer týraly túsinik berip, mólsherlep bolsa da 1shaqyrym - 850 m, 1qarys - 20 sm, 1qary - 85 sm, 1qulash - 142 sm, 1eli - 2sm, ekendigin aıtýǵa bolady.
Sol sıaqty massa ólsheýishteri. 1 qap, 1 put, 1úlken tabaq, 1mysqal, 1shókim; ýaqyt ólsheýishteri: bıe saýym, sút pisirim, qas qabaǵym, et pisirim; kólem ólsheýishteri: kónek, jantorsyq týraly málimet berýge bolady. Keıbir ólsheý birlikteriniń maǵynasyn, ózara baılanysyn túsindirý maqsatynda, baspa betterinde jarıalanyp jatqan maqalalardy keńinen paıdalanýǵa bolady. Mys: M. Álimbaevtyń «Ana tili» gazetinde jarıalanyp «Eski ólshemder» jınaǵyn oqyp usynýǵa bolady. Onyń birnesheýin qaz - qalpynda berip otyramyz.
Shaqyrym: Daýys jeter aralyq
Shaqyrym dep atalǵan.
Daladaǵy danalyq -
Qalǵan arǵy atańnan
Súıem: Júrgen eldiń oıynda
Eski ólshemder mol eken.
Bir syzyqtyń boıynda
Sozsaq suq qol, barmaqty -
Súıem degen sol eken.
Shókim: Eski ólshemdi bilshi,
Umytpastan bekem bol.
Úsh saýsaqpen shymshy,
Qansha ilikse - shókim sol.
Qarys: Bir syzyqtyń boıynda
Barmaqpen ortan qolyńdy
Sozsań ólsheı qoıýǵa -
Qarys degen sol eken.
Ekinshiden, sandardy oqyp - úırený barysynda, olardy este saqtaý úshin arasynda sandar qoldanys tapqan maqal - mátelderdi keńinen paıdalanýǵa bolady. Bul, sannyń adamzat ómirindegi mańyzyn anyqtaı otyryp, sonymen qatar maqal - mátelderdiń tárbıelik mánin túsinip - úırenýge septigin tıgizedi. Osyndaı maqaldardyń 3 - 4 - nen mysal keltireıik.
1 - sanyna baılanysty:
«Mal - bir juttyq, batyr - bir oqtyq, jer - máńgilik»
«Bir jyly sóz bir kúnge azyq»
«Bir qarlyǵash kelgenmen jaz bolmaıdy,
Bir saýysqan kelgenmen qys bolmaıdy»
2 - sanyna baılanysty:
«Eki jaqsy qas bolmas; eki jaman dos bolmas»
«Erke bala - eki jylar»
«Jerdi eki ret jyrtqan, ónimdi eki ese kóp alady»
3 - sanyna baılanysty:
«Dosyńdy úsh kún synama, úsh jyl syna»
«Jumysqa úsh jylda úırenedi, jalqaýlyqqa úsh kúnde úırenedi»
«At baspaımyn degen jerin úsh basady»
4 - sanyna baılanysty:
«Tórt kisige sháı quıǵansha, tórtpen birge qos aıda»
«Tórt aıaqty jylqy da súrinedi»
«Tórt aıaǵy teń jorǵa súdigerde saspaıdy»
5 - sanyna baılanysty:
«Bireýge bes kún aldyn kelse, bireýge bes kún keıin keledi»
«Bes saýsaq birdeı emes»
«Bes barmaq jınalsa, judyryq bolady»
6 - sanyna baılanysty:
«Alty jyl ash bolsań da, atańnan saltyń umytpa»
«Aǵaıyndy alty bolsań, adam tımes»
«Alty aǵa birigip áke bolmas»
7 - sanyna baılanysty:
«Jeti jurttyń tilin bil, jeti túrli bilim bil»
«Jeti atasyn bilmegen jetimdiktiń belgisi»
«Jaqsyny jeti jyl jeteleseń, adam bolady»
«Jamandy jeti jyl jeteleseń, nadan bolady»
8 - sanyna baılanysty:
«Dos egiz bolsa, dushpan segiz»
«Jamannyń aıaǵy segiz, biri shalmasa biri shalady»
«Sanaq sanamaı segiz deme; synap – synamaı dos deme»
9 - sanyna baılanysty:
«Toıǵan jerge toǵyz kel»
«Toǵyz áıeldiń tolǵaǵy bir keledi»
«Toǵyz tońqyldaq, bir shińkildek»
10 - sanyna baılanysty:
«On saýsaqtyń sany birdeı bolǵanymen, turqy birdeı emes»
«On ret aıtqanynan bir ret kórsetken artyq»
«On bala bir ákege júk bolmaıdy,
Bir áke on balaǵa júk bolady»
12 - sanyna baılanysty:
«Sý kezeginen qalǵan, on eki aı ash qalady»
«On eki de bir gúli ashylmaǵan»
«Shyndyq on eki qabat shynjyrdy úzedi»
15 - sanyna baılanysty:
«Bolar bala on besinde baspyn deıdi,
Bolmas bala jıyrma beste jaspyn deıdi»
«Ul on beske kelgenshe, qolyndaǵy qobyzyn,
On bes jastan asqan soń, til almasa dońyzyń,»
«On beste otaý ıesi»
30 - sanyna baılanysty:
«Otyz tisten shyqqan sóz, otyz rýly elge taraıdy»
«Otyz kún orazanyń bir kún aıty bar,
Ár qylǵan jaqsylyqtyń bir qaıtýy bar»
«Otyz ulyn bolǵansha, bir jaman shalyń bolsyn»
40 - sanyna baılanysty:
«Jaqsy kisi qyryq jasynda tolady,
Jaman kisi qyryq jasynda solady»
«Jaqsy áke jaman balaǵa qyryq jyl rızyq»
Sol sıaqty, keıbir sannyń qoldanystaǵy balamasy bolyp keletin sózderdi úıretý maqsatynda myna tómendegideı maqaldardy paıdalanýǵa bolady.
«Bir - jalǵyz - bútin» sózderi:
«Jalǵyz aǵash orman emes, jalǵyz kirpish qorǵan emes».
«Qaıyr qylsań bútin qyl»
«Eki – egiz - qos» sózderi:
«Qutty qonaq kelse, qoı egiz tabady»
«Tabaqty úıdiń taýyǵy – qos jumyrtqa tabady»
Sonymen birge, salystyrý maqsatynda qoldanys tapqan sandar kezdesetin maqal - mátelderdi aıtqyzyp, olardyń mánin taldap túsindirýge bolady:
Mys: Bir jáne eki sandary:
«Oqymaǵan bir bala, Oqysa eki bala»
Bir jáne úsh sandary:
«Bir kúndik jolǵa shyqsań, úsh kúndik jolǵa azyq al»
Bir jáne jeti sandary:
«Bir túlki jeti bórini aldaıdy»
Bir jáne on sandary:
«Bir tal kesseń on tal ek»
Bir jáne qyryq sandary:
«Bir kún tuzyń tatqanǵa qyryq kún sálem»
Bir jáne júz sandary:
«Bir jaqsy dos, júz týystan artyq»
Bir jáne myń sandary:
«Bir kisi qazǵan qudyqtan myń kisi sý ishedi»
Atalǵan ádisterdi sabaq barysynda ǵana paıdalanyp qoımaı, sony -
men qatar klasaralyq jarystarda, sabaqtan tys jumystar uıymdastyrǵanda keńinen qoldanýǵa bolady.
Mysaly, mynandaı matematıkalyq oıyn ótkizýge bolady. Búkil klass oqýshylary úsh nemese tórt topqa bólinedi. Ár toptyń basshysy, ústel ústinde jatqan tómengi betinde jasyryn sany bar sharshy qaǵazdy kezek - kezegimen alady. Aıtalyq sharshy qaǵazda «3» sany jazylǵan.
Endi, top músheleri, arnaıy bólingen ýaqyt ishinde óz ara aqyldasyp,
3 sanyna baılanysty maqal - mátelderdi aıtyp, onyń mánin túsindirýi kerek. Neǵurlym, aıtylǵan maqal sany kóp bolsa, olarǵa beriletin upaı sany da artyq bolady. Sharshy qaǵazda «1»-«10» dep jazylýy da múmkin. Mundaı jaǵdaıda, aıtylatyn maqalda 1 men10 sany qatar kelýi shart.
Mysaly: «Bir adamnyń jaqqan oty on adamdy jylytady». Eger top músheleri tapsyrmaǵa jaýap bere almaǵan jaǵdaıda qarsy toptyń músheleri tapqyrlyq kórsetip upaı oljalaýlary múmkin. Mundaı ótkiziletin sharlarǵa, ata - analardy, ózge klass oqýshylaryn shaqyryp, qatystyrýǵa ábden bolady, bul júrgiziletin jumystardyń tıimdiligin arttyrady.
Oıyl aýdany Jaqsybaıkól negizgi mektebiniń
7 klass oqýshysy Imashova Ersulý Imashqyzy
You Might Also Like
