InfoHub Logo

«Áı, qazaq aǵaıyndar! Jyldan jylǵa kedeı bolyp, joq jerde maldaryńnan aırylyp qalyp, kún asqan saıyn kemip baramyz, muny kimnen kóresiz?! «Qys aldy, boran aldy»,-deısiz, qys pen boran alatuǵyn bolsa, qoıan nege ólmeıdi, torǵaı nege ólmeıdi? Borannan yǵyp, sýyqtan úsinip bir qoıannyń, bir torǵaıdyń ólgenin kórgen jan joq. Qazaqta bir maqal bar «Jaman Qudaıshyl keledi» deıdi.

Ol sózdiń maǵynasy qudaı, qudaıdyń jazýymenen boldy deseńiz, bul sózdiń turǵany teris. Ózi jaratqan múlkin, ózi bar qylǵan maqulyǵyn qudaı nege qyrady? Kim bolsa, ol bolsyn, ózi jasaǵan nársesin ózi buzbaıdy. Qudaı tábárak ottaǵala munsha jaratqan maqulyǵyn joq qylýǵa mólsher qylǵan boljaldy mezgili bar. Ol mezgil Ysyrapyl (Israfıl) perishteniń suryn (soryn) úrýimen (urýymen) bolmaq.

Nemese osy bolǵan borandardy Ysyrapyl perishte suryn urdy dep bilesizder me?! Joq, joq! Ysyrapyl perishte ursa dúnıeden ne qalmaq? Onda dáneme qalmaqshy emes!». Ýdaı kekesinge mysqylǵa, ókinishke, kúızeliske toly osy joldardy oqı otyryp, Máshekeńniń oqyrmandarymen bólispek oıyna qyzyǵýshylyǵyn arta túsedi, yntyǵa oqısyz. Onyń ne aıtpaǵyn bilýge asyǵasyń. Ol bul dúnıede ústerinen qarap turǵan patsha Aǵzam Haziretteriniń barlyǵyn, onyń Nyǵymetterin oqyrmandarynyń esine salady.

Onyń, eń bastysy, ústinen qarap turǵan patshasyna shyn kóńilmen tileýles bolý:  Munan ári qudyreti kúshti Qudaıdyń yqpalymen patsha Aǵzamnyń qazǵan jolynda, shashylǵan topyraǵynda bolýdyń qajettigin aıtady . Biz osy kúnde el aralaıtyn jaýdan, irge aralaıtyn daýdan aýzy qandy bóriden, qoly qandy urydan aman tynysh tursaq patsha Aǵzam Haziretteriniń januıasynda  bolǵandyqtan dep tujyrym jasaıdy. XX ǵasyrda qazaq ýalaıatynda bolǵan Qoqan zamanynan mysal keltiredi.

Sol tusta qazaqta bul kúnde umyt bolǵan «Aq jalaý barda malym bar deme, ázireıil barda janym bar deme» degen maqaldy keltiredi. Qoqan handyǵynyń el shabatyn qosyny aq jalaý atanǵan.  Ol at ústinde júrgende qazaqtyń malynda, qatyn qyzynda  da erik bolmady. Erlerdi óltirip, qatyndaryn kúńdikke alyp ketti.

Jalǵyz- jarym erkekterdi tiri alyp ketip, quldyqqa satty. Máshekeń sol zorlyq -zombylyqty kórgen tiri qalǵan shal- kempirlerdiń talaıy men óziniń el aralaǵan saparynda kezdesip keńesken. Máshhúr babamyzdyń osy jazbalaryn oqyǵanda qazirgi kezende aınala tóńiregimizde bolyp jatqan túrli tústi revolúsıalar jazyqsyz oqqa ushqan erler, eńirep egilgen jetimder men jesirler kúıregen qala, jer jahandy kezip ketken bosqyndar oıǵa oralady...          

Sonyń bári ólerin bilmeıtin ór kókirek menmendikten bastaý alatyny qanshalyqty ókinishti deseńizshi. Allanyń jaratqan pendesiniń birden-biri kemshilikten ada (Tipti ol patsha Aǵzam bolsa da) deýden aýlaqpyz. Tek aqylǵa salar, aqylmen shesher máseleni myltyqtyń unǵysy arqyly sheshý bizge ómir syılap, sheksiz baqytqa bólegen jaratqan ıemizdiń aldynda keshirilmes kúná emes pe?

«Shyn kóz jasy men zamannyń túzelmegeninen úmit qylyp qudaıdan surasa, zamannyń túzelýine árkimniń istegen isi ilgeri basýyna men kepil»,- deıdi Máshekeń. «Qudaı tábárik ottaǵalanyń sózi qurandy qarańdar, paıǵambar sózi hadısti qarańdar, sol ekeýinde aıtylǵan sóz halel bolsa, ne qylsańdar sol qylyńdar men yrzamyn»,- degen eken Máshekeń. Áýlıeden asyryp biz ne aıta alamyz? Alla, óziń ońyńa bastaı gór!

... Bilimnen qur alaqan, ǵylymnan qaǵa beris qaltarysta qalǵan qazaq jurtynyń sol tustaǵy qalyń: « Uly Abaı edınısa bolmasa ne bolady óńkeı nól»,- dep kúıine jyrlasa, Máshhúr Júsip: «Bizdiń qazaq beıshara «oraza joq, namaz joq qudaı degen janbyz» dep júrip sharýa kútip, mal baǵyp ǵylymmen bilimnen ár túrli ǵıbratly ónerlerden ... edınısa bolmaı nól ornynda qalǵan jurt edi»,- dep ashyna qalam terbeıdi.

«Ilanǵysh qazaqtardyń soldattyqtan qashqan noǵaılar, Ferǵanadan qashqan sart-sýan, ápendi esikten kire Rossıanyń bizge qysymshylyǵy osyndaı, qahary qattylyǵy osyndaı deı kelip qala salsań shirkeý sal deıdi. Balalaryńdy oqytýǵa berseń, soldattyqqa alady dep Rossıa jurtymen yntymaqtan bezdiredi...».

 Munan ári Máshekeń oqyrmandaryna qazaq ishine kim keledi? -dep saýal tastaı otyryp, óz saýalyna ózi: «Onnan qashqan, munnan qashqan jamandyq pen kózin ashqan keledi» dep jaýap beredi jáne sonyń bári de qazaqty jer-kókke túsirmeı maqtaı keledi»,- deıdi.

Al olardyń: «Din de sen de, áýlıelik te sende, adamgershilik te sende»,- degen maqtaýlary elden eki adym attap shyqpaǵan kórgen baqqany óziniń, aǵaıyndarynyń otbasy, oshaq qasy. Jesirge  jerge talasqan altybaqan alaýyz el  ári ketkende aryz qýyp, keıbiri dýan  ortalyǵyna at basyn tiregen kórgeni kem, bilgeni joqtyń qasy. Sorly qazaqtyń basyn shyr kóbelek aınaldyryp maqtanshaq menmen kóńilin aspandatpaǵanda qaıtsin?

Ásirese, ózin ápendi ataǵan qýlar: «Mekke, Mádınada ólip baramyn deseń, aýzyńa bir qasyq sý tamyzar jan joq. Áýlıe onda emes, munda... sharapat onda emes, munda, Mashaıyqta, osynda»,- degen sózderdi estigende shala esti saýatsyz qazaqtyń kóbi: « Biz bolǵan ekenbiz...

Qudaıdyń bizden aıaǵan dáneńesi joq eken»,-dep jer baspaı qalady eken. «Asqanǵa aspan alasa, toıǵanǵa toqty eti topyraq» demekshi qazaqtan ózge jurt adamgershilikten, ınabattan da ada ashtan óleıin dep, qyrylaıyn dep tur eken degen oıǵa beriledi.

Bes paryzdyń ózin durys oryndamaıtyn, qudaıǵa qulshylyǵy basqa jurttan az degende eki eli kem  biz qalaı qudaıdyń oń nazaryna iliktik eken? Osynyń ózi qyryq ótiriktiń biri emes pe eken?- degen oı bir de biriniń qaperine enbeıtinin qaıtersiń? Onyń ornyna tórt túlik maldan asqan asyldy, qazaqtan asqan, asyl jurt, saryarqadaı jer joq dep kúpinip, kúnderin ótkizgen.  «Eldi qortyq búldiredi degen osy»,- dep túıindeıdi Máshekeń.

«Aıqap» jýrnalynyń 1912 jylǵy №7,8- sandarynda jaryq kórgen bul maqalanyń sol tustaǵy jýrnal oqyrmandaryn beı-jaı qaldyrmaǵany anyq. Oı salarlyq dúnıe.  Maqala saýattysynan  saýatsyzy kóp kóshpeli jurt arasynda aýyzdan aýyzǵa, qulaqtan qulaqqa jetip, qyzý talqylanǵan da bolar, óıtkeni kóterilip otyrǵan máseleler qazaq úshin sol kezdi bylaı qoıyp, tipti búgingi kúni de mańyzyn joǵaltqan joq, joǵaltpaqshy da emes.       

Tipti ımperator Aǵzam Haziretke jurt jınalǵan jerde tilek tilep, duǵa qylyńdar. El irgesi aman bolsyn. Patshamyz árdaıym ǵadil, sharapatty bolsyn, óziniń ǵaqyl nuryn bútin memlekettiń pendesine sarp etsin degen tilektiń qandaı artyqshylyǵy   bar?! Óıtkeni olar sol memleket panasynda, aıasynda ósip, ónip otyr ǵoı.

Al bul búgingi urpaq  úshin, birden, tarıh, ekiden, ónegeli ósıeti dese de bolǵandaı. Maqalanyń ekinshi bóligi qazaq boıyndaǵy uly min – maqtanshaqtyq, paryqsyzdyq. Ótirik pen shyndyqtyń ara jigin ańǵara almaýǵa arnalǵan eken.

Osyndaǵy Máshhúr áýlıeniń erekshe sóz saptasyna azdy-kem toqtala keteıik. «Qudaıdyń buıryǵynan... patshanyń quryǵynan... Qudaıdy uzyn qulaqtan zorǵa estip júrgen... Shóptiń basynan úrikken qoıdaı... aı jaryqta kóleńkesinen qoryqqan qoıandaı... ǵumyr boıy ózimen jerles, sýlas, ottas, orazdas... nadanshylyq ǵapyldyqty...».

Til úırensem, sheshendik ónerdi meńgersem, jatyq jazýǵa úırensem degen jas talapkerge Máshekeń eńbekteriniń bereri kóp. Bir sózben, dananyń daralyǵyn oı kózimen barlap, jaqutyn tolǵap,  terip ala bil. Sonda  ǵana kósegeń kógermek, oı órisiń  keńeımek.

P.S. Máshekeńniń basylym betterinde jaryq kórgen maqalalaryn ózimizshe taldaı otyryp, ony bir de bir ret «jýrnalıs» dep atamadyq. Bir kún gazette istemese de, birli-jarym birdeńeleri jaryq kórgen jerde keýdelerine Odaq múshesi belgisin taǵyp alyp, attyǵa jol, jaıaýǵa sóz bermeıtin keıbir qadirsiz qarttar kúni erteń Máshekeń de men sıaqty jýrnalıs eken ǵoı dep keýde qaǵyp shyǵa kelmesine, sóıtip, qazaqtyń qalamger dara danyshpany Máshekeńniń atyna kóleńke  túsirmesine kim kepil?!   Alla,  ózi saqtaǵaı!    

                  Súleımen  Baıazıtov

---